text
stringlengths 11
353k
| meta
dict |
---|---|
Дунейм щыхъыбархэр
Телефонхэр сабийхэм еджапIэхэм здамыхьыныр нэхъ яфIэтэмэмщ
УФ-м и курыт еджапIэхэм сабийхэм телефонхэр щIахьэуи ахэр къыщагъэсэбэпуи яхуэдэн зэрыхуэмейм, абы зэраныгъэ къызэришэм щIэх-щIэхыурэ топсэлъыхь егъэджакIуэхэри, адэ-анэхэри, егъэджэныгъэ IэнатIэм кIэлъыплъыныр зи пщэ къыдэхуэ къэрал IуэхущIапIэхэри. Иджы абы нэхъ тегъэчыныхьауэ и гугъу ящI хъуащ. «Роспотребнадзор»-м и унафэщI Поповэ Аннэ жиIащ а Iуэхум теухуауэ къыхалъхьа жэрдэмым зэрыхэплъэр.
«ЩытыкIэм зы мазэм къриубыдэу дыхэплъэнущ, ар сыт и лъэныкъуэкIи зэпкърытхынурэ абы теухуауэ нэхъ тфIэтэмэмыр хэIущIыIу тщIынущ», - щыжиIащ Поповэм УФ-м и Президентым и деж Унагъуэмрэ сабийхэмрэ хъумэнымкIэ щыIэ советым и зи чэзу зэIущIэм. Телефонхэр сабийхэм еджапIэм здемыгъэхьыным теухуауэ къыхалъхьар пхыкIмэ, а хабзэм псори техьэн хуей хъунущ дызыхуэкIуэ гъэ еджэгъуэщIэм къыщыщIэдзауэ.
УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым и УнафэщI Матвиенкэ Валентини и телъхьэщ сабийхэм еджапIэхэм телефонхэр щамыIыгъыным. Абы зэрыжиIамкIэ, сабийхэм дерсхэм телефонхэр къыщагъэсэбэпыну хуит мыщIыным и мызакъуэу, ахэр - щIыздахьыни щыIэкъым, еджапIэхэм телефонхэр щахъумэн щIыпIэ хэхахэр зэрамыIэм къыхэкIыу.КъищынэмыщIауэ, Матвиенкэ Валентинэ къыхигъэщащ телефон лъапIэ зиIэхэр къызыхэкIа унагъуэр зэрыхуэщIар, нэхъ мыхьэнэншэ фIэкIа зымыIыгъхэм я псэукIэри зыхуэдэр къызэрагъэлъагъуэ Iэмалуи зэрыщытыр. А псом социальнэ зэхуэмыдэныгъэхэм ирагъэгупсыс ныбжьыщIэхэр.
Жэрдэмым и телъхьэу къыщIэувам и щхьэусыгъуэу спикерым зытригъащIэхэм ящыщщ ныбжьыщIэхэр урок зэхуаку дакъикъэхэм телефонхэм «зэрисыр», зэпсэлъэным, я хьэл зэрыщIэным и пIэкIэ. Матвиенкэ апхуэдэуи къыхигъэщащ телефонхэр сабийхэм дерсым зэран зэращыхуэхъум, ахэр зэрытрагъэхьэулеикIым егъэджакIуэхэри адэ-анэхэри куэд щIауэ зэрытегузэвыхьыр икIи абы унафэ пыухыкIа тещIыхьын зэрыхуейр. Спикерыр къытеувыIащ иджырей сабийхэм я дежкIэ шынагъуэу щыт интернетми. НыбжьыщIэхэм заужьынымкIэ ар куэдкIэ сэбэп хъуми, зэраныгъэу къыпкърыкIри нэхъ мащIэкъым.
«ЩIэпхъаджагъэ лIэужьыгъуэ куэдым: зыукIыжыным, наркотикхэкIхэмкIэ сату щIыным, хьэгъэщагъэ зэхуэмыдэхэм ныбжьыщIэхэр щIагъэджыкIыфынущ интернеткIэ. Абы цIыхугъэм и бий щхъухь куэд хэлъщ икIи ауэ сытми фIащакъым «цIыху псэ къабзэхэр зыубыд хъы» жиIэу. Сабийхэр апхуэдэ мыхъумыщIагъэхэм щыхъума хъун папщIэ сетхэр губзыгъэу къэгъэсэбэпын хуейщ», - къыхигъэщащ Матвиенкэ.
Абы и Iуэху еплъыкIэм арэзы темыхъуэхэри щыIэщ. Къэрал Думэм Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ и комитетым и унафэщIым и къуэдзэ Онищенкэ Геннадий Матвиенкэ зи телъхьэу къэува жэрдэмыр пхуэмыгъэзэщIэну къелъытэ икIи абы и пIэкIэ еджапIэхэм телефонхэр щыпхъумэ хъуну щIыпIэхэр къыщызэгъэпэщамэ нэхъ тэмэму жеIэ.
«Иджырей еджапIэ псоми хъумакIуэхэр яIэщ, сабийхэр еджапIэхэм щыщIыхьэкIэ телефонхэр абыхэм къыIах хъунущ, къыщыщIэкIыжкIэ иратыжынщи аращ. Е телефон илъхьэпIэ цIыкIухэр школхэм щагъэувынщ, щхьэж ейр и код хэхакIэ абы ирилъхьэфу икIи кърихыжыфу. Теленфонхэр япэбубыдыным фIы къимышэну къызолъытэ», - жиIащ Онищенкэ.
Мы Iуэхум зэдауэ къызэрикIынур хьэкъыншэщ, ауэ абы апхуэдэу псоми гулыцI щыхуаIэкIэ, сабийхэм я дежкIэ нэхъ къезэгъ унафэ къащтэным ущыгугъ хъунущ.
Депутатхэм я нэхъыбапIэр и телъхьэу
Европэ Парламентым и унафэщIу хахащ Италием щыщ Сассоли Давид-Марие.
Европэ Зэгухьэныгъэм и хабзэубзыху ассамблеем и зэIущIэу Страсбург щекIуэкIам абы теухуа хъыбарыр къызэхуэсахэм яжриIащ Европэм и Парламентым и зэхуэсыгъуэ кIуам и унафэщIу щыта Таяни Антони.
Хэхыныгъэхэр зэ екIуэкIыгъуэкIэ зэфIэкIакъым. ЕтIуанэ Iыхьэм Iэ зыIэтахэм я дзыхь нэхъыбэ зрагъэзар Сассолищ. Абы и телъхьэу къыщIэкIащ депутатхэм я нэхъыбапIэр - цIыху 751-м ящыщу 332-р.
А къулыкъум зыхрагъэхыну зыкъагъэлъэгъуат кандидатиплIым - Келлер Ска (Германие), Рего Сира (Испание), Сассоли (Италие), Захрадил Ян (Чехие).
Нобэ
Бадзэуэгъуэм и 10,
бэрэжьей
♦Урысейм и Дзэ щIыхьым и махуэщ. Пётр Езанэм и унафэм щIэт урысеидзэм шведхэм я армэр Полтавэ деж 1709 гъэм щызэхикъутащ.
♦Монголием и Къэрал ныпым и махуэщ
♦1878 гъэм Инджылызым щекIуэкI футбол зэIущIэм арбитрым япэ дыдэу кIэфий къыщигъэсэбэпащ.
♦1918 гъэм Советхэм я V Урысейпсо съездым РСФСР-м и Конституцэр - япэ Совет Конституцэр - къищтащ.
♦1925 гъэм ЦИК-м и Президиумымрэ СССР-м и цIыхубэ комиссархэм я советымрэ я унафэкIэ къызэрагъэпэщащ Совет Союзым и Телеграф агентствэр - ТАСС жыхуиIэр.
♦1934 гъэм СССР-м къыщызэрагъэпэщащ къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ цIыхубэ комиссариатыр (НКВД).
♦1922 гъэм къалъхуащ КъШР-м и цIыхубэ усакIуэ, Абхъазым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Хьэнфэн Алим.
♦1902 гъэм къалъхуащ совет оперэ уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ, СССР-м и цIыхубэ артист Лемешев Сергей.
♦1905 гъэм къалъхуащ совет тхакIуэ Кассиль Лев.
♦1931 гъэм къалъхуащ къэрал лэжьакIуэ, УФ-м щIыхь зиIэ и юрист Щоджэн Iэбу.
♦1932 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ Срыкъуэ ХьэмщIасэ.
♦1934 гъэм къалъхуащ химие щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Ибрэхьим Хьэмзэт.
♦1942 гъэм къалъхуащ техникэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор, ЩIДАА-м и академик Сэбаншы Хъусен.
♦1943 гъэм къалъхуащ жылагъуэ лэжьакIуэ, Сирием и Адыгэ ФIыщIэ Хасэм и тхьэмадэу щыта Гугу Акрэм.
♦1947 гъэм къалъхуащ УФ-м и цIыхубэ артист Олейников Илья (и унэцIэ дыдэр Кляверщ).
♦1957 гъэм къалъхуащ УФ-м и цIыхубэ артист Стоянов Юрий.
♦1955 гъэм къалъхуащ КъБР-м цIыхухэм социальнэу къащхьэщыжынымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, «Хэкум и пащхьэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденым и 2-нэ нагъыщэм и медалыр зыхуагъэфэща Портэ Галинэ.
♦1966 гъэм къалъхуащ КъБР-ми КъШР-ми щIыхь зиIэ я артисткэ Шэрджэс Iэсият.
♦1991 гъэм къалъхуащ урысей фигурист, УФ-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, 2014 гъэм Сочэ щекIуэкIа Олимп Джэгухэм чемпион щыхъуа Кацалапов Никитэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 24 - 25-рэ, жэщым градус 17 - 18 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Шыщхьэр пIэщIэкIамэ, шыкIэм укIэлъымыбэнэж.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "575.txt"
} |
Шэрджэс
(ПэщIэдзэр бадзэуэгъуэм и 5 -м къыдэкIащ).
Дыгъэри ебэкъуэжакIэу къурш тхышэм,
Ди гъуэгум пытщэжащ псалъэмакъыншэу.
ПшэкIэплъ къытегъуэлъхьар ди гъуэгум,
Гъуабжэ-фIыцIафэ щIэхъукIыжт ди лъэгум.
И сыхъэ къабзэм зыкъыуигъащIэу,
КIыфIыр щигъуэлъыкIырт ауз лъащIэм.
А сыхъэ къабзэм ирибауэу,
Вагъуэхэм ялъэIэсыну хуейуэ,
ЗиIэтырт мэзым, уафэ лъащIэм щIэуэу.
Уигъэлъыхъуэнщ нэхъ щIыпIэ дэгуи!
Налым къыхидз хъуаскIэхэр шылъэгум
Щызэбгредзыр, нэсу уафэ щIагъым.
Дыгъужь ныбэ нэщIхэм я къугъым
ДжэрпэджэжкIэ къыподжэж къыр щыгур.
Къыр щIыбагъымкIэ щолыдри зыгуэр,
Бгыхэр джэрпэджэжкIэ егъэгъуагъуэ,
И кIэбзитIымкIи мэувыр шыр,
Игъэгулэзауэ шынагъуэм.
Абдежым къызэхехыр лIыжьым
Фоч уэгъуитI зэкIэлъхьэужьу.
Шыр къыжьэдекъуэ, псынщIэу къолъэ,
И сэшхуэр щхьэгум щигъэдалъэу,
Бгъэдохьэ абрэмывэ джейм.
ЩIалэщIэ къыкъуолъэтри абдей,
Къапэджэжу къуащIи лъащIи,
А тIум яублэ зауэ гуащIэр.
Мэгыз, зэтракъузэу я дзэр,
Мэкъугъхэр, ещхьу хьэIуцыдзым,
КъаIуролъэлъыр сэшхуэм хъуаскIэр.
Зэхэуэр увыIащ. ЗагъэщIагъуэу,
КъэзакъитIым къалъэфащ зыгуэр, егугъуу.
ЛIыжьыр мэщатэ. МафIэр къегъэнэхури,
Зэпеплъыхьыр гъэрыр гупсэхуу:
Таж лъагэ, набдзэ фIыцIэ кIыр,
Нэ плъыжьитI, къателъэдауэ лъыр.
И къашыргъэпэ мащIэм
IэкIуэлъакIуэу къыкIэщIоплъыр пащIэр.
А псоми теплъэкIэ екIупсу,
Хужьыбзэу и дзэхэр къыIуопсыр.
Къэзакъым и Iэ, и лъэр ещIыр:
«Мы къэтлъэфар шэрджэс къысфIощIыр!»
Шыныбэпххэр къагъэлалэ мащIэу,
Хъурейуэ йотIысэкIыр, мафIэ ящIри.
Шэрджэсыр зэпаплъыхь набдзэгубдзаплъэу,
ЯгъэщIагъуэу зэриIыгъыр и лъэм,
Зэрылыдыр тажыр дыщафэу,
Iэпкълъэпкъ уардэр зэрихузыр афэм,
КIапсэ лэрыгъукIэ япха и Iэр
Лъы къызыпхивым зэрыриIэр.
Къамэр IэщIэхуауэ удзым хэлъу,
НэщIщ кIэрыщIа и къамалъэр,
Къамэ Iэпщэр егъэлыдыр лъыпсым,
Укъуэдиящ лъы лъагъуэри кIапсэу.
И мэIури щылъщ, и назэм къыдекIуэкIыу
Зыгуэр тетхауэ пасэрей зэрыбкIэ.
ИщIэжыркъым зыми а тхыбзэр,
А хьэрфхэр яцIыхужкъым иджы зыми.
Абыхэм хуэдэу пасэрей
Къытенэжагъэнукъым дунейм.
Ину зэIуихауэ и бгъэр,
Щысщ зимыгъэхъейуэ гъэрыр, гугъэу,
Зы мащIэкIи иухыжауэ и гур
Иплъагъуэркъым шэрджэсым и нэгум.
ЩIэжыхьащ абы гужьгъэжь ерыщи,
Къэетэжын хьэзырщ дапщэщи.
АуаныщIу Iупэм щIогуфIыкIыр,
И нэхэм къащIехыр уафэхъуэпскIыр.
Щысахэщ куэдрэ даущыншэу,
ПсалъэмакъкIэ зыри къэмыхашэу.
Пагагъ ерыщым игъэгубжьау,
Япэ зыкърегъэщыр лIыжьым:
«ЖыIэт, уэри сытым укъихьа
Бгы гуэныхьлыуэ ибгынам Алыхьым,
Бгъэмрэ хьэIуцыдзымрэ щытепщэ
Лъахэу бгырыс къупщхьэхэр щыкъущым?
Ушынэркъэ, щхьэпылъэ уащIым,
Е уахумэ хьэр щыщIащIэм?»
Инату щыма шэрджэсыр,
И гупсысэр
Лэдэх налъэхэу
Къытридзэурэ натIэм,
ЛIыжьым еплъурэ,
Мыпхуэдэу къопсалъэ:
«Хъунщ, джаур, ныпхуэсIуэтэнщ си щэхур.
Солъагъур, уи гъащIэр щыпхьащ уанэгум,
Ажалми куэдрэ уиплъащ и нэгум,
Псэ лажьэншэхэр бгъэтхьэджэу,
Уи сэшхуэдзэм къыпыжащ лъы Iэджи.
Уи къулыкъум къыпхуегъэувыр къалэну
Ди лъахэр дэ зэрытхъумам ущыгъуэзэну.
Ди хэкум, ди щIыналъэм, диным папщIэ
ДыхэтыхункIэ зауэ гуащIэм,
Вгъэхьэрэму си лъэпкъым и псэр,
Псыр ивгъэжыхьыжырт ди лъапсэм.
И жэуапу апхуэдэ гулъытэм,
Фочышэр ныфкIэлъыдгъэлъатэрт.
Мылъку къамылэжьам щIэнэцIу,
Фи дзэр къызэрыхьырт мацIэу.
ЦIыху цIыкIум я псэм зевгъэхузу,
Фи бэракът емынэ узыр.
Щымыгъупщэжу нобэр къыздэсым,
А лъэхъэнэм егъэзэжыр си гупсысэм.
Фи зауэлIхэу гущIэгъу лъэпкъ зымыщIэр,
Фи топхэу мафIэ лыгъэр зыхэзыщIэр
ЩIэкъут си къуэшхэм къытрахыу Iэщэр,
ЯгъэпщылIу дэтIысхьэнхэу я пщэм.
ФыкъыттекIуами, зывэттакъым,
Хуэдгъэщхъакъым щхьэр джаурым и бжьым,
Къуршхэм я нэпсыр къиткIуэу ди лъэужьым,
Тенджыз гъуэгукIэ дахуэкIуащ хьэжрэту
Дэри дэщхьу зы диным итым.
Зэстыжащ сэ абы щыгъуэ псалъэ:
Сыту сщIыну си щхьэхуитыныгъэр,
КъыщимыкIухьыжмэ къуршым си лъэм,
Ди адэжьхэм я псэр къысщыгугъыу,
Дауэ сисыфын хамэ щIыналъэ.
ИрещIэ хьэкъыу мыр си бийм:
СытетыхункIэ мы дунейм
Щезгъэубыдынукъым си лъахэм и лъэр,
Псэр спытыху сщIэжынущ лъэпкъым и лъыр!
КъыздесхьэкIынущ сытым щыгъуи хьэзыру
ЗэрыпхъуакIуэм теслъхьэну тезырыр.
Си ныбжьэгъуми сриджат хьэжрэт гъуэгуанэм,
Ауэ тхьэ сIуакIэт, сытеIэбэри КъурIэным.
Сызэпхыплъмэ тенджызым щхьэщылъ
пшагъуэм,
НэIурыту мы сурэтыр къызолъагъур:
Тырку кхъухьыжьыр псы Iуфэм къыIуохьэ,
ЦIыхухэр ныджэм щызэрызохьэ,
Толъкъунхэм, зэхэлъадэ, заублэрэкIыу,
Кхъуафэжьейхэр къуэщIий щIыкIэу
кърахьэкIыр.
Кхъухьым итIысхьэну щIэкъурэ,
Къами ягъэдалъэу зэзэмызэ,
Гужьея цIыху цIыкIур зэрызокъуэ,
Гугъэр хахыжарэ я псэм еджэу,
Бжыгъэншэщ къытенахэр ныджэм.
Абыхэм сащыхэплъэкIэ гупсэхуу,
Къызолъагъу яхэту Iэджи сцIыхуу:
Си адэр, анэр, къуэшхэр, шыпхъухэр,
Зы къэмынэу си лъэпкъыр, си къуажэгъухэр,
КъыщIэуващ абдеж си нэгум
IэлъэщI хужь къызэпхъуха къыр щыгум
Сэлам езыхыж набдзэ къурашэу
Иужьрей дыдэу къысхуэхашэр.
КъыпхуэмыцIыхужыну фаджэ
Мэхъу, щыгъуэу псыIуфэ ныджэр.
Игъэпщауэ бырыбу я жьыхур,
Жьыми кхъухьхэр хамэ лъахэм ехур.
Я кIыргъ макъым дежьуужу гъыбзэр,
АдрыщI щрадзыхынущ хъурзэр.
Толъкъун къатеублэракIэр зэлъыIуатхъуу,
ЩхьэщосыкI тенджызым кхъухьхэр гъуахъуэу.
Мывэ гъэжауэ сытетщ къыр щыгум,
Нэпс схуэмыубыдхэм ягъэпскIыу си псэр, си гур,
СакIэлъоплъ техьахэм хьэжрэт гъуэгум.
Шыхэм я щыщыр, цIыхухэм я гызыр
Зэхэзэрыхьу щхьэщоIукI тенджызым.
Абдеж, тенджызым щхьэщылъ пшагъуэм
Зыгуэр къыщоуэ, уафэр гъуагъуэу.
МафIэм къегъэлыд къухьэпIэ пшэплъыр,
Кхъухьыр есырт къызэрихькIэ и лъэм,
Кхъухьри цIыхури ящIауэ бий,
Толъкъунхэр зэрызехуэу къоукъубей.
А псоми хэнэIукIыу зы теплъэгъуэ,
Гум ихужыгъуейуэ къызолъагъур.
МафIэм уафэ лъащIэр егъэцIыплъыр,
Зызущэхуауэ кхъухьым сыкIэлъоплъыр.
КъелынкIэ къыхуимыгъэнэжу гугъэ,
Кхъухьыр зэщIеубыдэ мафIэ лыгъэм.
КъэмыувыIэжу, толъкъун уэрым
Ар хуехь псы Iуфэм къыIут къырым.
Псэ зыIутым къыхуигъакIуэу лъапсэрыхыр,
И дамэ фIыцIэхэр ешэщI псэхэхым.
Си къуажэм, лъэпкъым, лъахэм папщIэ
Сэ сызэфIэтт, къикIуэт сымыщIэу,
ДэIэпыкъуэгъуу къезджэу мелыIычыр,
Макъ утIыпщакIэ згъэIурт зэчырыр.
Жэнэт хадэм и дыгъэпсыр
Къапихыу мелыIычхэр къысхуоIэгъуэ,
Зэхуашэсыжри цIыху хейхэм я псэхэр,
Жэнэт гъуэгу трашэ си лъэпкъэгъухэр...
Къызохри къамэ гужьгъэжьым зэщIигъаплъэр,
Тхьэ соIуэ сщIэжыну лъэпкъым и лъыр.
Сежьащ сэ куэдрэ тепыIэншэу.
ЩIыналъэр щыхъунум цIыхуншэ,
ЩымыIужу мэзхэм макъыр,
Зыри имытыжу губгъуэм,
Жылэ ябгынахэм я уэнжакъхэм
Щхьэщумылъагъуэжу Iугъуэ.
Iэджэрэ сисауэ бгы гъуанэм,
Сыкъехмэ махуэ гуэрым тафэм,
Си фIэщ схуэщIыжыркъым илъагъур си нэм:
Зихъуэжащ мы дунеишхуэм и фэм.
ДокIей мэзыр, хуеIэу уафэ лъащIэм,
КъухьэпIэ пшэплъым и лыгъэм
IэгупIэ фIыцIэу хонэIукI къуршыбгъэр.
Адэжьхэм я кхъэхэм щыщыгъуэ сынхэр
Си закъуэ къысхуэнащ щIэину.
ГукъэкIыжхэм си гур ягъэбэгыу,
КъызэхэскIухьахэщ куэдрэ бгыхэр.
Пщэдджыжьым пщащэр кIуамэ псыхьэ,
Акъужьыр и щхьэцым къыхэпэщэщыхьу,
ГугъапIэхэм хэплъызэу и нэр
Зыщхьэщытыгъа псынэр,
Мы дунеишхуэр фIэщIэщыгъуэу,
ЗэрыкIуэгъа и псыхьэ лъагъуэр.
Хъыджэбзхэр щызэхуэсрэ нэгузыужьу
Щыджэгугъахэр ищтэжащ гъэжьужьым.
Я дыхьэшх макъи я лъэ макъи
ЗыщIыпIи къыщыIужу зэхэсхакъым.
КъызэхэскIухьри ешыхукIэ си лъэр,
СетIысэхащ лъыщIэжым къамэр хуэслъу.
Алыхьышхуэу ди Тхьэ закъуэ,
СынолъэIу, зыкъысщIэгъакъуэ
Лъэпкъ лажьэншэр зыукIа джаурым
Згъэжэным папщIэ и лъыр уэру!
Къызэхэсхащ абдежым къэблагъэу
Гъуэгум тет выгужьым и шэрхъ кIыргъыр.
ЗэщыхуэпыкIарэ къижу я нэр
АлыджитI ист выгум, кIуэжу унэм,
Япэ дыдэу ахэращ къыспэщIэхуар,
ЛъыщIэж къамэм и зэфIэкI щызгъэунэхуар:
Зым и щхьэр тыншу къыпызохыр,
Адрейри согъэджалэр пыпхэу.
Аргуэру сохур, куэдрэ зызмыIэжьэу,
ГъуэгурыкIуэ гуэрым и лъэужьыр.
Къызолъагъур: зигъэшуейуэ ермэлым
И дзапэ уэрэдыр кърегъэблыр,
Лъагэу тегъэсащ хъурыфэ пыIэр,
Дыжьын бгырыпхым тоджэгухьыр и Iэр,
IэгъуапитIыр лъэрыгъым нэсу
Зы пщащи ехь и шыплIэм дэсу.
Итхьэкъуауэ лъагъуныгъэ гуащIэм,
Дунейм нэгъуэщI тетыжуи имыщIэу.
Нэр зыпфIэтеджылэ тхьэIухудым
Ермэлыр зыIэпишат ещхьу удым,
Нэбжьыц кIырыр зытежьауэ и нэр
КъыхоцIыщхъукIыр нэкIуху дыхьэрэным.
IэлъэщI хъар кхъуакIэр акъужьым
тIэкIу щIиупскIэу,
Пщащэм и Iэблэм щепэщэщкIэ
Солъагъур зэрыхъуапсэр
Щауэм и псэр,
ТелъэщIыхьурэ пщащэм еIусэу.
Си гужьгъэжьым щишэщIым и дамэр,
КъызогъэIэгъуэр си лъыщIэж къамэр,
ТхьэIухудми, хуимыщIу дэдзых,
Си къамэдзэм я нэчыхьыр етх,
Хызодзэжхэри толъкъун зэрызехьэм,
Тенджыз лъащIэм щожеиж я пщIыхьыр...
Ауэ зэгуэрым, и мыхабзэу,
Си фочышэр щыблэукIым къэзакъыщхьэм,
ДыIуту щыхупIэ задэ нэзым,
Ди сэшхуэхэм щIэддзащ едгъэхьу мыхьыр.
Сэшхуэдзэр зууэ, зэтеткъузэу ди дзэр,
ЩыхупIэр зэрылъагэри къидмыдзэу,
Къытелъэдауэ ди нэм лъыр,
Дызэзэуащ диIыгъыхункIэ лъэм.
Алыхьыр Инщ! Лъэгуажьэмыщхьэ
Изогъауэри джаурыр, пызох и щхьэр...
И хьэдэр хэздзэжауэ толъкъуным,
Си щхьэр кIэрахъуэу щоункIыфIыкIыр си нэр.
ЗыкъыщысщIэжам, дунейр хъарпшэру
Слъагъурт, ещхьу пщIыхь нэбэнэушэм
КъысфIэщIт епэрыр зыгуэрым хуэушэу,
Лъагэу къысщхьэщытт уафэ щIыху щIэншэр.
Шылъэгум пхъафэ теплъэ щIыфэр
МыпIащIэурэ удз кIырым пхилъэфырт,
Дыхьэрэну зэщIэплъауэ Iущхьэм
И нэ закъуэмкIэ къысхуищIырт нащхьэ.
Блэми, аркъэнурэ зишыхьу,
Спэмыжыжьащэу къыщипщыхьырт.
Дунеишхуэр къысщащIу щIэщыгъуэ,
Къызатырт ахэм ину дэрэжэгъуэ.
ЩIэфагъуэкIыжу псори и дахагъэм,
А пщащэр, зэрымыщIэурэ къоблагъэ.
ГъэщIэгъуэну уIуплъэрт и фащэм,
И щхьэцым дыгъэ бзийхэр щыпэщащэрт,
Хьэрэмагъ гуэркIи гу лъумытэу,
И псэр къабзэти, къижыхьырт пкIатэ-лъатэу.
Мы дунеишхуэу щыхъуам тепщэ зауэр
КъагъэкIуагъэнут мелыIычхэм ар, щыуауэ.
Уеблэм, жэнэтым и тхъэгъуэр
ЩIэптыфынт абы и зы Iуплъэгъуэм.
Сыкъилъагъущ, икIуэтыжри мащIэу,
Къызбгъэдыхьащ итIанэ хуэдзыхьмыщIу.
КъэблэгъэхункIи нэхъ къысщыхъурт
МелыIыч дамэ къыстрипхъуэу.
И пыжьынитIыр къыщысIуплъэм,
Си пIэм сижыхьащ, щIэмыкIыу си лъэр.
Си цIэр иIэту уафэм нэс,
Хуэму къыжьэдэкIащ: «Шэрджэс», -
И Iэпэр хуехьри и Iупэм,
«Зыущэху,
Сэ хуэсIуэтэнкъым зым уи щэху,
ЗэгъащIэ, уи дзыхьыр ебгъэзым,
МелыIычым хашэу и мыхабзэ».
Си тажыр къещтэри итIанэ,
Псы къысхуихьыну макIуэ псынэм.
Зимыгъэгувэу къегъэзэж,
ИрегъэкIыр си псыхуэлIэ,
УIэгъэхэр етхьэщI, заригъэлIалIэу,
Уэрэди жеIэр: «УзэрихьэхукIэ уи лъэм,
Уи къалэнщ пщIэжыну лъэпкъым и лъыр».
А уэрэдым зэщIигъаплъэ си гум
Къыщилъэтыхьырт зауэныгуу уэгум,
Iиблис и IуэхутхьэбзащIэ бжьэ къэпщIауэ
И ужьым хьэдэджадэхэр ищIауэ.
Нэхулъэ къищIу сыносыж бгъуэнщIагъым,
Согъуэлъ, си Iэщэр щIэлъу си пIэщхьагъым.
Жыхьэнмэ мафIэу къызэщIэплъэу,
Си къамэ Iэпщэм хэлъ саутри къызоплъыр.
И гуфIэкIэр дыгъэ бзийуэ зэщIэпсыпсэу,
Ар къэкIуащ къысхуихьри щIакхъуи псыи,
Сызэрыхъужыр хъуащ и гуапэ.
Сэлам къызихыжыным и пэ
Къызэплъащ, и нитIыр къыстеплъызэу -
КъыщысцIыхужащ а плъэкIэ къабзэм
Хьэщыкъ зэгуэрым сызыщIа хъыджэбзыр.
Си IитIыр и дамащхьэм щызэрыздзэу,
Лъагъуныгъэ уэрэд гуащIэр къыхызодзэр.
Си гум кърихуэкIырт си лъыр уэру,
Iупэр игъэщIытэрт ба плъыржьэрым...
Абдеж кърехри къамэр си Iэ ижьым,
Хызохуэр пщащэм и бгъэм, зызмыIэжьэу...»
НыкъуэжыIэу зэпоудри и псалъэр,
Мэгызыр щIалэр, здыщIэщIэм и лъэр.
Гъэрым и пащхьэм лъэгуажьэмыщхьэу, джалъэу
Исщ къэзакъ щIалэщIэр, игъэщIагъуэу
И къамэдзэм къежэхыж лъы лъагъуэр,
Лъы пщтырым къыщхьэщех тхъурымбэ гуащIэ.
Къэзакъ лIыжьым нэщхъейуэ и щхьэр ещIыр,
ЗдыщIэплъэм и нэхэм шэрджэсым,
УкIытэм зригъэшхыхьыжу и псэм,
Къэзакъ щIалэщIэм жреIэ:
«УлIыгъэншэщ,
И псэр ебгъэнащ уэ гъэр Iэщэншэм».
Шэрджэсым щхьэр къеIэтри, и псэр хэкIыу,
Къэзакъхэм еплъу, моуэ къыжьэдокIыр:
«Тхьэразэ тIуми къыфхухъу,
Ажалыр сэ езым къэслъыхъуэрт,
Абы хуэзгъэзауэ си гупэр
Си псэр хэкIмэ, къабзэт напэр.
Иджы урысым сыIэпхлъэпхыу
Сихункъым зэи напэтехыу.
Ялъ сщIэжащи, ямыIэжу гукъеуэ,
Бгым зэхахынщ си иужь дыдэ бауэр,
ЗэрысIыгъар мыужьыхыу си гужьгъэжьыр
ЩIэблэм хуаIуэтэжынщ си уIэгъэжьхэм.
КъысхуэфтIи мащэ
Мыкуущэу,
СыщIэфлъхьэж,
КъаблэмкIэ сыгъэзауэ, -
Ажалыр къыщысхьащ къэзэуат зауэм.
СыволъэIу къытефлъхьэжыну кхъащхьэ мащэм
Ныбжьэгъу пэжу сиIа Iэщэ-фащэр.
Си къамэ Iэпщэм тетха къурIэныбзэм
Кърыреджэ Iиблис, игъэгулэзу.
Иувахэм джаурым и Iумэтым
Ахърэтми къащесхынщ нэлатыр.
Си кхъащхьэмкIэ блэкIыну урысым
ИрещIэ: щIэлъщ мыбдеж шэрджэсыр,
Ахърэтым кIуэжащи, зимыту
Иджы тыншу поплъэ и къемэтым».
Къырыщхьэ щыгум щхьэрыIуа уэс пыIэр
Дыгъэпсхэм пшэплъу къыщраIэм ирихьэлIэу,
КъэзакъитIым, замыIэжьэу,
ДжатэпэкIэ зрагъэлIалIэу
КъыщатIащ кхъэ мащэр джабэ лъабжьэм.
ЯгъэзащIэри шэрджэсым и уэсятыр,
Пащэжащ аргуэру гъуэгу зытетым.
1875 гъэ.
Сурэтхэр Побережный Игорь
(Мэздэгу къалэ) ищIащ.
ЗэзыдзэкIар Уэрэзей Афликщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "576.txt"
} |
ЕтIуанэ Европей джэгухэм ди лъахэгъухэр щытокIуэ
Белоруссием и къалащхьэ Минск мэкъуауэгъуэм и кIэухым щекIуэкIащ II Европей джэгухэр. Къэрал 50-м къикIа спортсмен мини 4-м нэблагъэ зыхэта зэхьэзэхуэ иным дыщэ медалхэр къыщахьащ ди лъахэгъухэу алыдж-урым бэнакIуэ Кабалоев Зауррэ дзюдоист Занкишиев Къазбэчрэ.
Гъатхэ кIуам Румынием и къалащхьэ Бухарест алыдж-урым бэнэкIэмкIэ щекIуэкIа Европэм и чемпионатым щытекIуа и къуэш нэхъыщIэ Виталий куэдрэ зыкъыкIэригъэхуакъым Кабалоев Заури. Иджыблагъэ Минск щызэхэта Европей джэгухэм япкъ иткIэ килограмм 67-м нэс зи хьэлъагъ бэнакIуэхэм зэхаубла зэпеуэм абы къыщыпэлъэщын къахэкIакъым. Псом хуэмыдэу удэзыхьэх хъуащ кIэух зэIущIэр. Абы къыщыпэува куржы бэнакIуэ Болквадзе Шмагэ дунейм щынэхъ лъэщхэм ящыщ зыт. АрщхьэкIэ ди лъахэгъу щIалэм и хьэрхуэрэгъур 3:1-уэ хигъэщIащ икIи II Европей джэгухэм я чемпион хъуащ.
- ТекIуэныгъэмкIэ дынохъуэхъу! Гугъут ар зыIэрыбгъэхьэну? - деупщIащ дэ Кабалоев Заур Минск къикIыжа иужькIэ.
- Тыншакъым. Си къару, зэфIэкI, Iэзагъ псори есхьэлIэн хуей хъуащ а текIуэныгъэр зыIэрызгъэхьэн папщIэ. Тхьэм и шыкуркIэ, псори хъарзынэу зэфIэкIащ икIи Европей джэгухэм я чемпионыгъэм дэщIыгъуу дыщэ медалыр къысхуагъэфэщащ.
- КъызэрытщыхъуамкIэ, нэхъ гугъу дыдэ ущехьар финалым и Iыхьэ плIанэращ. Абы къыщыппэщIэта Белоруссием и щIыхьыр зыхъумэ Дауров Сослъэн къыппикIуэтыну и мурадтэкъым. Бжыгъэр 1:1-уэ фызэрызэбгъэдэкIыжам ар и щыхьэтщ. Тхьэм и шыкуркIэ, иужьу баллыр къэзыхьар уэрати, утекIуауэ къалъытащ.
- Пэж дыдэу, ар хуабжьу зэпэщIэтыныгъэ гуащIэ хъуащ. ТекIуэныгъэр тэрэзэм икъукIэ щызэпэшэчащ икIи абы иужькIэ нэхъри зызэщIэскъуащ. Дауи, тыншакъым кIэух зэIущIэри. Абы къыщызэбэна Болквадзе Шмагэ куэдым яхухэгъащIэркъым. Си насыпти, хъарзынэу сефIэкIыфащ.
- Хэгъэрейхэм я цIэкIэ банэ Дауровым зэхьэзэхуэм еплъыну къэкIуахэм къищынэмыщIауэ, судьяхэри я телъхьэу къыщIэкIынт.
- Апхуэдэ гуэрхэр щыIагъэнщ. АрщхьэкIэ си хьэрхуэрэгъухэр сэри зытезгъэкIуакъым икIи судьяхэр къадэщIыну, зэрыслъэкIкIэ, Iэмал естакъым.
- ИлъэсиплI къэс зэ екIуэкI Европей джэгухэр континентым и чемпионатым хуагъадэ. Нэгъабэ Дагъыстэным щыIа алыдж-урымымкIэ Европэм и зэхьэзэхуэм жэз медалыр къыщыпхьащ, иджы дыщэр уи Iэрылъхьэщ.
- Европей джэгухэр Европэм и чемпионатым йофIэкI. Спорт лIэужьыгъуэ куэдкIэ абы щызэпоуэ икIи цIыху нэхъыбэ кърохьэлIэри гулъытэ нэхъ егъуэт. Ар и гъэпсыкIэкIэ Олимп джэгухэм хуэдэщ икIи дэтхэнэ зы спортменми и зэхэгъэкIыпIэ гъуэзэджэщ.
- КъызэрыщIэкIымкIэ, Европей джэгухэм узэрыщытекIуар, уи ехъулIэныгъэ нэхъ ин дыдэщ.
- Пэжщ, ар иджыри къэс сиIа текIуэныгъэ нэхъ инщ. Зызумысыжынщи, Минск сыщIэкIуар дыщэ медалрат. ЕтIуанэ увыпIэр къэсхьами, арэзы сыхъунутэкъым икIи зыри къызэмыхъулIауэ къэслъытэнут.
- ХъуэхъукIэ ущIагъэнагъэнщ?
- Иджыри къэс къызохъуэхъухэр. Ныбжьэгъухэр, благъэхэр, Iыхьлыхэр… псори щогуфIыкI си текIуэныгъэм. Дауи, си къуэш Виталий япэу къызэхъуэхъуахэм яхэтщ. Ди унагъуэм и дежкIэ мы гъэр угъурлыуэ ежьащ: Виталий Европэм и чемпион хъуащ, сэ Европей джэгухэм сыщытекIуащ. Адэ-анэм, къыддалъхуахэм, лъэпкъым я дежкIэ а ехъулIэныгъэхэр дэрэжэгъуэ инщ.
- АдэкIэ сытхэр уи мурад?
- Махуэ зытIущкIэ зызгъэпсэхунурэ, зыгъэсэныгъэхэм пысщэнущ. Абы папщIэ мыгувэу Iуащхьэмахуэ лъапэ дыщызэхуашэсынущ. ЗыщыдгъэхьэзыркIэ сыщалъхуа Уэзрэдж къуажэм дызэрыпэмыжыжьэнур си гуапэщ. Iэмал къысхукъуэкIыхукIэ, ди унэм сыкIуэжурэ сщIынущ. Унагъуэм щIэсхэмрэ дэрэ гу зэщытхуэркъым, зыгъэсэныгъэхэмрэ зэхьэзэхуэхэмрэ сыт щыгъуи сызэрыхэтым къыхэкIыу дызэгъусэкъыми. Европей джэгухэм сызэрыщытекIуар гуапэщ, ауэ ар иджы зыщыгъэгъупщэжыпхъэщ - Олимпиадэм и лицензэхэм дыщыщIэбэныну дунейпсо зэхьэзэхуэр къытпэщылъщ. Ди гъэсакIуэхэм ар къыджаIэ зэпытщ, дэри дыбэлэрыгъ зэрымыхъунур фIы дыдэу къыдгуроIуэ.
Дунейпсо классымкIэ спортым и мастер, Урысей Федерацэм куэдрэ и чемпион, Дунейм и кубокыр къэзыхьа Кабалоев Заур Лэскэн щIыналъэм хыхьэ Уэзрэдж къуажэм 1992 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным) и 2-м къыщалъхуащ. И адэр осетинщ, и анэр Анзорей къуажэм щыпсэу Шэрыбхэ япхъущ. Бэнэным зыщыхуигъэсар я жылэм къыщызэIуаха алыдж-урым бэнэкIэмкIэ секцэращ. 2007 гъэм ныбжьыщIэхэм я къэралпсо зэхьэзэхуэм дыжьын медалыр къыщихьа иужькIэ, Мэзкуу ирагъэблагъэри, и Iэзагъым абы илъэсищкIэ щыхигъэхъуащ.
Унэм къигъэзэжри, зэхьэзэхуэ зыбжанэм щытекIуащ икIи спортым и мастер хъуащ. 2011 гъэм щыщIэдзауэ Мордовием и цIэкIэ зыкъегъэлъагъуэ. Абы къыщыхузэрагъэпэщащ ехъулIэныгъэхэр къихьу зэпеуэ инхэм хэтын папщIэ Iэмал псори. Къапщтэмэ, 2012 гъэм Тайландым щызэхэта илъэс тIощI зи ныбжьхэм я дунейпсо чемпионатым Кабалоев Заур дыщэ медалыр къыщихьащ. Ар тхуэнейрэ утыку къихьати, сыт щыгъуи и хьэрхуэрэгъухэр хигъэщIащ. Кабалоевыр абы щытекIуащ Къэзахъстаным, Азербайджаным, Польшэм, Тыркум я бэнакIуэхэм. Финалым 2:0, 1:0-у щефIэкIащ Ираным икIа Тагерисартанг Рамин.
Лэскэн щIыналъэм щыяпэу Кабалоев Заур спортымкIэ дунейпсо классым и мастер хъуащ. Ар къыпэкIуащ Тайландым къыщихьа текIуэныгъэ иным.
Минск щызэхэта II Европей джэгухэм я чемпион щIалэр иджыблагъэ Iэтауэ къыщрагъэблэгъэжащ Къэбэрдей-Балъкъэрым. КъБР-м СпортымкIэ и министерствэм абы гуапэу къыщыIущIащ министр Хьэсанэ Ислъам, лъэпкъым я нэхъыжь генерал-майор Кабалоев Руслан, Лэскэн район администрацэм и Iэтащхьэм и къуэдзэ АфIэунэ Мухьэдин, Уэзрэдж къуажэм и Iэтащхьэ Губачиев Тамерлан, благъэхэр, Iыхьлыхэр, ныбжьэгъухэр, къуажэгъухэр, спортым дихьэххэр.
Хъуэхъу дахэхэр, псалъэ гуапэхэр, фIыщIэ мыухыжхэр хуаIуэтащ а махуэм чемпионымрэ ар зыгъэса тренер гъуэзэджэ Щхьэгуэш Мухьэмэдрэ. Зэхыхьэр яухащ адыгэ джэгукIэ.
II Европей джэгухэм чемпион щыхъуащ нэгъуэщI ди зы лъахэгъуи. Дунейпсо классымкIэ спортым и мастер, къэралым и чемпион, Европэм къыщыхэжаныкIа Занкишиев Къазбэч текIуэныгъэр къыщихьащ цIыхухъухэри цIыхубзхэри зыхэта гуп зэпеуэм. Зэхьэзэхуэр зэхэзыубла ди щIалэр и хьэрхуэрэгъум дахэу ефIэкIащ икIи адрей и ныбжьэгъухэр тригъэгушхуащ. Арати, Тау Хьэсэнбий зи тренер нэхъыщхьэ Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам зэкIэлъхьэужьу хигъэщIащ Тыркум, Сербием, Белоруссием я гупхэр.
Дыщэм щыщIэбэна кIэух зэпеуэм къащыпэщIэтащ Португалием къикIахэр. Ар, зыпэмыплъауэ, хуабжьу узыIэпызышэ икIи кърикIуэнур къыпхуэмыщIэ зэныкъуэкъуныгъэ хъуащ. Я хьэрхуэрэгъухэм 3:0-у къыхагъащIэу хуежьами, Таум и гъэсэнхэм зыкъызэкъуахыжащ. Абыхэм япэщIыкIэ бжыгъэр зэхуэдэ ящIыжащ, итIанэ «дыщэ зэпэщIэтыныгъэм» текIуэныгъэр щызыIэрагъэхьэри, II Европей джэгухэм я чемпион хъуащ.
Белоруссием и къалащхьэм щекIуэкIа зэпеуэхэр ди къэралым икIахэм къайхъулIащ. ЖыпIэну ирикъунщ абыхэм псори зэхэту дыщэ медалу 44-рэ (2-р Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм зыIэрагъэхьащ!), дыжьыну 23-рэ, жэзу 42-рэ къызэрахьар. Урысей Федерацэм къыкIэлъокIуэ хэгъэрей белорусхэр (24-16-29). Украинхэр ещанэщ (16-17-18). Абыхэм яужьыжщ итальянхэр, голландхэр, нэмыцэхэр…
II Европей джэгухэр гуфIэгъуэкIэ щызэхуащIыжым ирихьэлIащ Урысей Федерацэм и Президент Путин Владимир. Абы ипкъ иткIэ ар бэнакIуэхэм яхуэзащ икIи ди лъахэгъу Кабалоев Заур и гъусэу сурэт зытригъэхащ.
ИлъэсиплI и пэкIэ Азербайджаным и къалащхьэ Баку щызэхэта I Европей джэгухэр яхуэугъурлауэ щытащ абы чемпион щыхъуахэу Мудрэн Беслъэнрэ Джэду Iэниуаррэ. КъыкIэлъыкIуэ 2016 гъэм ахэр екIуу хэтащ Рио-де-Жанейрэ щыIа Гъэмахуэ Олимпиадэм. ЗэрыфщIэжщи, Мудрэным дзюдомкIэ дыщэ медалыр, Джэдум бэнэкIэ хуитымкIэ дыжьыныр яIыгъыу Бразилием къикIыжащ. Гуапэт, а хабзэ дахэм къыпащэу, Кабалоев Зауррэ Занкишиев Къазбэчрэ гъэ къакIуэ Токио щыIэну Олимп Джэгухэм и лIыхъужьхэм ящыщ хъуатэмэ.
Сурэтхэм: КъБР-м СпортымкIэ и министерствэм Кабалоевыр къыщрагъэблэгъэж.
II Европей джэгухэм я чемпион
Кабалоев Заур УФ-м и Президент Путин Владимир къохъуэхъу.
ДзюдомкIэ зэхьэзэхуэм щытекIуа Занкишиев Къазбэч.
Тау Хьэсэнбий зи тренер нэхъыщхьэ УФ-м дзюдомкIэ цIыхухъухэмрэ цIыхубзхэмрэ я командэ къыхэхар Европей джэгухэм щынэхъыфIщ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "577.txt"
} |
Гугъэр я плъапIэу зэхьэзэхуэм щIадзэ
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и «Ипщэ» гупым хэт командэхэм 2019-2020 гъэхэм ирагъэкIуэкIыну зэхьэзэхуэм махуищ дэкIмэ щIадзэнущ. Ар хуабжьу удэзыхьэхыу икIи куэд къызэщIэзыубыдэу щытынущ. Къапщтэмэ, иджыри къэс дызэсэжауэ екIуэкI етIуанэ дивизионым и зэхьэзэхуэмрэ къэралым и кубокыр къэхьыным теухуа зэпеуэмрэ къищынэмыщIауэ, Профессионал Футбол Лигэм и кубокым ехьэлIа зэIущIэхэри (нэхъ мащIэ дыдэу 6) къахэхъуэнущ. Нобэ абыхэм я гугъу фхуэтщIынщ.
ЕтIуанэ дивизионым и «Ипщэ» гупым
Бадзэуэгъуэм и 16-м япэ зэIущIэхэр абы щызэхэтынущ. Зэхьэзэхуэ блэкIар еханэ увыпIэм щыту зыуха «Спартак-Налшыкым» зэпеуэр и стадионым щригъэжьэнущ. Гъубж къакIуэ абы къригъэблэгъэнущ мазэрэ ныкъуэрэ ипэкIэ Урысей Федерацэм и премьер-лигэм зыкъыщызыгъэлъэгъуа Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-р. Къэралым футболымкIэ и гуп нэхъыщхьэр зрагъэбгына Дагъыстэным и футболистхэр иджы щыджэгун хуеяр япэ дивизионращ, арщхьэкIэ ари мылъкукIэ яхуэгъэкъаруунутэкъми, етIуанэм къыщыщIадзэжыну траухуащ. ЗэрыфщIэжщи, «Спартак-Налшыкри» илъэситху-хы ипэкIэ а гъуэгу задэм ирикIуащ икIи нобэр къыздэсым зыкъыхуэужьыжыркъым.
Мы гъэм щIэзыдзэну зэхьэзэхуэм и етIуанэ джэгугъуэри ди щIалэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм къащыпэщылъщ. Абыхэм бадзэуэгъуэм и 24-м кърагъэблэгъэнущ нэхъапэм зэрихьа «Алания» цIэр къэзыщтэжа Осетие-Ищхъэрэм и командэ нэхъыщхьэр. БлэкIа зэхьэзэхуэм ар хэтащ «Спартак-Владикавказ»-у. Осетинхэм къалэнышхуэхэр иджы зыхуагъэувыжауэ ягъэхъыбар икIи, тхьэмахуэ ипэкIэ зыхуэзэну дагъыстэнхэми хуэдэу, хьэрхуэрэгъу лъэщ къызэрытхуэхъунум шэч хэлъкъым. Псалъэм къыдэкIуэу къыхэдгъэщынщи, «Спартак-Налшыкым» и гъуащхьауэ нэхъыфI Мэшыкъуэ Ислъам абы игъэзэжащ икIи «Алания»-м и щIыхьыр ихъумэу премьер-лигэм щыхэта илъэсхэм къытригъэгъэзэжыну щIохъуэпс.
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и «Ипщэ» гупым зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыхъуащ. Иджы абы командэ пщыкIух хэтынущ. Зэхьэзэхуэ блэкIам бжьыпэр щиубыду япэ дивизионым дэкIуэтея Песчанокопскэ къуажэм и «Чайка»-м, мылъкукIэ пэмылъэщу зэпеуэм хэкIыжа Дон Iус Ростов къалэм «Понедельник Виктор и цIэр зэрихьэу щыIэ академие»-мрэ Нэзрэн и «Ангушт»-мрэ я пIэкIэ гупым хагъэхьащ зи гугъу тщIа Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-р, Черкесск и «Интер»-р, Владикавказ и «Спартак»-р, «Мэхъэчкъалэ»-р. Апхуэдэ щIыкIэкIэ етIуанэ дивизионым и «Ипщэ» гупым хэтынущ Осетие Ищхъэрэ - Аланием и къалащхьэм и командитIрэ Дагъыстэным ейуэ щырэ. Хуабжьу гуапэщ ди къуэш Къэрэшей-Шэрджэсми, илъэс куэд дэкIауэ, профессиональнэ футбол клуб иIэ зэрыхъужар.
Щыгъуазэ фыхуэтщIынщ етIуанэ дивизионым и «Ипщэ» гупым щыщIэзыдзэ зэхьэзэхуэм и пэщIэдзэ зэIущIэхэм щызэпэщIэтынухэр:
Япэ джэгугъуэ, бадзэуэгъуэм и 16 (гъубж): «Спартак-Налшык» (Налшык) - «Анжи» (Мэхъэчкъалэ), «Алания» (Владикавказ) - «Легион-Динамо» (Мэхъэчкъалэ), «Черноморец» (Новороссийск) - СКА (Дон Iус Ростов), «Краснодар»-3 (Краснодар) - «Биолог-Новокубанск» (Прогресс), «Волгарь» (Астрахань) - «Урожай» (Краснодар), «Мэшыкъуэ-КМВ» (Псыхуабэ) - «Дружба» (Мейкъуапэ), «Мэхъэчкъалэ» (Мэхъэчкъалэ) - «Спартак» (Владикавказ), «Динамо» (Ставрополь) - «Интер» (Черкесск).
ЕтIуанэ джэгугъуэ, бадзэуэгъуэм и 24 (бэрэжьей): «Спартак-Налшык» - «Алания», «Спартак» - «Динамо», «Дружба» - «Мэхъэчкъалэ», «Урожай» - «Мэшыкъуэ-КМВ», «Биолог-Новокубанск» - «Волгарь», СКА - «Краснодар»-3, «Легион-Динамо» - «Черноморец», «Анжи» - «Интер».
Мы зэхьэзэхуэр 2020 гъэм и накъыгъэ (май) мазэ пщIондэ екIуэкIынущ.
Урысей Федерацэм футболымкIэ и кубокым
Иджыблагъэ зэхэтащ Урысей Федерацэм футболымкIэ и кубокыр къэхьыным теухуауэ 2019-2020 гъэхэм екIуэкIыну зэхьэзэхуэм и пхъэидзэри. «Спартак-Налшыкым» къыщыщIидзэнущ финалым и 1/128-нэ Iыхьэм. Абы ипкъ иткIэ ди щIалэхэр бадзэуэгъуэм и 28-м Владикавказ къалэм щыIущIэнущ щIыпIэ «Спартак»-м. Ар хагъащIэмэ, хьэрхуэрэгъу къахуэхъунущ Псыхуабэ и «Мэшыкъуэ-КМВ», Черкесск и «Интер», Ставрополь и «Динамо» командэхэм ящыщу нэхъыфIыр.
ЗэрыфщIэжщи, нэгъаби «Спартак-Налшыкым» япэу къыпэщIэхуар Владикавказ и командэращ, иджы «Алания» зыфIащыжар. ЕтIуанэ дивизионым и «Ипщэ» гупым щрагъэжьа зэхьэзэхуэм ипкъ иткIэ Осетие Ищхъэрэ - Аланием и къалащхьэм щрагъэкIуэкIа зэIущIэм щытекIуауэ къэзыгъэзэжа «Спартак-Налшыкым» и футболистхэр абы щыгъуэм, тхьэмахуэ дэкIри, я стадионым бжыгъэшхуэкIэ Кубокым ардыдэм къыщыхигъэщIэжащ. Абдежым ди щIалэхэр а зэпеуэм къыщыхэкIащ. Владикавказдэсхэми куэд якIуакъым - къыкIэлъыкIуэ джэгугъуэм къыщыпрагъэхащ.
Мы зэхьэзэхуэм и финалым и 1/32-нэ Iыхьэм япэ дивизионым и командэхэр къыхыхьэнущ. АдэкIэ ныкъуэкъуэгъу къахуэхъунущ премьер-лигэм щыщхэр. Ар къыщыхъунур финалым и 1/16-нэ Iыхьэращ. Абыхэм нэсын папщIэ етIуанэ дивизионым щыджэгухэм гъуэгуанэ кIыхь зэпачын хуейщ. Урысей Федерацэм и кубокыр къэхьыным теухуа кIэух зэIущIэр 2020 гъэм и накъыгъэ мазэм зэхэтынущ.
Профессионал Футбол
Лигэм и кубокым
Урысей Федерацэм и етIуанэ дивизионым и зэхьэзэхуэмрэ къэралым и кубокымрэ ехьэлIа зэпеуэхэм къищынэмыщIауэ, шыщхьэуIум (августым) и 8-м япэу зэхаублэнущ Профессионал Футбол Лигэм и кубокыр къэхьыным теухуа зэIущIэхэми. ЕтIуанэ дивизионым щыджэгухэр командэ плIырыплI зыхэт гупхэу ягуэшынурэ дэтхэнэри тIорытIэ зэпэщIагъэтынущ. ПэщIэдзэ зэIущIэхэр екIуэкIынущ мы гъэм шыщхьэуIум и 8, 17, 29, фокIадэм (сентябрым) и 6, 10, жэпуэгъуэм (октябрым) и 4 махуэхэм, щхьэж и стадионым гъуэрыгъуэурэ. Гупхэм хэтынухэр пхъэидзэкIэ мыгувэу яубзыхунущ.
Зыхэхуа гупым бжьыпэр щызыубыдхэр финалым и 1/8-нэ Iыхьэм кIуэнущ. АдэкIи тIорытIэ щызэджэгунущ (я стадионымрэ хамэ щIыпIэмрэ), жэпуэгъуэм и 23-мрэ щэкIуэгъуэм (ноябрым) и 8-мрэ. Абыхэм япкъ иткIэ хагъащIэхэр хэкIыурэ зэпеуэнущ.
2020 гъэм финалым и Iыхьэ плIанэр зэхэтынущ. Мэлыжьыхьым (апрелым) и 8-мрэ 22-мрэ зэхагъэкIынущ финал ныкъуэм кIуэну зыхуэфащэхэр. Абыхэм зи насып къыщикIхэр накъыгъэм (майм) и 6-мрэ 20-мрэ зэпэщIэтынущ. ТекIуэхэр финал зэIущIитIым (мэкъуауэгъуэм и 3-мрэ 7-мрэ) щызэныкъуэкъунущ. Профессионал Футбол Лигэм и кубокыр япэу зыхуэфащэр апхуэдэ щIыкIэкIэ ягъэбелджылынущ. Абы зэрыщытекIуам къыпэкIуэну саугъэтхэмрэ мылъкумрэ къызэрыIэрыхьэнум къищынэмыщIауэ, бжьыпэр зыубыдам Iэмал иIэнущ Урысей Федерацэм и кубокыр къэхьыным теухуауэ 2020 - 2021 гъэхэм екIуэкIыну зэхьэзэхуэм и финалым и 1/32-нэ Iыхьэм, япэ дивизионым хэтхэм ягъусэу, щыщIидзэну.
Апхуэдэ зэхьэзэхуэ Инджылызым илъэс куэд хъуауэ ехъулIэныгъэкIэ щокIуэкI. Хэт ищIэн ар ди деж зэрыщыхэзэгъэну щIыкIэр, ауэ зэпеуэхэр нэхъыбэхукIэ езы футболистхэми къадэщIхэми я дежкIэ нэхъ сэбэпщ икIи щIэщыгъуэщ.
Аращи, зэхьэзэхуэ хьэлэмэт зыбжанэм хэтыну «Спартак-Налшыкыр» тхьэмахуэ дэкIмэ гъуэгу техьэнущ. Ди щIалэхэм абыхэм зэкIэ ерыщу зыхуагъэзыр икIи я текIуэныгъэ дахэхэмкIэ куэдрэ дэрэжэгъуэ къыдатыну щIохъуэпс.
Зэпеуэхэм я пэ къихуэу
2020 - 2021 гъэхэм екIуэкIыну зэхьэзэхуэхэм зыхуэзыгъэхьэзырыну тхьэмахуитI ипэкIэ къызэхуэсыжа «Спартак-Налшыкым» и футболистхэмрэ тренерхэмрэ гъуэгу зэхэкIыпIэм аргуэру къыщыхутауэ жыпIэ хъунущ. Абы и щыхьэтщ командэм и тренер нэхъыщхьэ Трубицин Сергей къыджиIахэр:
- Отпуск дыщысыхукIэ зэрызыдгъэхьэзырыну щIыкIэм и плану 3 зэхэслъащ. Япэм ипкъ иткIэ дызэхуэсынурэ Нартсанэ (Кисловодск) зыщыдгъэсэнут, етIуанэмкIэ - Налшык дыщыIэнут. Ди жагъуэ зэрыхъущи, ещанэ планращ къыдэхъулIар. СыхьэтитI-щыкIэ махуэ къэс дызэхуос, зыдогъасэри дызэбгрокIыж. Ди базэм дыщыпсэуну Iэмал щыIэкъым, тшхын къудейкIэ дыкъызэрызэрамыгъэпэщыфым къыхэкIыу. Зыгъэсэныгъэр зэрекIуэкIыр къритпщытэжын папщIэ зэныбжьэгъугъэ зэIущIэхэр здедгъэкIуэкIынухэри къытхуешалIэркъым, адрей командэхэр щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щыIэщи. ДызыгурыIуэфар Астрахань и «Волгарь»-м и закъуэщ - абы ЕсэнтIыгу дыщыдэджэгунущ.
БлэкIа зэхьэзэхуэр иуха иужькIэ къытхэтыну зэгурыIуэныгъэ яхудиIэу къэнэжар футболистипщI къудейщ. Абыхэм ящыщу и ныкъуэращ ди командэм и гуп нэхъыщхьэм хэту джэгуар. Нэхъ пасэу тхэкIыжахэу Мэшыкъуэ Ислъам, Уэрсей Артём, Гуэнгъэпщ Албэч, Михайлов Константин сымэ гъусэ яхуэхъуащ нэгъуэщI щIыпIэхэм къащыкIылъыплъхэу Тебэрды Тимур, Лелюкаев Алан, Мэкъуауэ Залым, Iэпщацэ Марат сымэ. Я Iуэху къыщикIмэ, ахэр командэ нэхъыфIхэм хыхьэнущ. Абыхэм я пIэ щIалэщIэхэр къиувэнущ, ауэ ахэр джэгум хэзэгъэн папщIэ зэман хуейщ. Сыт тщIэн, дгъэсэнщ, тедгъэгушхуэнщ?! - дыхигъэгъуэзащ я Iуэхухэм тренер нэхъыщхьэм.
«Спартак-Налшыкым» зыхэплъэни къызыхихыни иIэщ. Абы щIэблэ хъарзынэ къызэрыщIэхъуэм и щыхьэтщ и ныбжьыщIэхэм Урысей Федерацэм ЕджакIуэхэм я спартакиадэм футболымкIэ и кIэух зэхьэзэхуэм хэтыну хуитыныгъэ къызэрахьар. Иджыблагъэ Ставрополь щекIуэкIа Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округым и зэпеуэм я хьэрхуэрэгъу псоми щефIэкIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэ къыхэхар. Ар зэхагъэуват «Спартак-Налшык» сабий-ныбжьыщIэ спорт школымрэ «Налшык» футбол школымрэ я гъэсэнхэмкIэ. Иджы абы зыхуегъэхьэзыр Мордовием и къалащхьэ Саранск щекIуэкIыну ЕджакIуэхэм я спартакиадэм и кIэух зэхьэзэхуэм. АдэкIэ ди щIалэхэм зи щIыхьыр яхъумэнур Къэбэрдей-Балъкъэрым и закъуэкъым, атIэ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округми зэрыщыту и цIэкIэ зыкъагъэлъэгъуэнущ.
Гугъуехь инхэр къызэнэкIыныр «Спартак-Налшыкым» иужьрей илъэсхэм и щIыщыгъуэжкъым. КъыхукъуэкIа лъэпощхьэпохэм ар иджыри зэрыпэлъэщынум шэч хэлъкъым икIи гугъэр я плъапIэу ди щIалэхэр зи чэзу къэралпсо зэхьэзэхуэм хохьэ.
Сурэтхэм: «Спартак-Налшыкыр»
аргуэру утыку йохьэ.
КъыдэщIхэр сыт щыгъуи жыджэрщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и ныбжьыщIэ командэ къыхэхар Кавказ Ищхъэрэм щынэхъ лъэщщ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "578.txt"
} |
Мэрем пшыхь
Гупсысэр - псалъэкIэ
Лъагъуныгъэ нэфIэщI
ЦIыхуфэм дэхуэнур зыхуэдизыр къихутэн мурадкIэ, дунейм дыкъытриутIыпщхьами ярейщ ДыкъэзыгъэщIам. СогъэщIагъуэ, дыгъуасэ уи макъ сыхуэлIэу, уи Iуплъэгъуэ сызэрихуэнур къысхуэмыгъэсу зэманым сеныкъуэкъуащ. Си фIэщ хъурт уэри апхуэдэ зыгуэркIэ уи гур къысхуэпабгъэу. СелIалIэртэкъым псалъэ хэщыпыхьахэри уэркIэ къыхэсхын зэрыхуейм - къызэрыгуэкIыу, къыпылъэдам езмыгъэгъэзэжу сынопсэлъэфмэ сеплъыну мурад сщIат. Си гугъэт уи нитIым си гум щызу IэфIагъ къащIэсхыну, ди зэхуэзэм си гуныкъуэгъуэ псори дэужьыхыну. Ауэ сыт хуэдэ гугъапIэ симыIами, псори нэр изыщI щхьэгъэпцIэжти! Дэнэ кIуат ущыслъагъукIэ сызэщIэзыIэтэ къару лъэщри, сыщIэгъуэщыхьрэ зыщызгъафIэу щыта уи нитIми пшагъуафэ щхьэ есплърэ, пхуэзгъэтIыгъуэу зэманкIэ пхуэсхъума псалъэ IэфIхэм я кIапэлъапи щхьэ къысхуэмыубыдыжрэ?! Мыпхуэдиз мыгурыIуэгъуэм дауэ сакъыIэщIэкIыну? Си пщIыхь нэхъ шынагъуэ дыдэми къыхэзгъахуэртэкъми апхуэдэ щытыкIэр. СщIэркъым... Хэт абыкIэ къуаншэр? Сэра? Уэра? НэгъуэщI? Хьэуэ, уэ сыткIэ ббгъэдэслъхьэн къуаншагъэр, дауи, къыптезгъэхуэн гуэныхь? Дунеягъэ гуэныхьри хьэзабри згъэвыну сыхьэзырти, языхэзри къыплъэзмыгъэIэсу. Уэ сыткIэ уи лажьэ щхьэзыфIэфIагъкIэ си псэм щызэхэзухуэна гухэлъхэмрэ си гум щэхуу къиIущэщахэмрэ. Уи фIи уи Iеи зыхащIакъым, ягъэунэхуакъым абыхэм. Сэращ... Къуаншэ арэфыр сэращ, си закъуэщ. Уи хьэлыр псоми езыгъэфIэкIыу, уи пщIэр псоми езыгъэлъагэкIыу, уи нитIым уафэ къащхъуэм хагъэджэразэу къызыщыхъуу, уи бзэр вагъуэбзэу зи тхьэкIумэм щызыгъафIэу щытар нэгъуэщIкъым - сэращ. Къысхуэгъэгъу, зэрымыщIэкIэ зэгуэр си гупсысэ кIапэлъапэ къыплъэIэсамэ, пхузиIа гухэлъхэм яжь къыпщIихуамэ, схуэмышыIэу си нитIым зыгуэр къаIуэтэгъамэ. Къысхуэгъэгъу, нэгъуэщI мыхъуми, пхузиIа лъагъуныгъэм и хьэтыркIэ. Зи хьэпIи зи шхыпIи къысхуэмыгъуэтыжу бзэха лъагъуныгъэ дахащэм!..
Жамбэч Рабия.
Нэщэнэхэр
ПцIащхъуэхэм лъахъшэу къалъэтыхьмэ…
Гъэрэ щIырэ щызэхэкI махуэм къешх-къес щыIэмэ, гъэр бэв хъунущ.
УнэщIэ ящIамэ, бжэщхьэIум шым къыщIахыжа нал храгъэубыдэрт, угъурлыгъэщ, жьэгум насып кърилъхьэнущ жаIэрти.
Джэдур арджэным епIэстхъмэ, хьэщIэм зыхуэгъэхьэзыр.
ПцIащхъуэхэм лъахъшэу къалъэтыхьмэ, уэлбанэ хъунущ.
Къанжэр уи бжыхь тесу кIакIэмэ, уи унэ хьэщIэ къихьэнущ.
Пщэдджыжь пшэплъым узэригъэплъэкIыркъым, пщыхьэщхьэ пшэплъыр махуибл уэфIщ жаIэрт.
Джэдум и лъакъуэ сэмэгумкIэ и напэр илъэщIмэ, дунейр къызэIыхьэну къалъытэрт.
Пщыхьэщхьэм адакъэр Iуэмэ, хъыбарыфI къэIунукъым жаIэрт.
Зыхуэзыхьэсар
Тхьэлыджокъуэ ЛатIифщ.
ГушыIэ
Гъудэм довэ жыхуиIэм хуэдэу
Выжьым и бзэгур къилэлу, вагъэмбэкъум дэту евэкIырт. Гъудэр вым и тхым зытриукIауэ тесу екIуэкIырт. НэгъуэщI зы гъудэ блэлъэтырти, вытхым тесыр къилъагъури къегуоуащ:
- Сыт нэхъ уи лэжьыгъэ иджы си ныбжьэгъум? - жиIэри.
- Довэ, си ныбжьэгъу, довэ! - жиIащ вытхым тесым.
Хъуэжэ щхьэгъусэ къишэну зегъэхьэзыр
Хъуэжэ зы пщэдджыжь гуэрым жьыуэ къэтэджауэ унэлъащIэр псори зэригъэдзэкIырт. Блыным фIэлъ алэрыбгъур зэригъэдзэкIри фIидзэжащ, гъуэлъыпIэри, Iэнэри, шэнтхэри я лъакъуэр дэгъэзеяуэ игъэуващ. Ар щилъагъум и анэм къэуIэбжьауэ жиIащ:
- Анна, Хъуэжэ, сыт пщIэр, делэ ухъуа?
- Хьэуэ, си анэ, делэ сыхъуауэ аракъым, ныщхьэбэ нысэ къыпхуэсшэнущи, абы зыхузогъэхьэзыр, - жриIащ и анэм.
- Анна, нысэ къысхуэпшэнумэ, хьэпшыпхэр зэгъэдзэкIауэ, дэгъэзеяуэ, къегъэзыхауэ гъэувын хуей-тIэ! - кIиящ и анэр.
- А къасшэм псори къызэригъэдзэкIынущи, абы щыгъуэ тэмэму псори я пIэм иувэжынщ, - жиIэри Хъуэжэ щIэкIащ.
КъардэнгъущI Зырамыку.
Псалъэ шэрыуэхэм къарыкIыр
ЗэIусэм псэ хелъхьэ
Жьыуэ къэтэджамрэ щIалэу къэзышамрэ щIегъуэжакъым - Жьыуэ укъэтэджмэ, нэхъыбэ пхуэлэжьынщ, нэхъ пасэу къапшэмэ, нэхъ щIэхыуи дэIэпыкъуэгъу бгъуэтынщ.
ЗэгъунэгъуитI я мэл бжыкIэ зыкъым - Дэтхэнэ зы унагъуэми, лъэпкъми, цIыхуми езым и хабзэ и Iуэху бгъэдыхьэкIэ иIэжу зэрыщытыр къыжыIапхъэу къыщалъытэм деж къапсэлъ хабзэщ.
Зэкъуэш псори зы анэ къилъхуркъым - ГъащIэм зэкъуэш зэхуищIахэм я гугъу щащIкIэ къапсэлъ хабзэщ.
Зэхэзылъхьэ зэхихыжынщ - ЦIыхум зэхищIыхьа Iуэхум, илэжьа щыуагъэм папщIэ хуэфащэр егъуэтыж.
Зэхэшэ шабэщ - Къару зыхэлъым куэд лъокI.
ЗэIусэм псэ хелъхьэ - «ЗэIусэр мэхъу» жыхуиIэщ. Iэужь дахэ зиIэ цIыху IэпщIэлъапщIэм хужаIэ.
Зегъэуби, уи бын пIыж - КъыхужаIэнур иригъэкIуэтэкIыфрэ, быным я Iуэху дэгъэкIыныр япэ игъэщыпхъэу къыщалъытэм ехьэлIауэ къапсэлъ.
ЗекIуэ и вакъэ лажьэркъым - «Жэрдэм зыщIэм, лажьэм зыгуэр къелэжь» жыхуиIэщ.
Зи бзэ IэфI щынэр мэлитI ящIоф - Псори арэзы зыщIым псори къыхуэфIщ, фIыуэ къыхущытщ.
Зи жьэм и зэран екIыжа куэд кхъэм щIэлъщ - ЖумыIапхъэ жумыIэ. Зи жьэр зыхуэмыубыдхэм, къемызэгъ къызэжьэдэкIхэм, я щхьэм и зэран зыхэлъ къэзыпсэлъхэм яхуэгъэза дерсщ.
Зи мырамысэ зыхуэмыщIыжыр гъунэгъум жэмыкуащIэ макIуэ - ЗызымыщIэжхэм, зи щхьэ и пIалъэ зымыщIэжхэм ятеухуащ.
Зи цIэ ираIуэ бжэщхьэIу тесщ - И гугъу щащI е ягу къыщыкI, щегупсыс дыдэм ирихьэлIэу къыкъуокI.
Зи щхьэ зыхъумэфыр Тхьэми къехъумэ - Сакъыныгъэ пхэлъын зэрыхуейр уигу къэзыгъэкIыж псалъафэщ.
Щауэ Къэлидар.
Хьэх Iэминат
Тхьэрыкъуэ хужь
Iуэтэж
Динэ сымаджэщым щIэлът. А цIыкIур илъэсих ирикъуа къудейт, ауэ уз Iейр сабийм щысхьакъым. И адэ Хьэбасрэ и анэ Залинэрэ зы дакъикъи къыщIэкIыртэкъым я пхъум и палатэм. Хьэпшып куэдрэ IэфIыкIэ нэхъ фIэфIу щытахэмрэ благъэ цIыхубзхэм къыхуахьырт Динэ. Ауэ хъыджэбз цIыкIум ахэр къридзэртэкъым. И нэ дахитIыр щхьэгъубжэмкIэ сыт щыгъуи плъэрт, зыгуэрым пэплъэ хуэдэт.
- Сыт ухуей, си тIасэ? - жиIэрт и анэм.
- Сыт ухуей, си дыщэ кIанэ? - щIэупщIэрт и адэр.
Динэ жэуап яримыту плъэрт щхьэгъубжэмкIэ. Дохутырым махуэ гуэрым Хьэбасрэ Залинэрэ щIишри яжриIащ: «Мыпхуэдизрэ фи хъыджэбзым и палатэм фыщIэмыс. Сабийм бэуапIэ евгъэгъуэт». Сыт ящIэнт? Хуей-хуэмейуэ, щIыбымкIэ яунэтIащ гузэвэгъуэ къызылъыса адэ-анэм. ПщыхьэщхьэхуегъэзэкI хъуауэ ахэр щIыхьэжащ палатэм.
ГъэщIэгъуэнкъэ - Динэ щхьэгъубжэ зэIухам Iутт, щымылъу.
- Сыт къэхъуар? - зэдежьууэ жаIащ къэхъуар къызыгурымыIуэ цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ. ГуфIэжу зыкъигъазэри, жэуап къаритащ: «Си ныбжьэгъу Хужь цIыкIу сыкIэлъыплъыжауэ аращ». Ар яжриIэри, гъуэлъыпIэмкIэ кIуэжащ.
- Хэт Хужь цIыкIур, сыту дымыцIыхурэ? - щIэупщIащ Залинэ.
- Ар тхьэрыкъуэщ, си деж щIэупщIакIуэ къэлъэтауэ аращ, - къыпыгуфIыкIащ Динэ.
Апхуэдэурэ, зы махуэ дэкIащ, абы етIуанэри, ещанэри къыкIэлъыкIуащ. Дохутырхэм зэрагъэщIэгъуэнур ящIэртэкъым - сабийр кIуэ пэтми нэхъыфI хъурт. Иджы Динэ и гъусэу и адэ-анэр Хужь цIыкIум ежьэрт. Бзуми зримыгъажьэу пщэдджыжь-пщыхьэщхьэкIэрэ къэлъатэрт. Зы сыхьэт хуэдэкIэ сымаджэм еплъырт, къепсалъэу къыпфIэщIу. ИтIанэ лъэтэжырт.
Пщэдджыжь гуэрым Хужь цIыкIур къэлъэтакъым. Пщыхьэщхьэ хъуху гузавэу пэплъащ абы Динэ. Зэманыр къэсат, тхьэрыкъуэр щыIэтэкъым. Зэгупсысынур имыщIэу, хъыджэбз цIыкIур ину къэгъащ. Хьэбасрэ Залинэрэ ерагъмыгъуейуэ трагъэужри, ягъэгъуэлъыжащ.
Тхьэмахуэ дэкIащ. Тхьэрыкъуэр зэрыкIуэдат. Динэ нэхъ Iей хъужащ, и нэкIу цIыкIур нэщхъеягъуэм зэщIиуфэжащ. Мазэ дэкIащ. Хужь цIыкIуи къыкъуэкIыжакъым.
Пщыхьэщхьэ щIыIэт. Динэ щылът. Нэпсыр и нэм щIэтт. Абы хэту, щхьэгъубжэм зыгуэр къытеуIэу къыщыхъуащ сабийм. Куэдрэ мыгупсысэу, а цIыкIур къыщылъэтри щхьэгъубжэр Iуихащ, занщIэуи тхьэрыкъуэр къыщIэлъэтащ. Абы и лъакъуэр къутат, и фэри япэрейм ещхьыжтэкъым. ЗэныбжьэгъуитIыр куэдрэ зэплъащ, зыщыгуфIыкIыу. ИтIанэ бзу цIыкIур лъэтэжащ. Динэ куэдрэ кIэлъыплъыжащ абы.
Хьэбасрэ Залинэрэ палатэм къыщIыхьэжа иужь, я гуфIэгъуэм кIэ иIэтэкъым, Динэ и нэкIу зэIухар къыщалъэгъуам.
- Ди хъыджэбз цIыкIу, уи ныбжьэгъур къэкIуауэ ара? - щIэупщIащ ахэр.
- КъэкIуащ!
- Сыт къыбжиIар? - жиIащ Залинэ.
- ВжезмыIэну къэзгъэгугъащ, армыхъумэ, фыгузэвэнущ. Ауэ афIэкIа Хужь цIыкIу къэлъэтэнукъым. Си ныбжьэгъур нэхъ щIыпIэ дахэ, нэхъ щIыпIэ хуабэ лъэтэжынущ пщэдджыжь. Сэри гъусэ сыхуэхъуну жиIащ абы.
- Сыт, Динэ, иджы къэбгупсысхэр? - жиIэри, и адэр дыхьэшхащ.
- Ар, пэжщ, сэ си гум жеIэ.
- Хъунщ, Динэ, апхуэдэу нэхъ къапщтэмэ, дэри абыкIэ дыарэзыщ, - яхыжиIыхьащ Залинэ. ИтIанэ и пхъум бгъэдэтIысхьэри, и натIэ щIыIэм ба хуищIащ. Куэд мыщIэу сабийр Iурихащ. Уэздыгъэр игъэункIыфIри, Хьэбас щIыгъуу щIэкIащ Залинэ, хъыджэбз жейм зэран хуэмыхъун папщIэ.
Пщэдджыжьым Динэ и палатэ нэщIым жьы щIыIэм фIэкIа зыри щызекIуэжыртэкъым.
IуэрыIуатэ
Жылэр зэригъэIэпхъуар
Жэбагъы и цIыхухэр и гъусэу Аруанрэ Дыгъужьыкъуейрэ я зэхуакум къуэкIиишхуэ гуэрым щыпсэууэ щытащ. А зэманым цIыхур апхуэдизу IэмыкIуэлъэмыкIуэу, гугъу ехьу псэурти, фызхэр абы икIыурэ Дыгъужьыкъуей кIуэрти, пхъэхькIэ Шэрэдж псы кърахырт.
Махуэ гуэрым Жэбагъы Iуэху иIэу Дыгъужьыкъуей кIуэрт, шууэ. Дыгъужьыкъуей бжьэпэм щытехьэм, фызитIым къуэкIийм псы пхъэхькIэ къыдахри къыдэкIыжауэ, нэгъуэщI фызитIи псыхьэ кIуэти, зрихьэлIэри, зэбгъэдэувауэ, пхъэхьри я дамэм зэрытелъу псалъэу, Жэбагъыр яблэкIащ. Къуажэм дыхьащ. И Iуэху зэфIэкIри къигъэзэжауэ, фызхэр псалъэу зэхэту кърихьэлIэжащ.
Жэбагъы мурад ищIащ: «Ди цIыхубзхэм мыпхуэдиз бэлыхь ятелъу мыр псэупIэ тхуэхъункъым!» Абдежым къуажэр игъэIэпхъуэри, Дыгъужьыкъуейм я къуажэкIэм пигъэтIысхьащ, КъэзанокъуейкIэ еджэу. А цIэр ямыгъэкIуэдауэ, ноби а къуажэкIэ хьэблэм КъэзанокъуейкIэ йоджэ.
Къуныжь ХьэIишэт
Сыножьэ
Сыножьэ псы хуэлIар зэрежьэу псынэм,
Зэм си гур хэхъуэу, зэми сыIэнкуну,
СфIощI пхужымыIэу псалъэ телъыр Iупэм
Сыножьэурэ сыгугъэу гъащIэр кIуэну.
Сыножьэ, къыщахьыжкIэ бзухэм гъатхэр
Япэ удзыщIэр щIэтэджыкIыу дамэм.
Сыножьэр бжьыхьэм, яужь тхьэмпэ гъуахэр
КъыщыпиудкIэ жьыбгъэм жыг къудамэм…
Сыножьэ сэ бэшэчу, лIэм и гъунэу,
ЩIы зэгуэчар зэрежьэм хуэдэу псым.
Сыножьэр сщIэуэ япэкIэ къэхъунур,
Сыножьэ, зэремыжьэу хуэдэу зым.
* * *
Си лъагъуныгъэр езгъэпщэнут
Уэгу вагъуэм хуэдэ мыIэрысэм,
АрщхьэкIэ бжьыхьэм жьы къепщэнум
Ихьынущ игъуэ нимыгъэсу.
Си лъагъуныгъэр езгъэпщэнут
Ди жьэгум хъуаскIэ къыдэлъэтым -
ЩIымахуэр къэсым жьым къимыхьу
Щытам уэс щIыIэр, бзийр ипхъуатэу.
Си лъагъуныгъэр ещхьу сфIощIыр
Пщэдджыжьым уафэм къихьэ дыгъэм.
Ауэ итIани си гур хощIыр -
Дунейм имыхь сыт щыгъуи бзыгъэу…
НэгъуэщI ар зэщхь темыт мы щIыгум -
Си лъагъуныгъэр ещхьыжщ си гум.
* * *
Гур Iэгум илъу сэ ныпхуэсхьт,
Усэ сатырхэр ныщIызгъужу,
СыныпхуэпIащIэрт, сэ къысщыхъут
Хьэщыкъ абыкIэ усхуэщIыну.
Иджы си гъащIэр сэ къыщIокI
ТезгъэкIуэдауэ а зы гугъэм.
Ар дауэ - зыри хэзмыщIыкIт
Уи гур нэгъуэщIым зэриIыгъым.
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "579.txt"
} |
Моттаевэ Светланэ
* * *
ИмыщIар хэт гуауэм чэф?
Чэф гуфIэгъуэм имыщIар хэт?
ГъащIэ гуэр къэзыгъэщIауэ
ЩыIэ зи нэр мыхъуа псыф?
Хэт, Iуэху ищIэу, емышар?
Тыншу улъэIэсрэ гугъэм?
Хэт зэгуэр щIемыгъуэжар,
КъищIэжауэ и щыуагъэр?
Хэт зэ къызыщымыхъуар,
Къемылыну гузэвэгъуэм?
Уафэм къыщыблэ и вагъуэм
Хэт итIани мылъыхъуар?
ЦIыхур цIыхуу дунейм теткъэ?
Гуауэм псэкIэ ар пэщIэткъэ?
* * *
Насып-вагъуэ жыжьэ,
Си нэр къызыхуикI.
Уэ узейр си жэщхэрщ -
Уэгум укъимыкI.
Жьыбгъэр, уэсыр, уэшхыр
ЩIым щысхузэблокI.
Гуауэм сыхуэгъэшкъым,
Къуршу сыбэшэчщ.
…Мы илъэс ежэжьми
Си фIыщIэ хуэсщIынщ.
ГъатхэщIыр жыжьэжкъым -
Кърухэм сапежьащ.
ЗэзыдзэкIар Бицу Анатолэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "58.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Былымыл къабзэр хамэ къэралхэм щхьэ епщэн хуей?!
Урысейм лыхэкIыу хамэ щIыпIэхэм ярищэм и куэдагъым кIуэ пэтми хохъуэ. Илъэс кIуам УФ-м лыуэ къэралым ирыригъэшам процент 19-кIэ хэхъуащ, а бжыгъэм мы гъэми кIэрымыхуауэ къалъытэ.
2018 гъэм Урысейм лыхэкIхэмкIэ сату ядищIащ дунейм и къэрал 57-м, абыхэм нэхъапэм апхуэдэ пыщIэныгъэ зыхудимыIа къэрал 16 яхэту. Ди лыхэкIхэм щIэупщIэшхуэ щIаIэм и щхьэусыгъуэр, дауи, а продукцэм и фIагъырщ, и уасэри езэгърабгъуу зэраIэрыхьэрщ.
«Къэралым и Правительствэм, Мэкъумэш хозяйствэмкIэ министерствэм, «Россельхознадзор» IуэхущIапIэм я унафэщIхэр жыджэру яужь итщ сату зыдэпщI хъуну къэралхэр къэлъыхъуэным икIи нэхъапэм апхуэдэ Iуэхутхьэбзэ зыхуащIэу щытахэу иджы зыдэмылэжьэж хъуахэм ягурыIуэжыным хуэунэтIауэ, - жеIэ ЛыхэкIхэр къэлэжьынымкIэ лъэпкъ зэгухьэныгъэм и унафэщI Юшин Сергей. - Китайм джэдылкIэ сату дэпщIыныр икъукIэ фейдэшхуэ зыпылъу къыщIэкIащ. Урысейм джэд гъэхъуным щелэжь и IуэхущIапIэ 23-р хуит ящIат я продукцэр а къэралым ирагъэшэнуи, зы илъэсым къриубыдэу абы сатууэ дащIыр процент 23-кIэ нэхъыбэ хъуащ».
Илъэс блэкIам щIэупщIэ нэхъыбэ дыдэ зиIахэм ящыщщ мэлылыр. Апхуэдэу хамэ къэралхэм ирагъэшар хуэдэ 27-кIэ нэхъыбэ хъуащ. Псом хуэмыдэу куэд яутIыпщащ Ираным - сатууэ ящIам и процент 99-р а къэралырщ зыхуэзэр. Апхуэдэуи мэлылыр яшащ Къэзахъстаным, Белоруссием, Японием. Пэжщ, абы и зэран дэ къыдэмыкIыу пхужыIэнукъым - мэлылыр хамэ къэралхэм куэду зэрашэм къыхэкIыу ди деж а лы лIэужьыгъуэр хэпщIыкIыу нэхъ лъапIэ щыхъуащ.
Былымылми къыщIэупщIэр нэхъ мащIэ зэрымыхъуар къыхигъэщащ Юшиным. Абыи процент 12-кIэ хэхъуащ зы илъэсым къриубыдэу.
«Лыуэ нэгъуэщI къэралхэм иращэр нэхъыбэ зэрыхъур хъарзынэщ, ауэ ди къэралым лыхэкIхэм елэжь и IуэхущIапIэхэм ар къазэремэщIэкIыр къэлъытэн хуейщ, нэгъуэщIхэм зэгурыIуэныгъэ ярищIылIэн ипэкIэ, - жеIэ Былымыл къэлэжьынымкIэ лъэпкъ зэгухьэныгъэм и унафэщI Костюк Роман. – ЛыхэкIхэм елэжь IуэхущIапIэшхуэу къэралым куэд иIэкъым, ауэ абыхэми къомэщIэкI зэлэжьыну сырьер. Псалъэм папщIэ, зы илъэсым ахэр ику иту хущощIэ былым мин 280-рэ хуэдиз. Дэ ди цIыхухэр зыщIэупщIэ лыхэкIхэмкIэ къызэдгъэпэщын папщIэ ахэр хамэ къэралхэм къыщыдощэху».
Мыбдежым плъэмыкIыу ущIэпщIэн хуей мэхъу: «Уи деж къыщыблэжьа былымыл къабзэр хамэ къэралхэм щхьэ епщэн хуей, уи цIыхухэм яшхынур нэгъуэщI щIыпIэ къипшу?!»
«Эбола» техьэгъуэм пэщIэтыфынущ
Урысей Федерацэм щызэхалъхьащ «Эбола» техьэгъуэм пэщIэтыфыну вакцинэр. Конгэ Демократие Республикэм иджыблагъэ щызэхэта дунейпсо конференцым хэIущIыIу щащIащ абы и хъыбарыр. «ЭпиВакЭбола» - аращ абы фIащар.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, а узыфэ шынагъуэр щыятэри, илъэс зыбжанэкIэ цIыху куэд щилIыкIащ Африкэм и къэралхэм, нэгъуэщI щIыпIэхэми «IэпхъуэнымкIэ» шынагъуэшхуи щыIащ.
«Роспотребнадзор»-м конференцым щигъэлъэгъуа вакцинэр иджырей тохнологиехэр и лъабжьэу щагъэхьэзыращ Вирусологиемрэ биотехнологиемкIэ «Вектор» къэрал щIэныгъэ центрым. А хущхъуэгъуэр куэдкIэ къыщхьэщокI къуэкIыпIэ къэралхэм щащIахэм: зэпхьэлIэнуи куэдкIэ нэхъ шынагъуэншэщ, Iэпкълъэпкъым егуауэркъым, пхъумэнуи сымаджэхэм щепхьэлIэну щIыпIэхэм пшэнуи икъукIэ тыншщ. Нэхъыщхьэращи, инфекцэ шынагъуэм ебэнынымкIэ Iэпкълъэпкъым и Iэмалхэр егъэлъэщ.
Дунейм абы хуэбгъадэ хъун хущхъуэ лIэужьыгъуэ зэрытемытым щыхьэт техъуащ IэщIагъэлIхэр. Иджы хоплъэ «ЭпиВакЭбола»-р Конгэм куэду ищэхуным теухуа Iуэхум икIи абы теухуа зэпсэлъэныгъэхэр йокIуэкI.
Нобэ
♦Сурэттехым и дунейпсо махуэщ
♦ЦIыхухэр къызэрырашэкI кхъухьлъатэхэм я бортпроводникхэм я дунейпсо махуэщ
♦Белоруссием и налог IуэхущIапIэхэм я лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦1590 гъэм Саратов къалэм и лъабжьэр ягъэтIылъащ.
♦1641 гъэм Астрахань хъаныдзэм Балъкъ и деж щригъэкIуэкIа зауэм хэкIуэдащ Къундет зэшхэр - Чэлимэтрэ Елдаррэ.
♦1783 гъэм Бытырбыху къыщызэIуахащ Театр Иныр, иужькIэ Мариинскэ цIэр зыфIащыжар.
♦1862 гъэм США-м и дзэм къулыкъу щызыщIэхэм хуагъэфащэ дамыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэр - ЩIыхьым и медалыр - ягъэуващ.
♦1917 гъэм Япэ дунейпсо зауэм химие Iэщэ - иприт газыр - къыщагъэсэбэпауэ щытащ. Инджылызхэмрэ франджыхэмрэ я дзэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэр къызэпиудын мурадкIэ, дунейм зэи къыщымыхъуауэ, Германием химие Iэщэ Бельгием и къалэ Ипр деж къыщигъэсэбэпащ. Зауэр щекIуэкIа щIыпIэм и цIэр фIащауэ щытащ а щхъухь лIэужьыгъуэм.
♦1943 гъэм Прохоровкэ къуажэм деж щекIуэкIащ ЕтIуанэ дунейпсо зауэм щынэхъ гуащIэ дыдэу къалъыта, лъэныкъуитIми я танкхэр щызэпэщIэта зауэр. ЛъэныкъуитIми я танкыу абы хэтащ 1200-м щIигъу, кхъухьлъатэхэри я дэIэпыкъуэгъуу.
♦1988 гъэм Нагорнэ Карабахым и областной советым унафэ къищтащ а щIыналъэр Азербайджаным къызэрыхэкIым теухуауэ.
♦1998 гъэм Франджым футболымкIэ и командэ къыхэхар апхуэдэ лъагапIэ зэи нэмысауэ, дуней псом и чемпион хъуащ. КIэух зэIущIэм ар Бразилием и командэм 3:0-у щытекIуащ.
♦2001 гъэм Москва къыщызэIуахащ Дунейпсо Олимп Комитетым и 112-нэ сессиер. Олимп зэщIэхъееныгъэм къыпэщыт зи чэзу къалэнхэм тепсэлъыхьыным къыдэкIуэу, абы щаубзыхуащ 2008 гъэм зи чэзу Джэгухэр щекIуэкIыну щIыпIэри. Абы теухуауэ Iэ зыIэта цIыхуи 126-м я нэхъыбапIэм нэхъ яфIэтэмэму къыщIэкIащ зэпеуэхэр Китайм и къалащхьэ Пекин щызэхэтыныр. Сессием апхуэдэуи щыхахащ Дунейпсо Олимп Комитетым и президентыщIэри. А къулыкъур хуагъэфэщат Бельгием щыщ Рогге Жак.
♦2009 гъэм Литвам и президент къулыкъум япэ дыдэу цIыхубз хахащ. Ар Грибаускайте Далящ.
♦1854 гъэм къалъхуащ США-м щыщ къэхутакIуэ, хьэрычэтыщIэ, «Кодак» сурэттех Iэмэпсымэ лIэужьыгъуэр къэзыгупсыса Истмен Джон.
♦1904 гъэм къалъхуащ Чилим щыщ усакIуэ, Нобель и саугъэтыр зрата Нерудэ Паблэ (и цIэ дыдэр Рикардэ Элизер Нефтали Рейес Басуальтощ).
♦1927 гъэм къалъхуащ УФ-м, КъБР-м щIыхь зиIэ я сурэтыщI ТхьэкIумашэ Михаил.
♦1946 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ Толкуновэ Валентинэ.
♦1949 гъэм къалъхуащ сценарийхэр зытх, кинорежиссёр цIэрыIуэ, УФ-м и цIыхубэ артист Лунгин Павел.
♦1947 гъэм къалъхуащ социологие щIэныгъэхэм я доктор, АКъУ-м и профессор, Адыгэ Республикэм и Iэтащхьэу илъэс куэдкIэ лэжьа ТхьэкIушынэ Аслъэнджэрий.
♦1958 гъэм къалъхуащ дзюдо спорт лIэужьыгъуэмкIэ дунейм и чемпион Лъэцэр Хьэзрэт.
♦1963 гъэм къалъхуащ урысей актёр, УФ-м и цIыхубэ артист Домогаров Александр.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 20 - 21-рэ, жэщым градус 17 - 18 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Дыгъуэм и кIэр мыгъуэ мэхъу.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "580.txt"
} |
ТхылъыщIэ
115-нэ шуудзэм траухуэ
Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ «Отдельная 115-я кавалерийская дивизия. Безвозвратные потери» тхылъыр. Ар зи Iэдакъэ къыщIэкIа къэхутакIуэ Темукуев Борис лэжьыгъэм къыщихьащ 115-нэ шу гупым щыщу Хэку зауэшхуэм хэкIуэдахэм я цIэ-унэцIэхэр.
Котляров Виктор зэрыжиIэмкIэ, 115-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шуудзэм и тхыдэр - хахуагъэрэ гузэвэгъуэкIэ гъэнщIащ. Абы хэта адыгэ, балъкъэр, нэгъуэщI лъэпкъхэм ящыщ зауэлI щэ бжыгъэхэм я нэхъыбэр, я ныбжьыр илъэс 40-м иджыри щхьэдэмыхауэ, зауэм Iумыхьэ щIыкIэ хэкIуэдахэщ.
Шуудзэр 1941 гъэм и дыгъэгъазэм къызэрагъэпэщащ икIи 1942 гъэм и жэпуэгъуэм зэбграгъэкIыжащ. Абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар гупым и зэхуэдитIым щIигъу зэрыхэкIуэдарщ. Апхуэдиз хэщIыныгъэ щIагъуэтам и щхьэусыгъуэр Дон Iус Ростов деж щекIуэкIыну зэпэщIэтыныгъэм ипэ къихуэу 115-нэ шу дивизэр нэмыцэ танкхэм зэрыпэщIагъэуварщ.
АжалкIэ, уIэгъэкIэ, гузэвэгъуэкIэ гъэнщIа бжыгъэхэри къагъэнэIуащ. Махуэ 32-м къриубыдэу шуудзэм хэщIыныгъэу цIыху 3664-рэ игъуэтащ. Абыхэм ящыщу 1073-р яукIащ, 1235-р уIэгъэ хъуащ, 1260-р хъыбарыншэу кIуэдащ, 24-р щIэпхъуэжащ, 10-р ягъэIэпхъуащ, 7-р гъэр хъуащ, 56-р нэгъуэщI щхьэусыгъуэкIэ яхэщIащ. Ауэ а бжыгъэхэм я пэжыпIэми шэч уагъэщI. Дэфтэрхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, «унафэщIхэм, абыхэм я къуэдзэхэм, политрукхэм ящыщу гупым къахэнэжар цIыхуих къудейщ. Адрейхэр яукIащ е уIэгъэ хъуащ».
Тхылъым и япэ Iыхьэм къыщыхьащ 115-нэ шуудзэ щхьэхуэм бадзэуэгъуэм и 20-м щыщIэдзауэ шыщхьэуIум и 20 пщIондэ хэкIуэдахэм я бжыгъэр: дзэм къулыкъу щызыщIэр япэу списокым зэрыратха бжыгъэр; унэцIэр, цIэр, адэцIэр; къыщалъхуа гъэр; щIыпIэр; гупым къыщыхэкIыжар; абы и щхьэусыгъуэр.
Тхылъым и етIуанэ Iыхьэм къыщыхьащ дзэм къулыкъу щызыщIа балъкъэр лъэпкъым къыхэкIахэм ящыщу япэ списокым узыщрихьэлIэхэр.
Лэжьыгъэр - напэкIуэцI 368-рэ, тиражыр экземпляри 100 мэхъу.
БЖЬЫХЬЭЛI Розэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "581.txt"
} |
ПIалъэкIэ щаIыгъын папщIэ
Шэрэдж щIыналъэм щыIэ Къэщкъэтау жылагъуэм къыщызэIуахащ КъБР-мкIэ МВД-м хамэ къэралхэм я цIыхухэр пIалъэкIэ щаIыгъын папщIэ иIэ центрым и унэщIэр.
Абы егъэщIылIа дауэдапщэхэм хэтащ къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру Къэбэрдей-Балъкъэрым щыIэ, полицэм и генерал-лейтенант Ромашкин Игорь, езы IуэхущIапIэм и унафэщIхэр. Апхуэдэу ирагъэблэгъащ «Трес Ай-Би-Си Промстрой», «Аруан гъуэгу ремонт-ухуакIуэ управленэ» ООО-хэм я унафэщIхэу Войтов Алексейрэ Мер Артуррэ.
ЗэIущIэм къыщыхагъэщхьэхукIащ УФ-м Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэр и щIэгъэкъуэну КъБР-м ди зэманым сыт и лъэныкъуэкIи екIу ведомствэ унэхэр зэрыщаухуэр.
- Хабзэр ягъэзэщIэн, нэгъуэщI къэралхэм я цIыхухэм я хуитыныгъэхэр яхъумэн папщIэ мы IуэхущIапIэр зэфIагъэуващ. УхуакIуэ зэгухьэныгъэхэм я Iэтащхьэхэм фIыщIэ яхуэсщIыну сыхуейщ лэжьыгъэ псори и чэзум икIи фIагъ хэлъу зэрызэфIагъэкIам папщIэ. Мы IуэхущIапIэр сыт хуэдэ иджырей пщалъэми йозэгъ, - жиIащ Ромашкин Игорь.
НэгъуэщI къэралхэм я цIыхухэр пIалъэкIэ щаIыгъ IуэхущIапIэм зэуэ цIыху 35-рэ щыпсэуфынущ.
КъБР-м щыIэ МВД-м и пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "582.txt"
} |
Для отправки всадника в Варшаву Вольный Аул срочно собирает деньги
Сомневающимся в национальной принадлежности Килара Хаширова следовало бы обратиться к многочисленным документам, хранящимся в Национальном архиве КБР и прямо или косвенно имеющим отношение к первому покорителю Эльбруса и его потомкам.
ЕЩЕ в 50-х годах прошлого века В.К. Гарданов издал сборник архивных материалов по проблемам обычного права и судопроизводства в Кабарде. В нем имеется интересный документ, относящийся к Килару. Речь идет о судебном разбирательстве между Исмаилом Кунашевым и холопом Исмаилом Калмыковым, состоявшемся в январе 1839 года в Кабардинском временном суде. Кунашев доказывал, что Исмаил Калмыков был холопом его умершей матери и по кабардинскому праву достался ему в наследственное владение и является его холопом. Калмыков объяснил, что он был холопом узденя Бырмамытова, потом по наследству достался узденю Камбиеву, который бежал на Кубань. Затем вместе с другими холопами бежал из-за Кубани обратно в Кабарду и записан в списке жителей Вольного Аула, поселенных близ крепости Нальчикской. Поэтому считает себя вольным холопом. По данному делу было допрошено много людей из узденей и холопов. Допрошенный старшина Вольного Аула Хашир Койшиев, например, показал, что «холоп Калмыков весьма лукавый и не хочет никому повиноваться – как то ни русскому начальству и кабардинскому; ибо из вольных кабардинцев был назначен один всадник в г. Варшаву (имеется в виду Килар Хаширов – X. Д.) для отправления на службу в город Варшаву, то на обмундирование оного положено было собрать со всех кабардинцев, числящихся в Вольном Ауле, по 3 рубля серебром, Калмыков же при требовании таковых денег совсем отказался, заявив, что он не вольный, а принадлежит Кунашеву». (ЦГА КБР, ф. И-16, оп. 1, д. 41, л. 26).
Итак, старшина Вольного Аула Хашир Койшиев, характеризуя личность холопа Исмаила Калмыкова, говорит, что он отказался платить деньги в сумме 3 рублей в кассу сельской общины, которую платили все жители села для снаряжения одного всадника из вольных кабардинцев в город Варшаву. Нет никакого сомнения, что этим всадником из вольных кабардинцев был Килар Хаширов, хотя его имя в документе не указано. Дело в том, что в Кавказский конно-горский дивизион в Варшаве, где, по утверждению сыновей, Килар служил в течении девяти лет, брали на службу только представителей князей и уорков, а таковых в Вольном Ауле не было. Население Вольного Аула составляли холопы, освобожденные от зависимости бежавших за Кубань князей и уорков, воевавших против колониальной политики генерала А. П.Ермолова, получившие название «непокорных кабардинцев». А Килар как человек уже свободный и оказавший услугу генералу Емануелю во время военно-научной экспедиции, поднявшись первым на гору Эльбрус, чьим подвигом было прославлено русское оружие, был зачислен в состав Кавказского конно-горского дивизиона в Варшаве, созданного по предложению самого Емануеля. Другого кандидата в этот дивизион из жителей в Вольном Ауле не было и не могло быть. О том, что Килар служил в этом дивизионе, пишут его сыновья в своем прошении о наделении их земельным участком начальнику Нальчикского округа в 1870 году.
Другим неопровержимым документом, свидетельствующим, что семья Килара проживала в Вольном Ауле, является судебное дело, возникшее между сыном Килара - Кирандуко Киларовым и Али Шебзуховым в 1848 году. Этот документ тоже опубликован В. К. Гардановым.
11 октября 1848 года Кирандуко Киларов писал нальчикскому воинскому начальнику капитану За-наревскому, что житель Вольного Аула Аслан Шуганов выдал свою дочь за холопа князя Атажукина – Мазукова. Когда из аула Атажукина приехали в Вольный Аул родственники жениха, чтобы забрать невесту в аул жениха, то во время проводов свадебного кортежа один из приехавших – Али Шебзухов подскочил к его старшему брату Увжуко и убил выстрелом из ружья, и он, будучи в малолетстве, с пожилой матерью остался без помощи. Поэтому просит, чтобы с Шебзуховым поступили по закону. При разбирательстве дела оказалось, что Шебзухов убил брата Кирандуко - Увжуко случайным выстрелом, и поэтому суд решил удовлетворить просителя Кирандуко Киларова за кровь убитого брата Увжуко взысканием со всех находившихся на этой свадьбе из аула князя Атажукина сумму в 300 рублей.
В сегодняшнем номере мы печатаем неизвестные ранее архивные документы, впервые вводимые Х. М. Думановым в научный оборот. 22 октября 1858 года сын Килара – Кирандуко Киларов обратился к начальнику Кабардинского округа князю Орбелиани с просьбой в связи с его одиночеством и малолетством разрешить ему переселиться в аул полковника Тамбиева (III Кызбурун), где проживают его родственники. (ЦГА КБР, ф.2, оп.1 д.2, т.1, л. 190 -191).
Орбелиани направил прошение Кирандуко Киларова воинскому начальнику крепости Нальчик, которому подчинялись жители Вольного Аула, о целесообразности переселения жителя Вольного Аула Кирандуко Киларова в аул Тамбиева, где проживают его родственники. Воинский начальник Нальчика ответил Орбелиани, что «кабардинец Вольного Аула – человек весьма хорошего поведения» и с моей стороны никакого препятствия нет, но общество Вольного Аула против такого переселения, так как это станет прецедентом и такие просьбы примут массовый характер. В силу этих обстоятельств Кирандуко Киларову было отказано в переселении в другой аул.
В Центральном государственном архиве КБР хранится три уникальных документа, относящихся к Киларовым – потомкам Килара Хаширова. В первом говорится, что сельский старшина селения Кучмазукина - А. Кучмазукин сообщил в управление Нальчикского округа, что 12 августа 1898 года в аул Кучмазукина прибыл турецкоподданный Али Хажбиевич Киларов и спрашивал, как с ним поступить, потому что тот не имеет разрешающего ему проживать в ауле российского документа.
Во втором документе содержится предписание старшего помощника начальника Кабардинского округа старшине села Кучмазукина, где говорится, что турецкоподданный Али Хажбиевич имеет право проживать по турецкому паспорту в селении шесть месяцев. В течение этого времени он должен приобрести русский билет, а если этого не сделать, его необходимо арестовать и доставить в управление Нальчикского округа.
В третьем документе подробно описываются родственные связи потомков Килара Хаширова. Так, в нем сказано, что прибывший в сел. Кучмазукина турецкоподданый Али является сыном Киларова - Хажби, второго сына Килара Хаширова, проживавшего в ауле Кучмазукина и умершего в 1897 году. У него было еще двое сыновей – Бекмурза и Хажгери, которые и ныне проживают в сел. Кучмазукина. В документе также имеются важные сведения о Кирандуко Киларове, втором сыне Килара. В частности, мы узнаем, что Кирандуко был бездетным и воспитывал сына своего племянника Хажби – Али. Из анализа данного документа видно, что Кирандуко с внуком своего брата Увжуко - Али в 1886 году переселился в Турцию, где в 1892 году и умер.
Уникальным является и прошение (ЦГА КБР, ф. И-2, оп. 3, д. 42, л. 151) жителей Вольного Аула на имя командующего войсками Терской области генерал-лейтенанта и кавалера Лориса-Меликова от 22 июня 1863 года. Этот документ ценен тем, что он написан первыми переселенцами и основателями Вольного Аула, среди которых и сын Килара Хаширова – Джирандыкъуэ (в документах он проходит в русском написании как Кирандуко, или Керандуко и племянник Килара Тепсаруко). Прошение подписали 12 человек, представляющих более чем 30 дворов, которые первыми переселились в аул 40 лет назад. Они писали, что за это время население аула выросло до 200 дворов, а земля, предоставленная им, не увеличилась. Поэтому они просят, чтобы им разрешили переселиться в другие аулы и жить «вместе с кабардинцами». Они также пишут, что «в аулах, где придется нам жить, будем исполнять повинности наравне с кабардинцами; кроме того, дозвольте нам определить, сколько мы должны по требованию начальства исполнять повинности в (укреплении) Нальчике и какие именно».
Учитывая создавшееся малоземелье в Вольном Ауле, начальник Терской области разрешил желающим переселиться в другие аулы с условием, что жители этих аулов согласны принять их в свой аул. Жители аула Кучмазукина на своем сходе приняли решение, что они согласны принять Киларовых в свой аул. Они получили удостоверение, где говорилось, что «1863 года сентября 5 дня, я, нижеподписавшийся, даю сие удостоверение в том, что кабардинцев Вольного Аула Кирандуко и Тепсаруко Хашировых принимаю в свой аул, состоящий на реке Баксане». Удостоверение было подписано старшиной аула Кучмазука Кучмазукиным.
Еще один документ, хранящийся в ЦГА КБР, представляющий собой прошение от Кирандуко и Хажби, требует уточнения. Кирандуко был младшим сыном Килара, а Хажби – сыном старшего сына Килара - Увжуко (см. родословную Килара). Как известно, Килар имел двоих сыновей – Увжуко и Кирандуко. Прошение написали родной сын Килара и внук. В нем они называют Килара своим отцом, как этого требовали кабардинские обычаи.
В прошении содержится сведение, сообщенное Кирандуко и Хажби Киларовыми, что Килар Хаширов был зачислен в Кавказский конно-горский дивизион в Варшаве и прослужил там девять лет. В нем также сказано, что зачисляемый в дивизион должен «иметь хороший наружный вид, прилично одет, без дурного поведения, иметь хороших лошадей и сбрую на сумму 34 руб. 28 коп.». (ЦГА КБР Ф И-16, оп. 1, д. 614, л. 5).
Следовательно, Килара взяли на службу, поскольку он соответствовал всем этим требованиям, будучи – вспомним слова Ж. Ш. де Бессе – крепким и без телесных повреждений.
Доказательством того, что Килар был кабардинцем, является и объемное судебное дело, в котором отражены наследственные судебные разбирательства между сыном Килара - Кирандуко и родственниками его жены. Из этого документа видно, что Кирандуко был женат на женщине из рода Истепановых, крепостных крестьян известного кабардинского тлекотлеша (узденя первой степени) Мухамет-Мурзы Анзорова. В ЦГА КБР сохранились и другие документы, относящиеся к потомкам Килара и его брату Умару. В частности:
1. Прошение жителей Вольного Аула о разрешении им переселиться в другие аулы. В списке подписавших прошение Кирандуко Киларов, Ханафи и Тепсаруко Хашировы (ЦГА КБР, ф. И-2, оп. 3, д. 42, л. 38-38 об.).
2. Список кабардинцев, переселившихся из Вольного Аула в другие аулы. В списке значатся Кирандуко Киларов и Тепсаруко Хаширов (ЦГА КБР, ф. 2, оп. 3, д. 42, л. 63-63 об.).
3. Список жителей Вольного Аула, которые обязались переселиться в другие аулы до первого декабря 1863 года. В этом списке Кирандуко Киларов (там же, л. 49).
4. Удостоверение, выданное Кирандуко Киларову и Тепсаруко Хаширову о том, что они приняты на жительство в аул Кучмазукина.
Подпись прапорщика, старшины аула Кучмазукина Кучмазуко Кучмазукина (там же, л. 12).
5. Список жителей Кабарды, получивших деньги из кассы «Кабардинской общественной суммы». В списке Кирандуко Киларов (там же).
6. Список жителей сел. Кучмазукина, заболевших холерой, составленный в 1892 году. В списке значатся Киларов Цу Тепсарукович и Киларов Тепсаруко. (ЦГА КБР, Ф 6, оп. 1, д. 234, л. 85-88).
Данные о потомках Килара Хаширова содержатся также в фондах 16, оп. 1, д. 208; ф Р-117, оп. 1, д.10, л. 1-10.
Хасан ДУМАНОВ, доктор исторических наук.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "583.txt"
} |
190 лет назад впервые на вершину Эльбруса взошёл храбрый и неутомимый кабардинец Килар Хаширов
Достойна восхищения отвага простого жителя свободного аула на реке Нальчик в Большой Кабарде. Его зовут Килар. Из всех, кто предпринял восхождение на Эльбрус, он один смог его покорить и заслуживает, чтобы память о нем передавалась потомкам.
Ж.-Ш. де Бесс, участник экспедиции 1829 года, венгерский исследователь.
Адальбий Браев
Честь превыше жизни
Памяти Килара Хаширова
Когда благословит высокий дух народа,
Сквозь времена летит о подвиге молва,
Не гаснет ее свет, лишь ярче год от года,
И память давних лет в сердцах людей жива.
Поступок храбреца в ком не найдет участья,
И ныне молодым являет он пример.
Когда душой ты смел – взойдешь на Гору Счастья,
Отмеченный судьбой и благом вышних сфер.
Не отступил адыг, кровь не застыла в жилах,
Он шел, не чуя ног, не дав себе присесть,
Не ведая еще, что совершить был в силах,
Но твердо знал одно: превыше жизни – честь.
Когда же он взошел над царственной горою,
У ног его затих и ветер ледяной,
И бурку облака преподнесли герою,
И отразился в нем свет каждой стороной.
И снял бы сам Эльбрус тяжелую папаху,
Когда бы не стоял на ней простой адыг.
Не воздавал он дань царю иль падишаху, –
Народу лишь служа, бессмертие постиг.
Перевод Владимира Мамишева.
Проводник научной экспедиции
1829. В прежние годы эту дату иногда отмечали, как год зарождения Российского альпинизма, потому что именно тогда горец Килар Хаширов взошел на высшую точку Европы Эльбрус (5621 м).
[с. 20]
1829 - первая экспедиция на вершину Эльбруса была организована по инициативе командующего Северной Кавказской линией генерала Эммануэля… Проводник экспедиции кабардинец Килар Хаширов стал первым человеком, поднявшимся на В. вершину Эльбруса.
[с. 141]
Альпинизм. Энциклопедический словарь.
ТВТ Дивизион.
Москва, 2006 г.
Последние шаги Килара к вершине. Работа художника Николая Гусаченко. 1957 г.
Памятник Килару Хаширову в Приэльбрусье. Фото 1991 г.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "584.txt"
} |
Командующий войсками и поручик Генерального штаба рапортуют
Председателю общественного движения «Адыгэ Хасэ» Карачаево-Черкесской Республики
М. Х. ЧЕРКЕСОВУ
369000, г. Черкесск, ул. Пушкинская, 140
Факс (87822) 5-47-84
Уважаемый Мухамед Хамталович!
Сообщаем Вам информацию, полученную из Российского государственного военно-исторического архива о восхождении на Эльбрус в 1829 году.
Из рапорта командующего войсками на Кавказской линии и в Черноморье генерала от кавалерии Г. А. Емануеля (Эммануэля) управляющему Главным штабом еив генералу от кавалерии генерал-адъютанту А.И. Чернышеву от 22 июля 1829 года следует:
<...> «8 числа июля, вечером, пехота и конница, преодолев все затруднения, достигли до самой подошвы Эльбруса и расположились лагерем у самой реки Малки. 9 числа июля все академики и другие, изъявившие желание охотники взойти на Эльбрус, отправились к самому снежному хребту сей горы. 10 числа, в третьем часу пополуночи, пользуясь благоприятною погодою, выступили все к исполнению предположенной цели, но после самых величайших усилий, достигнув выше половины Эльбруса, обратились назад. Один только кабардинец по прозванию Хиляр успел достигнуть около 11 часов самую вершину сей горы, на которую водрузил палку, с ним имевшуюся и, обложив ее камнями, спустился обратно, показав первый возможность быть на высочайшей из гор в Европе, почитавшейся по ныне вовсе неприступной. Принесенные же сим Хиляром два камушка с самой вершины Эльбруса вашему сиятельству при сем честь имею представить». (РГВИА. Ф.846, оп.16, д. 1014, лл.37-37 об., 40).
Из рапорта поручика Генерального штаба Щербачева управляющему канцелярией Главного штаба еив генерал-майору Шуберту от 19 августа 1829 года следует:
<...> «9-го - дневка. Сего же числа в 10-м часу утра отправились г[оспода] академики к вершине Эльбруса и, дошедшие до снегу, расположились близ оного ночлегом. 10-го - дневка. Господа же академики выступили в 3 часа утра далее, поднявшись гораздо более половины горы (на высоту 12500) нашлись вынужденными по позднему уже времени, большой усталости и рыхлости снега, обрушавшегося под ногами, возвратиться обратно в лагерь. Один только человек, из числа вольных кабардинцев, взошел на самую вершину Эльбруса в 11 часов утра, употребив вcеro для ходьбы восемь часов времени. (За таковой подвиг получил сей кабардинец, по имени Киляр Хаширов, положенный приз 100 руб. серебром)». (РГВИА, Ф.846, оп.16, Д.1014, лл. 42-45).
Документов со сведениями о личности Киляра обнаружить не удалось.
Чугунная плита, отлитая в 1829 году в Луганске, стоит сегодня у входа в здание КБИГИ (г. Нальчик).
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "585.txt"
} |
Приз генерала Емануеля из 400 рублей
Экспедиция наша под личным начальством генерала от кавалерии Емануеля выступила с Горячих Минеральных Вод к Эльбрусу 26 июня. С нами отправились прибывшие из Санкт-Петербургской Академии наук господа: ординарный профессор минеролог Купфер, хранитель Академического музея зоолог Менетрие, физик адъюнкт-профессор Ленц, доктор ботаники Мейер из Дерпта и горный чиновник Луганского завода обер-хютен-фервалтер Вансович.
8 ИЮЛЯ, преодолев все трудности в пути, мы прибыли к подошве Эльбруса и расположились при речке Малка. Все тяжести оставлены были в Вагенбурге за 15 верст до Эльбруса, а одно орудие довезено на 8 верст от места, где был поставлен лагерь.
Крутизна спусков и подъемов и теснота тропинок, проложенных по быстрым покатостям гор, препятст-вовали пробираться далее иначе как пешком или верхами налегке; но по всей дороге мы не встречали, однако же, нигде тех непроходимых болот и вообще естественных препятствий, которые, по описаниям Клапрота и других путешественников, должны находиться в окрестностях Эльбруса.
Погода нам не благоприятствовала: ежедневные туманы и дожди затрудняли путь наш. Прибыв к подошве Эльбруса, мы предполагали дождаться хорошей погоды, но, к общему удовольствию нашему, на другой день с рассветом небо прояснилось, облака совершенно исчезли, и двуглавый Эльбрус открылся перед нами во всем своем блеске.
Господа академики решили воспользоваться столь благоприятным временем для исполнения своего предприятия. Мы поспешили снабдить их всем нужным к совершению столь трудного пути, то есть заготовили им шестов, кольев, веревок и пр. Для сопровождения их было дано несколько человек черкесов и охотников из казаков.
В 9 часов утра сии господа выступили из лагеря и к вечеру достигли только до первого снега, где и расположились ночевать, поднявшись всего верст восемь.
На другой день (10-го числа), в 3 часа пополудни, пустились они далее. Утренний мороз им способствовал, и они продвигались довольно успешно; но чем далее, тем шествие становилось медленнее, ибо снег таял от солнца и обрушивался под ногами. Наконец стали они довольно часто останавливаться для отдыха и растянулись на небольшие отделения. Мы, оставшиеся в лагере, с крайним любопытством наблюдали медленное шествие сих странников.
К 9 часам утра, пройдя гораздо более половины горы, расположились они за скалами отдыхать и скрылись от нас совершенно. Спустя час времени явился из-за скалы один только человек и стал продвигаться довольно твердыми и мерными шагами к вершине Эльбруса. Тщетно ожидали мы последователей за сим предприимчивым путешественником: никто более не высказывался; напротив того, многие вскоре начали возвращаться обратно. Все взоры стали следить за тем, кто совершил столь смелый подвиг. Отдыхая на каждых пяти или шести шагах, он шел бодро вперед. Приблизившись к самой вершине, он исчез между скалами. Долго каждый из зрителей с нетерпеливым участием ждал его появления. Как вдруг около 11 часов увидели мы сего смельчака на самой вершине Эльбруса. Ружейная стрельба, гром музыки и хор песельников торжественно огласили воздух при радостных восклицаниях всего стана о столь необыкновенном событии.
До самого вечера мы недоумевали, кто был сей первый из смертных, взошедший на вершину высочайшей из гор Кавказского хребта, считающуюся доныне неприступной. По возвращении наших путешественников мы узнали, что удалец, решившийся один взобраться на самую высокую точку Эльбруса и тем доказавший возможность сие исполнить, был один из вольных – кабардинец, бывший прежде пастухом. За совершение сего подвига сей Килар получил предназначенный генералом Емануелем приз из 400 рублей ассигнациями и 5 аршин сукна.
Один из господ академиков, господин Ленц, поднимался на высоту 15200 футов. Всего в Эльбрусе, считая от поверхности Атлантического океана, полагается 16800 футов, то есть около 5 верст пер-пендикуляра.
В окрестностях лагеря нашего, у подошвы Эльбруса, мы увидели прекрасные водопады разных речек; но образуемый Малкой превосходит всех: река сия с неимоверным шумом низвергается около двадцати саженей перпендикуляра. Току воды в сем месте не видно, но волны глыбами падают одна за другой. Пред сим водопадом, саженях в пяти, лежит через реку естественный каменный мост, заросший травой, и тут находится конная дорога в Карачаев и за горы к живущим там народам. Вообще виды в сих местах прелестны. Во время нашего странствования отысканы в горах свинец, каменное уголье во множестве и гибс; из камней – яшма, порфир, конгломерат и тому подобные, а из гранита состоит весь хребет Кавказа.
А.Щ-в. 23.07.1829 г. Газ. «Тифлисские ведомости». №34, 2.08.1829 г.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "586.txt"
} |
Один только кабардинец по имени Килар
Рапорт генерала Емануеля
графу Паскевичу
от 30 июля 1829 года
№180 - Горячеводск
ИМЕЮ честь представить, что экспедиция к обозрению ближайших окрестностей Эльбруса и прочих открытий, выступив со мною из Горячеводска прошлого июня 26-го числа, возвратилась благополучно обратно в Горячеводск сего июля 21-го числа.
Впрочем, сделанных вообще открытиях свинца, каменного угля, точильного сланца, алебастра, мела и соснового леса, весьма полезного для Минеральных Вод, чиновник Горного корпуса и академики сделают при представлении своем подробное описание; а между тем я приемлю честь довести до сведения B.C., что экспедиция по удачному приближению за 15 верст к Эльбрусу оставила тут все тяжести в Вагенбурге, а последнее орудие - за 8 верст по совершенной уже невозможности далее следовать. 8 числа июля вечером пехота и конница, преодолев все затруднения, достигла самой подошвы Эльбруса и расположилась лагерем на Малке. 9 июня все академики и другие изъявившие желание охотники взойти на Эльбрус отправились к самому снежному хребту сей горы. 10-го числа, в третьем часу пополуночи, пользуясь благоприятною погодою, выступили все к исполнению предположенной цели, но после величайших усилий, достигнув выше половины Эльбруса, обратились назад; один только кабардинец по имени Килар успел достигнуть около 11 часов самой вершины сей горы, на которой, водрузив палку, с ним имевшуюся, и, обложив ее камнями, спустился обратно, показав первый возможность быть на высочайшей из гор в Европе, почитавшейся доныне вовсе неприступной.
Фото: Генерал Емануель.
Акты Кавказской археографической комиссии. Т. 7, сс. 940-941.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "587.txt"
} |
Из Записок Императорского СПб общества
ЭКСПЕДИЦИЯ генерала Емануеля для исследования Эльбруса в 1829 году; на этикетке значится «с самой вершины Эльбруса». Это довольно интересно, так как первое восхождение на Эльбрус совершено 10 июля 1829 года академиками Купфером, Ленцем, Менетрие и Мейером при отряде Емануеля. Из этой экспедиции только кабардинец Килар достиг вершины Эльбруса. Коллекция Горного института доставлена инженером Вансовичем (тоже прикомандированным к экспедиции). Порода эта, несколько смоляного блеска, представляется невооруженному глазу черной с белыми порфировыми выделениями зерен полевого шпата, распределенными довольно равномерно и не особенно редко; она удачно названа порфировадным смоляным камнем.
Микроскопия показывает, что среди пепельно-серой основной массы выделились (по количеству) кристаллы плагиоклаза, биотита, авгита и магнитный железняк.
В основной массе плагикоглаз первой генерации имеет иногда цонарную структуру и также полисинтетическое срастание. Возможно, что есть кристаллики санидина. В больших кристаллах плагиоклаза встречаются местами неправильно удлиненные части включения темно-серого и светло-серого стекла, иногда с пузырьками газа. В одном таком светло-сером включении находится пузырек (с толстыми краями), а в последнем во всю его величину - кубик хлористого натрия. Углы погашения плагиоклазов весьма малы, но доходят и до 20°.
Биотит имеет густой бурый цвет; опацитовые края наблюдаются в некоторых его табличках; иной раз он образует группу зерен.
Авгит образует весьма мелкие зерна при угле погашения до 35° к спайности.
В основной массе преобладают двойники плагиоклазов очень малых углов погашения. Зернышки магнитного железняка рассеяны равномерно по всему фону препарата. Базис бесцветен и расстеклован палочкообразными выделениями. Местами основная масса является бурыми включениями среди пепельно-серой и, по-видимому, ничем не разнится с последней, кроме окраски и большого числа непрозрачных зернышек магнитного железняка.
Некоторые авгиты ее погашают по нитям и похожи на бронзит (принимаемый Беке для кавказских пород, судя по его препаратам).
Порода эта требует увеличения в 1000 раз, и основная масса ее содержит гораздо более кристаллических выделений, чем предыдущая. В слюде есть вросток шестиугольника апатита...
Записки Императорского Санкт-Петербургского минералогического общества. СПб., 1891. Сер. 2. Ч. 28. Сс. 206-207.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "588.txt"
} |
Центральный Государственный архив КБР свидетельствует
Начальнику Кабардинского округа
жителей аула Кучмазукина - Герандуко и Хажби Киларовых
ПРОШЕНИЕ
Покойный отец наш Килар во время стояния на Кавказе лагерем с 8 по 11 июля 1829 г., командовавшего Кавказской линией генерал от кавалерии Георгия Емануеля 10 июля всходил на Эльбрус вместе с посланными Российским правительством академиками: Купфером, Ленцем, Мейером, Менетрие и чиновником горного корпуса Вансовичем, архитектором Минеральных Вод Иосифом Бернардацци и венгерским путешественником Бессе. Но из них вершины Эльбруса достиг только отец наш - Килар. Имена как отца нашего Килара, так и бывших с ним академиков отлиты на чугунной плите как первых, проложивших путь к достижению до того времени почитавшегося неприступным Эльбруса, привезенной в Пятигорск. За эту услугу отца нашего русскому правительству он был награжден 100 рублями. Кроме того, по предложению начальства отец наш - Килар поступил на службу в Кавказский горский дивизион в Варшаве и прослужил в нем более 9 лет. А потому покорнейше просим ходатайствовать Ваше Высокоблагородие о наделении нас землею в частную собственность по усмотрению начальства, не по происхождению нашему, а за услуги, оказанные покойным отцом нашим русскому правительству.
Герандуко Киларов,
Хажби Киларов,
25 ноября 1870 года. Нальчик
ЦГА КБР, ф. И-40, on. 1, д. 12, л. 224 об.
Прямые потомки Килара Хаширова
Киляров Юрий Абузерович (1956 - 2007 гг.)
Киляров Артур Исмаилович (1961 г.р.)
Киляров Мухарби Хажисмелович (1961 г.р.)
Киляров Заурбек Гузерович (1964 г.р.)
Киляров Альберт Кашифович (1965 г.р.)
Киляров Леонид Адмирович (1965 г.р.)
Киляров Анатолий Русланович (1980 г.р.)
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "589.txt"
} |
Дунейпсо адыгэ вагъуэхэр
(КIэлъыкIуэр. ПэщIэдзэр
дыгъэгъазэм и 5-м къыдэкIам итщ).
ЕтIуанэ Iыхьэ. Адэжь хэкум мыкIуэщIын къару къызыхилъхьахэр
Илъэс 46-рэ хъууэ аращ адыгэр зэрыадыгэу Олимп утыку къызэрихьэрэ. Тхыдэм и дежкIэ а зэман кIэщIым ди лъэпкъым ехъулIэныгъэ инхэр къыхудэкIуащ - дэ диIэ хъуащ Олимп чемпиону 6, Дуней псом, Европэм щытекIуауэ пщIы бжыгъэхэр! Ахэр псори ди дежкIэ лъапIэщ.
Чыржын Мухьэрбий (атлетикэ хьэлъэ),
Олимп чемпион - 1972 (Мюнхен, Германие)
Дуней псом и чемпион - 1972, 1973
Европэм и чемпион - 1973, 1974
Чыржын Мухьэрбий Адыгейм и Куэшхьэблэ Къэбэрдей къуажэм къыщалъхуащ. 1972-1974 гъэхэм дунейпсо рекорду 4 игъэуващ (абыхэм ящыщу троеборьемкIэ - килограмм 460-рэ, двоеборьемкIэ - килограмм 312,5-рэ). КъищынэмыщIауэ, СССР-м рекорди 8 къыщехъулIащ.
Гуимыхужщ Совет Союзым щыпсэу адыгэхэм ящыщу япэу 1972 гъэм Олимп чемпион зэрыхъуар. Абы къыпэщIэтт тIэунейрэ олимпиадэхэм щытекIуа Башановскэр, дунейпсо рекорд зыбжанэ зыгъэува Качмарек, нэгъуэщI штангист цIэрыIуэ куэд. АрщхьэкIэ Мухьэрбий зыми къыпикIуэтыну зигъэхьэзырыртэкъым. ИкIи дунейм зэи къыщымыхъуауэ килограмми 177,5-рэ къиIэтри, дыщэр зыIэригъэхьащ!
Мюнхен щытекIуа и ужькIэ Чыржыным дуней псоми Европэми ехъулIэныгъэ инхэр щиIащ.
Шыхъуэ Борис (лъакъуэрыгъажэ спорт)
Олимп чемпион - 1972 (Мюнхен, Германие)
Дуней псом и чемпион - 1970 Шыхъуэ Борис. БлэкIа лIэщIыгъуэм и блыщI гъэхэм абы и цIэм иримыгушхуэ адыгэ къэгъуэтыгъуейт - арат Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу Олимп чемпион хъуар. Абы ипэжкIэ къэралпсо, дунейпсо лъагапIэхэри мызэ-мытIэу къищтат.
Зэманыр макIуэ, ауэ цIыхухэм ящыгъупщэркъым нэхъапэм дэрэжэгъуэ къезыта, лъэпкъымрэ Хэкумрэ я пщIэр зыIэтахэр. Шэч хэлъкъым апхуэдэхэм зэращыщыр СССР-м тхуэнейрэ и чемпион (1968, 1971, 1972 гъэхэм гуп зэпеуэм, 1968 гъэм щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэм, 1972 гъэм махуэ куэдкIэ екIуэкIа зэдэжэм), дунейпсо чемпион (1970 гъэ), Олимп чемпион (1972 гъэ) Шыхъуэ Борис.
1972 гъэм Мюнхен щекIуэкIа Олимпиадэм ди лъахэгъу щIалэм Комнатов Геннадий, Лихачёв Валерий, Ярдэ Валерий сымэ дэщIыгъуу километрищэ гъуэгуанэр псом япэу къызэпичащ икIи дыщэ медалыр зыIэригъэхьащ. Ар хуабжьу ехъулIэныгъэшхуэт къызыхэкIа лъэпкъми къэралми я дежкIэ.
Ахэмын Еленэ (волейбол)
Олимп чемпион - 1980 (Мэзкуу, Совет Союз)
Европэм и чемпион - 1979
Ахэмын Еленэ Екатеринбург и «Уралочка» цIыхубз волейбол командэ цIэрыIуэм щыджэгуащ. Абы хэту тхуэнейрэ къэралым и чемпион хъуащ, Европэм и чемпионхэм я кубокыр тIэунейрэ зыIэригъэхьащ. Совет Союзым и командэ къыхэхам илъэс зыбжанэкIэ ираджащ. 1980 гъэм Мэзкуу щекIуэкIа Олимпиадэм щытекIуэри, дыщэ медалыр къыхуагъэфэщащ.
Одессэ и «Черноморец» футбол командэм щыджэгу Соколовский Игорь дэкIуэри, 1981 гъэм Украинэм Iэпхъуащ икIи «МедИн»-м илъэсиблкIэ хэтащ. ИужькIэ Польшэм, нэгъуэщI къэралхэм я командэхэм ехъулIэныгъэхэр иIэу щыджэгуащ. ХХ лIэщIыгъуэм къриубыдэу Одессэ и волейболисткэ нэхъыфI дыдэу къалъытащ, а къалэм физкультурэмрэ спортымкIэ и управленэм и унафэщIу илъэс куэдкIэ лэжьащ.
Къардэн Мурат (алыдж-урым бэнэкIэ)
Олимп чемпион - 2000 (Сидней, Австралие)
Дунейпсо кубокыр къихьащ - 1992, 1995, 1997
Европэм и чемпион - 1998
Ди адэжьхэм пщIэ лей зыхуащIурэ къэгъуэгурыкIуа бэнэкIэ спорт лIэужьыгъуэмкIэ 2000 гъэм Австралием и Сидней къалэм щекIуэкIа Олимп джэгухэм пашэныгъэр щызыубыда Къардэн Мурат щытхъу хэха хуэфащэщ.
1971 гъэм ар Зэрэгъыж къуажэм къыщалъхуащ. Физическэ щэнхабзэмкIэ Краснодар дэт къэрал институтыр къиухащ. Тренер цIэрыIуэ Къалмыкъ Юрэ и деж алыдж-урым бэнэкIэмкIэ зыгъэсэн щыщIидзащ. Дунейпсо кубокым щэнейрэ (1992, 1995, 1997 гъэхэм) щытекIуащ, Европэм и чемпионщ (1998 гъэ). АрщхьэкIэ и лъагапIэ нэхъыщхьэр XXVII Гъэмахуэ Олимпиадэм (2000 гъэ) дыщэ медалыр къызэрыщихьарщ.
Мурат Сидней зэрыкIуэнур щызэхэкIар Олимп Джэгухэм щIадзэным махуитху иIэжущ. А лъэхъэнэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ килограмм 76-м нэс зи хьэлъагъхэм я деж щынэхъыфIу къалъытэ Мишиныр хигъэщIа иужькIэщ, Австралием кIуэ гъуэгур абы къыщыхузэIуахар.
ИгъащIэ лъандэрэ Олимпиадэм хэтыну зи хъуэпсапIэ адыгэ щIалэм къыхукъуэкIа Iэмалыр нэсу къигъэсэбэпащ. Сидней и алэрыбгъухэм къыщыпэщIэува и хьэрхуэрэгъу псори абы хигъэщIащ. Псом хуэмыдэу удэзыхьэхт кIэух зэIущIэр. Абы къыщыпэщIэтащ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм къикIа бэнакIуэ лъэщ дыдэ Линдлэнд Мэтт. Ар 3:0-у хигъащIэри, ди лъахэгъур Олимп чемпион хъуащ.
Спортым хэкIыжа и ужькIэ Къардэн Мурат илъэс зыбжанэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Президентым, иужькIэ - Iэтащхьэм, я чэнджэщэгъуу щытащ. ИтIанэ КъБР-м и Парламентым Физкультурэмрэ спортымкIэ и комитетым и Iэтащхьэу, СпортымкIэ министру лэжьащ, иджыпсту Къэбэрдей-Балъкъэрым и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэщ, педагогикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ.
Хъущт Аслъэнбэч (алыдж-урым бэнэкIэ)
Олимп чемпион - 2008 (Пекин, Китай)
Европэм и чемпион - 2008, 2009, 2010
Дунейпсо кубокыр къихьащ - 2008
2008 гъэр хуабжьу хуэугъурлащ Джылахъстэнейм хыхьэ Белоглинкэ къуажэм къыщалъхуа Хъущт Аслъэнбэч. А илъэсым ар хъуащ Европэм, Олимп Джэгухэм я чемпион, Дунейпсо кубокыр зыIэригъэхьащ. Псом хуэмыдэу гъуэзэджэт Пекин щызэхэта Олимпиадэм щиIа ехъулIэныгъэр. Аслъэнбэч Китайм щригъэкIуэкIа зэIущIитхуми щытекIуащ и хьэрхуэрэгъум зы очкои иримыту.
Хъущтыр алыдж-урым бэнэкIэм профессиональнэу зыхуигъэсэн щыщIидзар гувауэщ - и ныбжьыр илъэс 20-м щIигъуауэщ. Абы и пэкIэ, и ныбжь щIалэ цIыкIухэм хуэдэу, къыщыхъуа къуажэм лъэпкъ бгырыпх бэнэкIэмкIэ щылажьэ секцэм зыщигъэсащ. АдэкIэ ерыщу щыпищащ еджапIэ зыщIэтIысхьа Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш академием.
Пекин и дыщэ медалыр Аслъэнбэч къыхуихьащ езым фIэкIа зыми къыхуэмыгъэсэбэп бэнэкIэ Iэмал гъуэзэджэм - «бгырыпх зэдзэкIа» зыфIащам. Мы спорт лIэужьыгъуэм хэтхэр щыгъуазэщ ар зэбгъэхъулIэну хуабжьу зэрыгугъур. КъызэрымыкIуэ къарумрэ Iэзагъымрэ къищынэмыщIауэ, абы папщIэ егъэлеяуэ псынщIагъ пхэлъын хуейщ: къыпщхьэщыс хьэрхуэрэгъум напIэзыпIэм укъыIэщIокI, зэщIэбоубыдэ, алэрыбгъум къытыбочри, уи щхьэмкIэ щхьэпрыбодз. Апхуэдэ Iэмалыр Аслъэнбэч хуабжьу дэзыхьэх бгырыпх лъэпкъ бэнэкIэм куэдрэ ущрохьэлIэ.
Хъущтым и «бгырыпх зэдзэкIам» дуней псом и спортсмен цIэрыIуэ куэд ихьащ. Иужьрейхэм ящыщщ Олимпиадэм и финалым щыхигъэщIа нэмыцэ абрагъуэ Энглих Мирко.
Мудрэн Беслъэн (дзюдо)
Олимп чемпион - 2016 (Рио-де-Жанейрэ, Бразилие)
Европэм и чемпион - 2012, 2014, 2015
Хуабжьу дызэрыщIэхъуэпсауэ, гуфIэгъуэшхуэкIэ щIидзащ Рио-де-Жанейрэ 2016 гъэм щекIуэкIа XXXI Гъэмахуэ Олимп Джэгухэм. Абы и япэ махуэм Урысей Федерацэм дыщэ медалыр къыщыхуихьащ Бахъсэн къалэм щыщ адыгэ щIалэ Мудрэн Беслъэн - дзюдомкIэ килограмм 60-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм ар Олимп чемпион щыхъуащ!
Самбэращ Мудрэн Беслъэн спортым зэрыхыхьар. 2007 гъэм ар Урысей Федерацэм и чемпион хъуащ икIи дунейпсо зэпеуэм дыжьын медалыр къыщихьащ. Абыхэм къыхэкIыу «Дунейпсо классымкIэ спортым и мастер» цIэ лъапIэр къыфIащащ. АрщхьэкIэ иужькIэ дзюдор къыхихыжащ -щIэхъуэпсырт Олимп зэпеуэхэм хэтыну.
БэнэкIэ лIэужьыгъуэщIэр Беслъэн псынщIэу къигъэIурыщIащ икIи къыкIэлъыкIуэ илъэсым абыкIи къэралым щынэхъ лъэщ дыдэ хъуащ. АдэкIэ Европэм и чемпион (2012, 2014 гъэхэм), дунейпсо зэхьэзэхуэм етIуанэ (2014 гъэм) щыхъуащ, Европей джэгухэм (2015 гъэм) дыщэ медалыр къыщихьащ. Абыхэм къапэкIуащ «Урысей Федерацэм дзюдомкIэ щIыхь зиIэ и мастер» цIэр. АдэкIэ Олимп лъагапIэм хуэкIуэ гъуэгур къызэIухат.
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "59.txt"
} |
Вид горы Эльбрус с севера
Высота от поверхности Средиземного моря 16.330 рус. футов
а) Кабардинец Келяр......16.330
б) Господин Ленц.........15.693
с) Господа Купфер, Менетрие, Мейр и Бернадаций.....14.427,5
Рисовал с натуры прапорщик Горшков.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "590.txt"
} |
КъалэкIыхьым къыщыхъуа дунейпсо гъэфIэн
Дуней псом плIэнейрэ и чемпион (тIур щхьэ зытелъ стадионхэм къыщихьащ), Европэм щэнейрэ щытекIуа, Континентхэм я кубокыр тIэунейрэ зыIэрыхьа, НыбжьыщIэхэм я Гъэмахуэ Олимп джэгухэм и дыщэ медалыр къэзыхьа, «Налкъутналмэс лигэм» щэнейрэ щынэхъыфIа, нэгъуэщI лъагапIэ куэдри къызэхъулIа спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Ласицкене (Кучинэ) Марие къыщалъхуари лъагэу дэлъеиным зыщыхуигъэсари Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ Прохладнэ (КъалэкIыхь) къалэращ. Ар иджы дэни щагъафIэ спортсменкэ лъэрызехьэщ, ЩIы хъурейм къыщыпэлъэщын куэд щIауэ темыту.
1993 гъэм и пэщIэдзэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщалъхуа Кучинэ Марие и ныбжьыр илъэсипщI хъуа къудейуэ арат Прохладнэ дэт курыт еджапIэхэм ящыщ зым физкультурэмкIэ и егъэджакIуэу лажьэ Габрилян Геннадий и нэIэм щыщIэхуам. Сабийхэм ядригъэкIуэкI урокхэм абы псынщIэу гу щылъитащ адрейхэм и инагъкIи зэфIэкIкIи къахэщ хъыджэбз псыгъуэ цIыкIум. КъыщызэдэжэкIи, лъагэу щыдэлъейкIи, нэгъуэщI дерсхэмкIи ар псоми фIыкIэ къахэщырт. Нэрылъагъут Марие спорт зэфIэкI лъагэ къызэрыкъуэкIыфынур. Абы папщIэ ерыщу дэлэжьэн хуейт. А Iуэхугъуэ мытыншыр и пщэ дилъхьэжащ физкультурэмкIэ егъэджакIуэ къызэрыгуэкI Габрилян Геннадий икIи, зэман дэкIри, щыгуфIыкIыжащ: тренерми абы и гъэсэнми дунейпсо цIэрыIуагъ ягъуэтащ. А тIум я зэдэлэжьэныгъэр зэрызэпыуар зэ закъуэщ - курыт еджапIэр къиуха иужькIэ, Марие щIэтIысхьащ Волгоград дэт Физическэ щэнхабзэмкIэ къэрал академием икIи Горьков Борис и унафэм щIэту илъэситIкIэ зигъэсащ. ИтIанэ Кучинэм Габрилян и деж къигъэзэжри, къэралпсо утыкум тепщэныгъэр псынщIэу щиубыдащ. АдэкIэ дунейпсо гъэфIэныгъэми куэдрэ зыпигъэплъакъым. Абы лъабжьэ быдэ хуэхъуауэ къалъытэ тренерымрэ гъэсэнымрэ адэмрэ пхъумрэ зэрызэхущытым хуэдэу зэрызэбгъэдэтымрэ зэхьэзэхуэхэм зыщыхуагъэхьэзыркIэ спортсменкэм къытехьэлъэн лъэпкъ Iуэхум зэрыхамыгъыхьэмрэ. Адрейхэм хьэлъэ къыщралъэфэкIкIэ, мэхыхукIэ къыщажыхькIэ Марие зэпеуэм зыкъыщигъэлъагъуэ хуэдэу зегъасэ икIи и гупсысэр зытеухуар абы къыщигъэсэбэпыну Iэмалхэращ, атIэ лъэщагъыракъым.
Кучинэ Марие япэ ехъулIэныгъэ иныр щызыIэригъэхьащ Италием и Брессаноне щIыпIэм 2009 гъэм щекIуэкIа НыбжьыщIэхэм я дунейпсо чемпионатым. Метр 1,85-рэ зи лъагагъым щхьэпрыпкIри, абы дыжьын медалыр къыхуагъэфэщащ. А илъэс дыдэм етIуанэ увыпIэр щиубыдащ Тампере (Финляндие) щыIа НыбжьыщIэхэм я европей Олимп фестивалым.
Дыжьыным дыщэри мыгувэу къыкIэлъыкIуащ. 2010 гъэм Сингапурым щызэхэта НыбжьыщIэхэм я япэ гъэмахуэ Олимп джэгухэм метр 1,89-р къыщызэринэкIри, текIуэныгъэр къыщихьащ.
АдэкIэ ди лъахэгъу хъыджэбзым зэхьэзэхуэ инхэм я бжэ псори къыхузэIуахащ. Ар абыхэм увыIэгъуэ имыIэу хэтщ икIи текIуэныгъэшхуэхэмкIэ дэрэжэгъуэ къыдет. Псом хуэмыдэу Кучинэ Марие хуэфIащ 2014 гъэр. ЩIышылэм (январым) и 16-м Челябинск щекIуэкIа Лукашевичрэ Середкинымрэ я мемориалым япэ дыдэу метритI лъагагъыр къыщызэринэкIащ. Тхьэмахуищ дэкIри, абыи щхьэпрыкIыжащ, XL Galan зэхьэзэхуэм щытекIуэри.
АрщхьэкIэ а гъэм и ехъулIэныгъэ нэхъыщхьэр къыщыпэплъэр Польшэрат. Сопот къалэм щызэхэта щхьэ зытелъ стадионхэм щрагъэкIуэкI дунейпсо чемпионатым дыщэ медалыр къыщихьащ, хэгъэрейхэм ящыщ Лицвинкэ Камилэ япэ увыпIэр дигуэшри. КъищынэмыщIауэ, Кучинэ Марие щытекIуащ «Налкъутналмэс лигэм» щыщ Iыхьэу Парижрэ Цюрихрэ щызэхэта зэпеуэхэм икIи а зэхьэзэхуэ иным бжьыпэр щиубыдащ.
Абдежми къыщыувыIакъым. Прохладнэдэс пщащэр Европэм и командэ къыхэхам хуабжьу сэбэп хуэхъуащ Континентхэм я кубокыр атлетикэ псынщIэмкIэ къэхьынымкIэ.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Китайм дунейпсо чемпион нэс щыхъуащ. Зи щхьэр теха стадионым (апхуэдэ зэхьэзэхуэхэр щхьэхуэу къалъытэ) щекIуэкIа зэхьэзэхуэхэм метри 2,1-мрэ щыщхьэпрыкIри, дыщэ медалыр зыIэригъэхьащ.
2016 гъэм бадзэуэгъуэм (июлым) и 1-м щыщIэдзауэ 2018 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным) и 30 пщIондэ Кучинэ Марие и зы хьэрхуэрэгъуи дуней псом къыщыдигъэплъакъым. А илъэситIым къриубыдэу ар зыхэта зэхьэзэхуэ 45-ми (!) ди лъахэгъур щытекIуащ. Абыхэм хеубыдэ дунейпсо чемпионатхэри, Европэм и зэхьэзэхуэри, Континентхэм я кубокри, нэгъуэщI куэди. А псоми я дыщэ медалхэр Марие къыхуагъэфэщащ икIи Урысей Федерацэм атлетикэ псынщIэмкIэ и спортсменкэ нэхъыфIу къалъытащ.
2017 гъэм ди лъахэгъур лIы дэкIуащ. «Евроспорт» телеканалым и комментатор, урысей спорт журналист Ласицкас Владас ар щхьэгъусэ ищIащ икIи абы и унэцIэр къищтэри, Марие Ласицкене хъуащ (цIыхухъухэмрэ цIыхубзхэмрэ я унэцIэм я кIэухыр Латвием щызэщхьэщокI).
МетритI лъагагъыр Ласицкене зыкъом щIауэ къыфIэмыIуэхуж хъуащ. Зэхьэзэхуэхэм зэрыхэтрэ ар абы 74-рэ (!) щхьэпрыкIащ. Апхуэдэ зыхузэфIэкIа нэгъуэщI спортсмен цIыхубз ЩIы хъурейм теткъым. Мы гъэм Чехием и Остравэ къалэм щызэхэта зи чэзу дунейпсо зэпеуэм, цIыху мин 12-м щIигъу къыщыкIэлъыплъу, ди лъахэгъу цIэрыIуэм метри 2-рэ сантиметри 6-рэ зи лъагагъыр къигъэIурыщIащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Европэми дуней псоми я чемпион цIэр зезыхьэ прохладнэдэс бзылъхугъэм къыдэщIхэм аргуэру дэрэжэгъуэ ин яритащ. Ар мы гъэм зыри зыпэмылъэща лъагагъщ. Марие дунейпсо рекордми Чехием щебгъэрыкIуат, арщхьэкIэ метри 2-рэ сантиметри 10-р зэкIэ къехъулIакъым.
Ласицкене (Кучинэ) Марие атлетикэ псынщIэмкIэ тхыдэм мыгувэу хыхьэфынущ. Илъэс 22-рэ хъуауэ зыми хуэмыкъутэ дунейпсо рекордым ар пэгъунэгъу дыдэ хъуащ. Болгарием щыщ Костадиновэ Стефкэ абы щыгъуэм къызэринэкIа метритIымрэ сантиметрипщIым нэсын папщIэ прохладнэщылъхум сантиметриплI иIэжу аращ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, Ласицкене а Iуэхугъуэ дахэр куэд дэмыкIыу къехъулIэнущ. ИкIи а гугъэр лъабжьэншэкъым: мы гъэм дунейм къыщызэранэкIа лъагапIэ нэхъ инихым ящыщу тхур къызэхъулIар Мариещ. Абы къищынэмыщIауэ, метритIым щхьэпрыкIыфар Бельгием щыщ Тиам Нафиссатщ, ари зэ закъуэ.
Иужь зэманым Ласицкене (Кучинэ) Марие и ехъулIэныгъэхэр телъыджэщ. Феплъыт фэри: мэкъуауэгъуэм и 13-м - метри 2,01-рэ (Ослэ, Норвегие), мэкъуауэгъуэм и 16-м - метри 2,02-рэ (Хожув, Польшэ), мэкъуауэгъуэм и 20-м - метри 2,06-рэ (Остравэ, Чехие), мэкъуауэгъуэм и 30-м - метри 2,04-рэ (Стэнфорд, США), бадзэуэгъуэм и 5-м - метри 2,02-рэ (Лозаннэ, Швейцарие). Иужьрей зэхьэзэхуэм ди лъахэгъур метри 2-рэ сантиметри 7-м щебгъэрыкIуащ икIи къехъулIэным зы мащIэ дыдэщ иIэжар. Лъагэу дэлъеинымкIэ апхуэдэу зэкIэлъхьэужьу лъэщу зыкъэзыгъэлъагъуэ спортсменкэ зэи щыIакъым. 2015 гъэм Пекин щызэхэта дунейпсо зэпеуэм зэрыщытекIуэрэ блэкIа илъэсиплIым абы бжьыпэр щимыубыда зэхьэзэхуэ къэщIэжыгъуейщ.
Зым и дежкIи щэхукъым, рекордхэр бгъэувын папщIэ абыхэм уесэн, ерыщу уебгъэрыкIуэн хуейщ. Марие аращ иджыпсту ищIэр.
Ласицкене (Кучинэ) Марие сыт щыгъуи текIуэу щытауэ къыпщохъу. АрщхьэкIэ абы и ныбжьыр илъэс 26-рэ хъууэ аращ икIи дяпэкIэщ и ехъулIэныгъэ нэхъ ин дыдэхэр щыщыIэну хуагъэфащэр. Апхуэдэу езым къилъытэр Гъэмахуэ Олимп джэгухэм я дыщэ медалырщ. 2016 гъэм Рио-де-Жанейрэ щыIам Дунейпсо Олимп Комитетымрэ ИААФ-мрэ (атлетикэ псынщIэмкIэ дунейпсо федерацэ) ягъэкIуакъым, ди къэралым и допинг Iуэхухэм я гуащIэгъуэти. Токио етIанэгъэ щекIуэкIынум Iэмал имыIэу хыхьэну хуейщ, иджыпсту зэрыт зы къэралми имей (нейтральнэ) статусым фIэкIа имыIэми.
Дэтхэнэ зы спортсменым и дежкIи Олимп джэгухэм мыхьэнэшхуэ яIэщ. Абы щытекIуэм и пщIэр и гъащIэ псокIэ Iэта зэрыхъум къищынэмыщIауэ, и псэукIэм и зэIузэпэщыгъэри куэдкIэ елъытащ. Аращи, Ласицкене (Кучинэ) Мариерэ и тренер Габрилян Геннадийрэ иджыпсту я гупсысэр нэхъыбэу, дауи, зытеухуар 2020 гъэм Японием щыIэну Олимпиадэращ. Абы иужькIэ сытри къэхъуфынущ. Къапщтэмэ, Марие щIохъуэпс анэ хъуну.
ФокIадэм (сентябрым) и кIэухым зи чэзу дунейпсо чемпионатыр екIуэкIынущ. Дауи, Ласицкене абы хэтынущ икIи щытекIуэфынущ. Ауэ аракъым нэхъыщхьэр (Марие мызэ-мытIэу дунейпсо чемпион хъуакIэщ), атIэ Олимп джэгухэм хуэфэщэну зыхуэгъэхьэзырынырщ. Абы папщIэ лъэкI къызэримыгъэнэнуми шэч хэлъкъым. Ди лъахэгъум ещIэ дэтхэнэ зы текIуэныгъэми уасэшхуэ щIэтын зэрыхуейр. И хьэрхуэрэгъухэри къикIуэтынухэм ящыщкъым. Къапщтэмэ, спортым къыхыхьэжа иужькIэ зэ къыхигъэщIащ и хэкуэгъу Чичеровэ Аннэ. Я зэфIэкIхэм хагъэхъуэ зэпытщ зи щIалэгъуэхэу США-м щыщ Каннингем Ваштирэ илъэс пщыкIубл фIэкIа ныбжь зимыIэ украинкэ Могучих Ярославэрэ. Абыхэми метритI лъагагъыр къызэранэкIащ. Аращи, Ласицкене (Кучинэ) Марие бэлэрыгъыпIэ иIэкъым – дэ абы и Олимп чемпионыгъэм етIанэгъэ дыпоплъэ.
Урысей Федерацэм спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, «Хэкум и пащхьэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» медалым и етIуанэ нагъыщэр, «Дзэм къыщигъэлъэгъуа хахуагъэм папщIэ» медалыр, УФ-м и Президентым и фIыщIэр зыхуагъэфэща, Къэбэрдей-Балъкъэрым физическэ щэнхабзэмрэ спортымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Ласицкене (Кучинэ) Марие къыщалъхуа, япэ ехъулIэныгъэхэр щызэригъэгъуэта республикэр зэи зыщигъэгъупщэркъым. Зэхьэзэхуэ зэхуаку лъэхъэнэхэм ар ди щIыналъэм къопIэщIэж, и Iыхьлыхэр, ныбжьэгъухэр, гъунэгъухэр, къыдэщIхэр зэригъэлъагъуну, и дэрэжэгъуэхэмкIэ абыхэм ядэгуэшэну.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "591.txt"
} |
Бзэр хъумэным йолIалIэ
Адыгагъэ, хабзэ, нэмыс, Iулыдж зыхэлъ дэтхэнэми ди лъэпкъым пщIэ хэха хуищIу игъащIэми къокIуэкI. ЦIыху псэ къабзэщ, пэжыгъэмрэ захуагъэмрэ зи гъуазэщ Къэбэрдей- Балъкъэр къэрал университетым адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм и егъэджакIуэ, филологие щIэныгъэхэм я кандидат, доцент Бозий Наимэ Борис и пхъур. Зи гъащIэр анэдэлъхубзэр хъумэным епхауэ псэу бзылъхугъэр апхуэдэуи хьэл-щэн дахэ зыхэлъщ, гупсысэ шэщIарэ Iуэху зехьэкIэ екIурэ зиIэщ.
Наимэ Аруан щIыналъэм хыхьэ Псыгуэнсу къуажэ къыщалъхуащ. Жылэм дэт курыт школми щIэныгъэ нэхъыщхьэрэ IэщIагъэрэ щызригъэгъуэта КъБКъУ-ми фIы дыдэу зэрыщеджам къыдэкIуэу, пщащэр сыт щыгъуи жыджэру хэтащ а IуэхущIапIэхэм щекIуэкI жылагъуэ лэжьыгъэхэм. Апхуэдэу купщIафIэу студент илъэсхэр езыхьэкIа Наимэ и щIэныгъэм аспирантурэм щыхигъэхъуащ и егъэджакIуэхэм я чэнджэщкIэ. ИужькIэ ар университетым уващ студентхэр адыгэбзэмкIэ иригъэджэну.
Бозийр и студентхэм псэ хьэлэлкIэ къытхэтщ. Ар хущIокъу щIалэгъуалэм адыгэ хабзэм и фIыпIэхэр къызэрытхилъхьэным, езыми пщIэ, нэмыс, хабзэ хэлъщ. Зи къалэнхэр хьэлэлу зыгъэзащIэ егъэджакIуэм, унэтIакIуэм студентхэм ди дзыхь куэдрэ идогъэз, чэнджэщэгъуи тхуохъу. Абы щIэблэр дыхуеущий ди лъэпкъым и хъугъуэфIыгъуэ нэхъыщхьэр – ди анэдэлъхубзэр – хъумэн зэрыхуейм. Езыми и къару куэд а Iуэхум ирехьэлIэ.
- Бзэр лъэпкъым и псэщ. Бзэр кIуэдмэ, лъэпкъри кIуэдынущ. И анэдэлъхубзэр имыхъумэжыфмэ, лъэпкъ цIыкIур лъэпкъышхуэм хэшыпсыхьыжынущ. А шынагъуэр ди бжэщхьэIум къэсащ, - адыгэбзэм и нобэрей щытыкIэм тогузэвыхь Наимэ. - Дэ псоми ди къалэн нэхъыщхьэщ ар хъумэныр. Бзэр гъэлэжьэн хуейщ, псом япэрауэ, абы унагъуэм щрипсэлъэн, щIэблэр щIэпIыкIын хуейщ. Анэдэлъхубзэм и IэфIагъыр зыхэзыщIэу къэтэдж сабийр лъэпкъым хуэпэж хъунущ.
Ди егъэджакIуэ, гъэсакIуэ икIи ущиякIуэ Iэзэ Бозий Наимэ и ныбжькIэ щIалэми, куэд хузэфIокI, адыгэбзэр, лъэпкъ литературэр джыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIу. Ди унэтIакIуэм и Iуэху дэкIыу, узыншагъэ иIэу, и мурадхэр къехъулIэу куэдрэ лэжьэну, псэуну ди гуапэщ.
ВЫКХЪЭ Аринэ, КъБКъУ-м и студенткэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "592.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
ДызыхуэкIуэ илъэсым УФ-м
щагъэлъэпIэну махуэшхуэхэр
УФ-м и Правительствэм иубзыхуащ дызыхуэкIуэ 2020 гъэм къэралым зыгъэпсэхугъуэ махуэхэу, махуэшхуэхэу щыщытынухэр.
Илъэсым зэрыщIидзэ щIышылэ мазэм и япэ махуэхэр - 1 - 8-хэр мылэжьэгъуэ махуэу щытыну ягъэуващ. Абы хиубыдэ щэбэтымрэ тхьэмахуэмрэ - щIышылэм и 4-мрэ и 5-мрэ накъыгъэм и 4, 5-хэм ягъэIэпхъуэ.
Апхуэдэу зыгъэпсэхугъуэ кIыхьхэр урысейхэм къапоплъэ мазае, гъатхэпэ, мэкъуауэгъуэ мазэхэми.
Мы къыкIэлъыкIуэхэр цIыхухэр щымылажьэ махуэшхуэхэу 2020 гъэм къэралым щыщытыну къалъытащ:
ЩIышылэм и 1 - 8-хэр - ИлъэсыщIэр къызэрихьэр щагъэлъапIэ махуэшхуэхэщ;
Мазаем и 23 – 24-хэр – Хэкум и хъумакIуэм и махуэщ;
Гъатхэпэм 7 - 9-хэр - ЦIыхубзхэм я дунейпсо махуэщ;
Накъыгъэм и 1 - 5-хэр - Гъатхэмрэ Лэжьыгъэмрэ я махуэщ;
Накъыгъэм и 9 - 11-хэр – ТекIуэныгъэм и махуэщ;
Мэкъуауэгъуэм и 12 - 14-хэр - Урысейм и махуэщ;
ЩэкIуэгъуэм и 4-р - ЦIыхубэ зэкъуэтыныгъэм и махуэщ.
Дунейм бжьыпэр щызыIыгъхэм ящыщщ ди къэралым и къалащхьэ Москва
Иджыблагъэ къэпщытэныгъэ гъэщIэгъуэнхэр иригъэкIуэкIащ «PricewaterhouseCoopers» («Прайсуотерхаускуперс») компанием. Илъэси 160-м щIигъуауэ дунейм къыщыхъу-къыщыщIэхэм кIэлъоплъ абы и аудиторхэр икIи абыхэм я Iуэху еплъыкIэм шэч къыщIытепхьэн щхьэусыгъуэ щымыIэу къалъытэ.
Дунейм щынэхъ ин дыдэ къалэ 11-м (Москва, Нью-Йорк, Лондон, Берлин, Сеул, Сан-Паулу, Гонконг, Шанхай, Пекин, Токио, Сингапур) къэпщытэныгъэхэр щригъэкIуэкIат абы. Псалъэм папщIэ, къалэшхуэхэм цIыхуу щыпсэухэмрэ паркыу, зыгъэпсэхупIэ щIыпIэу иIэхэмрэ зэрызэхуэкIуэр зэпалъытат абы и IэщIагъэлIхэм. Мегаполисхэм я нэхъ щхъуантIэу къалъытащ ди къэралым и щыхьэр Москва (мы зэманым цIыху мелуан 12,5-рэ дэсщ). Зэгъэпщэныгъэм къызэригъэлъэгъуамкIэ, абы щыпсэухэм я процент 90-м Iэмал яIэщ я унэхэм къыщIэкIа нэужь, щхъуантIагъэхэм щIагъанэ паркхэм е абыхэм хуэдэ гъуей цIыкIухэм транспорт имытIысхьэу, лъэсу ихьэну, зыщагъэпсэхуну. ЕтIуанэ увыпIэр Китайм щыщ Гонконг (абы цIыху мелуани 7,5-м нэблагъэ дэсщ), ещанэр Германием и къалащхьэ Берлин (мелуани 6-м щIигъу щопсэу) хуагъэфэщащ.
Апхуэдэуи интернетыр къызэрагъэсэбэп иджырей Wi-Fi Iэмалыр пщIэншэу цIыхухэм ягъуэтыным теухуауэ ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэми къыщыхэжаныкIащ Москва. А зэпеуэм ещанэ увыпIэр щиубыдащ ди къалащхьэм. Япэ ищар Сингапуррэ Сеулрэщ. Къалэшхуэхэм я метрохэм станцыу яIэхэри зэпалъытащ къэхутэныгъэхэр езыгъэкIуэкIахэм. АбыкIи Москва ещанэ увыпIэр иубыдащ, Нью-Йоркрэ Сеулрэ япэ ищри. ЦIыху нэхъыбэ дыдэ къешэкIынымкIэ ди къалащхьэм и метром еплIанэ увыпIэр иубыдащ. Нэхъыбэ дыдэ щызэблэкIыр Пекин, Токио, Сеул къалэхэм я метрохэрауэ къахутащ.
Нобэ
♦Уголовнэ хеящIэ IэнатIэм и дунейпсо махуэщ
♦Этнографым и махуэщ
♦Урысейм и Дзэ-Тенджыз флотым и авиацэм и махуэщ
♦Корее Республикэм и конституцэм и махуэщ
♦Финляндием щагъэлъапIэ Демократием и махуэр
♦1775 гъэм дунейм щыяпэу США-м къыщызэIуахащ дзэм къулыкъу щызыщIэхэм папщIэ сымаджэщ.
♦1868 гъэм Японием и къалащхьэр Токио яхьащ, Киото ирахри.
♦1918 гъэм Урысейм и иужьрей император Николай ЕтIуанэри абы и унагъуэри Ипатьевым и унэу Екатеринбург дэтым и щIыунэм щаукIащ.
♦1918 гъэм Сыбыр республикэ къызэрагъэпэщащ. А гъэ дыдэм щэкIуэгъуэм и 3-м абы теухуа унафэр якъутэжащ.
♦1942 гъэм нэмыцэдзэхэм Сталинград яубыдын мурад яIэу ебгъэрыкIуэныгъэм щIадзащ, ауэ ар фашистхэм къайхъулIакъым щэкIуэгъуэм и 18 пщIондэ.
♦1945 гъэм ЕтIуанэ дунейпсо зауэм текIуэныгъэр къыщызыхьа СССР, США, Инджылыз къэралхэм я Iэтащхьэхэу Сталин Иосиф, Трумэн Гарри, Черчилль Уинстон сымэ Берлин пэмыжыжьэ Потсдам жылэм деж щрагъэкIуэкIа конференцыр къызэIуахащ. Дунейпсо тхыдэм Потсдам конференц жиIэу хыхьа зэхуэсыр бадзэуэгъуэм и 17 - шыщхьэуIум и 2-хэм екIуэкIащ.
♦1955 гъэм США-м къыщызэIуахащ сабийхэм я нэгузегъэужьыпIэ телъыджэр - япэ «Диснейленд»-р.
♦1967 гъэм КъБАССР-м хыхьэ Арщыдан къуажэм Лениным и цIэр зэрихьэу щыIэ колхозым Ленин орденыр къратащ.
♦1976 гъэм Канадэм и Монреаль къалэм къыщызэIуахащ ХХI гъэмахуэ Олимп Джэгухэр.
♦2013 гъэм Тэтэрстаным и къалащхьэ Къэзан щызэхуащIыжащ ХХVII дунейпсо гъэмахуэ Универсиадэр.
♦1891 гъэм къалъхуащ совет тхакIуэ цIэрыIуэ, драматург Лавренев Борис.
♦1920 гъэм къалъхуащ дипломат, 1980 - 2001 гъэхэм Дунейпсо Олимп комитетым и унафэщIу щыта Самаранч Хуан Антонио.
♦1942 гъэм къалъхуащ КъШР-м и Правительствэм и УнафэщIу лэжьа Уэз Анатолий.
♦1948 гъэм къалъхуащ шэрджэс сурэтыщI Къардэн Мухьэдин.
♦1954 гъэм къалъхуащ нэмыцэ политик, Германием и канцлер Меркель Ангелэ.
♦1957 гъэм къалъхуащ Урысей тхакIуэ Арбатовэ Марие (и унэцIэ дыдэр Гаврилинэщ).
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, уэшх тIэкIу къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 22 - 24-рэ, жэщым градус 18 - 19 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
БлэкIам укIэлъымыджэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "593.txt"
} |
ПРАВДА И КРИВДА
Килар Хаширов (1799 - 1852 г.г.)
Портрет работы Михаила Кастромина и
Михаила Галушко
Печатается с сокращениями
НАУЧНАЯ общественность Российской Федерации с изумлением наблюдает за околонаучными «исследованиями» в КЧР вокруг «научных трудов» по карачаевской истории и культуре таких авторов, как М. Будай, Н. Кагиева, Р. Хатуев, А. Байрамкулов, И. Чотчаев, 3. Кипкеева и других, которые под прикрытием разных званий и должностей безнаказанно публиковали и публикуют откровенную и грубую ложь. При этом неприятие культуры и истории соседних народов, а зачастую и прямые оскорбления в адрес целого этноса, определяют стиль этих публикаций. Именно ксенофобией, желанием возвысить свой народ за счет унижения соседнего, причем посредством подлога и фальсификации, продиктована попытка ревизии источников по истории адыгов и их историографии. Десятки тысяч официальных документов, хранящиеся в архивохранилищах Москвы, Санкт-Петербурга, Тбилиси, Ставрополя, Краснодара, Владикавказа, Стамбула, Берлина, Парижа и других городов, многие сотни исторических и научных трудов, вышедшие из-под пера древнегреческих, римских, российских, европейских, арабских, турецких, армянских, грузинских, карачаевских и балкарских авторов, в одночасье объявлены вымыслом.
Несмотря на негативный резонанс, количество низкопробных публикаций и бульварной прессы нарастает в КЧР с каждым годом, заполоняя собой полки библиотек и книжных магазинов, вводясь в учебные программы школ и вузов.
Эта ситуация не может не подталкивать к мысли о целенаправленной деструктивной атаке на историческую память и мировоззрение народов КЧР и КБР, на общественное сознание населения этих республик. Нетрудно догадаться, к каким последствиям может привести такое «научное просветительство», напоминающее больше информационную войну, в сфере межнациональных отношений.
Один из примеров тому - пышные торжества по поводу восхождения на вершину Эльбруса в 1829 году мифического карачаевца Хачирова. Имя героя в течение недели менялось несколько раз: Киляр стал Хиларом, а потом и вовсе Хыйсой Муссаевичем (Иисусом Моисеевичем!!!). Имя вымышленного Хыйсы Муссаевича Хачирова оказалось на мемориальной доске, открытие которой состоялось в г. Карачаевске 21 июля 2004 г.
Об истории экспедиции генерала Емануэля написано немало. Отчеты участников экспедиции были опубликованы в мемуарах Санкт-Петербургской Академии наук в 1829 году; эта история подробно описана венгерским путешественником де Бессом. Подробный отчет о восхождении на Эльбрус был сделан генералом Емануэлем наместнику на Кавказе графу Паскевичу в рапорте от 30.07.1829 года, т. е. всего через неделю после восхождения. Сохранились также воспоминания об этой экспедиции сыновей кабардинца Килара Хаширова, хранящиеся и поныне в Центральном государственном архиве КБР.
Но эти факты не устроили карачаевских «историков». Праздновать известное восхождение кабардинца Киляра Хаширова они посчитали излишним и устроили «свои карачаевские» торжества с «карачаевским Хыйсой». Претензия на общереспубликанский праздник осталась неудовлетворенной, так как основная часть населения республики так и не поняла кто чествовался. Общественность Карачаево-Черкесии, Кабардино-Балкарии, Адыгеи, других регионов Кавказа была чрезвычайно возмущена очередным подлогом, однако эти эмоции никого не заинтересовали. Главное, видимо, состояло в создании прецедента. В г. Карачаевске «Аллея знаменитых людей Карачая» пополнилась еще одним, пусть и вымышленным, героем - Хыйсой Муссаевичем Хачировым. 22 июля 2004 г. состоялся митинг и праздничный концерт с участием высоких гостей и официальных республиканских руководителей, приобщивших таким образом весь карачаевский народ к «истории».
Информационное обеспечение этих мероприятий заключалось в тиражировании содержания одной статьи под разными названиями за подписью к.и.н. Р. Хатуева и к.и.н., директора Карачаевского НИИ (?!) И. Шаманова на телевидении и в газетах.
Основная задача, ставившаяся авторами, заключалась в том, чтобы рассказать о значительном событии в истории народов Кавказа и «доказать» карачаевское происхождение первопроходца Киляра. Главный аргумент Р. Хатуева и И. Шаманова состоит в том, что генерал Эммануель и участники экспедиции якобы не могли отличать кабардинца от карачаевца. «Определение Хачирова «кабардинцем» легко объяснимо тем, что тогда он, проживал на Баксане, который, как и другие земли балкарских обществ, царская администрация административно отнесла к Кабарде», - утверждают Р. Хатуев и И. Шаманов. Следующая цитата: «... Еще в документе XVII в. баксанский Карачай именуется «Карачаева Кабарда», т.е. его жители выступали «карачаевскими кабардинцами». В другом документе того столетия они именуются «карачаевскими черкесами», - возмущаются авторы. Следовательно, заключают Р. Хатуев и И. Шаманов, Киляр-карачаевец был назван кабардинцем в силу административной принадлежности селения, где он проживал, к Кабарде.
Неискушенному читателю сложно увидеть в материале, поданном Р. Хатуевым и И. Шамановым, грубейший подлог и фальсификацию исторических фактов. Во-первых, к 1829 г. карачаевцы уже не жили на Баксане. Авторы правы, что в XVII в. карачаевцы, выйдя из Крыма, группой в несколько человек, кочуя по разным местам в разное время, жили даже в истоках реки Большой Зеленчук на речке с абазинским названием Речепста (совр. Архыз), оттуда по настоянию абадзехов и абазин перешли на верховье реки Баксан. В самом начале XVIII в. (1701-1702 гг.), обнаружив во время охоты удобное для жилья землю, перешли к истокам Кубани на место, где жил до них абазинский род Там. Эти земли, опять-таки, принадлежали Кабарде. Таким образом термин «Карачаева Кабарда», который во многих документах XVII в. обозначает местожительство карачаевцев, точно констатирует существовавшую ситуацию, а не является «этногеографическим произволом», как это пытаются представить господа Р. Хатуев, И. Шаманов. Вплоть до завоевания Россией Кабарды, как указывал И. Шаманов в монографии «Карачаевцы», они выплачивали за проживание на кабардинских землях верховному князю Кабарды плату - одну овцу в год с одного двора.
В первой четверти XIX века завершилось завоевание Кабарды, продолжавшееся с 1763 по 1825 год. В 1828 г. Карачай также был присоединен к России. В документах XIX в. речь идет уже просто о Карачае. И если есть в этой истории произвол, так это произвол, чинимый господами Р. Хатуевым и И. Шамановым в отношении исторических фактов. Хочется спросить: каков будет объект следующих притязаний в «первооткрывательстве» карачаевской истории? Не вся ли история адыгов под предлогом, что в документах XVII в., карачаевцы именовались «карачаевскими черкесами»?
Подробные описания участников экспедиции Академии наук России демонстрируют тонкое знание Кавказа. И обвинение в грубой ошибке, которую пытаются приписать Р. Хатуев и И. Шаманов генералу Еммануелю, просто несостоятельно. Еммануель считался одним из просвещеннейших генералов российской армии. Утверждение, что он, командующий войсками на Кавказской линии и начальник Кавказской линии с 1825 года, покоривший Карачай в 1828 году, воевавший в Закубанской Черкесии, не мог отличить кабардинца от карачаевца - это нонсенс.
Другой участник экспедиции, известный этнограф и путешественник Янош де Бесс, не мог халатно отнестись к определению национальности Киляра. Он писал о Киляре, что этот «вольный кабардинец» был жителем «свободной деревушки возле Нальчика, в Большой Кабарде».
Хочется спросить Р. Хатуева и И. Шаманова: почему именно национальную принадлежность Киляра затруднились определить участники экспедиции? Ведь, помимо Киляра, при экспедиции находились и многие другие горцы, которых они очень четко дифференцировали по их национальной принадлежности. Ведь они не назвали валия Карачая Ислама Крым-Шамхалова кабардинцем! Жители Баксанского ущелья, в том числе и проводник Еммануеля таубий Мурза-Кул названы уруспиями, но даже не балкарцами и не кабардинцами!
Вскоре после восхождения на Эльбрус по рекомендации генерала Эммануеля кабардинец Киляр Хаширов был зачислен на службу в лейб-гвардии Кавказско-горский полуэскадрон и более 9 лет прослужил в Варшаве. Об этом факте Р. Хатуев и И. Шаманов предпочли вообще не упоминать. Касаясь потомков Киляра, они пишут: «Судя по всему (по всему - это по чему? спрашивается - авт.), часть потомков Киляра осталась в бассейне Терека».
Лукавите, господа! У Киляра было всего два сына - Кирандуко и Увжуко, которые проживали в Кабардинском округе сначала в Вольном Ауле (Брамтэ), а с 1863 года в ауле Кучмазукино (история их потомков вплоть до современности хорошо известна). Р. Хатуев и И. Шаманов пишут далее: «Зато другие его потомки по сей день проживают в Карачае» . Какие другие «потомки», господа?
Если журналистке С. X. Коркмазовой неосведомленность в вопросах истории фамилий родного народа простительна, то карачаевским историкам, несомненно, должно быть известно, что наличие иноэтнических фамилий в Карачае объясняется, поселением здесь, особенно в период Кавказской войны, выходцев из других народов. Фамилия Хачировы (ХьэкIырэ) - адыгская. Многие другие современные карачаевские фамилии, восходят не только к закубанским черкесам, кабардинцам, но и к абазинам, татарам, ногайцам, сванам, кумыкам, русским, армянам и грузинам. Выбор их был произволен: бывшие крепостные брали себе приглянувшиеся фамилии. Хачировы, Гандаевы, Джазаевы были крепостными Хубиевых. «Лишь после отмены крепостного права в Карачае все эти четыре фамилии составили официально самостоятельные тийре - квартал. Но тем не менее еще долгое время в народе весь Кюн-Бет (местность аула Карт-Джюрт, где проживали Хубиевы с подвластными им крестьянами - авт.) называли Хубиевы (Хубийлары)». Соответственно, в 1829 году не могло существовать ни Киляра, ни Хилара, ни Хыйсы по фамилии Хачиров.
Пренебрежительное отношение к принципу историзма - основе всякого солидного исследования - ярко демонстрируется Р. Хатуевым и И. Шамановым в случае с такой известной личностью как Ахия Соттаев. «Главными проводниками стали уроженец Карт-Джурта Хилар (Хыйса) Хачиров и Ахия Соттаев, выходец из Баксанского ущелья Балкарии», - пишут они. То, что А. Соттаев является выходцем из Баксана, верно. Однако родился Ахия там через несколько лет после первого восхождения на Эльбрус (1829 г.). Дата рождения Ахии Соттаева приходится на период с 1831 по 1835 г. Он первый человек, покоривший восточную и западную вершину Эльбруса соответственно в 1868 г. и в 1874 г. Умер Ахия Соттаев в 1918 г.
Заключительная фраза статьи Р. Хатуева и И. Шаманова: «Повторимся - такие достижения не в диковинку только для жителей высокогорий, к коим в Приэльбрусье относятся только карачаево-балкарцы». Мысль, достойная всей статьи и ее политической проекции, - мероприятий по празднованию восхождения на Эльбрус мифического карачаевца Хыйсы Хачирова. Вывод напрашивается сам: для исключительной карачаевской нации - требуется исключительная история и только им принадлежит Эльбрус. А народы - аборигены обойдутся без него. Укажем еще на один подлог. Удалось ввести в заблуждение популярное издание «Книгу рекордов Гиннесса», где указывается, что балкарец Килар Хаширов в 1829 году достиг восточной вершины Эльбруса. Комментарии, как говорится, излишни.
Хочется спросить, каким образом господа, которые ради проповеди национальной исключительности карачаевского этноса, не гнушаются ни подлогов, ни фальсификацией исторических фактов, смогли стать идеологами высших структур государственной власти в КЧР? Судя по распоряжению Правительства КЧР «О подготовке и проведении юбилейных мероприятий по восхождению на вершину горы Эльбрус» (№ 296 от 14 июля 2004 года), от принятия политического решения были отстранены представителем русского, черкесского, абазинского, ногайского и других народов, составляющих большую часть населения республики.
Каким же хотят видеть свой народ те, кто, руководствуясь корыстными националистическими интересами, прикрываясь словами любви к нему, отравляют его самосознание ложью, идеями национальной исключительности и вседозволенности?
Во всем мире бережно относятся к преданиям о происхождении своей нации. Карачаевцы, имеющие славную историю, не исключение. Так почему же они позволяют искажать свою историю, данную ему Богом?
Фатима ОЗОВА, старший научный сотрудник отдела истории народов КЧР Карачаево-Черкесского института гуманитарных исследований. Журнал «Научная мысль Кавказа», №1 за 2007 год (дополнительный номер за 2006 год).
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "594.txt"
} |
Приз в 100 рублей серебром
Из статьи «Кавказская экспедиция
Академии наук в 1829 г.»
Кабардинский воин.
Работа Александра Орловского. 1830 г.
Одной из ранних кавказских экспедиций Академии наук СССР является экспедиция 1829 г. Сведения о ней, помещаемые ниже, сохранились в одном из дел Военно-ученого архива (Москва).1
В 1828 году командующий войсками на Кавказской линии ген. Г. Емануель обратился в Главный штаб с проектом организовать экспедицию «в ближайшие окрестности Эльбруса и Канжал-горы на Малке, содержащей, как известно (писал Емануель), большие количества свинца, находимого горскими народами в силе самородной и употребляемого ими на военные их потребности». Главный штаб, одобрив проект Емануеля, обратился к министру народного просвещения кн. Ливену с запросом, не пожелает ли Академия наук принять участие в этой экспедиции. 25 марта кн. Ливен представил царю доклад, в котором писал, что Академия наук, «почитая одним из главнейших предметов внимания ее всякое усовершенствование о науках, коими занимай гении, изыскивая случай, где может она явить свое усердие, с истинною благодарностию и готовностию», приняла предложение начальника Главного штаба ген. Дибича, основанное на рапорте ген. Емануеля. При этом, как писал Ливен, Академия наук считала необходимым «сделать обозрение Эльбруса и его окрестностей в отношении физическом, минералогическом, ботаническом и зоологическом».
Расходы Академии наук на экспедицию были исчислены в 38 тыс. руб. Так как сама академия могла отпустить только восемь тыс. руб., то 30 тыс. руб. кн. Ливен просил выделить из казны.
К докладной записке Ливена были приложены «предположения Академии наук касательно ученого путешествия к странам Эльбруса» за подписью вице-президента А. Шторка, в которых намечалась такая программа исследований по части физических наблюдений:
«1. Явления земного магнетизма в странах Эльбруса и по Кавказской линии относительно к указанию, наклонению и силе по обоим сим направлениям.
2. Барометрические изменения высот, причем гг. Купфер и Ленц воспользуются весьма точною нивелировкою, учинено проф. Парротом-младшим и Энгельгартом между Черным и Каспийским морями, вдоль по течению рр. Кубани и Терека, начиная от ближайшей к Эльбрусу точки нивелирования.
3. Наблюдения о силе тяготения посредством постоянного маятника относительно к наружному виду земли и к вертикальному тяготению гор.
4. Наблюдения о температуре источников на разных высотах.
5. Наблюдения других, случайно могущихся встретиться явлений».
Уточнить программу физических наблюдений Купфера и Ленца должны были на консультациях с проф. Парротом.
«Наблюдения минералогические, - говорилось в «Предположениях», - не ограничивать одним изысканием ископаемых, распространенных преимущественно на горно-каменных слоях, дабы получить географический обзор сей страны, который, может быть, представит важные результаты в добывании металлов. Сюда еще принадлежат по части геологии изыскания окаменелых животных и растений»...
«Ботанические изыскания предметов исследований произрастаний на равнинах и на горах до той высоты, где прозябание прекращается и таким образом составят как бы продолжение наблюдений проф. Паррота-младшего (каких начало уже представлено сим ученым в исследовании Казбекской страны) и послужат к распространению ботанического обзора Кавказской области. Они будут наиболее занимательны для полосы, располагающейся между уровнем Кавказской линии и высотою 300 туазов, которую проф. Паррот не мог осмотреть по причине дикого нрава тамошних обитателей»...
«Зоологические наблюдения распространяются на все классы и породы встречающихся в сих странах животных и доставят драгоценные сведения о зоологии внутренних стран Кавказа, досели мало исследованных»...
«Что касается до астрономических наблюдений, - говорилось далее в «Предположениях», - они могут быть опущены, ибо академия в отличных трудах акад. Вишневского имеет все, что только можно желать по сей части. Также и в рассуждение топографического описания можно предположить, что офицеры генерального штаба, сопровождающие экспедицию, не преминут по сему случаю сделать обычную съемку сих стран, которую потом можно будет сличить с астрономическими измерениями Вишневского».
Однако вскоре программа экспедиции была сокращена. Академия наук, как было сказано в новой докладной записке, «имея в виду, что экспедиция сия будет весьма кратковременна и не представит возможности к перевозке больших и весьма нежных инструментов, необходимых для определения тяготения посредством маятника, изменила прежнее свое соображение на счет сей экспедиции и согласилась, что главнейшими предметами оной должны быть изыскания по части зоологической, ботанической и минералогической, физические же обозрения должны ограничиться измерением высоты Эльбруса, и по возможности сделать магнетические наблюдения».
В соответствии с этим издержки были исчислены в 25 тыс. руб. Кроме того, некоторые инструменты разрешено было взять из Главного штаба и Морского министерства.
Из дальнейшей переписки по этому делу видно, что участие в экспедиции решило принять и Министерство финансов, которое командировало обер-гиттенфервалтера Вансовича с Луганского литейного завода.
8 июля экспедиция достигла Эльбруса. А 9-го в десятом часу утра академики отправились к его вершине и, «дошедши до снегу, расположились близ оного на ночлег». В ночь на десятое в три часа они двинулись дальше, но, «поднявшись гораздо более половины горы (на высоту 12500), нашлись вынужденными по позднему уже времени, большой усталости и рыхлости снега, обрушивавшегося под ногами, возвратиться обратно в лагерь. Один только человек из числа вольных кабардинцев взошел в 11 часов утра на самую вершину Эльбруса, на которую водрузил палку, с ним имевшуюся, и, обложив ее камнями, спустился обратно, показав (добавляет автор рапорта) первым возможность быть на высочайшей из гор в Европе, почитавшейся доныне неприступной». На весь подъем он затратил восемь часов. Это был кабардинец Килар Хаширов, получивший за это установленный приз в 100 руб. серебром. Принесенные им с вершины Эльбруса два камушка генерал Емануель предупредительно переслал в Академию наук».
1 Военно-ученый архив №1014. О предполагаемой ген. от кавал. Емануелем экспедиции в 1829 г. Для обозрения ближайших окрестностей горы Эльбрус и Канжал-горы. На 49 листах.
Константин СИВКОВ. Вестник Академии наук СССР, 1935, № 1. Москва, издательство Академии наук СССР.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "595.txt"
} |
Международная альпиниада на Эльбрус
Документы
Первому секретарю
Кабардино-Балкарского обкома КПСС товарищу МАЛЬБАХОВУ Т. К.
ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА
Как Вам известно, в период с 17 по 23 июля 1979 г. по инициативе Федерации альпинизма КБАССР была проведена международная юбилейная альпиниада на Эльбрус, посвященная 150-летию со дня первого покорения высочайшей вершины Кавказа Киларом Хашировым.
21 июля 926 человек (из 1024 штурмовавших) - представители 52 команд из союзных и автономных республик, краев, областей и городов-героев Советского Союза, а также 6 зарубежных делегаций успешно совершили восхождение на восточную вершину Эльбруса. В ознаменование штурма на вершине были установлены бронзовый бюст Владимира Ильича Ленина, портрет руководителя нашего государства Леонида Ильича Брежнева и водружен флаг Советского Союза.
Для организации и проведения юбилейной альпиниады было сделано все необходимое для обеспечения безопасности восхождения. Параллельно с Федерацией альпинизма КБАССР восхождение на Эльбрус предпринял Спорткомитет СССР совместно с Федерацией Ставропольского края. Поводом к созданию отдельной группы для восхождения на Эльбрус послужило широко разрекламированное по телевидению и в печати Карачаево-Черкесской области сообщение, что Килар Хаширов является якобы жителем Ставропольского края и по национальности карачаевец.
Руководствуясь этими материалами, Спорткомитет СССР совместно с Федерацией альпинизма Ставропольского края подготовил команду на базе олимпийского комплекса г. Кисловодска в количестве 150 человек, куда были приглашены многие известные спортсмены (руководитель - мастер спорта СССР, тренер СССР по альпинизму Горда Р.А.), и решил осуществить штурм Эльбруса раньше нашей группы.
Я был вынужден срочно принять меры к скорейшему восхождению команды Кабардино-Балкарии.
7 июля, т.е. раньше намеченного срока на один день, команда в количестве 25 человек на двух вертолетах была доставлена на северный склон восточной вершины Эльбруса, неподалеку от места нахождения базового лагеря ставропольской группы альпинистов, и уже в ночь на 8 июля наша команда, маркируя пройденный путь, взошла по следам первопроходца Килара Хаширова на вершину Эльбруса. На второй день за нашей командой шли альпинисты ставропольской команды.
К сожалению, радость восхождения была омрачена гибелью четырех человек в группе альпинистов Ставропольского края. Несмотря на значительную усталость после восхождения, наша команда под руководством Шортанова А.А., получив сигнал бедствия, организовала участие в поиске и спасении группы Горды Р.А.
Довожу до Вашего сведения, что, несмотря на тяжелые погодные условия и непредвиденные обстоятельства, юбилейная альпиниада прошла весьма успешно, поставленные задачи были выполнены. Всяческие кривотолки и суждения относительно национальности и места жительства первопроходца Килара Хаширова были рассеяны. На вершине Эльбруса водружены флаг Кабардино-Балкарии и мемориальная доска Килара Хаширова с надписью.
Юбилейная серебряная медаль
Юбилейная бронзовая медаль
Хусейн ЗАЛИХАНОВ, председатель Федерации альпинизма КБАССР, начальник альпиниады, заслуженный тренер СССР. (УЦДНИ Архивной службы. Фонд 1, опись 1, дело 1676, лл. 53-54)
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "596.txt"
} |
СПУСК
Давно уснул укрощенный Эльбрус. Снег и лед сковали его вершины. У подножия, на северной стороне, бьют горячие нарзанные источники. Здесь река Малка, вырываясь из каменного ущелья, образует красивый водопад Султан. Он низвергается с высокой отвесной скалы, наполняя долину шумом. На скале высечена надпись в честь экспедиции Российской академии наук, впервые проложившей путь к вершине Эльбруса.
Экспедиция эта была почти забыта. Честь первовосхождения на Эльбрус приписывалась, а на Западе и поныне приписывается англичанину Дугласу Фрешфильду, который с помощью местных проводников поднялся на восточную вершину Эльбруса в 1868 году. Но это неправда! Высочайшая вершина в Европе впервые достигнута за 39 лет до Фрешфильда нашим соотечественником Киларом Хашировым. Фрешфильд, как будет видно из дальнейших исследований, заведомо знал, что идет по следам Килара.
Вместо одиночек, поднимавшихся на Эльбрус до революции, тысячи человек побывали на его вершинах в наше время, но редко кто шел по пути первовосходителя - с северной стороны.
В июле 1948 года группа московских альпинистов спортивного общества «Наука» в составе С. Репина, А. Констансова, И. Евсеева и автора этих строк решила пройти по пути экспедиции Российской академии наук, чтобы окончательно развенчать легенду о Фрешфильде и подтвердить новыми данными, что первым достиг в 1829 году вершины Эльбруса наш соотечественник.
...Утром мы выехали из Кисловодска. Прекрасный день, на небе ни облачка. Машина медленно набирает высоту, и, наконец, мы въезжаем на гребень. Отсюда открылся изумительный по красоте и величию вид. На юге, за волнистым морем зеленых предгорий, возвышается двуглавая, сверкающая на солнце вершина Эльбруса. Мощные ледники голубовато-серебряными лентами стекают вниз с его склонов. Нигде не видно гор, сравнимых с Эльбрусом, и грандиозность этой панорамы превосходит памирские виды, где горные великаны теряются в месте вершин и хребтов.
Шофер легко убедил нас в том, что продвигаться дальше следует пешком. Мы надеваем увесистые рюкзаки и только к концу дня приходим в Долину нарзанов. При лунном свете продолжаем путь, стараясь наверстать потерянное время. Ночью ставим маленькую палатку и засыпаем под шум дождя.
На следующий день мы шли при дожде и сильном ветре. Трудно, но мы обязаны прибыть в альпинистский лагерь «Большевик» по ту сторону Эльбруса в установленный срок, иначе нас будут разыскивать спасательные группы. На отдых останавливаемся у костра гостеприимных пастухов кабардинского колхоза имени Сталина. Они подробно расспрашивают нас о жизни страны и о новостях за ее рубежом. Наше намерение подняться на Эльбрус встречают недоверчивыми улыбками.
Утром при отличной погоде идем дальше. Путь к вершине кажется очень длинным. Мы затрачиваем много сил, переходя через хребты предгорий, пересекая многочисленные ручьи и речушки.
Эльбрус все ближе и величественнее. Наконец мы на гребне хребта, за которым видны долина реки Малки и мощный каскад водопада Султан. В темноте белеют вершины Эльбруса, залитые светом луны. И вот еще одна ночь позади. Проходим перевал Кояшек и спускаемся в широкую, совершенно плоскую котловину Ирахик.
В середине дня отдыхаем на красивых альпийских лугах у светлых ручьев. Сверяем по карте путь подъема. Выясняется, что здесь 120 лет назад стоял лагерь экспедиции генерала Г.А. Емануеля.
После того как первая попытка генерала Эристова в 1817 году подняться на Эльбрус закончилась неудачей (отряд в 200 человек попал под лавину и почти весь погиб), в 1829 году была снаряжена Российской академией наук экспедиция для исследования горы.Отправившись из Петербурга в середине июня, экспедиция в конце месяца выступила из Пятигорска и прибыла в отряд генерала Емануеля. Отряд шел долиной реки Малки. Проливные дожди мешали продвижению. Емануель остановился лагерем на высоте восемь тысяч футов. 21 июля он собрал казаков и кабардинцев, сопровождавших экспедицию, и объявил, что выдаст награду в 400 рублей каждому, кто достигнет вершины.
В 10 часов утра академики А. Купфер и Э. Ленц с помощниками вышли из лагеря и в 4 часа достигли снеговой линии. На рассвете 22 июля начали дальнейший подъем. Вскоре путь стал очень трудным. Приходилось вырубать ступеньки в твердом снегу.
«Спуск был очень труден и опасен, - писал А. Купфер. - Снег проваливался, под нашими ногами образовывались дыры, которые позволяли видеть ужасающие пропасти. Казаки и горцы связали себя попарно веревками. В течение этого замечательного дня Емануель наблюдал за нашим движением при помощи превосходной зрительной трубки. Он заметил одного человека, который опередил всех и вышел на гряду скал, образующих самую вершину. Емануель не мог более сомневаться, что один из нас достиг вершины».
«Килар, который достиг вершины, сумел воспользоваться утренним холодом. Он значительно раньше нас миновал границу вечных снегов, и когда Ленц достиг места своей последней остановки, Килар уже возвращался с вершины. Будучи бесстрашным охотником, он отлично знал страну и поднимался на значительные высоты. Он вернулся в лагерь раньше нас, чтобы получить от Емануеля награду за свою отвагу, но тот ждал возвращения всех нас, чтобы сделать церемонию более торжественной. Он вручил награду на глазах всего лагеря; подняли также бокалы».
Так описывалось первое восхождение на Эльбрус.
Основательно отдохнув последний раз на траве, мы идем дальше к Малиендерку, по которому поднимались первовосходители. Этот ледник сильно изрезан. Двигаемся по правым скалам, быстро набирая высоту, и устраиваем площадку для палатки метров на 100 ниже снега. Где-то здесь провели ночь и первовосходители.
Нам надо выйти как можно раньше, чтобы воспользоваться смерзшимся снегом. Еще при свете луны снимаем палатку и идем вверх. Твердый снег очень удобен для движения. Крутизна склона увеличивается, мы надеваем кошки и, обходя трещины, держим путь на гряду скал. Затем поднимается над гребнем солнечный диск, и яркий блеск сверкающего снега заставляет надеть защитные очки. Вскоре мы минуем начало гряды и начинаем брать подъем. Далеко внизу, слева, видно большое плато перевала Ирик. Его острые скалы напоминают черные паруса среди снежного моря.
К 8 часам наша группа поднялась от места ночевки на 1100 метров. Это очень хорошо. Ведь в отличие от обычных восхождений на Эльбрус с юга мы идем на этот раз с грузом снаряжения и продуктов, и к тому же без предварительной тренировки. На высоте 4800 метров встречаем удобную площадку под скалой, защищенную от ветра ледяным гребнем, и устраиваемся на завтрак.
Полная кастрюля льда с помощью маленького походного примуса быстро превращается в кипяток и кофе. Внезапно рядом я замечаю железное острие, торчащее на несколько сантиметров из груды камней. Бросаюсь туда и с криком: «Штык экспедиции Емануеля!» - с трудом вытаскиваю его из камней. Но это не штык, а своеобразная двузубая стальная вилка длиной в 30 сантиметров с отверстиями на полукруглой части, очевидно, для прикрепления деревянной рукоятки. Несомненно, это образец ледового снаряжения экспедиции 1829 года. В то время не было ледорубов, и такие вилки облегчали движение по ледовым и фирновым склонам.
Я располагаюсь для завтрака на большом плоском камне, но Евсеев тянет меня: «Встань, посмотри». На камне выбита глубокая четкая надпись «1829» и высечен крест. Сомнений нет, мы на месте остановки экспедиции. Отсюда Емануель наблюдал за Киларом и мог с достоверностью установить, что он достиг вершины, которая близка и четко видна.
О восхождении Килара не мог не знать Фрешфильд. Он поднимался с проводником Ахия, который дошел с Ленцем до седловины. Ахия в своих воспоминаниях рассказывает, что Фрешфильд положил бутылку с запиской о восхождении в груду камней, сложенную Киларом.
Налицо явная недобросовестность Фрешфильда, присвоившего себе честь первовосхождения. С обычной спесью английских колонизаторов он относится к «туземцам», как именуются в его мемуарах проводники, так много сделавшим для успеха дела, хотя сам Фрешфильд пишет, что они указали весь путь подъема и что был момент, когда он хотел уже повернуть обратно, но настойчивость проводников спасла положение.
Первый победитель Эльбруса - Килар Хаширов, имея примитивное снаряжение, добился успеха благодаря личной отваге, настойчивости, умению правильно выбрать путь и время подъема, рассчитать силы. Его не устрашили и суеверия того времени, предсказывавшие гибель всякому, кто осмелится ступить на вершину Эльбруса.
Емануель в своем рапорте доносил, что Килар в 11 часов достиг вершины, «показав первым возможность быть на высочайшей из гор в Европе, почитавшейся доныне неприступной».
В целом экспедиция Российской академии наук на Эльбрус имела полный успех.
После отдыха и завтрака мы поднимаемся дальше вдоль гряды скал. Безоблачное небо и ослепительное солнце. Справа широкие трещины и мощные ледяные сбросы.
Но в горах вскоре становится жарко. Мы останавливаемся и ищем спасения от теплового удара. Дует горячий ветер-фен, верный признак приближения плохой погоды в горах. Я залезаю в узкую щель между скалами, непрерывно наполняю шляпу снегом и сижу под струями душа. Фен исключительной силы держит нас в плену с 11 до 16 часов. К вечеру он слабеет, но мы достаточно устали. Ставим палатку, выложив вокруг нее барьер из камней.
Вскоре начинается шторм. Резкий ветер рвет палатку; снежная пыль бьет в лицо. Каменная ограда оказывает нам большую услугу: без нее палатку могло бы снести. Утром и весь следующий день шторм продолжается с неослабевающей силой. Не видно дальше чем на 20 метров. Еще ночь, и опять такое же утро. Мы находимся на высоте 4900 метров, и до седловины по вертикали остается только 400 метров. В середине дня ветер ослабевает. Складываем палатку и идем вверх, но недолго. На высоте 5100 метров ветер нарастает, наступают сумерки, и мы вынуждены вновь укрываться. Ветер рвет застежку палатки, примус зажечь не удается.
Медленно приближается утро. Мнения разделяются: Констансов за спуск по знакомому, уже пройденному пути. Евсеев предлагает обогнуть восточную вершину Эльбруса по той высоте, на которой мы находимся, а затем спуститься на юг, к Приюту одиннадцати. Релик и я за продолжение пути, ибо седловина близка; мы связываемся веревкой, чтобы ветер не снес нас по одиночке, и медленно идем вверх. Чем ближе к седловине, тем сильнее ветер. Вот и седловина. Ветер достигает предельной силы. Продвигаемся спиной к нему, в облаках снежной крупы, которая волнами приносится с южной стороны. При особенно сильных порывах вынуждены останавливаться. Я вспоминаю парашютный прыжок и прихожу к выводу, что на крыле самолета ветер слабее.
Справа и слева - вершины Эльбруса. До них только 300 метров! Конечно, обидно после всего пройденного пути не одолеть этого расстояния, тем более теперь мы можем сбросить рюкзаки и идти налегке. Но понимаем, что если ветер усилится, нас просто снесет с горы. Я смотрю на восточную вершину, где впервые получил альпинистское крещение. В тот раз мы пять суток пережидали шторм на Приюте одиннадцати. Да, погода зачастую устраивает серьезный экзамен восходителям.
Начинаем спуск, ветер постепенно слабеет. В середине дня приходим к Приюту одиннадцати. Утром при ярком солнце спускаемся вниз, в долину к цветущим альпийским лугам и стройным лесам. Белые конусы Эльбруса остаются позади.
На камне выбита глубокая четкая надпись «1829» и высечен крест.
Водопад Турлук-Шапап.
Рисунок Дж. Бернардацци. 18 июля 1829 года
Кирилл ТОЛСТОВ. Журнал «Огонек», № 3, 1950 г.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "597.txt"
} |
Оставил ночлег ранее нас
Извлечение из письма господина адъюнкта Ленца к господину академику Парроту
Июля 26-го дня 1829 года Горячеводск,
близ Константиногорска
ЧТО МЫ не достигли вершины, об этом я уже писал Вам; впрочем, сему не противополагается никаких непреодолимых препятствий; и при втором восхождении нужно будет только выбрать ночлег на другой высочайшей точке, чтобы достичь вершины прежде, нежели снега начнут таять, ибо иначе невозможно, утопая по колено в снегу и при столь разреженной атмосфере, взойти на последний крутой уступ.
Черкес Килар, о котором я писал Вам, что он достиг вершины, оставил ночлег ранее нас и прежде взошел на вершину, а я - на то место, где должен был остановиться. Полагаю, что пространство, измеренное мною, но высоту коего я издалека мог довольно точно сравнить с пространством, действительно мною измеренным, составляет около 600 футов. Основываясь на сем показании, я по сличении моих наблюдений с наблюдениями, сделанными в то же время г-ном Конради в Горячеводске, нахожу следующие высоты: вышина вершины Эльбруса над Черным морем... 15365 пар. футов, или 16376 англ. футов; вышина достигнутого мною пункта - 14765 пар. футов, или 16736 англ. футов; вышина снежного предела... 10384 пар. футов, или 11067 англ. футов.
Санкт-Петербургские ведомости. 1829 год, 2 сентября. №118.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "598.txt"
} |
Подвигу славного кабардинца Килара Хаширова 22 июля 2019 года исполняется 190 лет
Встреча с князем Кушуком Джанхотовым
Согласно материалам эльбрусской экспедиции, инициатива ее проведения принадлежала командовавшему в то время войсками на Кавказской линии генералу Георгию Арсеньевичу Емануелю. Начальник научной части экспедиции - академик Российской академии наук А.Я. Купфер в своем отчете писал: «Экспедиция имела целью собрать достоверные сведения о данной местности - высота гор, глубина ущелий, богатых лесами, пастбищами, полезными ископаемыми и др., а также выбрать выгодные позиции для кордонной линии, которая навсегда укажет местному населению границы дозволенного пребывания. Генерал хотел также показать этим воинственным народам, признающим только храбрость, что их скалы, узкие ущелья, стремительные течения рек и снега не являются неприступной преградой для русских солдат, которые, как и они, могут преодолеть любые трудности».
Следовательно, экспедиция была призвана решить две задачи: осуществить научное исследование природных ресурсов окрестностей Эльбруса и продемонстрировать непокорным горским народам и соседним государствам военную мощь Российской армии.
ИСХОДЯ из этих задач, генерал Емануель в марте 1829 года обратился к начальнику главного штаба Российской армии графу, генерал-фельдмаршалу Ивану Ивановичу Дибичу с просьбой разрешить организовать экспедицию «в районы горы Эльбрус и Канжал - горы на Малке, где имеется в богатом количестве свинец, используемый местными жителями на военные потребности». Начальник главного штаба одобрил план генерала Емануеля и в свою очередь обратился к министру просвещения Левину, который положительно отозвался на просьбу Дибича и доложил о ней императору Николаю I, давшему согласие на проведение экспедиции.
Генерал Емануель из г. Ставрополя, центра Кавказского края, отправился в Горячеводск (с 1820 г. - Пятигорск), откуда и было решено следовать к Эльбрусу.
Академия наук также получила указание о создании группы из ученых для участия в экспедиции. В нее вошли академик А.Я. Купфер, специалист по магнитной теории, адъюнкт академии физик Э.Л. Ленц, адъюнкт ботаник К.Л. Мейер, хранитель зоологического музея академии Э.П. Менетрие и геолог, горный инженер Г.Г. Вансович. Остановившись на кандидатурах названных выше ученых, академия исходила из того, что все они имели опыт экспедиционной работы.
Например, Ленц принимал участие в кругосветном путешествии с 1823-го по 1826 г. под начальством капитана флота Коцебу, Менетрие путешествовал по Бразилии, а Мейер - по Алтаю.
В экспедицию также были включены венгерский ученый Жан-Шарль (Янош Карой) де Бессе, архитектор Минеральных Вод Джузеппе Бернардацци и медик Щербатов.
По данным Ж.Ш. де Бессе, экспедицию сопровождали 600 армейских солдат и 400 линейных казаков (по сведениям Купфера, число казаков составляло 250 человек). Также при экспедиции имелись переводчики, проводники, носильщики и прочий обслуживающий персонал. Экспедиция была вооружена тремя дальнобойными пушками. Имелось три калмыцких шатра. В одном находился генерал со своим четырнадцатилетним сыном Георгием, второй предназначался офицерам, сопровождавшим генерала; в третьем находились ученые академики вместе с венгерским путешественником Ж.Ш. де Бессе. Все офицеры экспедиции ночевали в армейских палатках, а солдаты - под открытым небом. Багаж и все необходимые вещи везли шесть верблюдов, сопровождавших экспедицию.
Сбор участников экспедиции и комплектование необходимым снаряжением проходили в Горячеводске (Пятигорске). Как указано в рапорте генерала Емануеля наместнику Кавказа Паскевичу, экспедиция выехала из Горячеводска 26 июня и вернулась 21 июля 1829 г., т. е. работала 25 дней. Ее маршрут к Эльбрусу проходил от Горячеводска через Зольские пастбища, Каменномостское, по реке Малка, далее - Хасаут, Харбаз, Эльбрус. По пути экспедиция останавливалась лагерем дважды - на посту Каменномостском и в Хасауте. На Зольских пастбищах экспедицию встретил кабардинский князь Асланбек со своими уорками. По свидетельству Купфера, с князем было около 400 человек.
С 9 по 13 июля экспедиция находилась на месте слияния рек Малка и Кичмалка рядом с казачьим постом Каменный мост (ныне с. Каменномостское). Вот что читаем у Купфера: «Чуть выше слияния Малки и Кичмалки (маленькая Малка) первая сужается меж двух утесов до такой степени, что достаточно набросить несколько бревен, накрыть слоем хвороста и дерна, чтобы образовался мост, поэтому это место называется Каменный мост Малки».
Здесь Емануель встретился с представителями кабардинцев и карачаевцев. Купфер пишет, что самым значительным из них был князь Кушук Джанхотов. Известно, что Кушук Джанхотов в 1806 - 1829 годах являлся главным князем Кабарды. По свидетельству А. С. Грибоедова, Кушук Джанхотов был самым богатым человеком от Каспийского до Черного морей.
Из лагеря у Каменного моста Емануель организовал две малые выездные экспедиции с целью исследования полезных ископаемых. 10 июля были исследованы гора Канжал и ее окрестности. Найдена порода с высоким содержанием свинца. 11 июля участники экспедиции исследовали долину Урды, гору Инал, названную, по словам Купфера, по имени «влиятельного рода черкесских князей».
Экспедиция из лагеря Каменного моста через Кичмалку отправилась в путь к Эльбрусу и 14 июля прибыла в долину Хасаут, где остановилась лагерем. Отсюда исследователи отправились на гору Бырмамыт и в окрестности. 20 июля экспедиция, оставив обоз с небольшим отрядом в долине Харбаз, остановилась лагерем в верхней части долины реки Малка.
Штурм Эльбруса начался 21 июля 1829 года. Купфер утверждает, что генерал Емануель собрал казаков, черкесов, сопровождавших их, и пообещал первому, кто достигнет вершины Эльбруса, 400 руб., а второму - 200 руб. Голицын пишет, что генерал собрал их 20 июля (по старому стилю 9 июля), пообещав ту же награду. В отличие от них Ж.Ш. де Бессе сообщает, что генерал пообещал 100 руб. тому, кто на вершину поднимется первым, 50 руб. - второму и 35 руб. - третьему. Уместно будет привести строки из датированного 1870 годом прошения сына Килара - Кирандуко и внука Хажби начальнику Кабардинского округа о том, что их отец, первым поднявшийся на вершину горы Эльбрус, был награжден 100 рублями.
Встает вопрос: почему столь велика разница в размере суммы премии, обещанной генералом и полученной Киларом? Дело в том, что Емануелем была обещана премия ученым, официально включенным в список, которые и должны были подняться на вершину. Генерал рассчитывал, что на вершину поднимется кто-то из ученых, сделав при этом определенные наблюдения. Килар официально в этот список не мог войти по своей обязанности и сословной при-надлежности. Он просто сопровождал восходителей. Генерал и не предполагал, что кто-то из сопровождающих членов экспедиции горцев и казаков поднимется на вершину Эльбруса.
Ж. Ш. де Бессе пишет, что на штурм отправились ученые, имея в виду Ленца, Мейера, Менетрие и Бернардацци, 20 казаков и черкесы.
Хасан ДУМАНОВ. доктор исторических наук.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "599.txt"
} |
Жэмыкуэ
Шатэр псы щIыIэ зрагъэжыхьа шыуаным иракIэ, мафIэм трагъэувэри, зэIащIэурэ дакъикъи 5 - 6-кIэ къагъавэ, цIыкIу-цIыкIуу зэпыупщIа кхъуей цIынэ халъхьэ, аргуэру къагъэкъуалъэ, кхъуейр зэпыш хъуху е ткIуху. ИтIанэ шатэ гъэвам, бэлагъкIэ зэIащIэурэ, ху хьэжыгъэ ухуэнщIа хаудэ, дакъикъэ 15 - 20-кIэ ягъажьэ, мафIэр цIыкIуу, и щхьэр тепIауэ. Жэмыкуэм тхъу къыщIэкIыу зэрыхуежьэу, шыгъушыпс хакIэ, псы щIыIэ тIэкIукIэ зэIыха джэдыкIэ кугъуэ уда, зэIащIэурэ, хакIэ, шыуаныщхьэр техауэ дакъикъи 5 - 6-кIэ ягъажьэ, тхъу къыщIидзыху. Жэмыкуэ хьэзырыр гъуэжь дахэщ, тхъупсым зэрихьэу, мэ гуакIуэ къыхихыу щытщ. Хуабжьу къэуатщ. Пщтыру яшх, шху щIыIэ и гъусэу.
Халъхьэхэр (цIыхуитI Iыхьэ):
Псы щIыIэу - г 150-рэ
Шатэу - г 540-рэ
ДжэдыкIэ кугъуэу - 1
Ху хьэжыгъэу - г 170-рэ
Кхъуей цIынэу - г 50
Шыгъуу - узыхуейм хуэдиз
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "6.txt"
} |
Дапщэщ бзылъхугъэр сэмэгурабгъумкIэ щыувыр?
Хабзэ
* ЦIыху гуп зэхэсым нэхъыжь къахыхьэрэ е здыблэкIым сэлам къарихамэ, псори мэтэджри фIэхъусым и жэуапыр ятыж.
* ГуфIэгъуэ Iэнэм бгъэдэсхэм «Гуп махуэ апщий» жиIэу къахыхьаIамэ, Iэнэм и нэхъыжьым фIэкIа къэмынэу мыдрейхэр къотэджри сэламыр къыIах. КъыщIыхьам гуп махуэбжьэ ират. Ар къэтэджахэм нэхърэ нэхъыжьмэ, бжьэм хэIубу е ефэу къезытам иратыжыхукIэ зыри тIысыжыркъым.
* Нэщхъеягъуэм и деж гупым къахыхьар нэхъыжьмэ, псори мэтэдж, зыри къэмынэу. КъэкIуам нэхърэ нэхъыжь яхэсмэ, абыхэм зыкъаIэтыркъым е къэтэдж хуэдэу защIу загъэхъей.
* Нэхъыжь и гъуэгу зэпаупщIыркъым, нэхъыжь кIэлъыджэркъым, атIэ лъэщIохьэри, зэпэзанщIэ хъууэ гу къылъита нэужь, зыхуеймкIэ йоупщI.
* Зэгъусэу къыщакIухькIэ, тIу фIэкI мыхъумэ, нэхъыжьыр ижьырабгъумкIэ щытщ, ауэ щы е нэхъыбэ щыхъум деж гупым и нэхъыжьым ныбжькIэ къызэрызэкIэлъыкIуэкIэ адрейхэр и сэмэгурабгъумкIэ къоуври, нэхъыщIэ дыдэр нэхъыжьым и ижьырабгъум мэув.
* Бзылъхугъэр и щхьэгъусэу щытмэ, сэмэгурабгъумкIэ мэув, мыдрейхэм сыт щыгъуи ижьырабгъур ират.
* НэхъыщIэм и Iэр япэу яшийуэ нэхъыжьым сэлам ирахыркъым. Нэхъыжьым и Iэр къишиямэ, ар щабэу Iэдэбу яубыду аращ.
* Хъыджэбз цIыкIухэр пэгун нэщIкIэ уэрамым нэхъыжь гуэр щахуэзамэ, ар Iубауэ ягъэув. Езыхэр зыIущIам я сэмэгурабгъур хуэгъэзауэ, я щхьэр мащIэу гъэщхъауэ мэуври, къахуэзар блэкIыху щытщ.
Прозэу тха усэхэр
Джатэ уапIэ
Гъэру яIэрыхьа пщащэ тхьэIухудым, заIэщIиудри, мэзымкIэ иунэтIащ. Абы и гъусэт зы щIалэщIи.
- ПсынщIэу! - жеIэ дзэпщми, пхъэр якIэлъеутIыпщ.
А тIури жэмэ, мыдрейхэри якIэлъыжэурэ - пщыхьэщхьэхуегъэзэкI хъуащ.
НыбжьыщIитIым мэзым зыщIадзэ.
Бий гуп, я джатэр къиха хьэзыру, я ужьым кIэщIу итщ.
ЩIалэмрэ хъыджэбзымрэ зэуэ къоувыIэ, быдэу зызэракъузылIэри, зыжьэу:
- Я дэ ди Тхьэ!..
Зи нэм къытрихьауэ жэхэм асыхьэтым «щIы-къы-къыкъ!..» макъ ин зэхах. КъызэтеувыIэрэ заплъыхьмэ - щIали хъыджэбзи щыIэжтэкъым. Уафэм зыхуэзыхь жыг пкъыфIэхэм я лъэдий IэплIакIуэхэр иджыри IупщIу хыболъагъукI, ауэ я щхьэкIэ къомыр зэхэзэрыхьыжащи, зы фIыцIагъэ абрагъуэу я щхьэм къыщхьэщылъщ. НэгъуэщI зыри щыIэтэкъым: зекIуи, зежи, ауэ хыфIэдзауэ макъ пычахуэ гуэри…
- ТIэщIэкIахэщ! - жеIэ зым, къэтэмакъауэ; и джатэри япэ къыIэрыхьа жыг лъэдийм хеупцIэ…
…Си пащхьэ дыдэм щекIуэкIым хуэдэу а псор си нэгу щIокI.
Жыгыпкъым си щхьэр егъэщIауэ сыщытти, сыIукIуэтыIуэрэ сеплъмэ - пэж дыдэу, тIууэ къежьэу, зыуэ зэхэкIэжа хуэдэт жыгыр. ЦIыхум и шхужьыщхьэр зыхуэзэнум и дежи джатэ уапIэр иджыри IупщIу телът…
«НакIуэ, си хъыджэбз…»
Бжьыхьэ жэщ щIыIэт, жьапщэ дыджу.
Ныжэбэ нэху дыкъыщевгъэкIтэмэ, жаIэу щылъаIуэм, факъыритIыр къыщIагъэхьэри, я бжэр ягъэбыдэжащ.
Еплъмэ, цIыхубз щIалэрэ хъыджэбз цIыкIу зи хэхъуэгъуэрэт - зэанэзэпхъуу къыщIэкIынт.
Бысымыр унагъуэ лъэрымыхьи хуэдэтэкъым, ауэ…
…нэхъыжьыр ящхьэщыту - нэхъыщIэхэр щыст…
…адэ-анэм жаIэр быным яфIэдыхьэшхэнт…
…зыр щыпсалъэкIэ - адрейм IупщIэ ищIырт…
…зыр гуфIэмэ - адрейр нэщхъейт…
…зым илэжьыр - адрейм фIэауант…
…щызэблэкIкIэ - зэдэмэпкъауэрт…
…тхьэкIумэIупсыр ирачу кIийхэрт, зэрапэсри псалъэ гуауэт…
А псор зи нэгу щIэкIа цIыхубзыр, хэплъэщ-хэплъэри, къэтэджыжащ. И гъусэми зыхуигъазэри:
- НакIуэ, си хъыджэбз. НакIуэ, дежьэжынщ…
ИкIи зэанэзэпхъум, замыгъэгувэу зыкъащтэри, жьапщэ дыджым ягъэзэжащ.
ГушыIэхэр
Хьэндыркъуакъуэхэм я бзэр ищIэрт
Пщым Хъуэжэ чэнджэщэгъуу къищтат. Махуэ гуэрым ар здришажьэри, и хэку къиплъыхьыну, пщыр гъуэгу теуващ.
Куэд къызэхакIухьа, мащIэ къызэхакIухьа, шэдым зэщIищтауэ зыщIыпIэ гуэрым ахэр нэсат.
Шэдхэм хэс хьэндыркъуакъуэхэр, зым адрейр кIэлъыджэ хуэдэу, зэрыгъэкIийрт. Асыхьэтым ину щатэри, пщыр Хъуэжэ къыхуеплъэкIащ:
- Сэ иджы зыт къысхуэтыжыр. Ар хьэпщхупщхэми хьэкIэкхъуэкIэхэми я бзэр ищIэу чэнджэщэгъу сызэримыIэрщ, - жиIэри.
- Абыхэм я бзэр сэ тIэкIу къызгуроIуэ, сытыт, зиусхьэн, узыхуейр? - еупщIащ Хъуэжэ пщым.
- Сыт атIэ а хьэндыркъуакъуэхэм зэжраIэр? - щIэупщIащ пщыр.
- Мы щIыпIэм шэду щыIэр яфIэмащIэу ахэр зэроукI. Ауэ хьэндыркъуакъуэхэм я нэхъыжьыр уэ хуабжьу къыпщотхъу: «Фымыгузавэ, - яжреIэ абы адрей зэрыгъэкIий хьэндыркъуакъуэхэм, - мо блэкI пщыр псэумэ, щIыпIэ псори шэд зэфэзэщ хъунщи дытыншыжынщ».
Хьэндыркъуакъуэм къигъэгубжьа пщым зэрынэсыжу унафэ ищIащ шэдхэр ягъэгъущыну.
Дэтхэнэр нэхъыфIу илъагъурэт?
Фызабэм зы къуэ закъуэ иIэти, къригъэшащ. Махуэ гуэрым щIалэм пхъэ гулъэ къишэри къыдыхьэжащ. Анэр пщIантIэм дэтт. ЩIалэм зиплъыхьри, анэм фIэкIа илъэгъуакъым.
- Ей, нэ зэкIэрыгъапщIэ, гу зэкIэрыгъапщIэ щIэс? - жиIащ и къуэм.
- НысащIэ лъэдакъачэу, хьэлу зэгуэча зыгъажьэра зи гугъу пщIыр? - еупщIащ анэр къуэм.
Адыгэ хъыбарыжь
Iуащхьих
«Дыпсэунщ», - жаIэри, Псыжь щыщ кIахэ зэшитI Къэбэрдейм къэкIуэгъат. ЗэшитIым нэхъыжьыр мэкъумэшыщIэт, нэхъыщIэр IэщIагъэлIт: гъукIэт. ПсэупIэ яхуэхъун къалъыхъуэу зыкъомрэ хэкур къакIухьа нэужь, зэшхэр псышхуэ гуэрым и Iуфэм къыщыувыIащ. ЗдэтIысынумкIэ зэпсалъэри, зэгурымыIуэ щыхъум, нэхъыжьыр псым зэпрыкIри, адрыщIым унэ щыхисащ. НэхъыщIэр псым зэпрыкIакъым, и унэр мыдрыщIкIэ бгы лъапэм щыхисащ.
МэкъумэшыщIэм къуих иIэти, щIым телэжьыхьурэ бей хъуащ. Бей хъууэ къару щагъуэтым, псышхуэм псыIэрышэ къыхашащ. НэхъыщIэр, и къуэ закъуэр и гъусэу, кIыщым щылъащэрт, ауэ, я къарур мащIэти, тхьэмыщкIэу къэнащ. И къуэш нэхъыжьым псы зэригъэжар щилъагъум, абы ехьэехуэрти, гъукIэми псы къыхишащ, жыги куэду хисащ. АрщхьэкIэ, псыр къиурейти, псыIэрышэм и Iур къыфIикъутэрт, псэуалъэм къыщIэуэрт, псэхупIэ къаритыртэкъым. Апхуэдэу щыхъум, и лэжьыгъэми пщIэ къызэримыкIыжыр абы хилъхьэжри, гъукIэр Псыжь Iэпхъуэжащ, и къуэ закъуэри зыщIигъури…
МэкъумэшыщIэр Къэбэрдейм къинащ, и къуихри лIы хъуащ, ежьэрэ шыбз гуартэ къахуфу. Зэшихыр дыгъуэ-хъунщIэурэ къулей хъуащ, я Iэщым и бжыгъэр ямыщIэжу, я шыбзи къахуемыгъэзэжу…
Зэгуэрым зэшихыр Псыжь кIуащ, шыбз гуартэ къахуну. Къуажэ гуэрым я шыхъуэр яукIщ, шыбз гуартэр кърахужьэри, къежьэжащ. Шыбз гуартэр зей къуажэм пхъэр кърагъэжьащ, гъукIэм и къуэ закъуэри хэту.
Зэшихыр къахум-къахуурэ, пхъэрхэр зырыз-тIурытIурэ якIэрыхужащ, гъукIэм и къуэ закъуэм фIэкI къэмынэу. Шу закъуэр фоч уэгъуэкIэ къащыкIэщIыхьэм, зэшихым къахэуэри зыр яхиукIыкIащ. Хьэдэр шым къыщехуэхым деж къыщанауэ модрейхэм шыбз гуартэр къыздахум, пхъэр закъуэм аргуэру гъунэгъу закъыхуищIри, етIуанэр яхиукIыкIащ. Зыкъомрэ къихуауэ аргуэру къахэуэри, ещанэри иригъэпсыхащ. Я ужь имыкIыу къихуурэ, къэнаищри зырызурэ гъукIэм и къуэ закъуэм къиукIащ.
Иужь къина пхъэрхэр къыщыкIэлъысым, шыбз гуартэр абы яритыжри, «Мыбы сыкъыщысакIэ, ди адэ къуэшыжьыр слъагъунщи, и хъыбари схьыжынщ», - жиIэри, гъукIэм и къуэр и адэ къуэшым деж еблэгъащ.
- Мыр лIо, - къеупщIащ и адэ къуэшыр, иригъэблагъэри, - Iэщэ-фащэкIэ узэщIэузэдауэ, дэнэ укъикIрэ, дэни укIуэрэ?
- Ди къуажэм я шыбз гуартэр шууих хъууэ абрэджхэм кърахужьати, къатесхыжауэ аращ, - жиIащ щIалэм.
- Дэнэ щыIэ шууихыр?
- Губгъуэм илъщ…
ЛIыжьыр шэсри, бжьэпэм дэкIмэ - и къуэ нэхъыжьыр хьэдэу щылът, кIуэтэIуэмэ - кIэлъыкIуэр щылъщ…
И къуихри хьэдэ къуаншэу губгъуэм игуэшауэ илъу къигъуэтыжащ лIыжьым. Щхьэж къыщаукIам деж щыщIилъхьэжри, я кхъащхьэхэм Iуащхьэ зырызи трищIыхьыжащ…
Iуащхьихри нобэ къэсащ. Зыр Тамбукъан гуэлым и бещто лъэныкъуэмкIэ бжьэпэм къытетщ, етIуанэр - Дзэлыкъуэ къуажэм деж, ещанэр - Балъкъ и гупэкIэ, еплIанэр - Бахъсэн и гъунэгъуу, етхуанэр - Шэджэм губгъуэм, еханэр Аруан бжьэпэм тетщ…
Лъэпкъ махуэгъэпс
МазэцIэхэр
Адыгэхэр нэхъ лъэпкъыжь дыдэхэм ящыщщ. Илъэс мин бжыгъэхэм къыщынэркъым абы я тхыдэм, я хабзэм и лъабжьэр къыщежьэр. Абы зэман блэкIа куэдым я нэпкъыжьэ телъщ. Ар уи фIэщ хъун щхьэкIэ ирикъунщ адыгэбзэм и къулеягъыр, абы хэт фIэщыгъэцIэхэм я къэхъукIэм, къэгъэщIыкIэм и гъэщIэгъуэнагъыр.
Абы и зы щапхъэщ адыгэ мазэцIэхэри. Абыхэм фIэщыгъэцIэ зэхуэмыдэхэри яIэу урохьэлIэ. Ар къызыхэкIар цIыхухэм я IэщIагъэм, ялэжь Iуэхум ехьэлIауэ зэманыр къалъытэу зэрыщытаращ. Псоми зэдащIэу щыIэ адыгэ мазэцIэхэм, абыхэм ехьэлIауэ щыIэ Iуэхугъуэхэр мы тхыгъэм къыщыдогъэлъагъуэ.
ЩIышылэ, щIымахуэку (январь) - цIыхухэм я псэукIэкIэ зэтегъэпсыхьамэ, зыгъэпсэхугъуэ дахэщ. Ауэ гъэр шэджэладжэу щытауэ, щIымахуэр ткIий хъуамэ, цIыхури Iэщри егъэгулэз. ЩакIуэхэм я зэманщ, ахэр хьэжэбажащэ макIуэ. ЩIымахуэ шылэм уэс лъэгуфI къищIамэ, пхъэлъэф ящI, сабийхэм я Iуэтэжыгъуэщ: щIалэ цIыкIухэм чын ягъэджэрэз, лъэрыжэ ирожэ, хъыджэбз цIыкIухэр IэжьэкIэ Iуащхьэм къожэх. ЩIалэгъуалэм пщащэ унэхэм джэгухэр щызэхашэ. Хъыджэбзхэм дэнлъэч зэфIащIэ, хэдыкI ящI, мэджэгу, мэгушыIэ, жэщ кIыхьхэр апхуэдэу ягъакIуэу. Дауи, лэжьыгъэ нэхъыщхьэу щыIэр Iэщыр кIэрыхуншэу щIымахуэ щIэгъэкIынырщ.
Мазае (февраль) - мы мазэм и 25 - 26-хэм щIымахуэ шылэр еухри, абы и ужькIэ пIатIрэжуз жыхуаIэ гъатхэ щIыIэгъуэм щIедзэ. ПIатIрэжузыр шылэм ефыгъуэу жиIауэ къаIуэтэж: «Си лъэпхъуамбэшхуэр шылэм и лъэпхъуамбэ жьакIэр зэрытым итамэ, хьэ лъэ макъыр шы лъэ макъыу згъэIунти, шы лъэ макъыр лъэ макъищэу згъэIунт». Арами, шылэм и кум къыщыщIэдзауэ уэсыр пхъашэ мэхъу, мылым кхъурбыщыгъэхэр къещтэ. Абы щхьэкIэ нэхъапэм жаIэу щытащ: «Шылэм и кумылэм мылым утемыхьэ». Иджы ар «февралым и 7-м» жаIэу зэрахъуэкIыжащ. Мазаер икIамэ, апхуэдэ щIыIэ щыIэжынукъым. Пэжщ, иджыри къэхъунущ бжэндэхъу уаери къесынущ, ныуэжь уэсри, шыц уэсым зыкъызэщIищIэнри хэхакъым, ауэ ахэр гъатхэ нэщэнэщ.
Гъатхэпэ (март) - Гъэрэ щIырэ зэхокI, адыгэ илъэсыщIэр къохьэ. Унагъуэхэм мафIащхьэтыхь ящI, илъэсыщIэ жэщыр мыжейуэ ягъэкIуэн папщIэ сабийхэр трагъэу, ягъэджэгу. ЩIалэгъуалэм мы мазэм хъуромэ, жор джэгу зэхашэрт, IутIыж тхьэлъэIури ирагъэкIуэкIырт. Гъатхэпэ мазэм цIыхур зэхуэгуапэу, илъэсыщIэ, гъатхэ махуэ зэрытехьам папщIэ зэкIэлъыкIуэурэ зэхъуэхъурт.
Мэлыжьыхь (апрель) - мы мазэм мэллъхуэгъуэкIи удзыпэ къэхъеигъуэкIи еджэрт. Мыбы щыгъуэ жьы гуу къепщэу ялъытэрт. Абы щхьэкIэ пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэм башкIэ еуэрт: «Ди Тхьэ, пкърыгъэзагъэ», - жаIэурэ. Апхуэдэу ящIмэ, пхъэщхьэмыщхьэр бэгъуэну я фIэщ хъурт. Япэу уафэр щыгъуагъуэкIэ: «Уафэр гъуагъуэмэ, щхьэж и гуэн мэкIуэж», - жаIэурэ гуэнхэм гъавэр из хъужыну хъуахъуэурэ еуэрт, еIусэрт.
Накъыгъэ, вэнгъуэкIэ (май) - мы мазэм тхьэлъэIушхуэхэр хиубыдэрт. Гъэм и пасэ, и кIасэ елъытауэ вакIуэ дэкIхэрт. Ар гуфIэгъуэшхуэт, ауэ псом хуэмыдэу тхьэлъэIушхуэр «ВакIуэкъихьэж къэбакъ» щащIырат. ТхьэлъэIур псори зэгъусэу, къыкIэрыху щымыIэу ящIын папщIэ, вэнкIэ иужь къинэхэм нэхъ пасэу зыухахэр ядэIэпыкъурт. Мы мазэм хакIуэ утIыпщыгъуэкIи еджэу щытащ.
Мэкъуауэгъуэ, гъэмахуэпэ (июнь) - мыр къыщихьэр Вагъуэбэр гъавэм къыщыхэплъэрт. Абы тхьэлъэIу гуэрхэр епхауэ щытауэ нэхъыжьхэм ящIэжыркъым, ауэ дунейр уэгъу хъуамэ, хьэнцэгуащэ кърашэкIырт, псыхэдзэ ящIырт. Псом нэхърэ нэхъ Iуэхушхуэр губгъуэ лэжьыгъэр арати, цIыхур бэлэрыгъыртэкъым. Мы мазэм махуэм и кIыхьыгъуэ дыдэр хеубыдэ. Абы и шэджагъуэм щхьэкIэ адыгэхэм жаIэрт: «ГупкIэ жьауэр хьэм хурикъуркъым». А жэщым шэмыгъапцIэ жэщкIэ еджэрт.
Бадзэуэгъуэ (июль) - мы мазэм икухэм деж гъэмахуэ шылэр къохьэ. Дунейм и хуабэгъуэ дыдэщ. Хьэцэпэцэм я шэр щыщIэгъуэжщ. МэкъумэшыщIэр хуэсакъыу кIэлъыплъырт хьэми, мэшми, гуэдзми щхьэлъэфIей химыщIэным. Апхуэдэу къэхъуамэ, «Хъэрэт сымаджэщ» жаIэрти, къэкIыгъэхэм яжьэпс траутхэрт. Абы сабийхэри балигъхэри хэтт. Хъэрэтыр Тхьэгъэлэдж ещхьу къэкIыгъэхэм я тхьэу щытагъэнущ. Тхыгъэхэми IуэрыIуатэми къызэрыхэщыжыр мащIэ дыдэущ.
ШыщхьэуIу (август) - шыщхьэуIу псалъэм къикIыр нэсу убзыхуакъым. Нэхъыжьхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, ар шыр, и щхьэр ищIу, зэрызэбэдзауэм, жьы зэрызыщIигъэхум къытекIащ. Мы мазэм зекIуэ ежьэнухэм я шыр бжьыхьэ зекIуэм хуагъэхьэзырырт. Бо кIыфIым щIэту шыхэр ягъашхэрт, пщыхьэщхьэ жьауэм и деж къыщIашурэ зрагъэукъуэдийуэ, телъэщIыхьу, ягъэпскIыу.
ФокIадэ, Iуэгъуэ (сентябрь) - «Си хьэр цIыху хъуащэрэт», - щыжаIэ зэманщ. Хьэмхэр яубэ, ягъэкъабзэ, мэш къахыж, гъасэ къраш. ГъавэфI къызэхъулIахэм яхурикъунум хуэдиз яIуэрт, адрейр щэджу зэтралъхьэрт. Гъэ ежьа щэдж яIэныр унагъуэ хуэщIам и нэщэнэу ялъытэрт. Зи Iуэху къимыкIым, мыхъумыщIагъэ къызыщыщIым: «И щэджыжьыр иIуэжащ», - хужаIэрт. Мыбы ехьэлIат «хьэмтетыгъуэ» жыхуаIэри. Ар хьэблэм е зэрыжылэу зы хьэм яIэу абы чэзууэ щылажьэу зэрыщытам и щапхъэу къэнауэ аращ. ГъавэщIэм сэджыт, бытыр сыт хуэдэхэр хатыкIыным и пэкIэ, унагъуэм «хамэIумыхуэ» жаIэу тхьэлъэIу цIыкIу ящI хабзэт: гъавэщIэм щыщ япщэфIырти, нэгъуэщI, хамэ къахэмыхьэу унагъуэм ису хъуам зыIуагъахуэрт. Абы и ужькIэ унагъуэм и гъавэм псапэ хищIыкIынуми хуитт.
Жэпуэгъуэ (октябрь) - жыпIэ хъунущ мыр тхьэлъэIу мазэу щытауэ. Зэрыжылэу къызэдаIэту мыбы щыгъуэ ящIырт Созэрэщ и тхьэлъэIушхуэр. КъищынэмыщIауэ, мыбы хиубыдэрт Тхьэшхуэгухьэж тхьэлъэIури. Мы мазэм губгъуэ лэжьыгъэхэр псори зэщIагъэхьауэ, цIыхум я берычэтыр я гуэн изэгъэжауэ, хьэгъуэлIыгъуэхэри къыдахыу щIадзэрт.
ЩэкIуэгъуэ (ноябрь) - мэкъушэжыгъуэкIи, тIы утIыпщыгъуэ мазэкIи йоджэ. Нэхъыщхьэр щэкIуэным и табур зэрытрахыжырат. ХьэкIэкхъуэкIэхэм я шырхэр ин хъуащ, иджы хэт щэкIуэнуми, хэт хьэжэбажащэ кIуэнуми хуитщ. КъищынэмыщIауэ, мы мазэм щIымахуэм сыт и лъэныкъуэкIи зыщыхуагъэхьэзыр пIалъэщ. Мэкъумылэр кърашэлIэж, бжьэматэхэр зыхуей хуагъэзэж. ЩIымахуэ шхын жаIэрти, былым, мэл яукIхэрт, лыр ягъэгъум и мызакъуэу, яшурт, ягъэфIэIурт, щхьэфIэIу жыхуаIэу щытам хуэдэхэри ящIырт. Абы щхьэкIэ мэл яукIахэм я щхьэ-лъакъуэ гъэкъэбзар ныкъуэвэфI ящIырти, кхъуэщынкIэ е чейкIэ ягъэфIэIурт. Мыр гъатхэ мэл псэфыгъуэм гъэлъэхъу зимыIэхэм я хьэщIэхэм къыхуащтэмэ, нышым пэувыфу щытащ. ХьэщIэм ар хьэщIэныш нэхърэ нэхъыкIэу ябжыртэкъым.
Дыгъэгъазэ (декабрь) - псалъэм мыхьэнэшхуэрэ набдзэгубдзаплъагъэ инрэ хэлъщ. Махуэм и кIэщIыгъуэ дыдэщ, Вагъуэбэр щIым хохьэж. ЩIыр мэдыкъ, хуабэ щыIэжкъым. Дыгъэгъазэм и деж Дыгъэр и щIымахуэ унэм кIуэжауэ зигъэпсэхуу жаIэрт адыгэхэм. ЖэщкIэ хьэщIэщ зэхуэсыгъуэт, махуэкIэ уэс къалэхэр яухуэрти, гупитIу загуэшауэ зэзауэрт, зэдэджэгурт. Апхуэдэхэм жьыри щIэри хэтт.
МафIэдз Сэрэбий. Къэжэр Хьэмид.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "60.txt"
} |
Иджы щымыIэж Къэзаныкъуей къуажэм къыдэкIат адыгэлI нэс
ДзюдомкIэ дунейпсо чемпион, Континентхэм я кубокыр тIэунейрэ къэзыхьа, Европэм плIэнейрэ щытекIуа, Совет Союзми апхуэдизрэ щынэхъ лъэща, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Лъэцэр (Тлецери) Хьэзрэт къыщалъхуари къыщыхъуари Адыгейм хыхьэ Къэзаныкъуей къуажэращ. ИужькIэ, Краснодар псыхъумапIэр щаухуэм, а жылэр абы щIрагъэлъэфащ.
- Къэзаныкъуей… ЩыIащ апхуэдэ жылэ Адыгейм и Теучэж районым, - къыддогуашэ и гукъеуэхэмкIэ абы къыдэкIа цIыху нэхъ цIэрыIуэхэм ящыщ зы Лъэцэр Хьэзрэт. - Сэ абы сыкъыщалъхуащ 1958 гъэм бадзэуэгъуэм (июлым) и 12-м. Сыщыпсэуащ икIи сыщеджащ ебланэ классыр къэзыухыхукIэ. ИужькIэ Краснодар псыхъумапIэр яухуэн щIадзэри, жылэм дэсхэр псори дыкъыдагъэIэпхъукIащ, езыри, псы кърагъэури, щIрагъэлъэфащ, ди псэуалъэхэри адэжь-анэжьхэм я кхъащхьэхэри дэщIыгъуу. Дэ Теучэж къалэм (иужькIэ Адыгейск фIащыжащ - Ж. З.) дыдагъэтIысхьащ. Псым щIрагъэлъэфа адыгэ къуажэхэм къыдэкIахэм папщIэ абы унэхэр дащIыхьат. Сабийми балигъми ди гум къыщIитхъыу дагъэбгынащ ижь-ижьыж лъандэрэ ди адэжьхэр щыпсэуа щIыпIэр.
Сыт ящIэнт? ГъащIэм къахукъуигъэкIа гъэхутапIэм кIуэцIрыкIын хуейт. Хьэзрэт, адрей сабийхэми хуэдэу, еджэным пищащ. Ар пасэу спортым дихьэхащ. Волейболрэ баскетболрэ хуабжьу фIэфу джэгурт икIи япэщIыкIэ щеджэ школым, итIанэ район псом я командэ къыхэхахэм я капитану щытащ. А спорт лIэужьыгъуэхэм ехъулIэныгъэхэр щиIэ пэтми, бэнэным и псэр хуеIэрт. Адыгэхэм игъащIэ лъандэрэ къыддэгъуэгурыкIуэ а Iуэхугъуэр и лъым хэту къыщIэкIынт.
Волейболрэ баскетболрэ и гъусэу джэгухэм яхэтт самбэмкIэ спортым и мастер Джатэгу Iэдэм. Абы елъэIуащ игъэсэну. Къыхуидакъым. Iэдэм игу ирихьакъым куэдыIуэм зэуэ Хьэзрэт зэрызрипщытам - волейболым, баскетболым, футболым, стIолыщхьэ теннисым, гимнастикэм… Иджы а псоми самбэри къыхигъэхьэжыну хуейтэкъым. АрщхьэкIэ Лъэцэр къикIуэтакъым. Самбэм хыхьэнымкIэ къыдэIэпыкъуащ физкультурэмкIэ егъэджакIуэ КIэтIыб Алик. Ар Джатэгум и ныбжьэгъут икIи спорт лIэужьыгъуэ куэдым хуэIэижь щIалэщIэр Iэдэм къызэримыщтам игъэгубжьри, ешхыдащ. Модрейри абы щIригъэгъуэжащ.
1974 гъэм и бжьыхьэм Хьэзрэт епщIанэ классым щыщIэтIысхьэм самбэмкIэ секцэми кIуэн иригъэжьащ. Апхуэдизу абы хэзэгъати, школыр къыщиухым ирихьэлIэу СССР-м спортымкIэ и мастерым и мардэр игъэзэщIэну хузэфIэкIащ, Адыгейм и революционер-лъэпкъ лIыхъужь Щоджэн Мосэ и цIэкIэ ягъэува саугъэтым щыщIэбэна урысейпсо зэхьэзэхуэм щытекIуэри.
Школыр къиуха иужькIэ, и тренер Джатэгу Iэдэм и чэнджэщкIэ Адыгей къэрал пединститутым и спорт факультетым щIэтIысхьэну тегушхуащ. Мейкъуапэ къэкIуащ. Лъэныкъуэ куэдкIэ зызыужьа Лъэцэр Хьэзрэт фIы дыдэу итащ химиемрэ биологиемкIэ экзаменхэр. ФизикэмкIэ «тIу» къихьащ. Абы а предметыр имыщIэу аратэкъым: егъэджакIуэр къызэреупщIа щIыкIэр игу иримыхьу Хьэзрэт къэгубжьщ, бзаджэ жриIэщ, зачёткэр къипхъуатэри, аудиторием къыщIэцIэфтыжащ. Экзамен къеIызыхыр иужьым иту къыщIэжащ, арщхьэкIэ щIалэщIэр бзэхат. ЗэрытэмакъкIэщIым, жиIам зэрытемыкIым я зэран Лъэцэр Хьэзрэт куэдрэ гъащIэм къыщекIащ. Ауэ, сыт пщIэн, хьэл-щэнри цIыхум къыдалъху. Абы щыгъуэми ардыдэхэм спортым лъагъуэ дахэ щыпхригъэшащ - Хьэзрэт къизыгъэкIуэтыфынрэ къэзыгъэдзыхэфыну и хьэрхуэрэгъухэм къахэкIар мащIэ дыдэщ.
Арати, еджэныр къыщемыхъулIэм, и унэ къигъэзэжри, пхъащIэу лэжьэн щIидзащ. Пщыхьэщхьэ къэс тренировкэм кIуэрт, фIыуэ илъэгъуа самбэм ерыщу зыхуигъасэу.
Илъэс дэкIри, аргуэру Мейкъуапэ къытригъэзащ, институтым щIэтIысхьэну. Экзаменхэм щIадзэным и пэ къихуэу я узыншагъэр къапщытащ. Хьэзрэт и гум ныкъусаныгъэ зэриIэр абы къыщIигъэщащ. Зи щхьэр фIыуэ зылъагъуж щIалэ пагэм ар къридзакъым икIи хьэгъэщагъэ хыхьэри, узыншэу справкэ зэригъэпэщащ. ГъэпцIагъэр мыгувэу къыщIэщащ.
Дыгъэгъазэ (декабрь) мазэ пщIондэ Iуэхур зэхагъэкIащ. АпщIондэхукIэ Лъэцэр Хьэзрэт самбэмкIэ зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэм хэтащ икIи Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэм, Къуажэ джэгухэм, IэщэкIэ ЗэщIэузэда Къарухэм я щIалэгъуалэ зэпеуэм щытекIуащ. ИлъэсыщIэм ирихьэлIэу институтым къекIуэлIэжащ командировкэ кIыхь щыIа, факультетым и декан Куэблэ Екъуб. Iуэху мыщхьэпэр абы зэхуигъэкIуэжащ икIи Хьэзрэт къыжриIащ: «Еджэ, уи узыншагъэми хуэсакъ».
1976 гъэм Монреаль щекIуэкIа Гъэмахуэ Олимп джэгухэм дыщэ медалыр IэщIэлъу къигъэзэжащ я факультетым щеджэ, дзюдомкIэ зэхьэзэхуэм щытекIуа Невзоров Владимир. Адыгейм Iэтауэ ар къыщрагъэблэгъэжащ. Абы уемыхъуэпсэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. Лъэцэр Хьэзрэт мурад быдэ ищIащ дяпэкIэ а спорт лIэужьыгъуэм зритыну. Самбэмрэ абырэ зэрызэщхьэщыкIышхуэ щыIэтэкъыми, ари хъарзынэу къехъулIэу щIидзащ.
Мэзкуу щекIуэкIыну XXII Гъэмахуэ Олимпиадэм зыхуагъэхьэзырырт. Абы кIуэну зыхуагъэфащэхэм ящыщт Емыжь Арамбий. Ар тэмэму гъэхьэзыра хъун папщIэ хьэрхуэрэгъу лъэщ хуейт, махуэ къэс ебэнрэ, зыхунэмысахэр къыщIигъэщу. Апхуэдэ хъуну къалъытащ Лъэцэр Хьэзрэт. Абы щыгъуэм ар Адыгей къэрал пединститутым и студентт.
Емыжьым зэрыдэлэжьа илъэсиплIым Хьэзрэт куэдым хуигъэсащ. Спорт Iэзагъ лъагэ дыдэм ар хэгъуэзащ.
Дыжьын медалыр Мэзкуу щыIа Олимп джэгухэм къыщихьа иужькIэ, Емыжь Арамбий спортым зэрыхэкIыжыным егупсыс хъуащ. Килограмм 60-м нэс зи хьэлъагъхэм я деж щекIуэкI зэхьэзэхуэхэм абы гъусэ щыхуэхъуащ и гъукIэгъэсэн Лъэцэр Хьэзрэт.
Минск щекIуэкIа дзюдомкIэ СССР-м и чемпионатым 1981 гъэм япэ дыдэу щытекIуащ ар. Емыжьыр абы къыщыхагъэщIащ. Абдежым щригъэжьащ Лъэцэр Хьэзрэт и ехъулIэныгъэ инхэм икIи къыкIэлъыкIуэ илъэс зыбжанэм къыщыпэлъэщын къэралми, Европэми, уеблэмэ дунейми тетакъым. СССР-м тепщэныгъэр щиубыда иужькIэ, къыкIэлъыкIуэ илъэсхэм ар Европэми дунейми щынэхъ лъэщащ. Псом хуэмыдэу гуимыхужт Континетхэм я кубокым щыщIэбэнар. Европэм и командэ къыхэхам ираджэри ар япэщIэтащ Азием, Америкэ Ипщэм, Америкэ Ищхъэрэм, Африкэм я дзюдоист нэхъыфIхэм икIи 1985, 1986 гъэхэм ахэр хигъэщIащ.
А псори къыщыхъуар иужькIэщ. Совет Союзым и чемпионатым зэрыщытекIуар 1981 гъэм куэдым зэрымыщIэкIэ къэхъуауэ къащыхъуат. Апхуэдэу къалъытащ къэралым и командэ къыхэхам и тренерхэми. Килограмм 60-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм щыбэнэну Европэм и чемпионатым абыхэм здашащ Дзержинск щыщ Моргалёв Михаил. Къыхуэхьар етхуанэ-еханэ увыпIэхэращ.
Дунейпсо чемпионатым зыщыхуагъэхьэзырыну СССР-м и командэ къыхэхам ирагъэблэгъахэр мыгувэу Липецк щызэхуашэсащ. Килограмм 60-м нэс зи хьэлъагъхэм щыбэнэну ираджат Лъэцэрымрэ Моргалёвымрэ. Къыхахын хуей щыхъум, Хьэзрэт аргуэру лъэныкъуэкIэ ирагъэкIуэтэкIащ. Модрейр дунейпсо чемпионатым яшами, аргуэру зыри къыхуэхьакъым.
Абы иужькIэщ Лъэцэр Хьэзрэт Совет Союзым и командэ къыхэхам и цIэкIэ утыкушхуэхэм кърагъэхьэу щыхуежьар. Япэ дыдэу 1981 гъэм и кIэухым здагъэкIуа Финляндием щекIуэкIа зэхьэзэхуэ иным дыщэ медалыр иIыгъыу къикIыжащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Франджым, Куржым, Голландием щыIа дунейпсо зэхьэзэхуэхэм ехъулIэныгъэхэр щиIащ. АрщхьэкIэ гум имыхужыр Германие Демократ Республикэм и Росток къалэм щекIуэкIа ди континентым и чемпионатращ. Абы Лъэцэр Хьэзрэт япэ дыдэу Европэм и дыщэ медалыр щызыIэригъэхьащ. Ар къыщыхъуар ТекIуэныгъэ Иныр ди къэралым щыщагъэлъапIэ накъыгъэм (майм) и 9-рщ.
1983 гъэр нэхъ хуэугъурлыж хъуащ Хьэзрэт. Накъыгъэ мазэм Франджым щекIуэкIа Европэм и чемпионатым аргуэру щытекIуэри, фокIадэм (сентябрым) дунейпсо чемпионыгъэр Мэзкуу щыщIигъужащ.
1984, 1985 гъэхэм Европэм и командэ къыхэхам дэщIыгъуу Континентхэм я кубокыр зыIэригъэхьащ. Зы гупым хэту абы и гъусэу банэрт дзюдоист цIэрыIуэхэу итальян Гамбэ, инджылыз Адамс, голланд Коктенбергер, франджыхэу Дельвингрэ Вашонрэ. Гукъинэж щыхъуащ а илъэситIым япон бэнакIуэхэу Маревакэрэ Хосокавэрэ зэрыхигъэщIар.
Апхуэдизу зыщIэхъуэпса Олимп джэгухэм хэтыну къыхуихуакъым Лъэцэр Хьэзрэт. И лъэщыгъуэу щыщыта 1984 гъэм США-м щыIа Гъэмахуэ Олимпиадэм Совет Союзымрэ абы и блыгущIэт социалист къэралхэмрэ кIуэн ядакъым, политикэ Iуэхухэр щхьэусыгъуэ ящIри. КъыкIэлъыкIуэр щыщыIэнур 1988 гъэрат. Абы хуабжьу зыхуигъэхьэзырырт Хьэзрэт, арщхьэкIэ и къару илъыгъуэу, и ныбжьыр илъэс 30-ми нэмысауэ, зэуэзэпсэу спортым хэкIыжащ. Дунейпсо чемпионатым зыхуэзыгъэхьэзыр СССР-м и командэ къыхэхам дэщIыгъуу 1987 гъэм зызыгъасэ Лъэцэрыр ирагъэкIуэтэкIри, нэгъуэщI абы ягъэкIуащ. Щхьэусыгъуэр иджыри къэс наIуэкъым, ауэ къэралым и щIыхьыр ихъумэну афIэкIэ зэи ираджэжакъым. ПлIэнейрэ зэкIэлъхьэужьу Европэм и чемпион хъуа иужькIэ (1982 - 1985 гъэхэм), етхуанэм «дыжьын фIэкIа» къызэрыщыхуэмыхьам и зэфIэкIыр ехуэхыу гурыщхъуэ яригъэщIагъэнкIи хъунщ.
Спортым къыхэкIыжа иужькIэ Лъэцэр Хьэзрэт тренер IэнатIэм пэрыуващ. Абы и гъэсэнхэм яхэтщ дунейпсо утыкур зыгъэбжьыфIа куэд.
2001 гъэм Италием ирагъэблагъэри, а къэралым и командэ къыхэхам и тренер нэхъыжьу илъэс зыбжанэкIэ лэжьащ. ИужькIэ къигъэзэжри, Спорт Iэзагъ лъагэмкIэ Адыгей республикэ школым и унафэщI хъуащ.
Лъэцэр Хьэзрэт дуней псом щиIа ехъулIэныгъэхэм хуэфэщэн пщIэ ягъуэтащ: Европэм дзюдомкIэ и зэгухьэныгъэм и дыщэ медалыр зыхуагъэфэща закъуэтIакъуэхэм ящыщ зыщ ар. Иджыпсту Мейкъуапэ щопсэу, и зэфIэкI инымкIэ щIэблэм ядэгуашэрэ чемпионыщIэхэр адыгэ лъэпкъым къыхуигъэхъуу.
Европэми дунейми я чемпион Лъэцэр Хьэзрэт медалхэмкIэ бейщ.
И хьэрхуэрэгъур хегъащIэ.
Адыгэ лIыжьхэр Хьэзрэт ирогушхуэ.
ЩIэблэр егъасэ.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "600.txt"
} |
МЭРЕМ ПШЫХЬХЭР
Прозэу тха усэхэр
«Еплъ Къызбрун»
А тIур унагъуэу зэрытIысрэ илъэс ирикъуатэкъым. Зауэ мыгъуэжьыр къэхъейри…
И упщIэ пыIэр къищтэри, цIыхухъур дэкIащ бийм пэувыну…
ЩыдэкIым, нысащIэм къыхуигъэнащ:
- Уигу сыкъихьэ хъумэ, Къызбрун еплъ, Къызбрун си фэеплъщ.
Я унэр Къызбрун и дыгъэмыхъуэ лъэныкъуэмкIэ бгы лъапэ дыдэм кIэщIэтт.
Мазих докI.
ЦIыхухъур хъыбарыншэщ.
Ауэ къуэ къыхуалъхуащ.
«Къызбрун еплъ…»
Илъэс дэкIащ, хъыбар зэрыщымыIэщ; зауэр нэхъри зэщIоплъэ.
ЦIыхухъум хуэдэу зэщIэкъузауэ, фызыжь нэхъей гъуабжэлъабжэу хуэпауэ, и бын епIыж нысащIэм, езым и къалэнри, лIым и къалэнри зэдихьу…
Зауэр еух, ауэ цIыхухъур хъыбарыншэщ.
«Къызбрун еплъ…»
ЖэмкIэ щывэ зэманти, нысащIэр мэлажьэ, ибг щIэкъузауэ, белкIэ колхозыщIыр итIу, фIанэр игъэтIылъмэ, шэмэдж къищтэу; махуэ псор губгъуэм щигъакIуэу, хьэлIамэпсыр езым ирифрэ хьэлIамэр и сабийм къыхуихьу, махуэм колхоз хьэсэр зэрихьэрэ жэщкIэрэ и унэ хадэр зыхуей хуигъазэу.
«Къызбрун еплъ…»
Ауэрэ унэжь тIэкIум къауэу щIедзэ.
Сыту жыжьащэу IукIуэтат Бахъсэныжьи! Псыхьэ щыкIуэкIэ - зэ зы мывэ къыздехь, зэ етIуанэр. ПэгунышхуитI зыщIэуа пхъэхьыр и дамащхьэм телъу, мывэр и блэгущIэм кIэщIэлъу… Ари дэгъэзеигъуэ кIыхьым…
Апхуэдэ защIэурэ мывэ пыпхъуэфI зэригъэпэщауэ щалъагъум, хьэблэр зэхолъадэри, хэт ятIагъуэ къехь, хэт хьэуазэ къешэ, хэти мэз макIуэри пхъащхьэ хухех… Арати, пщIантIэм унэщIэ къыдагъэувэ.
Абы хэтурэ и сабий закъуэри балигъ мэхъу. Кърегъашэри и лэгъунэ щIегъэтIысхьэж.
АпщIондэхукIэ езыри къыпхуэмыцIыхужыну жьы мэхъу…
Еплъ, Къызбрун, еплъ а цIыхубзым…
Пэплъа
УнэщIэ ящIри щIэтIысхьэжати, анэр жейм емызэгъыу нэху къекIащ. Пщэдджыжьым и къуэр къыщIохьэри:
- Дауэ нэху укъекIа, ди анэ?
- Сыгупсысэу сыхэлъащ, тIасэ.
- Сыт ди анэ апхуэдизу узэгупсысар?
- Зауэм зэрыдэкIрэ къэт уи адэр ныжэбэ къэкIуэжрэ и пщIантIэр къимыцIыхужу IуигъэзыкIыжмэ жысIэри, сыгузавэурэ си нэбдзыпэ зэтеслъхьакъым.
Къэжэр Хьэмид.
ГушыIэ
Псэууэ сыкъызэрелам папщIэ
Былымым мэкъу яриту Хъуэжэ Iуэм итт. Асыхьэтым жыжьэу фочауэ макъ къыщыIуащ.
А махуэм Хъуэжэ и пыIэр фызым ижьыщIри, игъэгъущыжыну бжыхьыпэм фIидзауэ фIэлъти, шэ цIывар абы къытехуэри, пыIэ купсэр пхихащ. Ар щилъагъум, Хъуэжэ псынщIэу унэм щIэлъэдэжри, и щхьэгъусэм жриIащ:
- Фызабэу укъэнэным зы тIэкIунитIэщ иIэжар, псэууэ сыкъызэрынам щхьэкIэ псынщIэу тхьэлъэIу схуэщIыж!
- Ана-а, сыт мыгъуэр къэухъу? - жиIэри и нэпсым къызэпижыхьауэ фызыр къыпежьащ.
Ар щIыбым къыщIишри, шэм пхиха и пыIэ купсэр Хъуэжэ абы иригъэлъэгъуащ:
- Асыхьэтым мы пыIэр сэ сщхьэрыгъауэ щытатэмэ, шэм си щхьэр фIихатэкъэ? - жиIэри.
Мылъку нэхърэ - ныбжьэгъу
ЗэкъуэшитI зэхэкIырти, я мылъкур яхузэрыгъэгуэшыртэкъым. Абы щхьэкIэ зи лъэ вакъэ изылъхьэу къуажэм дэсыр къызэхуэсауэ зэхэтт. Махуибл-жэщиблкIэ къуажэр зэхэтащ, зэкъуэшитIыр яхузэгурымыгъаIуэу.
- Сэращ мылъкур зэхуэзыхьэсари, си къуэш нэхъыщIэм зыри естынукъым, - жиIэрт нэхъыжь нэпсейм.
- Хъуэжэ зы Iэмал гуэр къытхимылъхьэмэ, дэ зыри тхузэфIэкIыжыркъыми, фыкIуи ар къевджэ! - жаIэри нэхъыжьхэм ар кърагъэшащ.
Хъуэжэ Iуэхур зыIутым зыщигъэгъуазэри, нэхъыжьым жриIащ:
- Уи мылъкур зы Iыхьэу, дэ къызэхуэса цIыху къомыр зы Iыхьэу згъэуващ. Хэдэ, шынэхъыжь!
Нэхъыжь нэпсейр куэдрэ мыгупсысэу хэдэри, мылъкур къыхихащ.
- Къуажэ махуэ хъун, къулейсызу къэна мы щIалэм щхьэж игу пыкI хузэхэдвгъадзэ! - жиIэри Хъуэжэ и пыIэр щхьэрихри игъэтIылъащ, и жыпым тумэн кърихри абы ирилъхьащ.
Къызэхуэсахэм нэхъыщIэм мылъкузэхэдзэ хуащIри, и къуэш нэхъыжьым щхьэпрагъэкIыжащ икIи псори къыкIэлъыкIуэу ныбжьэгъу хуэхъури, фIыуэ псэууэ ежьэжащ.
Адрей къуэш нэпсейр цIыхухэм зэрабгынэу, и мылъку тIэкIури фIэкIуэдыжащ.
КъардэнгъущI Зырамыку.
ЦIыхубэ Iущыгъэхэр
ХамэщIым насып щыIэкъым
♦Дунейр къэкIухьи, уи унэ ихьэж
♦ФIыуэ плъагъу щIыпIэм укIуэжыныр жыжьэкъым.
♦Дыщэ унэ нэхърэ - уи унэжь.
♦Дзыгъуэ пэтрэ и гъуэ щылIыхъужьщ.
♦Зауэм хэту джатэ хьэху яткъым.
♦Хьэрэ пэт и къуажэр ибгынэркъым.
♦Япэ умыуэ, къауэм ущымысхь.
♦«Акъыл уэстын, хьэмэрэ былым уэстын?» - щыжаIэм, «Акъыл къызэти, былым сэ къэзгъуэтыжынщ», - жиIащ.
♦Акъылыр жыжьэу маплъэ, нэр абы и лъагъуэм ирокIуэ.
♦Вы хъунур шкIэ щIыкIэ ящIэ
♦ХамэщIым насып щыIэкъым.
♦ХамэщI гъэмахуэрэ хэкужь щIымахуэрэ я хуабагъ зыщ.
♦ХамэщI дыщэ кIанэ нэхърэ - хэкужь дэп.
♦ХамэщIым цIыхур щыпудщи, хьэпшыпыр щылъапIэщ.
♦ЦIыхубэм я жьэр зыми хуэубыдынукъым.
♦Гур зыхуеIэм, Iэр лъоIэс.
♦ГуфIэгъуэри гуIэгъуэри къызэдокIуэ.
♦Делагъэм уритепщэ нэхърэ, акъылым урипщылIмэ нэхъыфIщ.
Фэ фщIэрэ?
ТхьэIухудхэм я зэпеуэр къызэрежьар
«Дуней псом щынэхъ тхьэIухуд» зэпеуэ япэ дыдэу XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм Лондон щызэхаублащ.
Абы щыгъуэ хъыджэбз нэхъ дахэ дыдэу къалъытар илъэс 18 зи ныбжь инджылыз пщащэщ. Абы и цIэр Хайден Элисщ. А бзылъхугъэм зэрыжиIэмкIэ, абы щыгъуэ зыхэта зэпеуэм пщащэ мини 8-м щIигъу щызэхьэзэхуэрт. Абыхэм ягъэлъэгъуэн хуейр я дахагъэмрэ гуакIуагъэмрэ я закъуэтэкъым, атIэ я Iэпкълъэпкъым и жанагъыр, яхэлъ жыджэрагъыр, спорт зэмылIэужьыгъуэхэм зэрыхэзагъэр утыку кърахьэн хуейт. Апхуэдэу зэпеуэм хыхьэрт лъэпкъ къафэхэр гъэзэщIэныр, цIыхубэ уэрэдхэр жыIэныр, макъамэ Iэмэпсымэхэм еуэныр, нэгъуэщIхэри.
Япэ дыдэу «Дуней псом щынэхъ тхьэIухуд» цIэр зыхуагъэфэщам ирата саугъэтыр иджырей ахъшэмкIэ доллар 250-м хуэкIуэу аращ.
Тхьэхущынэ Ланэ.
ПкIауэ
Таурыхъ
Зы лIыжь цIыкIу ежьащ: «Зыгуэр къэзгъэхьэрычэтынщ», - жери. И цIэр пкIауэти, пкIэм-лъэурэ, зы Iуащхьэ нэсащ лIыжь цIыкIур. «Сыбэуэнщ, гъуэмылэми сыхэIэбэнщ», - жери лIыжь цIыкIур Iуащхьэм тетIысхьащ. Плъэмэ, шу гуп мэзым къыхэкIри, къаунэтIащ. «Ягу илъыр сыткIэ пщIэн?» - жери лIыжь цIыкIум и гъуэмылэр зэщIикъуэжащ, Iуащхьэм къехыжри, пабжьэм зыхидзащ.
Iуащхьэм къэсри, шу гупыр епсыхащ, гъуэгу тетати, уанэр трахри, шыхэр хъуным хаутIыпщхьащ, езыхэр зэхэтIысхьэжри, гъуэмылэр яшхащ, щIакIуэ яубгъури гъуэлъащ. Хъуным хаутIыпщхьа шыхэр гъудэбадзэм къыщыхагъэзыхьым, псыхъуэм дыхьэри, зы бгъуэнщIагъ щIэуващ. ЛIыжь цIыкIум илъэгъуащ шыхэр бгъуэнщIагъым зэрыщIэувар.
«Мы гупыр къызэщыужыху, саIэщIэкIынщ», - жери лIыжь цIыкIур и гъуэгу техьэжащ.
Шу гупыр къызэщыужащ, къажыхьащ-нажыхьащ - шыхэр ягъуэтыжакъым.
«Дыщхьэукъуэри, шыхэр едгъэхуащ», - жари гупыр ежьэжащ, щхьэж и уанэ и плIэ ирилъхьэжри. ЗдэкIуэм лIыжь цIыкIум лъэщIыхьащ лIы гупыр.
- Дишхэр бзэхащ, уэри щIыри догъэзри, дгъуэтыркъым. Уанэр ди дамащхьэм тетлъхьэри дыкъежьащ, - жаIащ лIы гупым. - КъыпIэщIэмылъэгъуауэ пIэрэ?
- Слъэгъуакъым, - жиIащ лIыжь цIыкIум, - сэ сыджэшыдзщ, джэш фхуэздзынщ.
- Зыш уэттынт, шыхэр къытхуэбгъуэтыжатэмэ, - гуфIащ гупыр.
ГъуэгунапщIэ удзым хэтIысхьэри, лIыжь цIыкIум джэш идзащ.
- Шыхэр бгъуэнщIагъым щIэтщ, аращ джэшым къикIыр, - жиIащ лIыжь цIыкIум, джэшыр зэщIикъуэжри.
КIэлъагъазэри, шыхэр бгъуэнщIагъым къыщIахужащ.
- Уанэ махуэр тезылъхьэн, уджэшыдзыр пэжи! - жаIащ гупым. - Зыш удот. Ди жылэ дыкъэблэгъэжащ, ди пщым деж утшэнщ. Узэрыджэшыдзыр илъагъумэ, пщым нэхъыбэж къуитынщ.
ЛIыжь цIыкIур пщым деж яшащ:
- Мыр джэшыдз Iэзэщ, имыщIэ щыIэкъым, - жари.
- АтIэ, - жиIащ пщым, - си пхъум и дыщэ Iэлъыныр кIуэдащи, дунейм тхутегъуатэркъым, къытхуэбгъуэтыжмэ, узгъэфIэнщ.
Сыт ищIэнт лIыжь цIыкIум - утыкум къинащ: зэрымыджэшыдзыр езым ищIэжыртэкъэ! «Сыджэшыдзщ жысIэмэ, сафIэкIынщ», - жери шу гупым пцIы яхуиупсауэ арат.
Утыкум къыщинэм, лIыжь цIыкIум нэгъуэщI Iэмал игъуэтыжакъым:
- Дыщэ Iэлъыным и кIуэдыкIэ хъуар къэсщIэн щхьэкIэ, хьэщIэщым жэщищ-махуищкIэ сисын хуейщ, бжэ-щхьэгъубжэр къегъэбыдэкIауэ. ХьэщIэщым ситIысхьэмэ, бжэр ныIувмых, цIыхуи ныщIэвмыгъэхьэ, жэщищ-махуищ дэкIыху, - жиIащ лIыжь цIыкIум.
«АпщIондэху зыгуэр хъунщ: е махъшэр лIэнщ, е махъшахъур лIэнщ», - жери арат лIыжь цIыкIур зыщыгугъыр.
ХьэщIэщым итIысхьащ лIыжь цIыкIур, бжэ-щхьэгъубжэр кърагъэбыдэкIащ. Гузэвэгъуэм хэхуауэ, жэщитI-махуитI игъэкIуащ. Ещанэ жэщым, жэщыбг хъуауэ, бжэм зыгуэр къытеуIуащ.
- Хэт ар къэскIащ? - лIыжь цIыкIур.
- Тхьэм и нэфI зыщыхуэн, бжэр Iух, - зэхихащ лIыжь цIыкIум.
- Жэщищ-махуищкIэ мыбы зыри къыщIыхьэ зэрымыхъунур пщIэркъэ? - жиIащ лIыжь цIыкIум, и псэр IукIауэ.
- Сумыгъэунэхъу: бжэр Iух!
Бжэр Iуихри, «унэхъунур» къыщIигъэхьащ. КъыщIыхьар фыз цIыкIут, IэлъэщIкIэ щIэуфауэ.
- Сэ пщым срикъазыхъуэщ, - жиIащ фыз цIыкIум. - Дыщэ Iэлъыныр сэращ зыIэщIэкIуэдар.
- Аращ си джэшми къикIыр, - жиIащ лIыжь цIыкIум, игу къызэрыгъуэтыжри. - Дауэ зэрыхъуар?
- Къаз хъушэм зы къазыхъу щIакъуэ яхэтщ, абы и хулъэм илъщ дыщэ Iэлъыныр, езгъэшхауэ. КIэщуэщ хъужмэ, къазыр сукIыу дыщэ Iэлъыныр хулъэм къисхыжын мурад сиIэт. ГущIэгъу къысхуэщI, сумыIуатэ, - къелъэIуащ фыз цIыкIур.
- Хъунщ, гущIэгъу пхуэсщIынщ, - жери фыз цIыкIур щIигъэкIыжащ.
Нэху щыри, пщым деж кIуащ лIыжь цIыкIур.
- Къаз хъушэм зы къазыхъу щIакъуэ хэтщ. Къазыхъу щIакъуэм и хулъэм илъщ уи пхъум и дыщэ Iэлъыныр, - жиIащ лIыжь цIыкIум. - ЩыIэрыхьар Тхьэм ищIэнщ, дяпэкIэ иремыбэлэрыгъ уи пхъур.
Къазыхъу щIакъуэр яукIри, и хулъэм дыщэ Iэлъыныр кърахыжащ.
- УзэрыIэзэр си фIэщ хъуащ, - жиIащ пщым. ЛIыжь цIыкIум зы выгу из гъавэ къритащ.
«Сыкъамыумыс щIыкIэ сежьэжынщ», - жери лIыжь цIыкIум зигъэхьэзырыжауэ, пщым хьэщIэ къыхуепсыхащ.
Пщым и хьэщIэм лIыжь цIыкIум и хъыбар жраIащ:
- Нэхъ Iэзэ срихьэлIакъым! - жаIэри.
- Мыдэ сэ къысхуэфшэ, - жиIащ пщым и хьэщIэм. - Сэ къэсщIэнщ ар Iэзэрэ мыIэзэрэ.
ЛIыжь цIыкIур пщым и хьэщIэм деж яшащ.
- УIэзэр пэжщ, си Iэгум илъыр къапщIэмэ, - жиIащ пщым и хьэщIэм, и Iэр зэтрипIэри. - КъапщIэмэ, шы-уанэ зэтелъ узот. КъыумыщIэмэ, утхьэгъэпцIщи, уи щхьэр пезгъэупщIынщ.
ЛIыжь цIыкIум и фэр пыкIащ, и гур икIри, и цIэр щыгъупщэж пэтащ. ЗыкъыщищIэжым, и цIэр игу къэкIыжащ.
- Ей, ПкIауэ! ПкIауэ! Зэ упкIэри - уаIэщIэкIщ. ТIэу упкIэри - уаIэщIэкIщ. Ещанэм Iэгум укъинакъэ!
- Зи унагъуэр бэгъуэн, сыпхьакIэ Тхьэ соIуэ!
Пщым и хьэщIэм и Iэгур зэтрихмэ - пкIауэт иIыгъыр. Пщым и хьэщIэми зыш къритащ лIыжь цIыкIум.
Зыгъэхьэзырар ЩХЬЭЩЭМЫЩI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "601.txt"
} |
«Кавказыджхэм я лэжьыгъэхэр»
Газетеджэхэр щыгъуазэ тщIыну ди гуапэщ Истамбыл къыщыдэкI «Кавказыджхэм я лэжьыгъэхэр» журналым и зи чэзу номерыр дунейм къызэрытехьам. БзищкIэ (тыркубзэ, урысыбзэ, инджылызыбзэ) зэхэгъэува тхылъхэм адыгэ тхыдэм тетхыхь щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэщIэхэр ихуащ.
Гу лъывэдгъэтэну дыхуейт гъатхэпэм къыдэкIа номерым къытехуа, тхыдэдж цIэрыIуэ Сокъур Валерэ и тхыгъэу «Политикэ Iуэхум хэкIыжын хьэлыр адыгэ тхыдэм къызэрыхэщ щIыкIэр» («Феномен политического отчуждения в исторических судьбах черкесского народа») зыфIищам. «Политикэ Iуэхум хэкIыжын» псалъэхэмкIэ адыгэбзэм къидгъэзэгъэну дызыхэт жыIэгъуэм щытепсэлъыхькIэ, щIэныгъэлIым гурыIуэгъуэ ещI ар зи пIэ идгъэувэну ди мурад «политическое отчуждение» урыс терминым къригъэкIыр. «Ар политикэ и лъэныкъуэкIэ бжьыпэр зыIыгъ цIыхухэм щIыб яхуэгъэзэн, зэращыгугъауэ къэмылъытэжын е къыфIэмыIуэхужын, тепщэгъуэми езы политикэ зэхэтыкIэми арэзы темыхъуэн» хьэлращ. Апхуэдэ щапхъэхэм языхэзу Сокъурым къехь адыгэхэр урыс тепщэгъуэм пыщIа хъунымкIэ япэ лъэбакъуэр зыча Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ и гъащIэм щыщ пычыгъуэ. Къызэрыхъуа щIыкIэм нэгъэсауэ дыщымыгъуазэу, дэ илъэс щиплIым щIигъуауэ дытопсэлъыхь Грозный Иван адыгэхэм къызэрацIыхуа щIыкIэм. А хъыбарым и Iыхьэ гуэрхэм мызэ-мытIэу газетым и напэкIуэцIхэми дыщытепсэлъыхьащ, ауэ тхыгъэр зи IэдакъэщIэкI щIэныгъэлI къызэрымыкIуэм Iуэхугъуэр, тхыдэ пэжым зэрыхуэфащэу, IуэрыIуатэбзэ тыншкIэ къеIуэтэжри, нэхъыбэ къэпщIэнми утрегъэгушхуэ.
ЧЭРИМ Марианнэ.
Къанокъуэ Мэхъэшокъуэрэ Сулеймэн Телъыджэмрэ
1950 щегъэжьауэ зэфIэува совет тхыдэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, адыгэпщхэу Мэхъэшокъуэрэ Елбэздыкъуэрэ 1552 гъэм лъэпкъыр кърым-тэтэрхэм кърагъэлыну лъаIуэу Мэзкуу зэрыкIуар урыс пащтыхьыгъуэм хуэгъэза япэ адыгэ дипломат гупыжщ. Щхьэусыгъуэ зэтемыхуэхэм къыхэкIыу, нэхъыбэм политикэм епхауэ, урыс-адыгэ зэхущытыкIэр нобэми пхэнжу къэзыгъэлъагъуэ тхыдэджхэр щыIэщ.
А зэманым зекIуэу щыта къэрал Iуэху зэфIэхыкIэм тепщIыхьмэ, абыхэм къыхалъхьэ «я гукъыдэжкIэ гухьэн», «хыхьэн», «политикэ-зауэ зэгухьэныгъэ» жыхуаIэ фIэщыгъэхэр а Iуэхум уритепсэлъыхьыну къезэгъыххэркъым. «ПщылIу къэщтэн» («взять в холопы») жыхуиIэ псалъэхэр къызэрыбгурыIуэн хуейр «дамэгъу щIын» («взять в подданство») мыхьэнэмкIэщ, армыхъумэ псалъэм къикI дыдэм тещIыхьауэкъым. Пасэрей урысыбзэм и псалъалъэм деплъмэ, долъагъу: «пщылIыгъэ» («холопство») - пIалъэкIэ къэщтэн; лэжьыгъэ, къулыкъу.
1552 гъэм Сулеймэн Телъыджэм и пащтыхь сэрейм къулыкъу щызыхь адыгэпщ Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ Иван ЕплIанэ (Грознэм) и лъэныкъуэ къызэрищтар политикэ и щхьэусыгъуэкIэ щIэпхъуэжыныгъэ жыхуаIэм хуэдэщ, политикэ Iуэхум хэкIыжын жыхуаIэм и щапхъэу. Тхылъхэр сэбэп мэхъу а епцIыжыныгъэм щхьэусыгъуэ хуэхъуар къэтщIэну. Мэхъэшокъуэ и шыпхъу, Сулеймэн и япэ щхьэгъусэ Махидевран сулътIан гуащэр, пащтыхьым адрейхэм фIыуэ яхилъагъукIа Хурем (Роксоланэ) сулътIан гуащэм и хьэгъэщагъэхэм япкъ иткIэ IуагъэкIуэтри, иужькIэ щIыпIэ пхыдзам ирагъэшат. Абдеж щыщIэдзауэ Мэхъэшокъуэ Истамбыл щищIэн щыIэжтэкъым, и шыпхъум къыщхьэщыжу и пщIэр ихъумэжынуи зы Iэмал иIэтэкъым. Куэд дэмыкIыу, абы и шыпхъум и къуэ Мустэфа, илъэс 38-рэ ныбжьым ит, пащтыхь тахътэр зыпагъаплъэ щIалэр, къэралым епцIыжауэ ягъэIури, езы сулътIаным и унафэкIэ яукIащ. ХамэщIым щекIуэкI гъащIэр фIыкIэ иухыркъым. Сыт щыгъуи уи щхьэкIэ хэкIыпIэ къэбгъуэтын, уэр-уэру унафэ къэпщтэн хуей мэхъу. ИтIани, хабзэми дуней зэхэтыкIэми елъэпауэу Мэхъэшокъуэм ищIар Уэсмэн къэралыгъуэм, езы муслъымэн дунейм и хъалифу ялъытэ сулътIаным бзаджэу зэреныкъуэкъу Iуэхут.
ЩIэпхъуэжыныгъэм ипкъ иткIэ, Сулеймэныр лейзехьэт, Мэхъэшокъуэм лей къытехьэрт. ПщIэ зиIэ цIыху цIэрыIуэм зэрыхуэфащэу, пщыр Мэзкуу щрагъэблэгъащ. Урыс пащтыхьым хуэпэжыну тхьэ иIуэри, 1557 гъэм абы Иван цIэр зэрихьэу чыристан диныр къищтащ. Мэхъэшокъуи, абы и гъуса пщы-уэркъхэри урыс пащтыхьым «адыгэ пащтыхьхэмрэ пщыхэмрэ» къыхужаIэу ирагъэцIыхуащ. Уэсмэн сэрейм щиIа пщIэр зригъэгъуэтыжыныр зи мурад Мэхъэшокъуэр псынщIэ дыдэу урыс пащтыхьым и кIуэгъужэгъу, чэнджэщэгъу хъури, Тверь щIыналъэм щыщ щIышхуэхэр тыгъэу къыIэрыхьащ. «Иван-Магашук-князь Черкасский» - арат абы урысхэр къызэреджэр. 1552 - 1560 гъэхэм я зэхуакум ар урыс къулыкъум хуэпэжащ. Абы и къулыкъуращ щхьэусыгъуэ хуэхъуар Шэрджэсейм урысхэм я лъэныкъуэр зыIыгъ гуп къызэрыщыунэхуам. 1552 - 1559 гъэхэм я зэхуакум Шэрджэсейм икIыурэ лIыкIуэ-хэр Мэзкуу хэ зэрыкIуам теухуа хъыбар щыIэщ: 1552 гъэм и щэкIуэгъуэм; 1555 гъэм и шыщхьэуIум; 1557 гъэм и мэкъуауэгъуэм; 1557 гъэм и бадзэуэгъуэм; 1558 гъэм и жэпуэгъуэм; 1559 гъэм и фокIадэм. ЗекIуэхэм хэтахэм тэмакъкIыхьу уакIэлъыплъмэ, гугъукъым гу лъыптэну а ежьэгъуэхэр псори Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ къызэрызэригъэпэщам.
Сулеймэн Телъыджэм Мэхъэшокъуэр къепцIыжауэ тырку къалэхэм къызэрытеуэр зэхиха нэужь, ар къригъэубыдын хуейт. СулътIанхэм я хьэлт диным епцIыжахэр увыIэгъуэ имыIэу кърахуэкIыныр. Мэхъэшокъуэ хьэгъэщагъэхэр зэрихьэу, Шэрджэсейм чыристан диныр къригъэщтэну хуейуэ ягъэIуа нэужь, ар муслъымэн диным и бий хъуащ. Къаффэ къалэм щытеуа зауэхэм я зым ар гъэру щаубыдри, тырку сулътIаным и унафэкIэ яукIауэ щытащ. Эрмитажым щIэлъщ 1561 гъэм ятха Синодикым щыщ тхыгъэ: «ИугъащIэ чыристан диным и щIыхькIэ хэкIуэда, тырку джаурхэм яукIа Иван Амашук Черкасскэм». Иван-Мэхъэшокъуэ зэраукIам урыс пащтыхьым и гум удынышхуэ иридзат. ЦIыху куэд зэпцIыжа Грозный Иван, пщым и фэеплъыр ихъумэу, абы и псэм папщIэ мылъку къулъшырыфхэм щыхигъэкIыу щытащ.
Пщы Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ
СулътIан Сулеймэн Телъыджэ
Пащтыхь Грозный Иван
СулътIан гуащэ Махидевран
СОКЪУР Валерэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, Мэзкуу дэт ПсихологиемкIэ институту ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием хыхьэм и лэжьакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "602.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Электрон паспортхэр
яту щIадзэнущ 2020 гъэм
УФ-м и цIыхухэм иджырей тхылъымпIэ паспортхэм хуэдэхэр иратыжынукъым 2022 гъэм къыщыщIэдзауэ.
Апхуэдэу Правительствэм и зэIущIэм щыжиIащ Урысейм и Премьер-министр Медведев Дмитрий. «Нэхъ пасэу дубзыхуауэ щыта пIалъэм - 2024 гъэм - нэмысуи тхылъымпIэ паспортхэр тхузэхъуэкIыну Iэмал диIэщ, - къихигъэщащ Правительствэм и УнафэщIым. - 2022 гъэм ирихьэлIэу а лэжьыгъэр тхузэфIэгъэкIыну си гугъэщ. Апхуэдэуи гулъытэ хэха хуэсщIыну сыхуейт зи ныбжь хэкIуэтахэм Iуэхум щIэпIейтеин хэмылъу электрон паспортхэр къахудэхыным зэрегугъупхъэм».
Правительствэм и УнафэщIыр къытеувыIащ къэрал зыбжанэм электроннэ паспортхэр тыншу икIи шынагъуэ лъэпкъ хэмылъу къызэрыщагъэсэбэпым. Абы цIыхухэм ящегъэпсынщIэ къэрал органхэм запыпщIэнри, къэрал Iуэхутхьэбзэхэр къыдэпхынри, апхуэдэуи паспортым итхэр къиптхыкIыу уелIэлIэн хуейкъым, аращи, щыуагъэхэр хащIыхьурэ къэхъу ныкъусаныгъэхэр егъэмащIэ. Апхуэдэу щытми, паспортыщIэмкIэ мыарэзыхэри щыIэщ, цIыхум и хуитыныгъэхэр къызэрызэпауд Iэмалу ар къагъэсэбэпыным тегузэвыхьу.
«Электрон паспортым нэгъуэщI ефIэкIыныгъэхэри иIэщ: псалъэм папщIэ, апхуэдэ дэфтэр нэпцI пщIынри ар зэIыбгъэхьэнри куэдкIэ нэхъ гугъущ», - къыхигъэщащ Медведевым, иджырей паспортыр хъуэжын щIыхуейм щытепсэлъыхьым.
Иджырей паспортхэр зэрахъуэкIын щIадзэнущ дызыхуэкIуэ илъэсым и бадзэуэгъуэм къыщыщIэдзауэ. А Iуэхур щрагъэжьэнури, зэрыгурыIуэгъуэщи, къэралым и къалащхьэ Москващ. Мы илъэсым къриубыдэу МФЦ IуэхущIапIэхэр криптобиокабинэхэмкIэ къызэрагъэпэщыну я мурадщ. Абы Iэмал къитынущ зы цIыхум электроннэ паспорт етыным текIуадэр дакъикъэ бжыгъэм нэсу гъэмэщIэнымкIэ. 2023 гъэм ирихьэлIэу Урысейм щыхапщэн хуейщ цIыхухэм я «Цифровой профиль» жыхуаIэ Iэмалыр. Электрон паспортым апхуэдэ щIыкIэкIэ тратхэнущ тхылъымпIэ дэфтэрым ит псори, СНИЛС-м, цIыхум автомобиль зэригъэкIуэну зэрыхуитымкIэ щыхьэт тхылъым къыщыгъэлъэгъуахэр.
Къулыкъу нэхъыщхьэхэм
пэрытынухэр ягъэув
Еврокомиссэм и унафэщIу хахащ Германием зыхъумэжыныгъэмкIэ и министр Урсулэ фон дер Ляйен.
А къулыкъур нэхъапэм цIыхубзым зэи хуагъэфэщакъым. Ляйен и кандидатурэр даIыгъащ Европарламентым и депутат 733-м щыщу 383-м. Абы и къалэныщIэхэр гъэзэщIэн щIидзэнущ щэкIуэгъуэм и 1-м щегъэжьауэ. Абы зэрихъуэкIынущ комиссэм и иджырей унафэщI Юнкер Жан-Клод.
«Сэ сыхущIэкъунущ Европэ зэкъуэт, лъэщ диIэным. Абы жэуаплыныгъэшхуэ пылъщ икIи си лэжьыгъэм иджыпсту щIидзауэ къызолъытэ», - жиIащ Ляйен, къулыкъур къыхуагъэфэща нэужь псалъэ щратам.
Европэ Зэгухьэныгъэм апхуэдэу щыхахащ абы и советым и тхьэмадэри – ар Бельгием и премьер-министр Мишель Шарльщ. Европэ банк нэхъыщхьэм и Iэтащхьэу ягъэуващ дунейпсо валютэ фондым и унафэщI Лагард Кристиан, ЕС-м хамэ къэрал Iуэхуэмрэ шынагъуэншагъэ политикэмкIэ и лIыкIуэщ Европарламентым и унафэщIу щыта Боррель Жозеп. Дызэрыщыгъуазэщи, Европарламентым и Iэтащхьэу нэхъ пасэу хахащ Сассоли Давид-Марие.
Нобэ
♦Урысей Федерацэм Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэм и юридическэ IэнатIэм и махуэщ
♦Тыркумэным щагъэлъапIэ Гъавэм и махуэр
♦Японием щагъэлъапIэ цIыхубз министрхэм я махуэр
♦1900 гъэм Франджым и къалащхьэ Париж и метрор къызэIуахащ.
♦1903 гъэм лъакъуэрыгъажэмкIэ япэ дунейпсо зэпеуэр екIуэкIащ.
♦1918 гъэм РСФСР-м къару щигъуэтащ япэ совет конституцэм.
♦1920 гъэм Урысейм къыщызэрагъэпэщащ къэралым щIэныгъэншагъэр щыгъэкIуэдыным пыщIа Iуэхухэр зэкIэлъызыгъэкIуэну комиссэ.
♦1924 гъэм къыдэкIащ «Красный спорт» (иджы - «Советский спорт») газетым и япэ номерыр.
♦1926 гъэм Екатеринослав къалэм и цIэр Днепропетровск жиIэу зэрахъуэкIащ.
♦1941 гъэм Сталин Иосиф СССР-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и наркому ягъэуващ.
♦1942 гъэм Къардэн Къубатий Березовскэ куейм фашист кхъухьлъатитI къыщриудыхат.
♦1952 гъэм Финляндием и президент Паасикиви Юхо Хельсинки къыщызэIуихащ ХV гъэмахуэ Олимп Джэгухэр. Совет Союзым щыщ спортсменхэр япэу зыхэтар а Олимпиадэрщ. Ар екIуэкIащ бадзэуэгъуэм и 19 - шыщхьэуIум и 3-хэм къриубыдэу.
♦1980 гъэм Москва щыщIидзащ ХХII гъэмахуэ Олимп Джэгухэм. СССР-м и командэ къыхэхам абы къыщихьауэ щытащ медали 195-рэ. Советыдзэхэр Афганистаным зэрырашар хабзэншагъэу къызэралъытэр кърырагъэлъагъуэу, Олимпиадэм къэкIуатэкъым къэрал 50-м щIигъум я спортсменхэр. Зэпеуэхэр екIуэкIащ бадзэуэгъуэм и 19 - шыщхьэуIум и 3-хэм.
♦1996 гъэм Атлантэ (США) къыщызэIуахащ ХХVI гъэмахуэ Олимпиадэр, бадзэуэгъуэм и 19 - шыщхьэуIум и 3-хэм къриубыдэу екIуэкIар. Спортсмен нэхъыбэ дыдэ зыхэтар а зэхьэзэхуэхэрщ - цIыху 10744-рэ.
♦1814 гъэм къалъхуащ къигупсыса кIэрахъуэ лIэужьыгъуэмкIэ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа Кольт Сэмюэль.
♦1834 гъэм къалъхуащ франджы сурэтыщI цIэрыIуэ, скульптор Дега Эдгар.
♦1893 гъэм къалъхуащ ХХ лIэщIыгъуэм и усакIуэ нэхъ лъэщ дыдэхэм хабжэу щыта Маяковский Владимир.
♦1934 гъэм къалъхуащ урысей актёр цIэрыIуэ, режиссёр, УФ-м и цIыхубэ артист, «Хэкум и пащхьэ щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденым и нагъыщэ псори зыхуагъэфэща Ширвиндт Александр.
♦1935 гъэм къалъхуащ УФ-м и цIыхубэ артист, режиссёр, тхакIуэ Ливанов Василий.
♦1938 гъэм къалъхуащ совет уэрэджыIакIуэ, актёр, кинорежиссёр, Куржым и цIыхубэ артист, СССР-м и Къэрал саугъэтыр зрата Кикабидзе Вахтанг.
♦1971 гъэм къалъхуащ Украинэм щыщ боксёр цIэрыIуэ, дунейпсо зэпеуэхэм и мызэ-мытIэу щытекIуа, Киев къалэм и Iэтащхьэ Кличко Виталий.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 23 - 25-рэ, жэщым градус 19 - 20 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Дунейр Iэрыхьэ-IэрыкIщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "603.txt"
} |
Илъэс меларди 4 зи ныбжь мэскъал
Астрофизикхэм гу зэрылъатамкIэ, 2017 гъэм фокIадэм и 22-м ЩIы Хъурейм пхылъэтыкIащ къаруушхуэ зиIэ нейтринэ цIыкIу.
Ди планетэр зэпымыууэ «къаудыныхь» хуабжьагъышхуэ зиIэу хьэршым къилъэтыкI мэскъалхэм, ауэ а махуэм къахутар и «хьэл-щэнкIэ» адрейхэм ещхьтэкъым.
АтIэми, астрофизикхэм къахуэщIащ абы и къежьэкIэ хъуар. КъызэрыщIэкIымкIэ, ар къызэрыунэхурэ илъэс меларди 4-м нэблэгъащ. Мэскъалыр къилъэтыкIащ хуабжьу тпэжыжьэ галактикэм.
А къэщIыгъэм, вагъуэ гуэрэнышхуэрэ абрагъуэу зэхэтым, ику дыдэм «зыщигъэпщкIуащ» астрономие щIэныгъэр фIыуэ зыщыгъуазэ, и гъунэгъуу блэкI псори, здэкIуар къахуэмыщIэу, «думпу» зэщIэзылъафэ, хьэлъагъышхуэ зиIэ нэрымылъагъу «мащэ фIыцIэм» («чёрная дыра»).
Адрейхэм яхуэмыдэ
Дызэрыщыгъуазэщи, Сатурн уэгум къыщыдогъуэгурыкIуэ езым нэхърэ нэхъ цIыкIу планетэхэр. Абыхэм ящыщ зыр и теплъэкIэ адрейхэм ещхькъым. Ар плъагъунущ, и джабэхэр зэхуэмыдэрэ езыр джэдыкIэм хуэдэу хэшауэ, кумб цIыкIухэр и бащэрэ и щхьэфэр къуабэбжьабэу.
Ауэ, итIани, ахэракъым абы, адрейхэм яхуэмыдэу, къыщхьэщыкIыныгъэ нэхъыщхьэу иIэхэр. ЦIыху зэрымыс «Кассини» кхъуафэр (зондыр) хьэршым ит а къэщIыгъэм 2005 гъэм щыблэлъэтым наIуэ къэхъуащ, абы и щхьэфэр малъхъэдис губгъуэу зэрызэщIэузэдар. Астрофизикхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, Гиперион зэпымыууэ къызыхиутIыпщыкI электронхэм япкърыт электричествэр сэбэпынагъ гуэри къэзымышэщ.
ТхьэгъухэмкIэ
къэухъуреихьыжа псынщIэрыкIуэ
Дыгъэм и хъуреягъкIэ, планетэ зыфIэпщыну, хьэршым къыщызылъэтыхь къэщIыгъэ нэхъ цIыкIухэм ящыщщ «Хаумеа» зытеIукIар. Абы зыщегъазэ Нептун адэкIэ щыIэ «Койпер и бгырыпхым». Ар Дыгъэм къыпыщIа планетэ псоми я нэхъ псынщIэрыкIуэщ. Абы ехьэлIауэ, 2017 гъэм астрономхэм зихуэдэ щымыIэ Iуэхугъуэ къахутащ: къызэрыщIэкIымкIэ, къыдэгъуэгурыкIуэ спутникыу Хаумеа тIу иIэ къудейкъым, атIэ езыри, Сатурн хуэбгъэдэну, «тхьэгъухэмкIэ» къэухъуреихьыжащ. Абыхэм я зэпрыур километр мини 4,5-м ноблагъэ, я Iувагъыр километр 70-м нос.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "604.txt"
} |
Уигу зэзымыгъабгъэ
ГукъэкIыжхэм щыщщ
ФIылъагъуныгъэмрэ творчествэмрэ зыкъомкIэ зэщхьу къыщIэкIынщ - а тIум языхэзми уи гумрэ уи псэмрэ зэ ятхьэкъуамэ, къаIэщIэкIыжыгъуейщ. Мыбдеж сыт хуэдэ лъэпощхьэпори, гугъуехьри, зэпэIэщIэныгъэри зэран хъуну уяку къыдыхьэф щыхабзэкъым. Абы щыхьэт тохъуэ КIэщт Мухьэз и творческэ гъуэгуанэр къызэрежьауэ щытари.
Школым щIэсу Мухьэз тхэн щIидзащ. АрщхьэкIэ зи унагъуэ Iуэхухэр хуэмыщIащэурэ къекIуэкI къуажэ щIалэ цIыкIум епщIанэ классыр къыщиухам, и ныбжьыр илъэс пщыкIубгъум нэсати, курыт щIэныгъэ игъуэта къудейуэ, занщIэу дзэм ираджащ. ЗэрыжаIэу, Сыбыр пхащIэм къыщыхутащ. Ауэ илъэсищкIэ ирихьэкIа дзэ къулыкъу мытыншри лъэпощхьэпо къыхуэхъуфакъым усэ тхыным итхьэкъуауэ щыта щIалэщIэм: махуэр сэлэт къулыкъум фIихьми, жэщыр усакIуэ щIалэм къихьэхужырт. Жылэр щыжейм, зыщагъэпсэхум, къоджэм уигъэжейркъым жыхуаIэрати, Мухьэз и гущIэм усэр къыщыхъейрт. КIэщтым и гъусэу дзэ къулыкъур къыдэзыщIэ усэхэри, ахэр гурэ псэкIэ къэзыгъэщI щIалэм ещхьу, ерыщт, къимыкIуэтти, абыхэм гъуэгу щагъуэтыр Мухьэз здикIа лъахэм и закъуэтэкъым - ахэр къытехуащ «Красноярская правда», «Заря Востока» газетхэм, Новосибирск, Туркестан дзэ округхэм къыдагъэкI газетхэм.
Къулыкъу ищIэным и пэкIэ къуажэ лэжьыгъэри еджэнри зэдэзыхьу щыта, дзэм щыщыIам и нэгу щыщIэкIари зи пхъуантэдэлъу къэзыгъэзэжа щIалэм итхыни иIэти, а иIэр тэмэму зэригъэзэхуэфын хуэдэу, и акъылри тIысат. Школ нэужьым дзэм щрихьэкIа илъэсхэм, дауи, абы и щIэныгъэр зыкъомкIэ IэщIигъэхужат. ЕджапIэ нэхъыщхьэ ущIэтIысхьэн щхьэкIэ, абы зыхуэгъэхьэзырыжын хуейт. КIэщтыр лэжьапIэ уващ, а зэрылажьэм хуэдэурэ еджащ, тхащ. Хэлъэт, зэхэщIыкI зиIэ щIалэм къыгурыIуат еджэн, щIэныгъэ нэхъыщхьэ зэгъэгъуэтын зэрыхуейр. Зыщеджэну мурад ищIар Мэзкуу дэт Литерату-рэ институтыр арат.
- Ауэ, - жиIэжырт Мухьэз, - а еджапIэм ущIэтIысхьэн щхьэкIэ, тхылъ Iэджэ зэгъэпэщын, зэпеуэм узэрыхэтыну тхыгъэхэр «подстрочнэ» жыхуаIэм хуэдэу зэдзэкIауэ, Мэзкуу егъэхьын хуейт. А псор гъэхьэзырыным, ахэр егъэжьэным, гъуэгу зэрытетынум зэманышхуэ ихьынут. Сэ сытемыгушхуэурэ Iуэхур хэзгъэкIэсат. Мо къомыр зэфIэзгъэкIыху, гъэ еджэгъуэм щIидзэнути…. СщIаращ: институтым сыщIагъэтIысхьэн папщIэ, ТхакIуэхэм я союзым къызатын хуей лъэIу тхылъхэр къыIызох. Ари си усэхэри къызощтэ. Тызодзэри, Мэзкуу сокIуэ. Сызыщыгугъыр а лъэхъэнэм, 1960 гъэм, Мэзкуу щеджэ ЩоджэнцIыкIу Iэдэмрэ Елгъэр Кашифрэт. А тIур мыхъуамэ, а илъэсым еджапIэм сыщIэхуэну зэрыщымытам шэч хэлъкъым.
Мухьэз жиIэр пэжт. Iуэхур зэрыщытрат.
Махуэ гуэрым къызоджэри сыщIашэ институтым щIэтIысхьэнухэм я тхылъхэр къызэкIуалIэ, абыхэм щыхэплъэ, ахэр щызэрагъэзахуэ Iуэхузехьэхэм я деж.
- Адыгэ усакIуэ щIалэ КIэщт Мухьэз пцIыхурэ? - къызоупщI приёмнэ комиссэм хэт бзылъхугъэхэр.
- Ахьей сцIыхурэ!
- ФIыуэ пцIыхурэ? - трагъэчыныхь мобыхэм.
- ФIы дыдэу соцIыху, - жызоIэри, пцIы тIэкIу соупс.
Iуэхум и пэжыпIэрат: Мэзкуу накIуэу ди институтым къегъэщIылIа Литературэ курс нэхъыщхьэхэм 1958 гъэм ныщIэтIысхьа ЩоджэнцIыкIу Iэдэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и ТхакIуэхэм я союзым и правленэм щитхьэмадэм щыгъуэт сэ Мухьэз япэ дыдэу щыслъэгъуар. А зэм фIэкIаи сыхуэзатэкъым.
- Фэ дэнэ ар щыфцIыхур? - сыщIоупщIэ.
- ЩытцIыхуращ: ди институтым къыщIэтIысхьэн мурад иIэу и тхылъхэр къытхуихьащ…
- Хуэфэщэпсщ! Тэмэму ищIащ, - си цIыхугъэ бзылъхугъэхэм я псалъэр яIэпызоуд. - ЩIалэ бэлыхьщ. УсакIуэ хъарзынэ къыхэкIынущ.
- А щIалэ бэлыхьым ищIар пщIэрэ? - къыпогуфIыкI мохэр.
- Сыт? - сыщIоупщIэ.
- И усэхэр адыгэбзэкIэ тхауэ къыдитащ.
- ЩыадыгэкIэ, адыгэбзэкIэ итхынщ-тIэ, - зыри къызгурымыIуафэ зытызогъауэ.
- Уэ уогушыIэ. АдыгэбзэкIэ тхауэ абы къытхуихьа усэхэм дэ хэт къедгъэджэнур? ЩIалэ бэлыхьу, усакIуэ хъарзынэ къыхэкIыну жыпIэу ущыщытхъукIэ…
- Ар езыр дэнэ щыIэ?
- Адам Огурлиевичрэ уэрэ фи гугъу хуэтщIыну, фэ зыкъыфхуигъэзэну жетIэну дыщыхуежьэм: «Мис а тIум сащыгугъырти аращ къытездзэу сыкъыщIэкIуар. Ауэ гъуэгу сытетщ, икIи сопIащIэ, сымыукIытэуи абыхэм захуэзгъэзэфынукъым. Фи напэ, фи Тхьэ фызэреплъщ», - жиIэри, макIуэ-мэлъей. - Ди деж Iуэхур зэрыщекIуэкIыр гурыдгъэIуэну дыхуежьа щхьэкIэ, къыдэмыдаIуэу щIэжыжащ. Адам Огурлиевичрэ уэрэ фи хьэтыркIэщ, армыхъу мы Iуэху тIуащIэм дыхэмыхьами, хъунут.
- Тхьэразэ къыфхухъу! Ар езыр щIалэ укIытэх гуэрщ. ЕмыкIу гуэр къыIэщIэщIауэ къызэрищIэжу, плъыжьыбзэу къоуцIыплъ, - щыжысIэм:
- Пэж дыдэщ! Плъыжьыбзэ хъуауэ щIэкIыжащ, - бзылъхугъэхэми къыздаIыгъ Мухьэз зэрыукIэтэхым, плъыжь зэрыхъум теухуауэ жысIар.
КIэщтыр япэ дыдэ щыслъэгъуам згъэщIэгъуат абы и плъыжьагъыр. Iэджэ дэкIыу зэныбжьэгъушхуэ, зэлэжьэгъу, ди гушыIэхэри зэтезагъэ дыхъуа нэужь, абы тэтэркIи пцIэгъуэплъкIи дыщеджэ щыIэти, ар уэим ищIыртэкъым. Ауэ ар иужькIэщ. Мобы щыгъуэ:
- ЛIо-тIэ ди хэкуэгъум хуэтщIэнур? - зыхузогъазэ лэжьакIуэ гупым я нэхъыщхьэIуэу бзылъхугъэ къамылыфэ дахэм.
- Мы усэхэр едгъэхьыжу, ахэр подстрочнэу зэрадзэкIыу къытхурагъэхьыжыху, итIанэ ахэр рецензентхэм етту хэдгъэплъэху, щIалэр конкурсым къыкIэрыхунущ. Адам Огурлиевичрэ уэрэ къыфщыгугъыу жиIащи…
- Дэнэт, Мухьэз, абы щыгъуэ апхуэдизу упIащIэу уздэкIуэр? Парижт хьэмэрэ Берлинт? Iэдэм сэрэ зыкъытхуэбгъазэу дыкъыумылъагъуу хьэмэрэ зыхуэдбгъэщIэну Iуэхутхьэбзэм утеукIытыхьу узэрыплъыжьым нэхърэ нэхъ плъыжь ухъункIэ ушынауэ арат? - жысIэу си ныбжьэгъум сыщыдэгушыIэм деж:
- Уэли, сыщIэпIэщIаратэм. Пэж дыдэу, Iуэхум ущIэукIытэни хэлът. Фыщыпсэури сщIэртэкъым. IэнэщIу сыныфхуэкIуэнуи… ИтIанэ, фыщIэсу фыкъэзгъуэтыни фыкъэзмыгъуэтыни… Сэ зэрызысIэжьэн ахъши сиIэтэкъым. А псор къызыхэкIар тхьэмыщкIагъэрат. Ауэ, Алыхьым сыкъиужэгъужатэкъыми, си мурадыр къызэхъулIауэ щытащи, фIыщIэр зейхэм Тхьэр арэзы къыфхухъу, - жиIэрт Мухьэз.
- НтIэ, Iэдэми фепсалъи…
- Хьэуэ. Дэ думыгъэпсалъэ абы. Ар… ар… - бзылъхугъэхэр темыгушхуэу арат апхуэдэ IуэхукIэ зыхуагъэзэну къэрал псом щыцIэрыIуэ усакIуэ, тхакIуэ ЩоджэнцIыкIум.
- Хъунщ. Сэ сепсэлъэнщ. Абы хьэуэ зэрыжимыIэнум шэч къытевмыхьэ. - Я щхьэ мыузым боз къезышэкIыжа, Тхьэм игъэпсэун бзылъхугъэ хьэлэмэтхэм ягу фIы яхузощI.- ТщIэн хуейр?..
- ФщIэнуращ: усэхэр подстрочник фощI. Ди деж апхуэдэ хабзэ щыземыкIуэ пэтми, а лэжьыгъэм пэкIуэ ахъшэр фыдот. ИтIанэ…
- ИтIанэ-щэ?
- Абыхэм хэплъэу рецензэ зытхынухэр нэгъуэщI щIыпIэ къыщыдмылъыхъуэжу… Фэ щIалэри щыфцIыхукIэ, и тхыгъэхэми фыщыщыгъуазэкIэ, рецензэхэри фотхыжри…
Iуэхум «хьэуэ» къыхэзгъэкIынкIэ къэгузэва хъунщи:
- Мис а лэжьыгъэр къытхуэзыщIэ псоми ахъшэ ядотри, фэри фи гугъуехьыпщIэр дгъэкIуэдынкъым, - мис иджы си гуапэ къащI цIыхубзхэм.
- Подстрочник Iуэху дыхэмыту, рецензэхэр занщIэу хуэттх щхьэ мыхъурэ-тIэ?
- Апхуэдэу хъунукъым. Подстрочникхэр диIэн, ди хъумапIэм щIэлъын хуейщ. Мы къыщIэвгъэтIысхьам и тхыгъэхэр жаIэрэ къыщIэупщIэIа хъужыкъуэмэ… АдыгэбзэкIэ тха усэхэм къытхуеджэнур хэт?
Арати, ди пщэ къыдалъхьа Iуэхур псынщIэ дыдэу зэфIыдогъэкI. ЗэрыжаIауэ, ди гугъуехьыпщIэри ягъэкIуэдакъым.
Нэхъыщхьэр, и Iуэхур зэблэмыууэ, КIэщт Мухьэз а гъэм Литературэ институтым щIэтIысхьауэ зэрыщытаращ.
Языныкъуэхэм хуэдэу, фIыщIэмыгъэкIуэдти, езы Мухьэзи ибзыщIыртэкъым и нэ къызыхуикI еджапIэм зэрыщIэтIысхьа щIыкIэм Iэдэмрэ сэрэ ди фIыщIагъи зэрыхэлъар. Дэри зэи дыхущIегъуэжакъым Iуэху щхьэпэ длэжьауэ зэрыщытам. Мис абыкIэ фIыщIэр зейр езы Мухьэзти, и хьэл-щэнкIи, и творчествэкIи укъэзымыгъэукIытэн щIалэ къыхэкIауэ 1965 гъэм Налшык къигъэзэжащ.
Щеджэм щыгъуэ зи усэхэр газетхэми журналхэми куэдрэ къытехуа КIэщтым и япэ тхылъыр («ЩIыр къызоджэ») къыдокI абдеж ирихьэлIэу. А тхылъым къыбжиIэрт зи дуней еплъыкIэ зиIэж нэгъуэщIхэм сыхамыгъэзэрыхьыну, сэ КIэщт Мухьэзу сызэрыщытыр сыкъращIэн папщIэ, сыт хуэдэ уэрэдрэ уэрэд жыIэкIэрэ къыхэсхын хуей жызыIэу Iуэхум куууэ егупсыс усакIуэ адыгэ литературэм къызэрыхыхьэр. Iуэхур апхуэдэу зэрыщытым гу лъамытэу къэнакъым критикхэми, усакIуэ нэхъыжьхэми, тхылъеджэхэми: КIэщтым и япэ тхылъыр гулъытэншэ хъуакъым - хуэфащэ пщIэ хуащIащ. И языныкъуэ усыгъэхэм я къуабэбжьабагъри ирагъэлъагъужащ.
Ауэ, псом ящхьэр щIэдзапIэрати, лъагъуэ IупщI хъуа зи япэ тхылъымкIэ гъуэгуанэ дахэ техьа КIэщтыр ешрэ щхьэхрэ зымыщIэти, абы и къалэмыпэм къыпокI усэхэр, поэмэхэр, рассказхэр, повестхэр. Ахэр тхылъ щхьэхуэурэ къыщыдокI Налшыки Мэзкууи. Республикэм и журналист, публицист жыджэрхэми ящыщ зы КIэщт Мухьэз и тхыгъэ купщIафIэхэр зэпымыууэ къытохуэ газетхэм, журналхэм, езыр щIэх-щIэхыурэ къыщопсалъэ радиоми телевиденэми. Илъэс тIощIым щIигъукIэ журналисту лэжьа КIэщтым тэмэму зэдихьыфащ и лэжьыгъэ IэнатIэри творчествэри. А зэманым къриубыдэу КIэщт-журналистым и къалэмыпэ жаным къыщIэкIа тхыгъэ нэхъыфIхэр (очеркхэр, статьяхэр, публицистикэ лэжьыгъэхэр) зы тхылъышхуэми пхуигъэхуэнукъым.
Ди усакIуэ, тхакIуэ, журналист нэхъыфIхэм ящыщ зыуэ, зи хъэтIрэ зи темэрэ, зи Iуэху бгъэдыхьэкIэрэ зи усакIуэпсэрэ зиIэжу ди щэнхабзэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа КIэщтыр, зэрыжаIэу, гъащIэм и курыкупсэм хэту дунейм тетащ. Ар уигу зэзымыгъабгъэ цIыху хьэрэмыгъэншэт, вэгъзэгът. Зи творчествэм зиузэщI зэпытрэ абы и гуфIэгъуэ зылъагъу тхакIуэу щытащ. Арат Мухьэз и тхакIуэгъухэри, критикхэри, тхылъеджэхэри къыщIыхуэарэзыр.
ТхакIуэ щIалэхэм я зэIущIэр иухащ. 1981 гъэ
Елгъэр Кашиф, КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "605.txt"
} |
Литературэм зи лъагъуэ пхызыша
Пасэу, и гуращэ псоми хунэмысауэ, дунейм ехыжащ усакIуэ цIэрыIуэр, ауэ абы къызэринэкIащ ди литературэм лъэужьыншэ щымыхъуа, цIыхухэм къабыл ящIа тхыгъэ хьэлэмэтхэр - усэхэр, поэмэхэр, рассказхэр, повестхэр. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми щызыхыбощIэ усакIуэм гу пщтыр зэрыкIуэцIылъар.
Мухьэз и усыгъэхэр гъэнщIащ гурыщIэ куукIэ. Абыхэм ущеджэкIэ, щIылъэ щхъуантIэми уафэ бзыгъэми уепсалъэ къыпщохъу, уи гупсысэр яшэщI, уи лъыр нэхъ уэру зежэ хъуауэ къыпфIощI. Апхуэдэ къару зыхэлъ усэр зи гущIэм къиIукIыр, дауи, усакIуэ нэсырщ. Апхуэдэ усакIуэущ сэ Мухьэз зэрыслъытэр, апхуэдэущ ар ди литературэм къызэрыщацIыхур.
КIэщтыр зи гур къабзэ, зи псалъэр жан, зи пщIэр лъагэ цIыху гуапэт - и дуней тетыкIэкIи, цIыхугъэкIи, нэмыскIи. Апхуэдэу ди гум къинащ Мухьэз и ныбжьэгъуахэм.
Тхыгъэ узэщIа куэд къызэринэкIащ КIэщт Мухьэз, ауэ абыхэм яхуэфащэ гулъытэ иджыри къэс ягъуэтауэ си щхьэкIэ схужыIэнукъым - абы гу лъатапхъэщ ди литературэм и тхыдэр, и нобэр зыдж щIэныгъэлIхэм. Мухьэз литературэм зи лъагъуэ пхызыша усакIуэщ, тхакIуэщ, езым и хъэтIрэ и щапхъэрэ зэригъэпэщыфауэ.
ИжьымкIэ къыщыщIэдзауэ: Елгъэр Кашиф, КIэщт Мухьэз, Хьэх Сэфарбий, Мысачэ Пётр, Щхьэумэжь БетIал, Уэрэзей Афлик сымэ загъэпсэху. 1979 гъэ
Тхьэзэплъ Хьэсэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "606.txt"
} |
«СемытIысэхыу къызолъыхъуэ фIыгъуэ» Гупсысэ жанкIэ гъэнщIа тхыгъэ купщIафIэхэр
КIэщт Мухьэз Хъусин и къуэр 1937 гъэм дыгъэгъазэм и 25-м Къэрэгъэш къуажэм къыщалъхуащ, абы курыт еджапIэр къыщиухащ. Дзэм илъэситIкIэ къулыкъу щищIа нэужь, Москва дэт Литературэ институтым щеджащ, 1965 гъэм къыщыщIэдзауэ «Ленин гъуэгу» («Адыгэ псалъэ») газетым, 1971 - 1977 гъэхэм «Iуащхьэмахуэ» журналым, иужькIэ «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм щылэжьащ.
Мухьэз и къалэмыпэм къыпыкIащ гупсысэ жанкIэ гъэнщIа усыгъэ купщIафIэ куэд. Ахэр цIыхухэм гукъинэж ящыхъуащ икIи адыгэ поэзием и фIыпIэхэм хабжэ.
КIэщтым и япэ усэ тхылъыр - «ЩIыр къызоджэ» зыфIищар 1965 гъэм къыдэкIащ. Абы къыкIэлъыкIуащ Мухьэз и усыгъэхэмрэ и рассказхэмрэ щызэхуэхьэса тхылъ зыбжанэ - «Лъагъуныгъэм и уасэр» (1973), «Усыгъэхэр» (1974), «ЩIылъэ пшыналъэ» (1974), «Си лъахэ - си уэрэд» (1977), «Гуращэ» (1981), «ЩIым и ныбжь» (1984), «Анэм и тыгъэ» (1985), «Псэ къабзэ» (1988), «Тхыдэм и гъыбзэ» (1991), «ПшэкIэплъ» (1997), нэгъуэщIхэри. УрысыбзэкIэ зэдзэкIауэ Москва къыщыдэкIащ «Мелодии земли» (поэмэхэр, 1977), «Возраст земли» (усэхэр, 1984) тхылъхэр.
КIэщт Мухьэз 2002 гъэм дунейм ехыжащ.
Къэрэгъэш щIалэм и щIылъэ пшыналъэр
Ди поэзием и фIыгъуэхэр зыгъэбэгъуауэ, лъэпкъым и щэнхабзэм куууэ хэпщIа, лъэхъэнэмрэ щIэблэмрэ зэщIэзыIыгъэ гупсысэшхуэ куэдым хуэIэрыхуэ, лъэпкъ усыгъэм и щIыхьыр нэхъри Iэтыным екIуу хуэлажьэ усакIуэхэм я цIэ къыщриIуэкIэ, критик щэджащэ Сокъур Мусэрбий абыхэм сыт щыгъуи яхигъэувэу щытащ КIэщт Мухьэз. Ар зэрытэмэмым и щыхьэтщ КIэщтым ди литературэм хуищIа хэлъхьэныгъэхэр.
Мухьэз и Iэдакъэ къыщIэкIащ повестхэр, рассказхэр, очеркхэр, поэмэхэр, усэхэр, публицистикэ тхыгъэхэр. Ахэр иту Мухьэз Налшыкрэ Москварэ къыщыдигъэкIащ тхылъипщIым щIигъу. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми теухуа тхыгъэ гуапэхэр къытехуащ ди газетхэмрэ «Iуащхьэмахуэ» журналымрэ.
КIэщтым и тхыгъэхэр щIэх-щIэхыурэ къатырт радиокIэ, телевиденэкIэ. Ахэр теухуат цIыхухэр нэхъ зыгъэпIейтей Iуэхугъуэхэм: ди псэукIэм, ди хабзэхэм, ди бзэм, ди къэкIуэну гъащIэм, ди щIэб- лэм.
Нобэрей зэман гугъум къыхэхуа, гъащIэм ириудэкI, зэрыпсэуным зэпымыууэ игъэгупсысэ, игъэгузавэ цIыхум уи тхыгъэхэр къищтэу къеджэн, ар дэIэпыкъуэгъу хуэхъун, игу ирихьын папщIэ, тхакIуэм, усакIуэм бгъэдэлъын хуейщ, Iэзагъэм къыдэкIуэу, щIэныгъэ кууи, Iуэху бгъэдыхьэкIэ тэмэми, апхуэдэу иIэн хуейщ фIым игъэгуфIэ, Iейм игъэгузавэ гу къабзи. А псор тыншу къохъулIэркъым. Ар фIыуэ къыгурыIуэрт Мухьэз.
Мухьэз сэ куэд щIауэ сцIыхурт, сыщыуэнкIэ сымышынэу схужыIэнущ абы усакIуэ Iэзагъэ хъарзынэ зэрыбгъэдэлъар, ар гъащIэм куууэ пхыплъыфу, лъэныкъуэ куэдкIэ гупсысэфу зэрыщытар. Ар хыболъагъуэ КIэщтым и усыгъэхэми и прозэ тхыгъэхэми.
Мухьэз гу пцIанэу хущытащ и лъэпкъым. Абы и гъащIэрщ КIэщтым и тхыгъэхэм я нэхъыбэм я тегъэщIапIэр. Мухьэз куэдрэ захуигъазэрт ди хъыбарыжьхэм, ди тхыдэм, гъащIэр щызу, тэмэму зыхищIэн папщIэ. Абы Iэзэу къигъэлъагъуэрт къуажэдэсхэм я гъащIэр, я гупсысэхэр, гурыщIэхэр, я псэукIэм игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэр.
КIэщтыр нэхъыбэу зытетхыхь темэхэм ящыщт дыщалъхуа лъахэр, абы хуиIэ гумащIагъэр, лъэпкъыр, анэр, ныбжьэгъугъэр, лъагъуныгъэр. Ар наIуэу хыболъагъуэ Мухьэз и тхылъхэми и тхыгъэхэми яхуищIу щыта фIэщыгъэхэм.
Мис абыхэм ящыщхэр: «Си лъахэ - си уэрэд», «Анэм и тыгъэ», «ЩIылъэ пшыналъэ», «Лъагъуныгъэм и уасэ», «ЩIым и ныбжьыр», нэгъуэщIхэри.
КIэщтыр зэи тетхыхьыртэкъым езым и псэм пэмыгъунэгъу, ар зымыгъэпIейтей Iуэхугъуэхэм, атIэ сыт щыгъуи зытепсэлъыхьыр фIыуэ зыщыгъуазэ, куууэ зыхищIыкI, фIэгъэщIэгъуэн Iуэхугъуэхэр, гупсысэхэрат. Апхуэдэу тха хъуащ абы и поэмэхэу «Тхыдэм и макъ», «Хурэ нанэ и уэрэдхэр», «ГъащIэ макъамэ», «Зауэм и сурэтхэр», нэгъуэщIхэри. Абыхэм ящыщ дэтхэнэри Iуэхугъуэ щхьэхуэм теухуа пэтми, псоми яхэлъщ я зэхуэдэ нагъыщэхэри: я бзэр къулейщ, шэрыуэщ, гум къинэж художественнэ образхэмкIэ гъэнщIащ…
Мыбдежым щыжысIэну къезэгъыу къызолъытэ ди критикхэм а поэмэхэм гулъытэ нэс зэрыхуамыщIар. КIэщтым и поэмэхэр щыхьэт техъуэрт ди литературэм а жанрыр щыхэмыкIуэдэж дэнэ къэна, атIэ абы гъэщIэгъуэну, щытыкIэщIэхэр къищтэу зэрызиужьым.
УсакIуэм и лъахэм, абы и щIылъэм, и уафэм, и къуршхэм, и псыежэххэм яхуиIэ гурыщIэ къабзэр, лъагъуныгъэр Iэзагъ хэлъу усэ куэдым къыщигъэлъэгъуащ. Абыхэм ящыщщ «Сурэт» зыфIища мы усэри:
Зэуэ гу лъумытэу,
Си пэш тхапIэм щIэтщ
Сэ нэхъыфI дыдэу
Слъагъуу зы сурэт -
Уафэ къащхъуэ кIапэ,
ЩIылъэ щхъуантIэ тIэкIу,
Пшэхэр зылыпщI дыгъэ,
Ди къуршхэм я нэкIу, -
Рамэ яхуэхъуауэ
Си щхьэгъубжэм къилъщ.
Ар си адэ лъахэм
И сурэт фэеплъщ.
Апхуэдэу гуапэу тхащ «Си къуажэ» усэри. ЩыIэу къыщIэкIынкъым цIыхур къыщалъхуа, къыщыхъуа къуажэм е къалэм нэхърэ нэхъ фIэлъапIэ, аращ ахэр фIыуэ щIалъагъури. Ауэ щIалъагъу щхьэусыгъуэхэр, дауи, сыт щыгъуи зэтехуэркъым. Мыращ усэм хэт лирическэ лIыхъужьым и къуажэр фIыуэ щIилъагъур.
Сэ сымыхутыкъуэу, сымыкIуэду
Сытезыгъэтыфыр мы дунейм
Дэни ныскIэлъыкIуэ уи гулъытэрщ,
Уи жьэгу пащхьэм берычэт щыхъейрщ.
Абы къыдэкIуэу, я бынхэр къуажэм зэригъасэрщ хабзэ яхэлъу, цIыхугъэ зэрахьэу, нэхъыжьым пщIэ хуащIу, я чэнджэщ едаIуэу, мурадыфIхэр яIэрэ ахэр гъэзэщIэным хущIэкъуу къызэрытэджырщ.
Бгырыс усакIуэм дежкIэ бгыщхьэр, щыгур сыт щыгъуи и нагъыщэщ гъащIэм мурадхэр къыщохъулIэ щIыпIэм. ЦIыху щыIэу къыщIэкIынкъым хъуэпсапIэ гуэр зимыIэ, а хъуэпсапIэхэр зэхуэмыдэ Iэджэу игуэш пэтми. ЦIыхур зыхуэдэр, зыщIэхъуэпсыр къэпщIэну ухуеймэ, абы и мурадхэр зэгъащIэ. ЛъагъуэщIэ гъащIэм щыпхишыну хуей, хьэмэрэ Iэджэм яуба гъуэгужьым тетмэ нэхъ къищтэрэ? Апхуэдэ гупсысэхэр зыщIэлъ усыгъэхэр и мащIэкъым КIэщтым. Ар хуейтэкъым хамэ пыIэ зэрихьэну, ищIэрт: щхьэр псэумэ, пыIэ щыщIэнукъым.
Мухьэз къигъуэтыфырт зэгъэпщэныгъэ, образ, жыIэкIэ шэрыуэхэр. Ахэр куэду хэтщ абы и тхыгъэхэм. Къэтщтэнщ «Мэкъузэтелъхьэ» усэр. Абы щыжеIэ мыпхуэдэу:
Си ныбжьэгъу къехри пыпхъуэм,
ЩIэтIысхьащи жьауэм,
ЕгъэпщкIуж и чысэ быхъур,
Тутын ишыхьауэ.
СщIэркъым ар мафIэдз щIэлъыхъуэр,
КъитIэщIу гуфIакIэр:
И Iэгу пхъашэр зэ зэщихъуэм -
Къыдидзынущ хъуаскIэр.
КIыхьу къримыгъэкIуэкIыу, деталь жыхуаIэмкIэ усакIуэм Iэзэу ищIащ мэкъумэшыщIэ джэгуакIуэшхуэм и образыр, тлъагъум хуэдэу ди нэгу къыщIегъэувэ куэд зыхузэфIэкI абы и Iэхэр. НэгъуэщI усэм дыкъыщоджэ:
МафIэм и нурыр телъэщIауэ,
Сабийхэм чыржын хуабэр яшх.
Мыпхуэдэу хужыIэнкIэ Iэмал иIэкъым усакIуэу щымыт цIыхум. КIэщтыр куэдым гу лъызытэ, нэ жан зиIэ, гурыщIэ-гупсысэ куухэр гъэщIэгъуэну, гум къинэжу къэзыIуатэ усакIуэт.
Къагъырмэс Борис,
КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ.
2012 гъэ
КIэщт Мухьэз и усэхэр
ШыкIэпшынэ
СщIэркъым къэхъуари. Хьэлъэу мы си гум
Нобэ пшагъуэбэм зыкъыфIешыхь.
Дытегъэуви, пшынэ, и щыгум
Гуауэ шыугъэр дыгъэщIыт лъэгущIыхь.
Уэ, шыкIэпшынэр, Iэпэгъу усщIащи,
Сэ уэрэд жысIэм къекIуу къежьу.
Мы си гу къуэпсыр быдэу сшэщIащи,
Пшынэм птелъ шыкIэу, ари мэзу.
Абы къодаIуэ лIыжь гуп зэхэсыр,
КъедаIуэу щIалэр, пщащэр зэхэтщ.
Уэ къыптелъ шыкIэм, сэ си гукъуэпсым,
Гуапэу кърашыр ди лъэпкъ уэрэдщ.
ЖыдгъэIэ куэдрэ ар щыдмыгъэту,
Мэхъур нэхъыбэ дэ къыддежьур.
ЖыпIэмэ пэжыр, лъэпкъым къыхидзэ
Уэрэдым уэрэ сэрэ дожьу.
Насып лъыхъуэ
Сэ къызокIухьыр, насып къызолъыхъуэ.
Си анэм гузавэу куэзыр ирегъэдз.
Сэ семызэшу гъуэгущIэ зэблэсхъухэр
Абы и нэкIум зэлъауэ щызэбледз.
Си письмо кIапэр абы хуохъур тыгъэ,
Мазэм зэ стхымэ, хуэсщIрэ гупыж.
Дунейр щыуэгъум - фIощI силыпщIу дыгъэм,
Уэшх къешхыу щытмэ, къыфIощI псыр къыспыж.
Жьыбгъэр етауэ бжьыхьэкIапэм щыгъым,
Си унэр игугъэщ абы щIыIэмыл.
Си анэм абы щыгъуэм игъэв гузэвэгъуэм
И щхьэр ныдотхъур, фIыпещIэ Iумыл.
ИтIани, гуауэр щепIытIри игу хэщIым,
Сэ къызэуэлIэну ищIэмэ насып,
Пхъэ гъэсын имыIэмэ, къысщебзыщIыр,
Къетх и куэду хугур - щимыIэм Iэбжьыб.
Сэ семытIысэхыу къызолъыхъуэ фIыгъуэ, -
ПщIантIэм къыдэзнауэ си анэм игу схуэмыгъуэр.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "607.txt"
} |
Еврэ мелуанхэр зыщIат адыгэ щIалэ
Ди къэралым щыIэ спорт хъыбарегъащIэ IэнатIэхэр иужь зэманым нэхъыбэу зытепсэлъыхьыр Мырзэ Резуан Мэзкуу и «Спартак»-м зэрыхагъэхьарщ. Ди лъагэгъур абы илъэсищкIэ хэтынущ икIи ар иджыри къэс зея «Ростов»-м адыгэ щIалэр къиутIыпщын папщIэ еврэ мелуани 3,5-рэ иратащ.
Гъубж кIуам Мырзэ Резуан дыщрихьэлIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм. Ар еплъыну къэкIуат Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым 2019 - 2020 гъэхэм щекIуэкIыну зэхьэзэхуэр къызэрызэIуах «Спартак-Налшык» - «Анжи» (Мэхъэчкъалэ) зэIущIэм. КъыджиIащ Тулэ и «Арсенал»-м бэджэнд зэгурыIуэныгъэкIэ зэрыщыIэну пIалъэр иухыу Дон Iус Ростов зэригъэзэжар, ауэ абы и командэм зэрыщымыджэгунум къыхэкIыу ди республикэм иджыпстукIэ и закъуэу зэрызыщигъасэр.
Дэ тщIэрт Урысей Федерацэм футболымкIэ и зэхьэзэхуэ блэкIам «Арсенал»-м хэту фIы дыдэу зыкъэзыгъэлъэгъуа икIи къэралым и командэ къыхэхам ираджа Мырзэ Резуан щIэупщIэшхуэ зэриIэр. Ар зыхагъэтыну щIэхъуэпсырт Европэм и Чемпионхэм я лигэм мыгувэу щыджэгуну «Краснодар»-р, Европэм и Лигэр къызыпэщылъ Мэзкуу и «Спартак»-р, нэгъуэщI гуп лъэрызехьэхэр. Тулэдэсхэри гугъэрт игъащIэм ямыIа ехъулIэныгъэ къахуэзыхьахэм ящыщ ди лъахэгъум и Iуэхухэр зэблэууэ я деж игъэзэжыну. АрщхьэкIэ Мырзэм Налшык дыщыхуэза махуэм и гуащIэгъуэу зэпсалъэрт Мэзкуу и «Спартак»-мрэ «Ростов»-мрэ я унафэщIхэр. Зыр хущIэкъурт нэхъ пуду футболистыфIыр зыIэригъэхьэну, адрейр хуейт, зы соми тримыгъэкIуэдами, мылъку нэхъыбэ къригъэщIыну. ИкIэм-икIэжым зэгурыIуащ. Нэгъабэ зэрыхыхьэрэ, и фащэр щыгъыу, зэIущIищ фIэкIа езымыгъэкIуэкIа Мырзэ Резуан иращIылIа зэгурыIуэныгъэр иухынум илъэситI иIэжу къызэриутIыпщым папщIэ Мэзкуу и «Спартак»-м «Ростов»-м хуигъэкIуэнущ еврэ мелунищрэ ныкъуэрэ. КъищынэмыщIауэ, езы адыгэ щIалэми щхьэхуэу и щхьэзакъуэ контрактым Iэ тридзащ. Абы къыщыгъэлъэгъуащ къыкIэлъыкIуэ илъэсищым Мэзкуу и «Спартак»-м и щIыхьыр зэрихъумэнур икIи къыпэкIуэну улахуэр, саугъэтыр зыхуэдизыр. Ахэри зэрымымащIэр гурыIуэгъуэщ.
Аращи, 2019 гъэм бадзэуэгъуэ мазэм и 18-м щыщIэдзауэ Мырзэ Резуан щыщ зы хъуащ Урысей Федерацэм и футбол командэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэ Мэзкуу и «Спартак»-м (абы нэхърэ нэхъыбэрэ ди къэралым и чемпион хъуа щыIэкъым). Мэзкуудэсхэм я Iуэхухэр иужь лъэхъэнэм хуабжьу гугъусыгъущ. «Спартак»-р илъэс зыбжанэ хъуауэ зыIэщIэлъ мелардырыбжэ Федун Леонид и мылъкум щысхьыркъым лIэщIыгъуэ нэблагъэ ипэкIэ Старостин зэкъуэшхэм къызэрагъэпэщауэ щыта «цIыхубэ командэр» къэралым щыпашэхэм хигъэхьэжын папщIэ. АрщхьэкIэ, Совет Союзыр зэхэщэщэжу Урысей Федерацэр щхьэхуэ хъужа иужькIэ, 1990 гъэхэм сыт щыгъуи псоми ятекIуэурэ чемпионыгъэр зыIэщIэзылъхьэжауэ щыта Мэзкуу и «Спартак»-м абы къыщытригъэзэжыфар 2018 гъэ закъуэращ. Ауэ куэдрэ абыи иригуфIакъым - псалъэмакъ мыщхьэпэхэмрэ зэрыхьзэриймрэ нобэми къыхэкIыркъым.
Iуэхур игъэзэкIуэжыну нэгъабэ и кIэухым ирагъэблэгъа белорус IэщIагъэлI Кононов Олег зэрыхуейм хуэдэу гупыр зэкIэ хузэщIэгъэрыуIуакъым. Апхуэдэу щыхъум тегъэщIапIэ ищIыну жэрдэм къыхилъхьащ Тулэ и «Арсенал»-м къыщызыгъэпэжахэр. Апхуэдэхэт Бакаев Залымхъанрэ Мырзэ Резуанрэ. Ахэр тIури гъуащхьэхъумэныкъуэщ икIи я лъэныкъуэ зырызымкIэ щебгъэрыкIуэурэ я командэм ехъулIэныгъэ куэд къыхуахьащ. Къапщтэмэ, Мырзэм «Зенит»-мрэ «Спартак»-мрэ яхудигъэкIа топхэм я фIыгъэкIэщ тулэдэсхэм я цIэр щIэIуар икIи я тренер нэхъыщхьэ Кононовыр лэжьэну Мэзкуу щIашар. Ар езыри, зэрытлъагъущи, фIыщIэмыщIэу къэнакъым: Iэмал зэригъуэту и пашэхэр зришэлIэжащ. Бакаевым и Iуэхур нэхъ тыншт - «Арсенал»-м бэджэнду «Спартак»-м иритати, къыIихыжащ. Мырзэм гугъу дехьын хуей хъуащ - пасэу зэращIылIа зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, ар иджыри илъэситIкIэ «Ростов»-м ейт. Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам мазэ ипэкIэ ираджа иужькIэ, Резуан и пщIэр нэхъ лъагэжу дэкIуеящ. Ростовдэсхэм ар Iэзэу къагъэсэбэпащ икIи, щIэупщIэ зэриIэр зэралъагъуу, зралъэфыхьу щIадзащ, къыщIахыну мылъкум хэпщIыкIыу хагъахъуэу.
Дапхуэдэу хъуми, Iуэхур тэмэму зэфIэкIащ. Мырзэм Iэмал игъуэтащ куэд набдзэгубдзаплъэу къызыкIэлъыплъ командэ цIэрыIуэм хыхьэну икIи и зэфIэкIыр здынэсыр къыщигъэлъэгъуэну. Ар зэрымымащIэм щыхьэт техъуэфынущ иужь илъэситхум ар зыхэта премьер-лигэм щыджэгухэу Мэзкуу и «Торпедо», Грознэ и «Тэрч» (иджы «Ахмат»), Ленинград областым и «Тосно», «Ростов», Тулэ и «Арсенал» командэхэр. Грознэрэ Дон Iус Ростоврэ къищынэмыщIауэ, адрейхэм ар щыпэшащ. «Тэрч»-мрэ «Ростов»-мрэ и Iуэхухэр щIыдэмыкIами, Резуан и зэран хэлъкъым: япэм псынщIэу фэбжь щигъуэтащ, етIуанэм и тренер нэхъыщхьэм и джэгукIэр зэриубзыхум Мырзэм ейр темыхуэу къыщIэкIащ.
Мэзкуу и «Спартак»-м и тренер нэхъыщхьэ Кононов Олег и унафэм щIэту Мырзэ Резуан зэIущIи 8 Тулэ щригъэкIуэкIауэ аращ. А мащIэри IэщIагъэлI цIэрыIуэм хурикъуащ ди лъахэгъум и зэфIэкIыр зэрылъагэр зэригъэщIэн папщIэ. Абы щыгъуэращ Мырзэм дигъэкIа топхэм «Спартак»-мрэ «Зенит»-мрэ щыхигъэщIар икIи «Арсенал»-р зэи къэмыхъуауэ Iэта щыхъуар. ТопитI зэуэ къахудэзыгъэкIа адыгэ щIалэри мэзкуудэсхэм ягу ираубыдат.
КъищынэмыщIауэ, куэдым ящIэж нэгъабэ ТекIуэныгъэ Иным и махуэшхуэр щыдгъэлъэпIа накъыгъэм и 9-м къалэ-лIыхъужь Волгоград (нэхъапэм Сталинград) щызэхэта Урысей Федерацэм и Кубокыр 2018 гъэм къэхьынымкIэ екIуэкI зэхьэзэхуэм и кIэух зэIущIэр. Ди лъахэгъу Мырзэ Резуан абы щыдигъэкIа «дыщэ» топым и фIыгъэкIэ къэралым и футбол саугъэт нэхъ лъапIэхэм ящыщ зыр Iэрыхьащ Ленинград областым и «Тосно» командэм.
ЗэIущIэм и кIыхьагъкIэ Iэзэгъ лъагэ къигъэлъэгъуащ Мырзэ Резуан. Абы еш ищIэртэкъым икIи щIэх-щIэхыурэ я хьэрхуэрэгъу Курск и «Авангард»-м и гъуащхьэхъумэхэр хуабжьу игъэпIейтейрт. Шэч хэлъкъым а зэхьэзэхуэм и кIэух зэIущIэм ар и футболист нэхъыфIу зэрыщытам. Резуан и гугъуехьхэр псыхэкIуадэ хъуакъым икIи 80-нэ дакъикъэм дигъэкIащ, нэхъапэм зэи къэмыхъуауэ, «Тосно» командэм Урысей Федерацэм и Кубокыр Iэрызыгъэхьа топыр. КъыхэжаныкIа ди щIалэм стадионым исхэм я деж гуфIэщауэ зричащ икIи и футболкэр щихри, адыгэ ныпыр зытет джанэр къыщIигъэщащ «Cherkes» псалъэр ину тетхауэ…
Кубокымрэ дыщэ медалхэмрэ къратыну утыку къыщрашами, Мырзэ Резуан къихьащ адыгэ нып щхъуантIэм щIэту икIи и Iэпкълъэпкъым ар къешэкIауэ гуфIэгъуэр иIэтащ. Абы дэрэжэгъуэ къритащ ди лъэкъэгъу псоми.
Тулэ и «Арсенал»-м хыхьа иужькIэ нэхъ жаныж хъуащ Мырзэр. Мызэ-мытIэу ар зэхьэзэхуэм къыщыхэжаныкIащ икIи Красноярск и «Енисей»-м и гъуэр гъатхэпэ кIуам абы апхуэдизу дахэу хигъэщIати, премьер-лигэм и етIощIанэ джэгугъуэм щынэхъ телъыджэу къалъытащ.
Дауи, а псоми адыгэ щIалэм гулъытэ хэха топджэгум дихьэххэмрэ IэщIагъэлIхэмрэ къахуригъэщIащ икIи хуэфащэ дыдэу Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэ Черчесов Станислав зи унафэщI гупым иригъэблэгъащ. Пэжщ, зэкIэ зыгъэсэныгъэхэмкIэ Iуэхур зэфIэкIащ, ауэ Мэзкуу и «Спартак»-м зэрыхыхьам Iэмал къритыну фэ тетщ мыгувэу тлъагъуну, къэралым и щIыхьыр ихъумэу, европэпсо утыку къихьауэ. Псалъэм къыдэкIуэу къыхэдгъэщынщи. Мырзэ Резуан и пэкIэ Урысей Федерацэм и балигъ командэ къыхэхам иджыри къэс ирагъэблэгъар зы адыгэ щIалэ закъуэщ - 1994 гъэм апхуэдэ пщIэ игъуэтащ Владикавказ и «Алания»-м хэту къэралым и чемпион хъуауэ щыта гъуащхьэтет цIэрыIуэ Хьэпэ Заур.
Мэзкуу и «Спартак»-м и генеральнэ директор Цорн Томас шэч къытрихьэркъым Мырзэм я командэр зэригъэлъэщынум:
- Мырзэ Резуан дэ къытхохьэ Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам ираджагъащIэу. Дэ къытIэрыхьащ техникэ гъуэзэджэ зиIэ, гъуэм лъэщу икIи Iэзэу еуэ футболист. Аращи, «Спартак»-м и сэмэгу лъэныкъуэр къызэгъэпэща хъунущ ебгъэрыкIуэныгъэм хуэIэкIуэлъакIуэ щIалэ жыджэркIэ, - жиIащ абы лъэныкъуэхэм зэгурыIуэныгъэм Iэ традза иужькIэ. - Резуан и зэфIэкIхэм фIыуэ щыгъуазэщ ди тренер нэхъыщхьэр. КъищынэмыщIауэ, иджыблагъэ къытхыхьэжа Бакаев Залымхъан дэщIыгъуу абы хъарзынэу зыкъыщигъэлъэгъуащ Тулэ и «Арсенал»-м. А тIур лъэныкъуэ зырызымкIэ щебгъэрыкIуэурэ я хьэрхуэрэгъухэр ягъэгулэзу щытащ. Иджыри апхуэдэу зэрыщытынум шэч къытесхьэркъым.
- Мэзкуу и «Спартак»-м сыхыхьэн папщIэ слъэкI псори злэжьащ икIи иджы щыщIэдзауэ къэралым и футбол клуб нэхъ цIэрыIуэ дыдэм сэри сыщыщщ. Зэхьэзэхуэ блэкIам Тулэ и «Арсенал»-м дыхэту ехъулIэныгъэфIхэр диIащ икIи абыхэм къапытщэну ди мурадщ, - къыпищащ псалъэмакъым Мырзэ Резуан. - Кононов Олег хуейт и гупым сыхигъэхьэну, сэри абы и унафэм сыщIэту сыджэгуну сфIэфIщ. Ди мурадхэр зэкIэ къыдэхъулIащ, адэкIэ текIуэныгъэ инхэм дыщIэбэныну къытпэщылъщ. Ахэр зыIэрыдгъэхьэн папщIэ тхузэфIэкI псори зэретхьэлIэнум шэч хэлъкъым.
Бахъсэн къалэм къыщалъхуа ди лъахэгъу щIалэм иужь лъэхъэнэм урысей футболым и цIэр фIыкIэ зэрыщыIуар гуапэщ. Дыпэплъэнщ Мырзэ Резуан и текIуэныгъэщIэхэм икIи премьер-лигэм зэрыхэта илъэсихрэ ныкъуэм къриубыдэу «Спартак-Налшыкыр» зэи зытемыкIуэфа икIи ди республикэм къэкIуэхукIэ къыздашэ топджэгум дихьэххэм сыт щыгъуи бэлыхь дыхэзыгъэту щыта Мэзкуу и «Спартак»-м, дыхуей-дыхуэмейми дыдэщIынущ, абы адыгэ щIалэ зэрыхэтым папщIэ. Тхьэм и насып тригъакIуэ!
Мырзэм мэзкуудэсхэр нэхъапэм куэдрэ игъэгулэзащ.
«Спартак»-м и къызэгъэпэщакIуэхэм ящыщ Старостин Николай и сурэтым гупым къыхыхьэхэр трегъэгушхуэ.
Мырзэ Резуанрэ Кононов Олегрэ «Арсенал»-м щыщыIам.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "608.txt"
} |
Ди жьантIэм куэдрэ удэсыну, ди нэхъыжьыфI!
ЦIыхум щIыхь къыхуэзыхьыр и ныбжьыркъым, атIэ и лэжьыгъэрщ. Адыгэ лъэпкъым и пщIэ лъагэр зи IэужькIэ, гуащIэдэкIкIэ къэзыхьахэм, зыхуэфащэхэм ящыщ зыщ Гъут Iэдэм. Ар IуэрыIуатэр, псом хуэмыдэу эпосым къызэщIиубыдэ жанр лIэужьыгъуэхэр джыным пасэу дихьэхащ икIи щIэныгъэ тхыгъэ куэд и къалэмыпэ къыщIэкIащ. Абы къикIыркъым IуэрыIуатэм и адрей лъэпкъыгъуэхэр Iэдэм гулъытэншэу къигъэнауэ: лирикэми драмэми хыхьэ жанрхэм теухуауэ щIэныгъэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIэу, ауэ зэIубз мыхъуа Iуэхугъуэ куэд абы къитIэщIащ.
А псоми къадэкIуэу, Iэдэм и гуащIэ хилъхьащ лъэпкъ литературэр, абы и къежьапIэр, зэрызиужьар, IуэрыIуатэм щигъэзащIэ къалэныр гъэнэхуным. Пэжщ, илэжьам куэди тетхыхьащ, ауэ дэри къыдбгъэдэкIыу мыр къыжытIэну дыхуейт: Гъутыр щIэныгъэрылажьэ нэхъ Iэзэ дыдэу адыгэ лъэпкъым къыхэкIахэм ящыщщ. Абы хуабжьу лэжьыгъэшхуэ зэфIихащ. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, адыгэ IуэрыIуатэр щызэхуэхьэсыжа тхылъхэр, литературэр лъэныкъуэ куэдкIэ джыным триухуа щIэныгъэ тхыгъэхэр, адыгэ узэщIакIуэхэм ехьэлIауэ дунейм къытехьахэр, лъэпкъым къыхэжаныкIа щIэныгъэлIхэм яхуитхахэр, ди адыгэ тхакIуэ-усакIуэхэм я тхыгъэхэм яхуэгъэпса критикэ лэжьыгъэ хьэлэмэтхэр. Зы шэчи къытетхьэркъым а псори ди IуэрыIуатэр, литературэр зыджыну, къэзыхутэну гукъыдэж зыщI щIалэгъуалэм хуабжьу сэбэпышхуэ зэрахуэхъум. Щапхъэщ нобэ щIэныгъэм хыхьа щIэблэр Iэдэм и чэнджэщ щхьэпэхэм тету зэрылажьэр. Абы къегъэлъагъуэ ар егъэджакIуэ-гъэсакIуэуи зэрыщытыр.
Iэдэм и фIыгъэ хэлъщ тхыдэр, пасэрей щэнхабзэр, IуэрыIуатэр щызэпкърыхауэ щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэм ятха монографиехэр, статьяхэр зэгъэкIуауэ къызэрыдэкIым. Сыт хуэдэ упщIэкIи абы зыхуэдгъазэми, и Iуэху къегъанэри жэуап къыдет, къыдэхъулIа лэжьыгъэ мащIэмкIи щытхъу псалъэ дахэхэр къытхуегъэфащэ, щыуагъэ тIэщIэкIахэми Iэдэбу гу лъыдегъэтэж, а щIыкIэмкIэ лэжьыгъэм дызэрыдригъэхьэхыным хущIэкъуу.
Апхуэдэу Iэдэм дызыхуиущийхэм ящыщщ ди япэ ита щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэхэр и лъабжьэу дэ езым ди гупсысэ зэфIэдгъэувэфыныр, ар тегъэщIапIэхэмкIэ щIэдгъэбыдэжыфу зедгъэсэныр.
ГъутI Iэдэм и IэдакъэщIэкIхэр яхуэщхьэпэщ еджакIуэхэми студентхэми. Курыт еджапIэхэм папщIэ абы зэхилъхьащ адыгэ литературэмкIэ тхылъхэр, хрестоматиехэр, программэхэр.
IуэрыIуатэм и пщIэм, лъэпкъ литературэм дежкIэ абы иIэ мыхьэнэм теухуа псалъэмакъ купщIафIэ куэд студентхэм ядрегъэкIуэкI Iэдэм, диплом лэжьыгъэхэр щагъэхьэзыркIэ, и чэнджэщхэмкIэ защIегъакъуэ. Шэч хэлъкъым апхуэдэ зэдэлэжьэныгъэм щIэблэм я дежкIэ икъукIэ мыхьэнэшхуэ зэриIэм.
НыбжьыщIэхэм яхуэгъэза тхыгъэхэм гъэсэныгъэ-ущииныгъэ мыхьэнэ яIэныр къалэн нэхъыщхьэу зэрыщытым куэд дыщыгъуазэщ. Абыхэм я ухуэкIэри, купщIэри, ящIэлъ гупсысэри а къалэн нэхъыщхьэм телажьэу щытщ. УФ-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэт Гъут Iэдэм и усэхэм, рассказхэм, новеллэхэм, очеркхэм хэбгъуэтэнкъым гъэсэныгъэ, акъыл, Iущыгъэ гуэр къызыхыумыхын.
КъыжытIахэм я щыхьэтщ Гъутым жылагъуэм щиIэ пщIэ лъагэр. ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей академием, Къэбэрдей-Балъкъэр, Шэшэн республикэхэм я парламентхэм, КъБР-м и Правительствэм, Дунейпсо Адыгэ Хасэм, нэгъуэщI IэнатIэ, IуэхущIапIэ зыбжанэми я щIыхь тхылъхэр, цIэ лъапIэхэр къыхуагъэфэщащ еджагъэшхуэм, къэпщытакIуэ гуп зэмылIэужьыгъуэхэм хагъэхьэ.
Гъут Iэдэм зи къару илъыгъуэ щIэныгъэлIщ, литературэ критикщ, тхакIуэщ, усакIуэщ, лэжьакIуэ лъэрызехьэщ. Абы ноби ирегъэкIуэкI лъэпкъ IуэрыIуатэм, литературэм и зыужьыныгъэм ехьэлIа къэхутэныгъэхэр. Ахэр адыгэ лъэпкъым и дежкIэ уасэ зимыIэщ, налкъут кIанэм пэлъытащ. Дэ дрогушхуэ Iэдэм хуэдэ нэхъыжь ди япэ иту дызэрылажьэм. ЩIэблэм и гъэсакIуэ пажэм дохъуэхъу ди жьантIэм куэдрэ узыншэу дэсыну.
ХЬЭГЪЭЖЕЙ Лианэ, ИГИ КБНЦ РАН-м адыгэ IуэрыIуатэмкIэ и къудамэм и лэжьакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "609.txt"
} |
Адыгэ шхыныгъуэхэр Пасэрей хугу пIастэ
Псы къэкъуалъэм хугу лъэсар хакIутэ, зэIащIэри и щхьэм къыдрихьеяр чымчыркIэ къытрах, мафIэр цIыкIу ящIри шыуаныщхьэр тепIауэ дакъикъэ 15-16-кIэ ягъавэ псыр щIэвэщIэху. ИтIанэ пIастэр мафIэм тету бэлагъкIэ дакъикъи 8-10-кIэ япщ. ПIастэр щIимысыкIын щхьэкIэ, шыуан лъащIэм бэлагъкIэ щIоIэбэри, хугу гъущэ къабзэ тIэкIу кIэщIакIутэ. Абы пIастэм мэ дахэ къыхрегъэх.
Хьэзыр хъуа пIастэр Iэнэм трагъэщатэри я Iэр псы щIыIэм хащIэурэ зэпэплIимэу яубэ Iувагъыр см 8-10 хъууэ. Апхуэдэу щIа пIастэр дахэ мэхъу, куэдрэ щылъщ, пкъыи щIэтщ. ПIастэр фIыуэ мыгъэжьамэ цIынэу къонэ, зэпылэл мэхъури пхузэпыупщIыркъым. Ар лыхэкIхэм дашх. Пасэрей пIастэр адрей пIастэхэм нэхърэ нэхъыбэрэ щылъщ. Пасэрей пIастэ жьам пщтырагъыу иIэщ градуси 106-рэ.
Халъхьэхэр (цIыхуищ Iыхьэ):
Хугуу - г 425-рэ, псыуэ - г 1000
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "61.txt"
} |
Езым и дамыгъэ иIэжу
Ныбжьэгъум и псалъэ
Филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Гъут Iэдэм щIэныгъэ дунейм пщIэшхуэ щызиIэхэм ящыщщ. Апхуэдэ гулъытэр къыпэкIуащ абы и гуащIэ хьэлэлымрэ и зэхэщIыкI лъагэмрэ. КIуащ БетIал и усэ цIэрыIуэм хэт «Зэманыр IуэхукIэ зыгъэнщIыфыр аращ езы зэманыр зейр. Iуэху щIакIэ махуэм пэувыфыр аращ къэкIуэнур зи дунейр» сатырхэм нэхърэ нэхъ тэмэму Гъутым и хьэлыр, и щэныр, и дуней тетыкIэр наIуэ къэзыщIыф щымыIэми ярейщ. ФэрыщIагъи, псалъэ дыгъэли хэмылъу жызоIэри, ахэр Iэдэм хуэфащэ дыдэщ.
Iэдэм илъэс куэд хъуауэ соцIыху икIи си ныбжьэгъу нэхъыфIхэм яхызобжэ. КъищынэмыщIауэ, Iэдэмрэ сэрэ ди студент, аспирант зэманхэм щIакхъуэ Iыхьэ зэдэдгуэшу етхьэкIащ. А лъэхъэнэр адыгэ литературэм и «дыщэ пхъуантэр» щаузэд зэмант (урыс литературэм зыщричауэ къалъытэр 60 гъэхэрт, адыгэ литературэм дежкIэ 60 - 70 гъэхэр нэхъ тхуэмахуэу къыщIэкIынщ). Ди литературэм ЩоджэнцIыкIу Алий и ужькIэ илъэс 15 хуэдизкIэ «махуэл» ищIа нэужь, я зэчийр къызыкъуахащ КIыщокъуэ Алим, Теунэ Хьэчим, Шортэн Аскэрбий сымэ. Абыхэм къакIэлъыкIуащ МэшбащIэ Исхьэкъ, IутIыж Борис, Бещтокъуэ Хьэбас, Бицу Анатолэ, Къуиикъуэ Налбий, Дыгъужь Къурмэн, Бемырзэ Мухьэдин, Нэхущ Мухьэмэд, Ацкъан Руслан, нэгъуэщI тхакIуэхэри. Литературэм и мызакъуэу, лъэбакъуэшхуэ ичащ литературэдж щIэныгъэми филологие псоми. Мыбдеж зи цIэ япэ къыщиIуапхъэхэм ящыщщ Гъут Iэдэм.
Ар студенту щыщытам, гу лъыстат тхылъ куэд зэреджэм, ахэр и стипендие мащIэм къыкIэричурэ къызэрищэхум. Iэдэм урыс литературэм къыщыунэхуа усакIуэ гъуэзэджэхэу Евтушенкэ Евгений, Вознесенский Андрей сымэ, лъэпкъ литературэхэм цIэрыIуэ щыхъуахэу Гамзатов Расул, Кулиев Къайсын, КIыщокъуэ Алим, нэгъуэщIхэми я усэхэр гукIэ зригъащIэрт. Нобэр къыздэсми Гъутым тхылъ еджэным хуиIэ «псыхуэлIэр» икIакъым, ар щыгъуазэщ, адыгэ литературэм и мызакъуэу, хамэ къэрал литературэхэми урыс литературэми щекIуэкIхэм. ЩIэныгъэлIым зэхуихьэсауэ къигъэсэбэп библиотекэр инщ. Илъэс щэ ныкъуэм нэсауэ Iэдэм тхьэмахуэ къэс щIепщытыкI «Литературная газета»-р. Ари и щыхьэтщ абы и щIэныгъэм хигъахъуэ зэпыту зэрыщытым.
Лъэпкъ щIэныгъэлI цIэрыIуэм и щIыбагъ къыдэлъщ щытхъушхуэ къызыпэкIуа къэхутэныгъэ куэд. Iэдэм зэрылэжьакIуэшхуэр къагъэлъагъуэ и статья щэ бжыгъэхэм, и Iэдакъэ къыщIэкIа тхылъхэм, и къэхутэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм. ЩIэныгъэ зыбжанэм хуэIэижьщ ар, ауэ псом япэ игъэщыпхъэр IуэрыIуатэм хуищIа хэлъхьэныгъэ инырщ. А IэщIагъэращ Москва СССР-м щIэныгъэхэмкIэ и Академием хэт Дунейпсо литературэмкIэ институт пажэм аспирантурэм зыщыхуеджари, абдеж щыпхигъэкIа кандидат, доктор диссертацэхэри зытеухуари.
Иджы Гъутым фольклористикэм, филологие псом деж щызэфIиха Iуэхухэм лъабжьэ яхуэхъуа зы щхьэусыгъуэ сэтей къэсщIмэ сфIэигъуэщ. ЦIыхур дунейм щытеткIэ, Iуэху зэмылIэужьыгъуэ Iэджи илэжьын хуей мэхъу. Нэхъыбэм я къарур зэкIэщIач, иракъухь. Iэдэм зэрыщIалэрэ къыхихащ и Iуэху нэхъыщхьэр - филологиер. Пэжщ, абы и къуэпситI зэдехьыр: IуэрыIуатэмрэ литературэмрэ, ауэ а тIури «зы хадэм къыщокI».
Гъут Iэдэм къихутэну темэхэр къызэрыхихымкIи нэрылъагъущ ар зыгуэрым хиша гъуэгу зэрытемыхьэр. И монографиехэм, статьяхэм, диссертацэхэм къыщиIэт проблемэхэр щIагъуэу зэмылэжьахэщ, нобэрей щIэныгъэлIхэм я къалэмыр зыхунэмысахэрщ. Куэдым зэращIэщи, диссертацэхэм хамэ гупсысэ къыщызыгъэсэбэпыр мащIэкъым. Абы щхьэтечауэ ВАК-р нобэ топсэлъыхь. Гъут Iэдэм и къэхутэныгъэхэм сыт щыгъуи и Iуэху еплъыкIэ щиIэжщ. И доктор диссертацэм щызэпкърихащ темэ нэхъ гугъу дыдэхэм хабжэ «Нарт» эпосым и поэтикэр. Апхуэдэхэщ и сыт хуэдэ лэжьыгъэри - езым и дамыгъэ тетщ. Адыгэ IуэрыIуатэр фIы дыдэу Iэдэм зэрищIэм зыми шэч къытрихьэркъым. IуэрыIуатэр къихутэ къудейкъым, атIэ ар жыджэру зэхуэзыхьэсхэм яхэтщ 70 гъэхэм къыщыщIэдзауэ. Экспедицэм хэту Кавказ Ищхъэрэм, хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я деж и лъэ нихусащ Iэдэм. Ар нэхъыщIэфIу я гъусащ Шортэн Аскэрбий, КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур сымэ. Абыхэм ятеухуауэ статья зыбжанэ итхащ, зи Iэрытххэм елэжьаи яхэтащ.
Редактор IэщIагъэми хуэIэижьщ Гъутыр. Абы фIы дыдэу ещIэ урысыбзэри адыгэбзэри. Iэдэм и тхыгъэ щхьэхуэхэр къыщыдэкIащ Москва, Владикавказ, Тбилиси, Налшык, Элиста къалэхэм, США, Сирие, Югославие къэралхэм. Куэд щIакъым Iэдэм и «Адыгэ эпос» тхылъыр Германием нэмыцэбзэкIэ зэрыщытрадзэрэ.
Нобэ Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу щIэныгъэлIхэу IуэрыIуатэм елэжьхэм Гъут Iэдэм япэ ирагъэщ. Аращ ар доктор диссертацэ щыпхагъэкI Советхэм щIыхагъэхьари, оппоненту къыщIыхахари, дунейпсо щIэныгъэ конференцхэм доклад щищIыну щIрагъэблагъэри. (ИлъэситI ипэкIэ Москва щекIуэкIа мыхьэнэшхуэ зиIэ конференцым Кавказ псом щыщу Iэдэм и закъуэщ ирагъэблэгъар).
Литературэдж щIэныгъэм Гъутым хуилэжьари зыкIи нэхъ мащIэкъым. Абы и IуэхукIэ (литературэ къудамэм и унафэщIу щыщытам зэхилъхьат) Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым къэбэрдей литературэмкIэ и къудамэм томитI хъууэ къыдигъэкIащ «Адыгэ (къэбэрдей-шэрджэс) литературэм и тхыдэ» (ещанэ томри хьэзыр мэхъу). Абы Iэдэм и статья купщIафIэ зыбжанэ ихуащ.
Литературэм елэжьхэм, къэзыхутэхэм Гъут Iэдэм пщIэ къызэрыхуащIым и щыхьэтщ абы къелъэIуу Урысей Академием хэт Гамзатов Гаджи и лэжьыгъэ къыхэхахэр зэрыт тхылъышхуэм и пэублэ псалъэ убгъуар зэрырагъэтхар.
Иужь зэманым публицистикэм зритащ еджагъэшхуэм - жылагъуэр зыгъэпIейтей Iуэху зэIумыбзхэр къыщеIэт газетхэм, журналхэм къытрадзэ и тхыгъэхэм. Радиоми телевиденэми къыщеIэт адыгэ литературэм, щэнхабзэм теухуа и гупсысэхэр. Мыбдежи цIыхухэм я деж нехьэсыф и псэлъэкIэ дахэр, и гупсысэ лъагэр.
Сыт хуэдэ еджагъэшхуэри зэрыгушхуэщ щIэныгъэлI гъэхьэзырын Iуэхур. Гъут Iэдэм иIэщ абы и унафэкIэ, и чэнджэщхэмкIэ кандидат, доктор хъуа зыбжанэ. Абыхэм яхэтщ темэ гугъу дыдэхэм елэжьахэри (псалъэм папщIэ, адыгэ усэ гъэпсыкIэм), иджыри зыми зи гугъу ямыщIа тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр зэпкърызыхахэри.
Зэманыр IуэхуфIхэмкIэ зыгъэнщIыф езы Iэдэм и зэманым хуэфащэщ: лъэпкъым хуолажьэ, и щхьэм пщIэ хуещIыж, ныбжьэгъуфIхэр иIэщ. Сохъуэхъу узыншэу, хуэфащэ пщIэ иIэу фIыуэ илъагъу, зыхуэIэзэ лэжьыгъэм пэрытыну, гъащIэ кIыхь иIэну.
БАКIУУ Хъанджэрий, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "610.txt"
} |
Хэхэс адыгэхэм я япэ лъагъуэхэш
«Эльбрус» тхылъ тедзапIэм 2001 гъэ лъандэрэ къыдигъэкI «Ди цIыху цIэрыIуэхэр» серием хэту дунейм къытехьащ «ХьэфIыцIэ Мухьэмэд: хэхэс адыгэхэм я лъагъуэхэш» («Мухамед Хафицэ: первооткрыватель черкесского зарубежья») тхылъыр.
ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием хэт, КъБР-м, КъШР-м, АР-м щIыхь зиIэ я журналист, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ теухуа тхыгъэхэр, очеркхэр, зэпсэлъэныгъэхэр, къыхужаIахэмрэ къызэрехъуэхъуахэмрэ щызэхуэхьэса мы тхылъыр адыгэ публицист, журналист, жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэм и ныбжьыр илъэс 70 щрикъум ирихьэлIэу къыдагъэкIащ.
Адыгэ дунейм щыцIэрыIуэхэу, лъэпкъ щIэныгъэм, щэнхабзэм, гъуазджэм, жылагъуэм я лэжьакIуэхэу Бэчыжь Лейлэ, МэшбащIэ Исхьэкъ, Нэхущ Iэдэм, ШинкIубэ Бэгърат, IутIыж Борис, МафIэдз Сэрэбий, Къэрмокъуэ Мухьэмэд, Тхьэгъэзит Зубер, Сэхъурокъуэ Хьэутий, Пащты Герман, КIыщ Мухьэдин, Нэхей Тамарэ, БжэныкIэ Мухьэб, Уэхъутэ Александр, Псыхэмыхьэ Мусэ сымэ, нэгъуэщI куэдми лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм Мухьэмэд хужаIахэр, къыхуатха тхыгъэхэр зэхуэхьэсыжыным, зы тхылъым щызэщIэкъуауэ къыдэгъэкIыным елэжьащ «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэ ЖьэкIэмыхъу Маринэрэ политикэмкIэ, жылагъуэмрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ къудамэм и унафэщI НэщIэпыджэ Замирэрэ.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и творчествэм теухуа тхылъыр «Ди цIыху цIэрыIуэхэр» серием хэту къыдэгъэкIыныр зи жэрдэмыр «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм и унафэщI Ацкъан Русланщ. ИкIи абы щхьэусыгъуэ иIэщ: ХьэфIыцIэр къэзымыцIыху адыгэ хэкуми хамэ къэралхэми щыIэкъым, и гурылъ и гъуазэу лъэпкъым хуэлажьэ зэпытщ.
Тхылъыр къызэрыдэкIар урысыбзэми, абы итщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и гъащIэм, и лэжьыгъэм теухуауэ адыгэбзэкIэ ятха очеркхэри, зэманымрэ цIыхухэмрэ къызэрыщ сурэт гъэщIэгъуэнхэри, щхьэхуэу щызэхуэхьэсащ пасэрей адыгэ цIэрыIуэхэм я теплъэу Мухьэмэд реконструкцэ иригъэщIахэр. Псалъэм папщIэ, Инал Нэху, Идар Темрыкъуэ, абы ипхъухэу Мэлхъурыб, Алтыншаш, Гуащэнэ сымэ, Жанхъуэт Кушыку, ХьэтIохъущокъуэ Кургъуокъуэ, нэгъуэщIхэми я сурэтхэр щымыIауэ, ауэ ятеухуа тхыгъэхэм абыхэм я теплъэр къызэрыхэщыжыр и лъабжьэу ящIахэр.
Псом хуэмыдэу гъэщIэгъуэнщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд тыгъэ къыхуащIа тхылъхэм тетха псалъэ гукъинэжхэр щызэхуэхьэса Iыхьэр. Абы икъукIэ куэд къыбжеIэ тхылъыр зыхуэгъэпса цIыхум теухуауэ.
Тхылъым и пэублэ псалъэр къызыбгъэдэкI, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ЩIДАА-м и вице-президент Бэчыжь Лейлэ и псалъэхэмкIэ жытIэнщи, «ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и гъащIэри и лэжьыгъэри хуэбгъадэ хъунущ гум и мафIэр цIыхухэм яхуэзыхь нарт лIыхъужьым. Хэхэс адыгэхэм я дунейм теухуауэ абы зэхуихьэ-са, итхыжа, къыдигъэкIа тхыгъэхэм я купщIэр, я кууагъыр, я беягъыр, я мыхьэнэр нэгъэсауэ джа хъуакъым. Ар къапэщылъщ адыгэ тхыдэм, бзэм, щэнхабзэм, гъуазджэм елэжь ди щIэныгъэлIхэм.
Мухьэмэд зигури зи псэри зэIуха цIыхущ, езыр дэзыхьэхым гъусэ къыхуэхъухэри дрегъэхьэх, зытет дунейм и дахагъэмкIэ хэти догуашэ».
Ныбэжь Таисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "611.txt"
} |
Шыфэкъуж Данэ и ныбжьыр илъэс бжыгъэ дахэ зэрырикъумкIэ дохъуэхъу
И псэм и къабзагъым хуэдиз насыпрэ узыншагъэрэ Тхьэм къыбгъэдилъхьэ, зи ужь ит Iуэхум къыпэкIуэ хъерым игу хигъахъуэу Тхьэм куэдрэ игъэпсэу.
Данэ къыщалъхуари къыщыхъуари Налшыкщ, КъБКъУ-р къиухащ, Амман унагъуэ щихьащ. пащтыхьыкъуэ Хьэмзэ и цIэр зезыхьэ Шэрджэс школым адыгэбзэмкIэ иджыпсту щрегъаджэ. Данэ и гурыгъу-гурыщIэхэр усэбзэкIэ къызэриIуатэри гуапэщ, хъуэхъум и гъусэу абы и Iэдакъэ къыщIэкIа усэ зыбжанэ фи пащхьэ идолъхьэ.
Пщыгъупщэжмэ си цIэр
Сыгъынщ си нитIым
Нэпс къыщIэмынэху,
Сэ гуауэ хьэлъэр
ЩIэзуфэнщ сылIэху...
УхуэлIэ хъумэ нобэ
Си гущIэгъу,
БжесIэнщ сэ хуэму:
«Псори пхузогъэгъу!»
Арами щIэщхъум
КъресыкI си гущIэр,
Къызэпеуд гъэпцIагъэм
Ди зэIущIэр...
Сэ гуауэм сихьрэ
Пщыгъупщэжмэ си цIэр,
Къызэгуитхъынщ си бампIэм
Мы щIы фIыцIэр...
МащIэрэ куэдрэ
Розэ плъыжьыбзэр пхузощIыр уэ тыгъэ,
КъысфIощIыр а тыгъэр КъуэкIыпIэм и лыгъэ.
Розэ хужьыбзэу сэ уэстым къыбжеIэ:
ФIыцIагъэм си гущIэр къэхъункъым щриIэ.
Розэ гъуэжьыбзэм, си щIасэ, си щIыхь,
Гурыщхъуэ къегъэщIри, псэр хедзэ бэлыхь.
Гурыщхъуэм и мащIи и куэди схуэмыхь,
КъысфIощIыр гурыщIэм ар хъуауэ и щхъухь:
ЛIэныгъэщ и мащIэр!
ЛIэныгъэщ и куэдыр!
ЦIыху
Мы дунейр зэшыгъуэщ языныкъуэм.
Дунеижьым куэдрэ согупсыс:
ХуэмыщIауэ нобэ зи гур ныкъуэм
ГурыфIыгъуи гуапи къылъымыс.
Жэщыр хъумэ, къотIысхьэж мазэщIэр,
Пщэдджыжьыпэм дыгъэр къыщIопсыж.
Къеблэгъамэ лъахэм илъэсыщIэр,
Гъэ блэкIар, арати, ныщIелъхьэж.
Жэщи махуи емызэш толъкъунхэр,
ПсыIум ахэр куэдрэ йоныкъуэкъу.
Мывэ джей псыхьахэм къыдэкIыну
Куэдрэ къохъу толъкъунхэр щыхущIэкъу.
ЙокIуэтыж толъкъунхэр езэшауэ.
Псыр губжьати къигъэнакъым лъэкI...
Дунейм теткъым цIыхум хуэдэу зэуэ
ЕрыщагъкIэ куэд зыхузэфIэкI.
КъыщIишынщ къумыщIым дагъэ фIыцIэр,
ЩигъэкIынщ пшахъуэщIым гъавэ бэв.
Ауэ цIыхум куэдрэ и цIыхуцIэр
Щогъупщэжри, бампIэ куэд егъэв...
Мы дунейр зэшыгъуэщ языныкъуэм.
Дунеижьым куэдрэ согупсыс:
Щхьэ зилIэжрэ зыри хуэмыныкъуэм?!
Щхьэ фIэкIуэдрэ лъахэм и нэмыс?!
ЩымыIэжу хьэ зэрышхи, дауи,
ХуэмыщIахэм къахуимыхуэу щыгъ,
НыщIалъхьэжу тхьэмыщкIагъи гуауи
Щхьэ мыхъужрэ цIыхухэр зэрыIыгъ!
Гурыщхъуэ
Уэ тенджызым сакъыу сыщохъумэ.
Сыщохъумэ гуауэм, уемызэш.
Жэщ мазэхэу гъуэгу сытехьэ хъумэ,
Батэкъутэр къохъур уэ щыбгъэш.
Уэ ухуэдэщ плъырым. Жэщи махуи
Зы дакъикъэ нэхэр стумыгъэкI.
Мы дунейм ущимыIэж зы Iуэхуи -
Псэ лъэхъуэщым ибгъэлIыхьым фIэкI.
Сыщохъумэ лъагъуныгъэм, дыгъэм,
Губгъуэ хуитым икъухьа накъыгъэм,
ГурыфIыгъуэм, ныбжьэгъугъэ къабзэм,
Къуалэбзу жыгыщхьэм щыбзэрабзэм...
Псори хъуащ гурыщхъуэм IэщIэмыкI,
Хъуащ си гъащIэр уи бэлыхь хэмыкI.
Псэр ныхуолIэ гурыфIыгъуэ нобэ.
Псэм и гуфIэр гуауэм къыпегъэщ.
О, дэ ди Тхьэ, къыумыхьыжу тобэ,
Гъэсэхыж къэмынэу зы лъэхъуэщ!
ШЫФЭКЪУЖ (ХьэфIыцIэ) Данэ.
НэщIэпыджэ Замирэ, Адыгэ Республикэм щIыхь зиIэ и журналист.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "612.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
ИкIэщIыпIэкIэ унафэ зытещIыхьыпхъэ
Сыт хуэдэ зэмани цIыхум гулъытэшхуэ хуещI зэфэ псым и фIагъымрэ къабзагъымрэ, абы узыншагъэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщи.
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, дыкъэзыухъуреихь дунейм и щытыкIэр екIэкIуэхукIэ, псыхэри нэхъыкIэ мэхъу. Къэралым и щIыпIэ куэдым бжьамийхэм къыщиж псыхэм я фIагъымкIэ мыарэзыуэ, цIыхухэр абыхэм емыфэж хъуащ. ХэкIыпIэу къагъуэтаращи, птулъкIэхэм иту тыкуэнхэм щIэтхэр къащэху. Ауэ а птулъкIэхэм итхэм я фIагъми шэч къытозыгъэхьэ щхьэусыгъуэ куэд щыIэщ. «Ростех» IуэхущIапIэм и унафэщI Чемезов Сергей УФ-м и Президент Путин Владимир иджыблагъэ щыIущIам а Iуэхугъуэм щыхьэт техъуащ. Абы жиIащ птулъкIэхэм иту Урысейм и сату щIыпIэхэм щащэ псыхэм я Iыхьэ плIанэр мардэм къимызагъэу. ЩIыщIагъыпсхэр къыдрашейуэ ягъэкъэбзэн хуейщ, ахэр птулъкIэхэм ирагъэхъуэн ипэкIэ, ауэ а хабзэр зымыгъэзащIэхэр егъэлеяуэ куэд хъуащ иужь зэманым. Абы пыщIа ныкъусаныгъэхэр гъэзэкIуэжынымкIэ хэкIыпIэу Чемезовым къигъэлъэгъуащ цIыхур зэфэ псым и фIагъыр зыхуэдэн хуейр убзыхуауэ, ар птулъкIэхэм изыгъахъуэ IуэхущIапIэхэр абыхэм ткIийуэ тетыныр яхуэгъэувыныр.
«ЩыIэ мардэхэм темыту птулъкIэхэм ирагъахъуэ псыр ди къэралым процент 25 - 30 хуэдиз щохъу. А бжыгъэр процент 80-м щынэс щIыналъэхэри диIэщ. Иджыпсту ди тыкуэнхэм щащэ псым утемышыныхьын хуэдэу щыткъым. Абы гулъытэ хэха хуэщIын хуейщ. «Роспотребназдор»-ми къыхилъхьащ ящэ псыр мардэ пыухыкIам игъэзэгъэн хуейуэ», - жиIащ унафэщIым.
Дызэрыщыгъуазэщи, псы игъэхъуапIэхэр нэхъыбэу здэщыIэр кавказ щIыналъэрщ. Псы хущхъуэхэр щыкуэд щIыпIэхэр апхуэдэ щIыкIэкIэ къэгъэсэбэпыныр тэмэмуи къыщIэкIынт, ауэ мылъкушхуэ къыпэкIуэу хуежьа нэужь, сыт хуэдэ Iуэхуми псори «йопщI», ар фейдэ хэхыпIэ ящIыну.
УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым и УнафэщI Матвиенкэ Валентинэ жиIащ а Iуэхум хэлъ ныкъусаныгъэхэр зыгъэзэкIуэжыфыну унафэ зэрагъэхьэзырыр.
«Ди тыкуэнхэм я дапхъэхэм тет птулъкIэхэм ит псым и фIагъыр зыхуэдэр гуэрыIуэгъуэкъым. Кавказым и минеральнэ псыхэра хуэдэу тетхауэ, ауэ итхэр, бжьамий нэхъ гъунэгъум кърагъэжауэ». Абы жиIащ Кавказым къыщыщIэж псыхэрауэ жаIэурэ зи продукцэр изыгъэкIыну, абы фейдэ къыхэзыхыну хэтхэм ар хуадэнкIэ Iэмал зэримыIэр икIи а Iуэхум икIэщIыпIэкIэ унафэ зэрытещIыхьыпхъэр.
ЩIэблэр зэплъ фильмхэм топсэлъыхь
Нобэ щIэх-щIэхыурэ дыхуоплъэкIыж блэкIа лъэхъэнэм, абы щыгъуэ дызытета хабзэхэм, къэралым щыIа щытыкIэм. Зыдогъапщэ дызыхэпсэукI зэманымрэ илъэс зытIощIырыпщIкIэ узэIэбэкIыжмэ ди нэгу щIэкIамрэ. ЖыпIэнурамэ, куэдым гупыкIыгъуейуэ къалъытэ совет лъэхъэнэм дыщIехъуэпсэжын гуэрхэри хэлъщ.
Псалъэм папщIэ, а зэманым траха фильмхэм яфIэфIу къытрагъэзэжурэ емыплъ куэд къытхэту пIэрэ? Балигъхэм папщIэ трахахэм нэмыщI, сабийхэм, ныбжьыщIэхэм яхуэлажьэ киностудие хэхахэри иIэт Совет Союзми, гъэсэныгъэ-ущииныгъэ мыхьэнэ зиIэ фильмхэр трахырт. Сабийхэм я закъуэтэкъым апхуэдэ фильмхэм дахьэхыр, балигъхэри яфIэфIу еплъырт абыхэм.
А лъэхъэнэм фIыуэ хэлъа куэд ди гъащIэм къыщагъэщIэрэщIэжыну яужь итщ къэралым и унафэщIхэм. УФ-м ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм Сабийхэм папщIэ фильмхэр техынымкIэ и советым иджыблагъэ иригъэкIуэкIа зэхуэсым щытепсэлъыхьащ мы гъэм зэлэжьыну я мурад фильмхэм. ЗэкIэ зэрытраухуамкIэ, фильмибгъум къэрал субсидиехэр хухахынущ. Абыхэм нэмыщI, къэрал мылъкукIэ трахыну я мурадщ фильм 11. Нэхъ иужькIэ зэлэжьыну фильмитхуми тепсэлъыхьахэщ.
Я сюжеткIэ зэтемыхуэми, дэтхэнэ фильмми хуагъэув къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ ныбжьыщIэхэр дахагъэ, гуапагъэ, гущIэгъу яхэлъыным хуэущииныр, ахэр хэкупсэу къэгъэхъуныр. Советым хэтхэм нэхъ гъэщIэгъуэну къалъытахэм хохьэ зыгъэпсэхугъуэ мазищым къриубыдэу телефонхэр къамыгъэсэбэпыну зэгурыIуа зэныбжьэгъу гупым я Iуэху къызэрекIуэкIам, ахэр зэрыхуа щытыкIэ къызэрымыкIуэхэм къызэрикIыфа щIыкIэм теухуар.
Ди сабийхэр зэплъ, ахэр зыщIапIыкI фильмхэм къэралым и къэкIуэнум дежкIэ мыхьэнэшхуэ зэриIэр хьэкъыу япхыкIауэ жыпIэ хъунущ а Iуэхур къезыхьэжьахэм.
Нобэ
♦Урысейм щагъэлъапIэ Кадастр инженерым и махуэр
♦Удз гъагъэхэмкIэ IэщIагъэлIхэм я махуэщ
♦1790 гъэм Франджым и ипщэ-къухьэпIэ лъэныкъуэм, Барботан къалэ цIыкIум пэмыжыжьэу, къыщехуэхащ вагъуэижыпкъ (метеорит). ЩIым къытехуауэ дунейпсо тхыдэм япэу иратхар аращ.
♦1937 гъэм Америкэм щыщ кхъухьлъатэзехуэ Эрхарт Амалие кхъухьлъатэкIэ япэу Атлантикэ хым щхьэпрылъэтыкIащ.
♦1938 гъэм псым занщIэу хэткIухь кофе хьэжар къагупсысащ.
♦1942 гъэм нэмыцэдзэхэм Дон Iуфэ Iус Ростов къалэр яубыдащ икIи Кавказыр къэзэуным яужь ихьащ.
♦1956 гъэм ягъэтIылъащ физикхэм я къалэу къалъытэ Дубнэ (Москва областым щыщщ) и лъабжьэр. Ядернэ физикэм теухуа къэхутэныгъэ нэхъыбэ дыдэ щрагъэкIуэкIар а къалэрщ.
♦1993 гъэм Урысейм и Банк нэхъыщхьэм хэIущIыIу ищIащ совет ахъшэхэр къэралым зэрыщыземыкIуэжым теухуа унафэр. Сатум щызэIэпахынур сомыщIэрт.
♦1802 гъэм къалъхуащ франджы тхакIуэ, драматург Дюма Александр (адэр).
♦1828 гъэм къалъхуащ урыс революционер, тхакIуэ, философ, критик Чернышевский Николай.
♦1929 гъэм къалъхуащ адыгэхэм я макъамэ Iэмэпсымэхэр щIыным хуэIэзэу щыта Ойберман Владимир.
♦1940 гъэм къалъхуащ композитор, КъБР-м, КъШР-м я цIыхубэ артист, УФ-м щIыхь зиIэ и артист, УФ-м и Къэрал саугъэтым и лауреат Даур Аслъэн.
♦1940 гъэм къалъхуащ философие щIэныгъэхэм я доктор, АКъУ-м и профессор Къэзан Хьэмзэт.
♦1942 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, уэрэджыIакIуэ, УФ-м и цIыхубэ артисткэ Мирошниченкэ Иринэ.
♦1944 гъэм къалъхуащ тхакIуэ, критик, литературовед, филологие щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Гъут Iэдэм.
♦1957 гъэм къалъхуащ Узбекистаным и президент Мирзиёев Шавкат.
♦1960 гъэм къалъхуащ урысей хоккеист цIэрыIуэ, дунейпсо чемпионатхэм тхуэнейрэ, Олимп Джэгухэм тIэунейрэ я чемпион, Урысейм щIыхь зиIэ и тренер, УФ-м хоккеймкIэ и командэ къыхэхам и гъэсакIуэ нэхъыщхьэу щыта Быков Вячеслав.
♦1961 гъэм къалъхуащ Адыгейм щыщ усакIуэ, тхакIуэ, драматург Хъунэгу Саидэ.
♦1969 гъэм къалъхуащ США-м щыщ актрисэ, уэрэджыIакIуэ, къэфакIуэ цIэрыIуэ Лопес Дженифер.
♦1972 гъэм къалъхуащ урысей журналист цIэрыIуэ, теленэтынхэр езыгъэкIуэкI, жылагъуэ лэжьакIуэ Брилёв Сергей.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 23 - 24-рэ, жэщым градус 19 - 20 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бжьэ матэ зи куэдым и жьантIэ дегъэувэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "613.txt"
} |
НэхъыщIэ дыдэхэм папщIэ
Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ жылагъуэ зыбжанэм мы зэманым щаухуэ зи ныбжьыр илъэсищым щIимыгъуа сабийхэр зэкIуэлIэну IуэхущIапIэщIэхэр. Къапщтэмэ, Ислъэмей къуажэм дэт курыт еджапIэ №1-м къыгуащIыхь ухуэныгъэр ятещIыхьащ яслъэ ныбжьым ит сабий 60-м. Дэтхэнэми сабий нэхъыщIэ дыдэхэм ящыщу 40 екIуэлIэнущ ХьэтIохъущыкъуей къуажэм дэт «Прогимназие» муниципальнэ IуэхущIапIэм, Куба къуажэм дэт курыт еджапIэ №1-м къыгуащIыхь пэшхэм.
Дэтхэнэ а IуэхущIапIэми цIыкIухэр щыджэгу, зыщагъэпсэху, щышхэ пэшхэр хэтынущ. Ухуэныгъэхэр ирагъэкIуэкI «КъБР-м егъэджэныгъэм зыщегъэужьыныр» къэрал программэм ипкъ иткIэ.
Улымбащ Лерэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "614.txt"
} |
IэнатIэр йофIакIуэ
КъэхъукъащIэ къызэрымыкIуэхэмрэ дэIэпыкъуэгъу псынщIэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр медицинэ центрым щрагъэкIуэкI зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэхэр и кIэм нагъэблэгъащ. ЩытыкIэм зыщигъэгъуэзэну иджыблагъэ абы щыIащ КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министр Хъубий Марат.
- ПIалъэ къызыхэкI мыхъуну дэIэпыкъуныгъэр цIыхухэм яхуэщIэнымкIэ центрыр узыншагъэр хъумэнымкIэ IэнатIэм и IуэхущIапIэ пэрытхэм ящыщщ. 2008 гъэ лъандэрэ абы и хэщIапIэр зыхуей хуэзэу зэгъэпэщыныр къыдэхъулIакъым, абы хухэха зы программи зэрыщымыIэм къыхэкIыу. Ауэ республикэм и унафэщIым и фIыгъэкIэ Iуэхум къыхыхьащ хьэрычэтыщIэхэр. «Сады Баксана» IуэхущIапIэм и мылъкукIэ центрыр къагъэщIэрэщIэжащ. Зэман кIэщIым къриубыдэу лэжьыгъэшхуэ зэфIагъэкIащ, абы текIуэдащ сом мелуан 25-м щIигъу. НэхъапэкIи а IуэхущIапIэм пIалъэ къызыхэкI мыхъуну дэIэпыкъуныгъэмкIэ IэнатIэм транспортхэр къахуищэхуащ, поликлиникэхэм псоми машинэщIэхэр яIэригъэхьащ. Апхуэдэуи сымаджэщхэм папщIэ иджырей уэншэкухэр къэщэхунми и мылъку хухихащ. Республикэм и унафэщIми «Сады Баксана» IуэхущIапIэми фIыщIэ яхудощI узыншагъэр хъумэнымкIэ IэнатIэм щыIэ гугъуехьхэр зэфIэхынымкIэ зыкъызэрытщIагъэкъуам папщIэ, - жиIащ Хъубий Марат центрым и лэжьакIуэхэм щепсалъэм.
- Мы унэм дыкъыщыIэпхъуам абы и щытыкIэр икъукIэ узыгъэгузавэт. Мыпхуэдэ гулъытэ къытхуащIыну дыщыгугъакъым. Республикэм и унафэщIым ди щыIэкIэ-псэукIэр зригъэщIа нэужь, мазэ нэхъ дэмыкIыу зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэхэм щIадзащ. Ар ди дежкIэ куэд и уасэщ! Къызэрытхуэныкъуэр, ди IэнатIэм и мыхьэнэр зыхыдагъэщIэжащи, апхуэдэ гулъытэ къытхуэзыщIахэм си лэжьакIуэхэми сэри къыдбдгъэдыкIыу фIыщIэ яхудощI, - къыхигъэщащ КъэхъукъащIэ къызэрымыкIуэхэмрэ дэIэпыкъуэгъу псынщIэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр медицинэ центрым и унафэщI Къардэн Алим.
Зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэхэм я фIыгъэкIэ центрым зыужьыныгъэхэр иIэнущ. Апхуэдэу шыщхьэуIум и 1-м ирихьэлIэу «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэм» хыхьэу IэнатIэ щхьэхуэ къызэрагъэпэщынущ. ИтIанэ IэщIагъэлIхэр нэхъ псынщIэу нэсынущ Налшык и «Аэропорт», «Искож», «Стрелка», «Дубки» хьэблэхэм щыпсэухэм я деж. IэнатIэщIэр центрым и япэ къатым щыIэнущ, лэжьакIуэхэм зыщагъэпсэхуну, зыщагъэпскIыну, щышхэну пэшхэри хэту.
2020 гъэм ирихьэлIэу центрым зы диспетчер IэнатIэ иIэ хъунущ. Абы лэжьыгъэм и къызэгъэпэщыкIэр куэдкIэ иригъэфIэкIуэнущ.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "615.txt"
} |
Уи псэм пэгъунэгъурщ зэлэжьыпхъэр
Мы махуэхэм и ныбжьыр илъэс 75-рэ ирокъу Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым IуэрыIуатэмкIэ и секторым и лэжьакIуэ нэхъыщхьэ, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, критик, литератор Iэзэ Гъут Iэдэм. И гукъэкIыж, гупсысэхэмкIэ къыддэгуашэмэ ди гуапэу, дэ абы упщIэ зыбжанэкIэ зыхуэдгъэзащ.
- Iэдэм, уи ныбжьыр илъэс 75-рэ ирокъу. А зэманым къриубыдэу уэ IэнатIэ куэдым зыщыбгъэунэхужащ - лъэпкъ IуэрыIуатэр къэзыпщытэхэм япэ уитщ, литературэ щIэныгъэмрэ критикэмри уахуэхейкъым, литературэ тхыгъэ зыбжанэ уиIэщ. Иджы абыхэм ящыщу уэ езым сыт нэхъ япэ ибгъэщрэ?
- Дауэ иджы ар зэрыжысIэнур? ЦIыхур мы дунейм зэ закъуэ фIэкIа къыщытемыхьэкIэ, и гум нэхъ фIэфIыр ищIэу тетын хуейщ. Сэ сыдихьэхыу къыхэсхащ ди адэжьхэм къадекIуэкIа уэрэдыжьхэм, хъыбарыжьхэм елэжьыныр, таурыхъхэм, IуэрыIуатэм яхэлъ дахагъэр къэхутэныр. Ауэ а жыхуэсIэхэмрэ литературэ тхыгъэхэмрэ я зэхуакум хышхуэ дэткъым - тIури ди анэдэлъхубзэм и гъуазджэщ, и дахапIэщ. Мыдрейуэ, тхакIуэхэм захэзмыбжэжми, зэзэмызэ стхы усэхэр, Iуэтэж е хъыбархэр си псэр дэзыхьэхщ. Аращи, языхэзыр хэзгъэфIыкIынукъым.
- АтIэ, апхуэдэу жыпIами, уэ езым IуэрыIуатэр япэ къипIуащи, абыкIэ къедгъэгъажьэ. А IэнатIэм уэ къыщохъулIахэм ящыщу сытым нэхъ уригушхуэрэ, сытыр нэхъ IуэхуфIу зэфIэбгъэкIауэ къыпфIэщIрэ?
- Уи гъащIэм шэмэдж къапщтэу мэкъу уеуа, Мухьэмэд? Абы сыщIыщIэупщIэращи, мэкъупIэм ущыбгъэдыхьэм деж а IэнатIэр къепхьэлIэфыныр лIыгъэшхуэу къыпфIощI.
Махуэ, махуитIкIэ уи мэкъупIэр пыбупщIынщ, лъэныкъуэкIэ ущыту укъеплъыжынщи - ар апхуэдэуи иныщэкъым, уи гуащIэр ихьами, пщIам нэхърэ узэрелIэлIар нэхъыбэщ… Ди лэжьыгъэри апхуэдэщ: зыгуэр длэжьыну щыдубзыхухэм деж ар зы уардэ гуэр хъуну, зэрылъэпкъыу абы и фIыр къытлъысыну, апхуэдэ Iуэху щхьэпэ зылэжьахэми я нэмысыр нэрылъагъуу дэкIуэтеину къытфIощI. Лэжьыгъэм гугъуи дыдохь, ди псэм щыщ зы Iыхьэ хыдолъхьэ, ар дунейми къытохьэри, цIыхухэми къазэрыфIэIуэхушхуэ щыIэкъым, уэр дыдэми япэм хуэдиз мыхьэнэ абы иIэу къыпфIэщIыжыркъым. Си Iэдакъэ къыщIэкIа лэжьыгъэхэр цIыхум игу нэсамэ, сыпщIэншэрылажьэкъым. ИтIанэми, си дежкIэ нэхъ лъапIэу жысIэ хъунущ япэ дыдэу лэжьыгъэшхуэ си гуащIэ зыхэлъар. Аспирантурэр иджыри къэзмыухауэ, Москва сыдэсу, еджагъэшхуэ цIэрыIуэ Алий Аллэ и гукъыдэжкIэ абырэ сэрэ зэдэдгъэхьэзырауэ щытащ тхылъищу зэхэлъу Октябрь революцэм ипэкIэ адыгэ IуэрыIуатэм щыщу ятхыжахэр. ТIур дунейм къытехьащ, ещанэр къэнэжащ, ауэ а тIур си дежкIэ лъапIэ дыдэщ, абыхэмкIэ япэу утыку сыкъихьауэ щытащи. Абы иужькIэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэуи щитIрэ тхущIым нэблагъэ си цIэ-унэцIэ тету дунейм къытехьами, а япэрейр нэхъ гукъинэжщ.
- Мис а дунейм къытехьа жыхуэпIэхэм я гугъу къытхуэщIыт, Iэдэм.
- Япэрауэ, си япэ монографиер, «Адыгэ нарт эпосым и зэхэлъыкIэмрэ типологиемрэ» жыхуэсIэр. Ар си кандидат диссертацэм къытещIыкIыжащ, ауэ диссертацэ текстыр сэ арэзы сызытехъуэжын монографие хъуным щхьэкIэ, си гукъыдэжкIэ илъэс зыбжанэкIэ сIыгъыжащ, «сетхъунщIэуэжу», щIэ гуэрхэр хэслъхьэу, зыгуэрхэр зэсхъуэкIыу. Нало Заур, зи нэхъыщIэгъуэ куэдым ди узэщIакIуэу щытам, зэгуэрым жиIэгъат: «Хэт зыщIар?» - жаIэнущ, ауэ «Куэдрэ ищIа?» - жиIэу зыри щIэупщIэнукъым», жери. Мыбдежым ар пэж дыдэ хъуащ: си япэкIэ ди лэжьэгъухэм ящыщу зыми къемыхъулIауэ, си тхылъыр Москва дэт «Наука» тедзапIэм къыщыдагъэкIыныр къыхуагъэфэщауэ щытащ. Сэ зызгъэнэхъыфIкъым, зи лъэгуажьэ сынэмысахэм садэлэжьащ, итIанэми апхуэдэхэм срогушхуэ. Иджы нэхъ яужьу къыдэкIа си тхылъыщIэри си дежкIэ лъапIэщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, си ныбжьым сеплъыжри, си гъащIэ псом зэхуэсхьэса гурыгъу-гурыщIэхэр абы щIэныгъэ хабзэм сытемыкIыурэ къыщыжысIащ. А тхылъыр къэзыщтэнум игу сынэсмэ, сыгушхуэнущ.
- Iэдэм, литературэмкIэ зэ зыкъэдгъэгъазэт, ди лъэпкъ литературэм нобэ и щыIэкIэр дауэ къыпщыхъурэ?
- Дунейпсо щэнхабзэр гъуазэу къапщтэу щытмэ, ди нобэрей литературэм зэфIихын хуейуэ, ауэ иджыри и ужь имыхьэххауэ куэд щыIэщ. Япэрауэ, нобэрей гъащIэмрэ абы къыщыхъухэмрэ, цивилизацэр здынэсар, а цивилизацэм и гуманитар Iыхьэр зэрыт щытыкIэр, а псоми ди лъэпкъ литературэр зэрыдэгъуэгурыкIуэр, нэгъуэщIхэри. Ауэ, итIанэми, уигу зыгъэфIу сыт щыIэ жыпIэмэ, нобэ адыгэ литературэм и пкъыгъуэ дэтхэнэми - прозэми, поэзиеми, драматургиеми - ехъулIэныгъэ пыухыкIахэр зэраIэр нэрылъагъущ. Псалъэм папщIэ, литературэм и нэхъ тхыгъэшхуэхэм я гугъу пщIымэ, иужь илъэс тIощIым къриубыдэу дунейм къытехьащ КIыщокъуэ Алим, МафIэдз Сэрэбий, Журт Биберд сымэ я романхэр. Ахэр псори ауэ сытми кIыхьу укъуэдия тхыгъэшхуэ къудей мыхъуу, романкIэ зэджэ жанрым изагъэ тхыгъэ зэгъэпэща хъуащ. БзэкIи, композицэкIи, абыхэм хэт персонажхэм я къэгъэлъэгъуэкIэ-бгъэдыхьэкIэкIи. Прозэм и адрей лIэужьыгъуэхэм датепсэлъыхьмэ, адыгэбзэр фIы дыдэу къэзыгъэIурыщIэ, бзэм и IэфIыр зыхэзыщIэ, гъащIэм куууэ кIуэцIрыплъыф тхакIуэхэр диIэщ. Поэзием и гугъу тщIыуэ щытмэ, зыгуэрым и цIэ къыхэзгъэщхьэхукIыну сфIэкъабылкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, зи цIэ къиIуапхъэхэр мащIэкъыми.
- КритикэмкIэ дыIэбэмэ, къэбэрдейм и закъуэ мыхъуу, зэрыадыгэ лъэпкъ литературэу къэдгъащти, критикэ жанрым сыт и шыфэлIыфэ иджыпсту?
- Критикэм и Iуэхур литературэ псом и Iуэхум нэхърэ нэхъ хэплъэгъуэу къысфIощI. Абы щхьэусыгъуэ иIэщ. Куэдым къащохъу критикэ псалъэм къикIыр зым и тхыгъэ адрейм къищтэу иубын хуейуэ арауэ. Критикэм и къалэныр аракъым зэрыщытыр. Нэхъыщхьэу абы зыхуигъэувыжын хуейр художественнэ тхыгъэр къищтэу щIипщытыкIынырщ. Мыпхуэдэ фIагъ хэлъщ, мыпхуэдэхэр къехъулIащ, мыбыхэм авторыр пэмылъэщу къэнащ жиIэу псори зэхигъэкIыу. Дэ нобэ литературэ щIэныгъэмкIэ кандидат, доктор пщIы бжыгъэхэр диIэми, абыхэм яхэтыр мащIэ дыдэщ пыухыкIауэ ди тхакIуэхэм я тхыгъэхэм етIысылIэу абыхэм къехъулIа-къемыхъулIахэр къэзыпщытэр. Аращи, литературэм гъуазэ гуэрхэр хуэзыгъэувын критикэ дыхуэныкъуэщ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, гурыгъуазэ-щхьэрыгъуазэ къудейкIэ литературэм зиужьынукъым. Ар ефIэкIуэнымкIэ щIэгъэкъуэнышхуэ мэхъу жыжьэ плъэф, дунейпсо литературэмрэ щэнхабзэмрэ зи тегъэщIапIэ критикэр. Дунейпсо литературэм щекIуэкI Iуэхугъуэхэмрэ ди лъэпкъ мащIэм и литературэм щекIуэкIхэмрэ зэзыгъапщэу, а цIыкIур иным и сыт хуэдэ Iыхьэми къэзыгъэлъэгъуэфын критик диIэн хуейщ. Мыри къыхэгъэщыпхъэщ: тхакIуэр зытетхыхь, къиIэт Iуэхугъуэм хищIыкIыу щытын къудейр мащIэщ. Абы и къалэнщ нэхъапэжкIэ ятхауэ щытахэм, дунейпсо литературэм куууэ зыхигъэгъуэзэныр. Уи япэ итахэм ящIар зумыгъащIэу, адэкIэ сыкIуэтэнщ жыпIэу уигу къэбгъэкIыххэ хъунукъым. А псор зэбгъэщIэху, адэкIэ узэрыкIуэтэн къару къыпкъуэмыкIынумэ, абы щыгъуэм умытхэмэ нэхъыфIщ. Сыту жыпIэмэ, уи хадапхэм адэкIэ умыплъэфмэ, уэ птхым зыри хуеинукъым. Художественнэ тхыгъэр ар езыр мыхьэнэ зыбжанэ зэуэ зыгъэзащIэщ. Абы уигури хигъэхъуэн, хигъэщIын, акъыли щIэныгъи къыхэпхын хуейщ. А псори зэщIэмытмэ, ар художественнэ тхыгъэ хъужыркъым.
- Критикэм и къалэнхэм я гугъу щытщIакIэ, мыпхуэдэ Iуэхугъуэ и щхьэфи сиIэбэнут. Зи гугъу сщIынур Нобель и саугъэтыр зратхэрщ. Ахэр зратынухэр къыщыхахкIэ, критикхэм яхузэхэмыгъэкIыу ара нэхъыфIымрэ нэхъ Iеймрэ? Языныкъуэхэм деж къыпфIощI а саугъэтыр, политикэ Iуэху халъхьэурэ, зыхуэмыфащэ гуэрхэми ирату.
- Мы дунейм ущытеткIэ, абы зыгуэркIи зыдебгъэкIун хуей мэхъу, ауэ зыдэбгъэш защIэурэ, бжьым ущIэувэжыпэ хъунукъым. Псалъэм папщIэ, къэтщтэнщ Нобель и саугъэтыр зрата Бродский Иосиф. Ар сыт хуэдэу мыIэзэми (зэрыIэзэм шэч хэлъыххэкъым), абы нэхърэ нэхъ усакIуэфIу, урысыбзэкIи тхэуэ а саугъэтым пэгъунэгъу мыхъуа щыIэщ. Солженицын нэхърэ нэхъ Iэзи щыIэнкIи мэхъу. Псалъэм папщIэ, Куприн, Горькэр, Паустовскэр, Булгаковыр - абыхэм ящыщ дэтхэнэми Солженицын и тхьэкIумэр иIыгъыу урыс литературэбзэм хуригъэджэфынут. Ауэ езы литературэри бзэм и IэфIыпIэ къудейм къыщынэркъым. Литературэр гъащIэм щыщ зы Iыхьэщи, абы нобэрей дунейм и щытыкIэр къызэригъэлъагъуэр, цIыхум и психологиер къызэритIэщIыр, напэр, цIыхугъэр, хабзэр зэригъэлъапIэр, политикэр, къэрал, жылагъуэ Iуэхухэр щэнхабзэм и IумэткIэ зэрызэригъэзахуэр, нэгъуэщIхэри къэлъытэн хуей мэхъу. Арауэ къыщIэкIынщ нэфI-ней гуэрхэри халъхьэу къыпфIэзыгъэщIыр, хьэмэрэ, щыхалъхьи къыщIэхъур. Я нэхъ Iэзэр ирагъэкIуэтэкIыу, абы къыкъуэплъ гуэр япэ ирагъэщыныр зыхуэIуа щыIэкъым.
- Ди адыгэ литературэмкIэ къэдгъэзэжынщи, уэ уи псэм нэхъ къыдыхьэу сыт хуэдэ тхыгъэ укъеджа иужь зэманым, Iэдэм?
- АдыгэбзэкIэ тхауэ си гум къинэжыну сызэджар, тIэкIуи хэкIэсауэщ ар къыщысIэрыхьар, КIыщокъуэ Алим и «Лъапсэ» романырщ.
- Кавказ зауэжьым лъэпкъым къыхуихьа тхьэмыщкIагъэр нэхъ куууэ къэгъэлъэгъуа щыхъуахэм ящыщщ абхъаз тхакIуэ Шинкубэ Бэгърат и «ЖылакIэ» романыр, Къэрмокъуэ Хьэмид адыгэбзэкIэ зэридзэкIар. Абы бгъурыбгъэувэ хъуну КIыщокъуэ Алим и «Лъапсэ» романыр?
- КъызэрысфIэщIымкIэ, а тIур зэбгъэдэбгъэувэ хъун къудейуэ аращ, сыту жыпIэмэ, я темэкIэ зыкъомкIэ зэтехуэ щхьэкIэ, абыхэм къаIэт Iуэхугъуэр зэщхькъым. Къэтщтэнщ КIыщокъуэм и персонаж нэхъыщхьэу романым хэт Дэфэрэджи, ар зэманитIым щопсэу цIыхуитIу. Ауэ я цIэр зыщ, зы персонажщ. Ахэр тхакIуэм зэман зырызым хригъэубыдами, а зы персонажыр тIууэ зэпигуэшауэ, зэщхьэщихауэ аращ. Ар и анэшхуэм и анэ, е и быным и быным и быныж къудейуэ аракъым, зы геным къыпкърыкIащ. ГъэщIэгъуэныращи, мыбдежым Iуэхум апхуэдэу щыбгъэдыхьами, КIыщокъуэр реализмэм зэи темыкIа тхакIуэхэм, ар зыфIэкъабыл дыдэхэм ящыщащ. Пэжу, жыпIэ хъуну къыщIэкIынукъым мыбдежми ар реализмэм щытекIауэ, реализм къэIуэтэкIэм тхакIуэм къригъэубыдэфащ зыр тIу ищIрэ лIэщIыгъуэкIэрэ зэпигуэшыжу. Ар гъэунэхуныгъэм я нэхъ хьэлэмэтщ, узэрымыгугъэну телъыджэщ.
- Иджы IуэрыIуатэмкIэ зыкъэдгъэзэжмэ, нобэ узэлэжьхэм сыныщIэупщIэнут. ИтIанэ, емыкIу сыкъыумыщI, ди газетыр зыIэрыхьэхэм къабгъэдэкIыу сыноупщI: коммуникацэм и технологиехэм бгыр щакъутэ ди лъэхъэнэм дауэ къезэгърэ ди лъэпкъ цIыкIум и бзэкIэ зекIуэу ятхыжа уэрэдыжьхэр, хъыбарыжьхэр, таурыхъхэр, нэгъуэщIу IуэрыIуатэм и пкъыгъуэхэр?
- Япэрейм и жэуапу: зэрыгупу дыхуолажьэ том куэду гъэпсауэ адыгэ IуэрыIуатэм и антологие зэдгъэпэщыным. Нартхэр томиплIу хьэзырщ - адыгэбзэр адыгэбзэу, урысыбзэкIэ зэдзэкIыжауэ, еIуэлIапхъэхэр щIыгъужу. Абы щыщу япэр тедзауэ къыдэкIащ. ЕтIуанэр электрон лIэужьыгъуэу тщIын хуей хъуащ, адрейхэри апхуэдэ хъуну щылъщ. Абы дыкъыфIэкIри, Андемыркъан деж дыкъэсауэ, долэжь.
Иджы етIуанэ упщIэр. ЦIыху цIыкIум и зэхэщIы кIым зимыужьурэ технологиер куэдкIэ япэ ищмэ, мы дунейм адыги, балъкъэри, урыси, нэмыци тетыжынукъым - псори зы бзэ хъунущ, зы щыпкъэм тету псэунущ, фIагъ-дахагъэ, екIу-емыкIу, цIыхугъэ, гущIэгъу, лъагъуныгъэ, къуэшыныгъэ щыIэжынукъым. А псоми я пIэкIэ сабиищхьэр зыудэгу боевикхэр, компьютерым и къэпщытэныгъэхэр, гупсэ уэху зыхэмызагъэ технологие дэгурэ нэфхэращ къэнэнур. Апхуэдэ дуней ущIэхъуэпсмэ, уи бзэм елъэпауи хыфIэдзэ, уи IуэрыIуатэу илъэс щэ бжыгъэ, мин бжыгъэ зи ныбжьыр, лъэпкъым и псэр зыхэлъыр зыщыгъэгъупщэж. Ауэ мы гъащIэм и хабзэращи, зэмылIэужьыгъуэ щымыIэжмэ, езы гъащIэри щыIэжынукъым. Мы дунеишхуэр, джэдыкIэ щызебгъажэ хъуну джафэ хъумэ, псы ежэхыжынукъым, жьыр зымкIэ къикIыу нэгъуэщIыпIэкIэ епщэнукъым. КIэщIу жысIэнщи, гъащIэ къызыхэкIыр зэмыщхь куэдыр зэрызэзэгъращи, зэзэгъыни, хэмызэгъэни щымыIэжмэ, зэрыхъур аращ.
Мис ар си жэуапщ. Си лъэпкъымрэ си бзэмрэ фIыуэ слъагъункIэ мэхъу, уэ умылъагъункIи мэхъу, ауэ мы дунейр къызэтенэн-къызэтемынэжын щыхъум деж псори зы лъэныкъуэ дызэрыгъэхъун хуейщ. Ар къызыгурыIуэн дэри, лъэпкъым ди гъуазэхэри, къэралымрэ дуней псомрэ и Iуэху зыIэщIэлъхэри Тхьэм дищI.
- Нобэрей ди тхакIуэхэр зыдэплъеин диIакъым, ди литературэр къыщежьар Октябрь революцэм и ужькIэщ жытIэми, адыгэхэм къахэкIа тхакIуэхэр нэхъ пасэIуэуи щыIащ. Зи гугъу сщIыр Къаз-Джэрий СулътIан сымэ хуэдэхэращ. Ахэр адыгэ тхакIуэу къэплъытэ хъуну, хьэмэрэ мыхъуну?
- Мыбдежым зы ныкъусаныгъэ къонахуэ: Къаз-Джэрий къапщтэмэ, ар зэрытхэу щытар урысыбзэщ. Ар урыс литературэм и Iыхьэ мэхъу. Пэжщ, литературэ щIэнгъуазэхэм сакIуэцIрыплъати, абыхэм елэжьахэми пыухыкIауэ яхузэхэгъэкIакъым Iуэхум и тэмэмыпIэр: тхакIуэр къызыхэкIа лъэпкъра хьэмэрэ ар зэрытхэ бзэра япэ игъэщыпхъэр? Къаз-Джэрий СулътIан урыс литературэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэн тхыгъэ итхауэ щытамэ, ар урыс тхакIуэхэм хабжэнкIэ хъунт, ауэ итхатэкъыми, адыгэ тхакIуэу къэнэжащ. НэгъуэщI зы щапхъи къэтхьынщ. Окуджавэ Булат урыс поэзием мыхьэнэ щиIэти, урыс усакIуэу ябж хъуащ. Ауэ иджы мыбы хьэлэмэту хэлъыращ: усакIуэу Алыхьым къигъэщIар сыт хуэдэбзэкIи усэнущ, а бзэр ищIэу щытмэ, арщхьэкIэ абы къыпкърыкIа гупсысэр ар къызыхэкIа лъэпкъым, и гупсысэкIэм ещхь мэхъу. Пэжщ, адыгэм мыщэ малъхуэри дыщэ къелъху, дыщэр малъхуэри мыщэ къелъху, жаIэ. Ауэ куэдрэ къэхъуркъым мыщэм дыщэ къилъхуу. ИпэжыпIэкIэ жыпIэмэ, хамэбзэкIэ тхэхэр зэрытхэ бзэри къызыхэкIа лъэпкъри къэлъытауэ лъэпкъитIми я литературэм хабжэн хуейщ. Апхуэдэхэщ персыбзэкIэ тхэуэ щыта Низами, бзитIкIэ тхэуэ щыта Навои, нэгъуэщI Iэджэри.
- Урысхэм я иджырей литературэр къапщтэмэ, абы мымащIэу ущрохьэлIэ жыпIэну уи жьэм къыпхуемыгъэкIу псалъэхэм. Адыгэ литературэми къэсыну пIэрэ а уз зэрыцIалэр?
- Зэманыр щыIейм, хъушэм и кIуэдыжыгъуэм, бжэн щхьэгуэжьыр пашэ мэхъу, жаIэ. Урыс литературэм и кIуэдыжыгъуэр къэсауэ пхужыIэну къыщIэкIынкъым, ауэ дэтхэнэ Iуэхугъуэми псым и уэрыгъуэрэ и ужьыхыжыгъуэрэ иIэщи, иджыпсту урыс литературэр тIэкIу щIэужьыхауэ аращ. Пэжщ, тхъурымбэр текIыжрэ, псыр жэбзэжмэ, къыщIэщыжынущ хэт и мывэ сыт хуэдэ теплъэ иIэми, а псым сыт хуэдиз и кууагъми. Иджыпсту а псор тхъурымбэ къыдрихьеям дахэ-дахэу уигъэлъагъуркъым.
- Нобэрей къэбэрдей литературэм сыт нэхъ арэзы укъищIу хэлъ е мис мыр щызгъэIэнтэкъым, жыхуэпIэ хэплъагъуэрэ?
- Арэзы сыкъэзыщIу хэлъыр, а зи гугъу тщIа жьэм къыпхуемыгъэкIу псалъэхэм хуэдэхэм адыгэ литературэр зэрыхуэмыкIуарщ. Ди тхакIуэхэр Iэзэми хуэмыхуми, гъащIэм къыкIэрыхуами япэ ищами - зыми емылъытауэ, мыхъумыщIагъэм зыдрагъэхьэхакъым. ЦIыхугъэми хабзэми теухуауэ, бзэм и IэфIагъри къыхэщу тхыгъэ мымащIэ диIэщ, Тхьэм и шыкуркIэ. Нэхъ сигу къеуэм и гугъу пщIымэ, ар нобэрей проблематикэр къэзыIэту цIыхум и гур зыгъэфIын, зыгъэгушхуэн, хэзыгъэплъэн, ди зэманым цIыхур зыхуэныкъуэм пэджэжын тхыгъэ зэкIэ ди тхакIуэхэм зэрамыIэрщ. Дыщыгугъынщ дяпэкIэ апхуэди щыIэну.
- Iэдэм, уи мурадхэр къохъулIэу, лъэпкъым иджыри куэдрэ Тхьэм ухуигъэлажьэ!
И лэжьэгъухэмрэ и ныжьэгъухэмрэ и гъусэу. 2014 гъэ
Iэдэм 4-нэ классым щоджэ. 1956 гъэ
Сирием къикIа студентхэм я гъусэщ Къанщауэ Муниррэ Къущхьэ Фарукърэ. 1969гъэ
Iэдэм илъэс 30 ирокъу.
И пхъур и гъусэу.
Гъут Iэдэмрэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэдрэ. 2001 гъэ
Епсэлъар НАФIЭДЗ Мухьэмэдщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "616.txt"
} |
Адыгэбзэр санскрит лъапIэм и къежьапIэ?
Адыгэ Тенджыз (Мэржэхъу Мухьэмэд) Дзэлыкъуэ щIыналъэм щыщ Дзэлыкъуэ къуажэм 1943 гъэм накъыгъэм и 5-м къыщалъхуащ.
1959 - 1964 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым Радиовещанэмрэ телевиденэмкIэ и комитетым и хорым, къэрал уэрэджыIакIуэхэмрэ къэфакIуэхэмрэ я хорым щылэжьащ. 1964 - 1969 гъэхэм ар щыпсэуащ Латвие ССР-м и Даугавпилс къалэм. ЩэнхабзэмкIэ унэм и унафэщIу щытащ, «Электроинструмент» заводым и лэжьапIэ IэнатIэ зыбжанэм пэрытащ, абы къыдэкIуэуи щеджащ Даугавпилс дэт музыкально-педагогическэ институтым, Ригэ щыIэ политехникэ институтым, ауэ щхьэусыгъуэ гуэрхэм къыхэкIыу абыхэм ящыщ зыри къиухакъым. ГъэщIэгъуэнщ: и япэ Iуэтэжхэр (рассказхэр) дунейм къызэрытехьар латышыбзэщ.
1969 гъэм и Хэкум къегъэзэжри, «Кабардино-Балкарская правда» газетым и корреспонденту, иужькIэ а газетым и литературнэ лэжьакIуэу, къудамэм и унафэщIу, «Советская молодежь» газетым и редактор нэхъыщхьэу мэлажьэ.
КъищынэмыщIауэ, Мэржэхъу Мухьэмэд къиухащ КъБКъУ-р, Москва Горькэм и цIэр зэрихьэу дэт Литературэ институтыр, СССР-м и Госкином киносценаристхэмрэ режиссёрхэмрэ щагъэхьэзыр илъэситI курсыр. Ар хэтащ 1979 гъэм Москва тхакIуэ ныбжьыщIэхэм я 7-нэ союзпсо зэхуэс щекIуэкIам.
1981 гъэм Мухьэмэд хагъэхьащ ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм, 1982 гъэ лъандэрэ Москва дэсщ икIи щолажьэ.
Адыгэ лъэпкъым и бзэм, хабзэм, тхыдэм и къежьапIэр къэтIэщIыным яужь иту, Мэржэхъу Мухьэмэд хамэ къэрал зыбжанэм къыщыщIидзащ. Адыгэм и псэм, и дунейм, и философием и купщIэр къыщыунэхуа щIыпIэмрэ зэманымрэ къилъыхъуэу, абы зэгъэпщэныгъэкIэ къихутащ Индием и литературэбзэу къалъытэ санскритымрэ адыгэбзэмрэ зы лъабжьэ яIэу. Мухьэмэд иригъэкIуэкIа лэжьыгъэмкIэ къыбгуригъэIуэну хэтщ адыгэбзэм нэхърэ нэхъыжь зэрыщымыIэр, уеблэмэ дунейм лъэпкъыу тетыр къызытепщIыкIыжахэр абы ирипсалъэу щытауэ хуегъэфащэ.
Мэржэхъу Мухьэмэд и IэдакъэщIэкI гъэщIэгъуэным щыщ пычыгъуэ фи пащхьэ идолъхьэ икIи дыщогугъ абы къыпищэну тхакIуэм иIэ мурадыфIхэр къехъулIэну, къэхутэныгъэ телъыджэхэмкIэ дигъэгуфIэну.
Илъэс мин 26-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэ
Иужьрей илъэсхэм щIэныгъэм зыкъыхуригъэзэкIащ адыгэ дунеймрэ щэнхабзэрэ. Псалъэм папщIэ, Канадэм щыIэ Макмастер университетым и профессор Коларуссо Джон адыгэбзэр куууэ едж, кIуэдыжа убыхыбзэм, абазэбзэм, абхъазыбзэм, бжьэдыгъубзэм, шапсыгъыбзэм йолэжь. КъищынэмыщIауэ, нобэр къыздэсым щIэныгъэм хуэмыгъэкъарууа тхыгъэжьхэм къоджэф ар, «Нартхэр» эпосыр инджылызыбзэкIэ зэридзэкIащ, США-м и президенту щыта Клинтон Билл Кавказ IуэхухэмкIэ и чэнджэщэгъуу лэжьащ. Коларуссо и къэхутэныгъэхэр зытеухуар санскритымрэ адыгэбзэмрэ зэрызэкIуалIэр къэхутэнырщ.
ЩIэныгъэлIым археологием, бзэм теухуауэ иригъэкIуэкI лэжьыгъэм къищынэмыщIауэ, Гарвард университетым, Массачусетс технологие институтым, Макмастер университетым щIэныгъэлI гупхэм зэман зэхуэмыдэхэм щрагъэкIуэкIа генетикэ къэхутэныгъэхэри тегъэщIапIэ ещI. Гималайхэм, Индием, Тибет, Азие Курытым, Урысейм, Европэм щыпсэухэм я генетикэр яджа нэужь къигъэлъэгъуащ индоевропеибзэхэм ирипсалъэ лъэпкъхэм я цIыхухъухэм я V-хромосомэм и лIэужьыгъуэ хэхар Кавказым щыпсэу адыгэхэм ейм нэхъ зэрытехуэр. Апхуэдэ дыдэщ цIыхубз геным и Iуэхури.
Бзэ щIэныгъэрылажьэхэм зэрыжаIэмкIэ, адыгэбзэр индоевропеибзэхэм химыубыдэу щхьэхуэу къогъуэгурыкIуэ. Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэм тетщ адыгэбзэмкIэ щIэныгъэрылажьэ цIэрыIуэ Къумахуэ Мухьэдини.
Коларуссо Джон къихутащ адыгэбзэмрэ санскритымрэ зы лъабжьэ яIэу, ахэр къызытепщIыкIыжа бзэм ирипсалъэу щыта лъэпкъыр илъэс мин 26-кIэ узэIэбэкIыжмэ псэуауэ.
Дауи, щIэныгъэлI куэд щыIэщ, ахэр зыщыщ лъэпкъымрэ зэрыпсалъэ бзэмрэ нэхъыжь дунейм темыту жаIэу. Адыгэбзэм нэхърэ нэхъыжь щымыIэу щыжытIэм дежи, абыкIэ мыарэзы щыIэщ, псалъэмакъ куэди кърахьэкI. Ауэ, Канадэм щыщ, адыгэм зыкIи къыгуэмыхьэ Коларуссо сыт и фейдэ пцIы иупскIэ? Сыт хуэдэ къэхутэныгъэми Iэмал хэха иIэщ, бзэм и ныбжьыр къызэрахутэр зэгъэпщэныгъэкIэщ. Ар зи лэжьыгъэм жаIэхэм сэ шэч къытесхьэркъым, ауэ сэри си Iуэху еплъыкIэ сиIэжщ…
Тхьэналъэхэр
ЗыплъыхьакIуэхэм, щIэныгъэлIхэм, сурэтыщIхэм къалъыхъуэу, нобэр къыздэсым къахуэмыгъуэта, тхыгъэжьхэм къахэщыж щIыпIэ телъыджэ Гималайхэм щыIэу жаIэ, Шамбалэ и цIэу. А щIыпIэм пасэрей санскрит фIэщыгъэцIэу иIар ди зэманым Тибет щыпсэухэр зэреджэм тохуэ - Агартхэщ (Агарти). Агартхэм и «тхэ-тхьэ» кIэухымрэ адыгэбзэм «Тхьэ» псалъэм щIилъхьэ мыхьэнэмрэ (ДыкъэзыгъэщIа) зыщ. Апхуэдэ зэгъэпщэныгъэ куэд къыщыбгъуэтынущ алыдж, шумер, аккад, хьетт, мысыр, мессопатамие лъэпкъыжьхэм къащIэна тхыгъэхэм. Абыхэм теухуа лэжьыгъэ куэд щыIэщи, дыкъытемыувыIэми хъунущ, ауэ къыхэгъэщыпхъэщ Тибетым, Индием, Непалым, Шри-Ланкэм, Пакистаным, Афганистаным щыпсэу лъэпкъхэм санскритыр я бзэм лъабжьэ зэрыхуэхъуар, абыхэм я тхьэцIэхэми «Тхэ-Тхьэ» кIэухыр куэдрэ зэрыпагъэувэр. Псалъэм папщIэ, Вайкунтхэ - индуизмэм къыхэщыж тхьэм - Вишну - и жэнэт, Йоговашистхэ - санскритымкIэ тха тхылъ нэхъыжь дыдэ, тиртханкарэ - щихъхэм (буддэхэм) Тибетым зэреджэр аращ, тхьэ пэлъытэ жиIэу къикIыу.
Буддэхэм яхэтащ бзылъхугъи: Малинатхэ, Сукхинатхэ… Къыхэгъэщыпхъэщ санскритымкIэ «тхэ», «бхэ», «дхэ» пкъыгъуэхэм зы мыхьэнэ зэращIэлъыр (Бхагавад Гита, Дхармсалэ). Пасэрей Мысырым яIащ «Тхьатхьэ» псалъэ, тхьэхэм я тхьэж, тхьэ псори къызытехъукIыжа къикIыу, адыгэм «Тхьэшхуэ» жыхуэтIэм хуэдэу. Апхуэдэщ Бхагиратхэри.
Тибет щыIащ Нартанг жыхуаIэ къулъшырыфыр (монастырь). Ар диным, щэнхабзэм, щIэныгъэм я хэщIапIэ нэхъ лъэрызехьэ дыдэу къалъытэрт, абы и тхылъ хъумапIэм хуэдэ зыщIыпIи щыбгъуэтынутэкъым, езым и тхылъ тедзапIэ, еджапIэ иIэжт, сыт хуэдэ IуэхукIи чэнджэщрэ дэIэпыкъуэгъурэ щыбгъуэтынут. Сабийр илъэси 6 - 7 ирикъуа нэужь а IуэхущIапIэм иратырти, зэман куэдкIэ я адэ-анэхэр ямылъагъуу щапIырт, щагъасэрт. Адыгэхэми яIащ апхуэдэ хабзэ - я быныр атэлыкъым ирагъэпIу, ирагъэгъасэу, и ныбжь нэса нэужь адэ-анэм къыхуашэжу. Нартанг щапI цIыкIухэри, атэлыкъым хуэдэу, IэпщIэлъапщIэу, хабзэ дахэ яхэлъу, унагъуэ псэущхьэхэм якIэлъыплъыфу, къумым къинамэ, я щхьэ зыхуей хуагъэзэфу ягъасэрт. Апхуэдэ гъэсэныгъэ Нартанг щратащ Тибет и унафэщIхэм я къежьапIэ хъуа, Тхамче Кхьенпэ зыфIаща япэ Далай-ламэм (15-нэ лIэщIыгъуэм). Тибет и хуитыныгъэр фIэкIуэда нэужь, Нартанг и Iуэхухэри зэхэзэрыхьауэ щытащ.
Къыхэгъэщыпхъэщ адыгэбзэм хэт «нарт» псалъэмрэ Нартанг фIэщыгъэм и «нарт» пкъыгъуэмрэ зэрызэкIуалIэр. Адыгэхэм «нарт» псалъэм «къызэрыгуэкI цIыхухэм япэIэщIэу псэу зауэлI лIакъуэ» кърагъэкIырт, Тибет щыIэ лъэпкъым «хьэршым щыпсэу гъэсакIуэ» кърахырт. Индием я IуэрыIуатэм къызэрыхэщыжымкIэ, Кришнэ тхьэм и гъусэхэм «нарткIэ» йоджэ, уеблэмэ Анартэ (абхъазыбзэм ещхьу) щIыпIэми и цIэр къреIуэ.
«Нарт» псалъэм и зэхэлъыкIэр бджын щIэбдзэмэ, «арий» (лъэпкъ) жыIэгъуэм утохьэ. «Ар» «арийм» и лъабжьэщ, «н»-р тибет псэлъэкIэм, «а»-р абхъаз псэлъэкIэм я нэщэнэщ. А псори и щыхьэтщ зэ IуплъэгъуэкIэ зэпэжыжьэу къытщыхъу, дызытепсэлъыхь бзэхэм зы лъабжьэ зэраIэм.
НэгъуэщI щапхъэхэр. «Шигадзе»-кIэ еджэу щIыпIэ щыIэщ Нартанг пэмыжыжьэу. «Ши-шы» псалъэм а щIыпIэми ди дежи щиIэр зы мыхьэнэщ. Апхуэдэщ «хуарэ» псалъэри. Тибет IуэрыIуатэм къыхощыж Сосиош (гъущI шу) лIыхъужьыр - адыгэм Сосрыкъуэ (гъущI мывэм и къуэ) жыхуэтIэр. КъищынэмыщIауэ, а лIыхъужьитIым ягъэхъа лIыгъэри, я лIапIэри, я шыфэлIыфэри зэтохуэ. «Сат» псалъэм санскритымкIэ «пэж, шэч зыхэмылъ» жиIэу аращ къикIыр. СызэреплъымкIэ, адыгэ IуэрыIуатэм къыхэщыж Сэтэней гуащэ и цIэр къызытехъукIыжари аращ. Сыту жыпIэмэ, ар бзылъхугъэ Iущщ, пэжым и телъхьэщ, теплъэ дахэ иIэщ. Гу лъытапхъэщ Хьэрэмэ Iуащхьэмрэ санскрит Харамэмрэ (тхьэхэм тыгъэу Iэщ щыхуаукI щIыпIэ) зэрызэтехуэми: «хьэ» - цIыху, Ра - Дыгъэм и тхьэ, «мэ» - тыгъэ, тын…
Санскрит псалъэхэмрэ фIэщыгъэцIэхэмкIэ гъэнщIащ адыгэбзэр (е санскритыр адыгэбзэкIэ?!). Псалъэм папщIэ, андэгурэ: андэ (гандэ санскриткIэ) - удз, гурэ (гуру) - нэхъыщхьэ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, удз нэхъыщхьэ. Гималайхэм щыпсэу лъэпкъхэм пщIэ зыхуащI я хьэщIэ лъапIэхэм я Iэнэм андэгурэ хутрагъэувэ, абы цIыхум къарур къыхелъхьэж, IэфIщ, ерыскъы гурыхьщ.
Дэ, адыгэхэм, ди гущхьэ къэкIыххэркъым, ди цIэхэм хуэдэ нэгъуэщI лъэпкъхэм я бынхэм фIащу. Индоевропеибзэм ирипсалъэ лъэпкъхэм яIэщ дэ дызэса «адыгэцIэ» куэд: Хурирэт, Даду, Нану, Талий, Лалу, ТIыкъэ, Пакъуэ, ПIытIэ, ТIатIу, ТIатIэ, КIутIэ, нэгъуэщIхэри. Псалъэм и хьэтыркIэ, Адыгэ Республикэм и къэрал университетым и профессор Пэрэныкъуэ КIутIасэ и цIэм санскритымкIэ «Тхьэ лъагъуныгъэ» жиIэу аращ къикIыр.
Шринаг университетым и профессор «Христос в Кашмире» тхылъыр зытхам Азиз Шорэ Кашмирищ. Апхуэдэщ унагъуэцIэхэри: «Ашаб» псалъэм санскритымкIэ «шы зыгъэхъу, зезыхуэ» жиIэу аращ, «Ашэбей», «Ашэбокъуэ» унагъуэцIэхэми лъабжьэ яхуэхъуар шыращ, Сэрахъэ - шабзауэ, Джэгъэт (Жигат) - Уахэ (Вселенная).
Псэкупсэр зи лъабжьэ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэм зыщызгъэгъуэзэн щыщIэздза зэманым сэ сыщыпсэуащ Путтапарти (Индие Ипщэм), Сатья Саи Баба гъэсакIуэм и хэщIапIэм. Ар сэ къыздэIэпыкъуащ санскритыр джын щыщIэздзам. Сатья Саи Баба махуэм тIэу, пщэдджыжьымрэ пщыхьэщхьэмрэ, санскриткIэ тха, индуизмэм и тхыгъэ лъапIэхэм (ведхэм) еджэрт, адыгэ пшынэм и макъым ещхьу къэIу Iэмэпсымэм дежьууэ, зэзэмызэ и макъым зригъэIэту. Ар япэ дыдэу щызэхэсхам, зысхуэмыгъэхъеижу сызэщIэнат… Тезгъэзэжурэ сыкIуэрт сэ а щIыпIэм, зы еджэгъуэ блэзмыгъэкIыу. Сэ абы щызэхэсх макъамэм си лъэпкъ пшыналъэр сигу къигъэкIыжырт, иныкъуэхэм деж къысщыхъурт адыгэбзэ къэIуу. ИужькIэ къызгурыIуэжауэ аращ: сыщыцIыкIум щыгъуэ зэхэсхат а макъамэр, ауэ ар «ведтэкъым», атIэ Нарт Сосрыкъуэ и пшыналъэрат! Си анэмкIэ си адэшхуэ Жыбылэ Ислъам уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэт, езым и IэкIэ ищIа шыкIэпшынэм еуэу щытауэ жаIэж. Ауэ сэ зэхэсхакъым: ар дунейм ехыжа нэужьщ сэ сыкъыщалъхуар. Абы и ныбжьэгъур Iэщыр Къущхьэхъу зыхухэм ящыщти, гъатхэмрэ бжьыхьэмрэ си анэш къуажэм къыщыувыIэрт, Ислъам и шыкIэпшынэр къыхущIахырти, кхъужьей щIагъым щIэсу еуэрт… ЕтIуанэ, ещанэ классрауэ пIэрэт сыздэкIуэр, ди насыпти, а зэманым пэщIэдзэ классхэр адыгэбзэкIэ ирагъаджэрт, атIэми, Къамылыкъуэ щыщ ди егъэджакIуэ Къанкъул Адмир адыгэбзэр зыхуэмыгъэшэрыуэ, абы хуэжьажьэ щызэхихкIэ, адыгэ уэрэдыжьхэр, нарт пшыналъэр къыхи-дзэрт. Адмир ткIийуэ къызэрытщхьэщытам папщIэ фIыщIэ хузощI.
Ведхэмрэ Сосрыкъуэ и пшыналъэмрэ я метрикэри, ритмикэри, аккордхэри зэтохуэ, зэхуэдэу хуиту, шэщIауэ, дахэу мэIу, цIыхум и псэм зрагъэгъэпсэху.
Абы теухуауэ сигу къокIыж зауэм и ветеран, кхъухьлъатэзехуэ Хьэщэ Хьэзешэ къиIуэтэжу щыта хъыбарыр: абы зэригъакIуэ кхъухьлъатэр Белоруссым и шэдылъэ щIыпIэм бийм къыщриудыхауэ, хуэм-хуэмурэ щIилъафэрт къригъэлынкIэ зыщыгугъын зэримыIэмрэ и уIэгъэмрэ емыгупсысын папщIэ, Хьэзешэ иришэжьащ Сосрыкъуэ и пшыналъэр. Ар зэгупсысыр псыпцIэм зэрызыщIишэратэкъым, атIэ пшыналъэм и ритмикэмрэ жыIэкIэмрэ зэкIэлъыгъэкIуэнырт. «Ауэрэ си гур къызэрыгъуэтыжри, япэщIыкIэ зы Iэр згъэхъеящ, егъэлеяуэ узми, иужькIэ, етIуанэр. ИтIанэ псыпцIэм сыкъыхэпщыжу щIэздзащ», - жиIэжырт абы.
КъБКъУ-м и профессор ЩоджэнцIыкIу Нинэ щыхьэщIат Путтапарти. Абы и ужькIэ хэкум дыщызэрихьэлIэжауэ хуэсIуэтат ведхэм ятеухуа си гупсысэхэр. Си гуапэ зэрыхъунщи, Нинэ сэрэ ди Iуэху еплъыкIэр зэтехуащ: «ПщIэрэ, ведхэр щагъэзащIэм щыгъуэ ХьэIупэ ДжэбрэIил и симфониехэр зэхэсхыу къысщыхъурт», - жиIащ ЩоджэнцIыкIум.
СщIэркъым ДжэбрэIил ведхэм едэIуауэ, ауэ абы и IэдакъэщIэкIхэмрэ пасэрей тхаатэмрэ (ведхэм я ежьу) зэщхь зыщI яхэлъщ.
ТIэщIэхуа дуней еплъыкIэм и лъэужь
Шумер-аккад пасэрей тхыгъэхэм куэдрэ уащрохьэлIэ «Адапэ» псалъэм. Адыгэбзэми санскритми абы зы мыхьэнэщ щиIэр: япэрей, псори къызытехъукIыжа адэ. Зи гугъу тщIы тхыгъэхэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, Адапэр хуэм-хуэмурэ Адам хъуащ. Адыгэбзэми санскритми зэхуэдэу увыпIэрэ мыхьэнэрэ щаIэщ «хьэ» псалъэмрэ, «уа/уэ»-мрэ. А тIур зы псалъэу къыщупсэлъкIэ, дунейм, гъащIэм, фIэщхъуныгъэм, философием купщIэ яхуэхъу цIэ кIэщI - Хьэуа - къагъэщI.
Адапэ псалъэр бзэ зэхуэмыдэхэм (пали, урду, телугу, каннада, хинди) цIэуи унагъуэцIэуи ущрохьэлIэ. Пэжщ, хьэрыпхэм Мухьэмэдыр, урысхэм Иваныр зэрыфIащым хуэдэу, куэдрэ къраIуэркъым, арами, пщIэ зыхуащI цIэ лъапIэщ. Нэхъ гъэщIэгъуэныжращи, сыт хуэдэбзэм ущримыхьэлIами, гъащIэр зыухуа, ЩIым япэу къитIысхьа жиIэу аращ къикIыр.
Индуизмэм тхьэ нэхъыщхьэу щы хэтщ: Брахмэ, Вишну, Шивэ. НэхъапэIуэкIэ Шивэ Адинатхэ цIэр зэрихьэу щытащ. Хатхэ-йогэр къэзыгъэщIыжар Адинатхэщ. НобэкIэ хатхэ-йогэмкIэ зыгъасэхэм я фIэщ хъури а Адинатхэращ. Къыхэгъэщыпхъэщ йогэр Iэпкълъэпкъым зэрызрагъэужь Iэмал мыхъуу, дуней тетыкIэ, цIыхумрэ щIыуэпсымрэ зэрызэпыщIа къарухэм ятеухуа щIэныгъэ, философие куууэ къызэрежьар. Нобель и саугъэтыр физикэмкIэ зыхуагъэфэща, Къэрал Думэм и депутат Алфёров Жорес зэрыжиIащи: «ЩIыуэпсым и къарум, къыпкърыкI гуащIэм и проценти 4 - 5-м дыщыгъуазэу аращ. КъежьапIитIым - цIыхумрэ щIыуэпсымрэ - я зэпылъыпIэращ мы гъащIэм и мыхьэнэр зыхэлъыр. А мыхьэнэр «хатхэ» псалъэ кIэщIымкIэ къаIуатэ. Абы къикIыр «цIыху-тхьэ» жиIэу аращ». КъызэригъэщIар апхуэдэущ, ЦIыхумрэ Уахэмрэ (Вселенная) зэи зэкIэщIэпх мыхъуну, гъащIэм и сыт хуэдэ щIыпIэм дежи щызэпхауэ.
Натхэхэм я хабзэр индуизмэм, буддизмэм, ислъамым, чыристан, къинэмыщI динхэм, уеблэмэ цIыху зэхэтыкIэм хыболъагъуэ. Псалъэм папщIэ, адыгэ хабзэмрэ натхэ хабзэмрэ укъигъэуIэбжьыжу зэтохуэ. КъызэрысщыхъумкIэ, натхэ псалъэмрэ натхъуей лъэпкъым, Натхъуэ унагъуэцIэм зы лъабжьэщ, зы къежьапIэщ яIэр. Адыгэ хьэл-щэныр, щIыхьыр, напэр хъумэным тегъэщIащи, абы сыт хуэдэ лъэпкъри, динри тетыфынущ, я фIэщхъуныгъэм зыкIи зэран хуэмыхъуу. 1990 гъэхэм «Адыгэ Хасэм» и унафэщIхэм ящыщ зы Китайм кIуэнути, КIыщокъуэ Алим ечэнджэщащ, дауэ сазэрыхэтын хуейр, жиIэри.
- ДэнэкIэ умыгъэзами, адыгэ хабзэм тет, абы зэи зыщIыпIи ущыщигъэуэнукъым! - жиIащ КIыщокъуэм.
Адыгэ хабзэр иджы къызэрытщыхъур цIыхум хэлъыпхъэ хьэл-щэнущ. Ауэ абыкIэ зэфIэкIыркъым: адыгэ хабзэр ди лъэпкъым и лъым хэтщ, и щыIэкIэ-псэукIэр, и дуней лъагъукIэр зыубзыхущ. Абы и дэтхэнэ Iыхьэми философие лъабжьэшхуэ иIэщ, лъэхъэнэ жыжьэхэм къыщожьэ, кIэрыплъхьэни гуэпхыни щымыIэу - купщIэрэ акъылкIэ гъэнщIауэ, дыщэ тажу дуней тхыдэм къыхолыдыкI.
Иджы, мы тхыгъэм къыхэдгъэща Шамбалэм деж дгъэзэжынщ…
Нобэ СириекIэ дызэджэ къэралыгъуэр зытет щIым, Тигррэ Евфратрэ я ТIууащIэри хиубыдэу, пасэрей зэманым адыгэхэр зэреджэу щытар Щамщ. Языныкъуэ щIэныгъэлIхэм Шамбалэ фIэщыгъэм лъабжьэ хуащIыр «боло» псалъэращ, персыбзэкIэ «нэхъыщхьэ» къикIыу, ди лъэхъэнэм и пэкIэ 3 - 2-нэ лIэщIыгъуэхэм Щамыр (Сириер) тепщэу щытауэ хуагъэфащэу.
Сэ нэгъуэщI еплъыкIэщ сиIэр. Индием я «Махабхаратэ» IуэрыIуатэм къыхощыж Самбхалэ щIыпIэ телъыджэр. КъищынэмыщIауэ, буддист, маздеан тхыгъэхэми уащрохьэлIэ Шамбхалэ псалъэм - Тхьэм и псэупIэм. ЗэрытщIэщи, адыгэбзэм «лэ» кIэухымкIэ псэупIэ кърагъэлъагъуэу аращ: къалэ, жылэ… «Бэ» суффиксым - куэд зэрыхъур къраIуатэ: цIыхубэ, цыбэ.
А псоми уриплъэжмэ, гурыIуэгъуэ мэхъу Щамыр зэгуэр Хьэуарэ Адэмрэ щыпсэуа щIыпIэу зэрыщытыр, Шамбхалэ псалъэм и мыхьэнэр адыгэбзэм къыщIитIасэри аращ. ЖысIэну сызыхуейращи: адыгэбзэмрэ санскритымрэ пхузэгуэмыхыну зэпхащ. Абы и щыхьэтщ Шамбалэм и етIуанэ фIэщыгъэцIэ Агартхэри адыгэбзэкIэ зэрызэпкърыпхыфыр. Мы псалъитIыр къыщыунэхуа лъэхъэнэхэм зы илъэс мин бжыгъэкъым я зэхуакур. Езы Шамбалэ псалъэр Псыдзэшхуэр къыщыхъуа лъэхъэнэрагъэнущ къыщежьар, цIыхухэм псым зыщахъумэу къуршхэм щихьэжам. Дызэрыщыгъуазэщи, Гималайхэмрэ Кавказ къуршхэмрэ псым щIихъуматэкъым абы щыгъуэ. Ауэ Агартхэ псалъэр Псыдзэшхуэр къэхъуным илъэс мин куэд и пэкIэ къэунэхуащ, шэч хэмылъу.
Иджыри зы щапхъэ. Санскритым хэтщ мыпхуэдэ жыIэгъуэ: «Джей-джей Боло Бхагаван Будда!». «Боло» - цIэрыIуэ, щытхъушхуэ зиIэ, «Бхагаван» - тхьэ пэлъытэ, Тхьэм и лIыкIуэ, «джей-джей» - адыгэм «уей-уей» жыхуэтIэ хэIэтыкIыныгъэм ещхьу аращ къикIыр. («Уей-уей, щытхъу зиIэ тхьэпэлъытэ Буддэ!»).
Адыгэбзэм хэтщ санскритым къыхэкIауэ цIэ зыбжанэ. Ахэр ищхьэIуэкIэ къитIуащ. Абыхэм ящыщщ Болэ, Шорэ цIэри. Абхъазхэм Шамбэ унагъуэцIэ яIэщ. Ар Шамбалэ псалъэм зэрекIуалIэм си закъуэ хъункъым гу лъызытар…
А псом укъипсэлъыкIмэ, сэ си щхьэкIэ наIуэ сщохъу адыгэбзэмрэ санскритымрэ зы лъабжьэ зэраIэр, дызытепсэлъыхьа псори, едгъэкIуэкIа зэгъэпщэныгъэхэри абы щыхьэт техъуэу сыщогугъ.
Языныкъуэхэр къызоупщI санскритымрэ адыгэбзэмрэ апхуэдизу щызэтехуэкIэ, адыгэхэр Кавказым къэIэпхъуауэ, я лъахэр Гималайхэрауэ пIэрэ, жаIэри. Дауи, дунейм зихъуэжыху, вулканхэр къикIыху, щIыр хъеиху, абы и Iэгъуэблагъэм щыпсэу цIыхухэри нэгъуэщI щIыпIэ Iэпхъуэрт. Адыгэ лъэпкъыр къыщыунэхуар, япэу тхыдэм къыщыхыхьар, ахэр къызытехъукIыжахэр къызытехъукIыжар къыпхуэхутэнукъым, ауэ адыгэбзэм хэтщ мыпхуэдэ жыIэгъуэ: уафэр щымыджэмыпцIэу щIылъэр щызэпцIагъащIэм. Абы утетмэ, адыгэм зэгуэр и нэгу щIэкIащ щIылъэр къикъуэлъыкIыу, уафэр Iугъуэм щIихъумауэ, зытет щIыр мыджэмыпцIэу икIи абы къыхэкIыу, и хэщIапIэр ихъуэжын хуей хъуащ. Гималайхэми, Тибет и Iэгъуэблагъэми щыпсэуагъэнущ, Кавказым деж адыгэр щепсыхын и пэ къихуэу.
Адыгэбзэм, адыгэ хабзэм я лъэужь хыболъагъуэ хьэтхэм, кашкэхэм, шумерхэм, аккадхэм, вавилонхэм, мысырхэм, кIэщIу жыпIэмэ, пасэрей лъэпкъыжьхэм я тхыдэм.
ИщхьэкIэ сызытепсэлъыхьа псоми къыпысщэну, мы унэтIыныгъэм зезгъэужьыну, адыгэм и философием теухуа тхылъ, фильм згъэхьэзырыну мурад сщIащ. Сэ нобэр къыздэсым си закъуэ сылэжьащ, зэдзэкIакIуэхэри, гъуэгугъэлъагъуэхэри, егъэджакIуэхэри сэр-сэру къэзгъуэтурэ, пщIэкIэ зыдэзгъэIэпыкъуащ. Си мурадыр къызэхъулIэн папщIэ, инджылызыбзэр фIыуэ зыщIэ, санскритолог сытым дежи си гъусэн хуейщ, къищынэмыщIауэ, Тибетрэ Гималайхэмрэ щыIэ къулъшырыфхэм я дэфтэрхэм ухагъэплъэн папщIэ пщIэ щIэптын хуейщ. Аращи, си закъуэкIэ нэгъэса хъунукъым мы лэжьыгъэр, дэIэпыкъуэгъу сыхуэныкъуэщ.
КIэух псалъэ
Профессор Коларуссо зэрыжиIэмкIэ, санскритри адыгэбзэри къызытехъукIыжар зы бзэщ, цIыхум нобэ имыщIэж, кIуэдыжа гуэрщ. Ауэ, пэжыр пэжщ, зэгъэпщэныгъэкIэ къэIуэта гугъэ къудейуэ аращ ар. Нобэм къэса, бзэ нэхъ жьы дыдэу къалъытэ адыгэбзэмрэ санскритымрэ къызытехъукIыжам ирипсалъэу щытар сыт хуэдэ цIыху лъэпкъыгъуэ? Арийхэра? Атлантхэра? Лемурийхэра? Абы и жэуапыр зыми ищIэркъым.
ФIэщ щIыгъуафIэр нэгъуэщI Iуэху еплъыкIэщ - санскритыр цIыхум къигупсыса бзэщ, IэрыщIщ. Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэр зэрызэгурыIуэн, зэрызэпсэлъэн бзэ щхьэхуэ хуейт пасэрей унафэщIхэр, щIэныгъэлIхэр, къулыкъущIэхэр, диным и лэжьакIуэхэр. Санскритым и псэлъэкIэ зэхуэмыдэхэри щыIэщ, пэжщ, ауэ санскритыр зи анэдэлъхубзэу зы лъэпкъи теткъым мы дунейм. Ауэ… адыгэбзэр адыгэ лъэпкъым и анэдэлъхубзэщ, нобэм къэсыфащ, зихъумэжащ. ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, дунейм тетащ зы лъэпкъ лъэщ, бзэ къулей иIэу, икIи а бзэращ тегъэщIапIэ ящIар санскритыр щызэхагъэувэм. А бзэр пасэрей адыгэбзэрауэ икIи ар санскритым нэхърэ нэхъыжьу къызолъытэ.
Хэт ищIэрэ, сыщыуэнри хэлъщ.
Нартанг къулъшырыфымрэ ар зыдэт къалэмрэ.
Адинатха къулъшырыфыр.
Адинатха къулъшырыфыр.
ЗэзыдзэкIар Фырэ Анфисэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "617.txt"
} |
Олимп чемпионхэми къулыкъущIэшхуэхэр къахокI
Олимп дыщэр щызыIэригъэхьа кIэух зэIущIэм.
ЦIыху цIэрыIуэхэмкIэ бейщ Зэрэгъыж къуажэр. Абыхэм ящыщ зыщ алыдж-урым бэнэкIэмкIэ Олимп чемпион (2000 гъэм), Дунейпсо кубокыр щэнейрэ къэзыхьа (1992, 1995, 1997 гъэхэм), Европэм щытекIуа (1998 гъэ), иджы Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэ Къардэн Мурат.
Ди адэжьхэм пщIэ лей зыхуащIурэ къэгъуэгурыкIуа бэнэкIэ спорт лIэужьыгъуэмкIэ 2000 гъэм Австралием и Сидней къалэм щекIуэкIа Олимп джэгухэм пашэныгъэр щызыубыда Къардэн Мурат щытхъу хэха хуэфащэщ. Абы и гъащIэ гъуэгуанэр щапхъэ зытраххэм хуэдэщ. АрщхьэкIэ псори нэгъуэщIу къекIуэкIыфыну къыщIэкIынут ар бэнэным щысабийм димыхьэхатэмэ. Я къуажэ школым физкультурэмкIэ и егъэджакIуэ ГъуэплъащIэ Замир игъасэ гупым хагъэхьэн папщIэ тхьэмахуэ енкIэ Мурат лъэIуэн хуей хъуащ. ЩIалэ цIыкIум и ерыщагъыр тренер Iэзэм къилъытащ икIи къыгурыIуащ спортсмен лъэрызехьэ къызэрыхэкIыфынур. Абы щыгъуэм Мурат дихьэхакIэт осетин бэнакIуэ цIэрыIуэ Андиев Сослъэн икIи 1976, 1980 гъэхэм ар Олимп чемпион щыхъуам зэрихьа гуфIэгъуэр пхуэмыIуэтэжынщ. Дэнэ щищIэнт илъэс тIощI дэкIмэ, езыри апхуэдэу зэраIэтынур?!
Къардэн Мурат сыт щыгъуи фIыкIэ игу къегъэкIыж гъащIэм и гъуэгу захуэм тезыгъэувахэр. Апхуэдэхэм ящыщащ ГъуэплъащIэ Замири. Аращ бэнэным япэ лъэбакъуэхэр щезыгъэчар. АбыкIэ фIыщIэ куэд бгъэдэлъщ и япэ тренерхэм ящыщу щыта Къалмыкъ Юри.
Мурат и ныбжьыр илъэсипщI ирикъуауэ арат я унагъуэр Налшык щыIэпхъуам. Дауи, спортым зыщыхуебгъэсэну абы Iэмалхэр щынэхъыбэт икIи ахэр нэсу къигъэсэбэпащ ныбжьыщIэм. Псом япэу Мурат зыхригъэтхащ бэнэкIэмкIэ секцэм. АрщхьэкIэ зыхэхуар иджыри къэс дэзыхьэха бэнэкIэ хуитыракъым, атIэ алыдж-урым бэнэкIэращ. Зи нэIэ щIэхуа Лобжанидзе Владимир абы а спорт лIэужьыгъуэр фIы дыдэу иригъэлъэгъуащ икIи и гъащIэ псокIэ зэрихъуэжын щымыIэу ищIащ.
- Абы щыгъуэм тренировкэхэр си пщIыхьми хэкIыртэкъым, - игу къегъэкIыж Мурат. - Ар, дауи, зи фIыгъэр Лобжанидзе Владимирщ. Абы бэнэкIэ Iэмалхэр дигъащIэ къудейтэкъым, атIэ гъащIэми дыхуиущийрт. БэнакIуэ цIэрыIуэхэм я псэукIам, текIуэныгъэ инхэм зэрыхуэкIуам дыщигъэгъуазэрти, щапхъэ тхуищIырт, хьэлэмэт куэд къыджиIэрт.
Къардэн Мурат бэнэныр и гъащIэм щыщ зы Iыхьэ хъуащ. И гупсысэхэм я нэхъыбэр зытеухуар арат икIи и къару псори ирихьэлIэрт. Дауи, ар псыхэкIуадэ хъуакъым - Мурат щытекIуэу хуежьащ ныбжьыщIэхэм я зэхьэзэхуэ куэдым. Апхуэдэхэм и деж зэрыхабзэщи, гу къылъатэри, спорт интернат щхьэхуэхэм ирагъэблагъэу щIадзащ. АрщхьэкIэ, Лобжанидзе къыжриIащ: «УмыпIащIэ, республикэм уикIын и пэ, уи Iэпкълъэпкъыр зэрыгъэубыд». И егъэджакIуэм и псалъэ Iущхэм Мурат едэIуащ икIи зэи щIегъуэжакъым.
Зи зэфIэкIхэр зэрылъагэр пасэу наIуэ къэхъуа щIалэщIэм и ехъулIэныгъэхэм иригушхуэну хунэсакъым Лобжанидзе Владимир - и гур къыщыхьэри, зэуэзэпсу дунейм ехыжащ. Ар гуауэшхуэт Мурат и дежкIэ.
И тренер гъуэзэджэр щыIэщIэкIым, Къардэн Мурат щIэтIысхьащ Дон Iус Ростов дэт Олимп резервхэр щагъэхьэзыр училищэм. Ар и зыужьыныгъэм и зи чэзу лъэбакъуэ лъэщт. АдэкIэ, спортым и мастер хъуа иужькIэ, къыпэплъэрт Краснодар щыIэ ФизкультурэмкIэ къэрал институтыр. Мурат щIэныгъи зригъэгъуэтырт, спортми щытекIуэрт. АрщхьэкIэ и адэ Наусбий сымаджэ хьэлъэ зэрыхъуам унэм къришэлIэжащ: ар быным я нэхъыжьт икIи унагъуэмкIэ жэуап ихьырт.
Псори IэщIыб ищIу къыкIэлъыплъыну, зэрихьэну къекIуэлIэжа и къуэр зыбгъэдигъэтIысхьэри, адэм къыжриIащ: «Си хущхъуэ нэхъыщхьэр - уи текIуэныгъэхэращ. Сэ абыхэм сапоплъэ. Дунейпсо зэпеуэр мыгувэу къыппэщылъщи, абы, хуэфэщэну зыхуэгъэхьэзыри, кIуэ».
Адэм и жыIэм ебакъуэу Мурат есатэкъым. И псэм къехьэлъэкIми, зыгъэсэныгъэхэм игъэзэжащ икIи нэхъ ерыщыжу зигъэхьэзыру хуежьащ. СССР-м и цIэкIэ дунейпсо зэпеуэм кIуэну щIэхъуэпсыр куэд хъурт, ауэ ар хэтми щызэхэкIынур къэралым и чемпионатрат. Къардэным абы щыхигъэщIащ Мэзкуу къалэм, Белоруссием, Украинэм я лIыкIуэхэр. Финал ныкъуэм къыщыпэщIэхуащ Армением щыщ Мелконян. А тIур куэдрэ зэхуэзат икIи зыр адрейм и бэнэкIэм фIы дыдэу щыгъуазэт. Хуабжьу сакъын хуейт. Мурат бэлэрыгъакъым икIи 7:1-уэ и хьэрхуэрэгъур хигъэщIащ. Финалри гуащIэт. Къардэным къыпэщIэтт Совет Союзым щынэхъ лъэщхэм ящыщ Покалэ Сергей. Абыи къыпикIуэтакъым Мурат икIи, гугъу дехьами, текIуэныгъэр къыIэщIитхъащ. АдэкIэ къызэIухат 1991 гъэм щыIэну щIавлэгъуалэм я дунейпсо зэпеуэм хуэзышэ гъуэгур. АрщхьэкIэ, бетэмал…
Мурат нэхъ зыщышына дыдэр къэхъуащ - и адэр дунейм ехыжащ. А гуауэшхуэм иужькIэ хуабжьу гугъут зэхьэзэхуэр щекIуэкI алэрыбгъум утехьэжыну. АрщхьэкIэ и адэм и иужьрей псалъэхэр абы фIы дыдэу ищIэжырт. «СыкIуэнщ», - мурад быдэ ищIащ Мурат. КъыгурыIуэрт и адэр хуабжьу зэрыщIэхъуэпсар дунейпсо чемпион и къуэр хъуну.
Чехословакием щекIуэкIа зэхьэзэхуэ иныр Къардэн Мурат и дежкIэ зэхэгъэкIыпIэ инт. Япэ дыдэ зэIущIэм абы къыщыпэщIэхуащ хэгъэрейхэм ящыщ бэнакIуэр. Пэшым щIэсхэр зэрогъэкIий, мэфий, я спортсменыр трагъэгушхуэу. Мурати Iэнкун хъуауэ и хьэрхуэрэгъум пэщIэтщ. Абы и ныкъуэкъуэгъуми и Iуэхур хэплъэгъуэщ: къыдэщIхэм ялъагъуу текIуэну щIохъуэпс, ауэ къыхагъэщIэнкIи хуабжьу мэшынэ. Ар Мурат зыхищIэщ, чех щIалэр ипхъуатэри, идзащ. Къардэныр зэрытекIуар пэшым зэрыщагъэIуар хьэлэмэтущ: «ТекIуэныгъэ къабзэр къихьащ Къардэн Мурат, Совет Союзым къикIа шэрджэс щIалэм», - жиIащ, микрофоныр къищтэри, судья-хъыбарегъащIэм.
А псалъэхэр зыхэзыха зы щIалэ зэIэщIэлъ утыкум къилъэдащ, спорт фащэ щыгъыу. Абы Мурат быдэу IэплIэ къыхуищIри, къыжриIащ: «Сэри сышэрджэсщ. Тыркум и командэ къыхэхам сритренерщ, къызэрызэджэр Табур Билалщ. УкъимыкIуэт, шынэхъыщIэ, дэ уэ дыбдэщIынущ!»
Финалым хуэзыша зэIущIэращ Къардэным нэхъ къехьэлъэкIар. Нэмыцэ бэнакIуэр инт, къарут, ерыщт. АрщхьэкIэ ари хигъэщIащ, 6:2-уэ.
АдэкIэ Франджым къикIам ефIэкIын хуейт, дыщэр зыIэригъэхьэн папщIэ. ЗэIущIэм и пэ къихуэ дакъикъэхэм Мурат апхуэдизу и гур сабырт, зэпIэзэрытти, текIуэныгъэр къызэрыпэплъэр псэкIэ зыхищIэрт. Пэж дыдэуи, гугъу емыхьыщэу абы и хьэрхуэрэгъур хигъэщIащ икIи дунейпсо чемпион хъуащ. ЗэкIэ щIалэгъуэлэ зэпеуэм. Илъэс тIощI фIэкIа зи ныбжьыр мыхъуа Къардэн Мурат адэкIэ къыпэплъэрт и пщIэр нэхъ лъагэжу зыIэтыну балигъхэм я зэхьэзэхуэ гуащIэхэр.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Дунейпсо кубокыр япэу зыIэригъэхьащ. ИужькIэ тIэунейрэ (1995, 1997 гъэхэм) а ехъулIэныгъэм къытригъэгъэзэжащ. 1998 гъэм Европэм и чемпион хъуащ. А псори Олимп лъагапIэм хуэзышэ лъагъуэ дахэт.
Къардэн Мурат 2000 гъэм Сидней зэрыкIуэнур щызэхэкIар Олимп джэгухэм щIадзэным махуитху иIэжущ. А лъэхъэнэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ килограмм 76-м нэс зи хьэлъагъхэм я деж щынэхъыфIу къалъытэ Мишиныр хигъэщIа иужькIэщ, Австралием кIуэ гъуэгур абы къыщыхузэIуахар.
ИгъащIэ лъандэрэ Олимпиадэм хэтыну зи хъуэпсапIэ адыгэ щIалэм къыхукъуэкIа Iэмалыр нэсу къигъэсэбэпащ. Сидней и алэрыбгъухэм къыщыпэщIэува и хьэрхуэрэгъу псоми ар ефIэкIащ. Псом хуэмыдэу удэзыхьэхт кIэух зэIущIэр. Абы къыщыпэщIэтащ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм къикIа бэнакIуэ лъэщ дыдэ Линдлэнд Мэтт. Ар 3:0-у хигъащIэри, ди лъахэгъур Олимп чемпион хъуащ.
И адэ Наусбий имылъагъуами, Къардэн Мурат и ехъулIэныгъэхэм нобэ ирогуфIэ икIи ирогушхуэ и анэ Динэ, и къуэш нэхъыщIэ Хьэсэн, и щхьэгъусэ Иннэ, и къуэмрэ и пхъумрэ, и Iыхьлы, и благъэ, и ныбжьэгъу, къэзыцIыху куэдыр.
Спортым хэкIыжа иужькIэ Къардэным къулыкъушхуэ зыбжанэ къыхуагъэфэщащ икIи дэтхэнэри фIы дыдэу, и акъылрэ цIыхугъэрэ пэлъэщу зэрехьэ. Ар илъэс зыбжанэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Президентым, иужькIэ - Iэтащхьэм, я чэнджэщэгъуу щытащ. ИтIанэ КъБР-м и Парламентым Физкультурэмрэ спортымкIэ и комитетым и Iэтащхьэу, СпортымкIэ министру лэжьащ. Иджыпсту Къэбэрдей-Балъкъэрым и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэщ. Мурат педагогикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ, спортым щIыхь зиIэ и мастерщ, ЩIыхь орденыр зэрехьэ. Ар лъэпкъри Хэкури зэрыгушхуэ, зэрыпагэ адыгэлI нэсщ.
Олимп чемпион, Дунейпсо кубокыр щэнейрэ къэзыхьа, Европэм щытекIуа Къардэн Мурат.
КъБР-м и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэ Къардэн Мурат.
И анэ Динэ Мурат и дамыгъэхэм иропагэ.
И щхьэгъусэмрэ и пхъумрэ я гъусэу.
И къуэр адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ хуеущий.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "618.txt"
} |
Дэтхэнэ зы лэжьыгъэри цIыхухэм ягу къинэн папщIэ
«Эльбрус» тхылъ тедзапIэр илъэс 90 ирокъу
«Эльбрус» тхылъ тедзапIэр къызэрызэрагъэпэщрэ илъэс 90 ирикъуащ. А зэман кIыхьым къриубыдэу абы сыт хуэдэ увы-пIэ щиIыгъа ди республикэм и гъащIэм, иджы и Iуэху зытетхэр сыт? Абыхэм тедгъэпсэлъыхьыну дыIущIащ тхылъ тедзапIэм и унафэщI Ацкъан Руслан.
ЩХЬЭУСЫГЪУЭ гуэр зимыIэ щыIэкъым. Ди тхылъ тедзапIэри ауэ сытми уафэм къехуэхакъым. Ар къыщыунэхуа зэман жыжьэм ди щIыналъэм щыпсэухэм я нэхъыбапIэр иджыри щIэныгъэншэу зэрыщытам псори дыщыгъуазэщ. ЩIэныгъэм лъагъуэ хупхызыша гуэрхэри диIэт, ауэ абыхэм я зэфIэкIыр цIыхухэм я деж зэрынагъэсын Iэмалыр мащIэт. Абы и лъэныкъуэкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ игъуэ дыдэу къызэрагъэпэща тхылъ тедзапIэм. Ар къызэрагъэпэщри, тхакIуэхэри, усакIуэхэри къэунэхуу хуежьащ. Мис абдежщ нобэ дызэрыгушхуэ литературэм и щIэдзапIэр. Дунейм къытехьэу хуежьащ лъэпкъ литературэхэм я лъабжьэр зыгъэтIылъа ПащIэ Бэчмырзэ, Мечиев Кязим, ЩоджэнцIыкIу Алий сымэ я тхыгъэхэр, дахэу утыку къихьащ иужькIэ литературэм и классик хъуахэу КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын. Абыхэм къакIэлъыкIуащ нэгъуэщI тхакIуэ, усакIуэ гъуэзэджэхэри, щIэныгъэлI бэлыхьхэри. А псори тхылъ тедзапIэм къекIуэлIэжырт. Абы къигъэувырт тхылъ тедзапIэм и зэфIэкIым зэпымыууэ хигъэхъуэн хуейуэ. Псори зэпыщIащ.
Лэжьэн щыщIидза гъэм тхылъ тедзапIэм цIыкIу-инми адыгэбзэкIэ, балъкъэрыбзэкIэ, урысыбзэкIэ тхылъ 36-рэ къыдигъэкIащ. ГъэщIэгъуэнракъэ, дэтхэнэ зы тхылъри минитI нэхърэ нэхъ мащIэ хъуртэкъым. Нобэ дыщIохъуэпс апхуэдэ бжыгъэм. Пэжщ, сабийхэр зэреджэ тхылъхэр нэхъыбэу къыщыдэдгъэкIи щыIэщ, ауэ художественнэ тхыгъэхэр, ди щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэхэр языныкъуэхэм деж мащIэ дыдэу къыдэдгъэкIын хуей мэхъу. Абы щхьэусыгъуэ зыбжанэ иIэщ. Зэран мэхъу интернетри, абы зи псэр ихьэхуа цIыхухэр тхылъ зэрыхуэмеижри. Ауэ, сэ сызэреплъымкIэ, мыбы нэгъуэщI зыгуэри хэлъщ: япэм щыгъуэ тхылъыр унэлъащIэм щыщу, ар ямыIэмэ, унагъуэм и пщIэр нэхъ лъахъшэ хъууэ къэзылъытэ куэд щыIащ, иджы тхылъ къэзыщэхур абы еджэнуращ. «Унэм сывгъэхьи севгъаджэ, Iэ еIусауэ умыщIэну пщэдей къыфхуэсхьыжынщ», - жаIэу къытхуэкIуэхэри щыIэщ. Ди тхылъхэм я уасэр ма-щIэ дыдэми, ахэр къызыхуэмыщэхухэр щыIэщ. Абы дегъэпIейтей. КIэщIу жыпIэмэ, нобэ мылъку зиIэм щыщу тхылъ хуейр мащIэщ, тхылъ хуейм ар къызэрищэхун къыщыхудэмыгъахуэ къохъу. Тхылъ щапIэ ди къуажэхэм зэрыдэмытыжри хуабжьу зэран мэхъу. ИтIани, тхылъыр зи псэм хэзымыхыр мащIэкъым. Шэч хэлъкъым ди литературэм нобэ зэрызиужьам, къэралпсо утыкум ишэн хуей тхакIуэ, усакIуэ куэд дызэриIэм, ауэ ди зэфIэкIыр нэхъ мащIэ зэрыхъуар абы зэран хуохъу. Тхыгъэ нэхъыфIхэр урысыбзэкIэ зыхуей хуэзауэ зэдзэкIын, къыдэгъэкIын хуейщ, абы текIуэдэну мылъкур дыщимыIэкIэ - IуэхуфIыр лъэхъа мэхъу.
Нобэ ди IуэхущIафэхэмкIэ, тхузэфIэкIхэмкIэ къэдгъэзэжынщ. Ди лэжьыгъэм сыт щыгъуи увыпIэш-хуэ щиубыду щытащ ди сабийхэр зэреджэ тхылъхэр къыдэгъэкIыным, иджыри ар ди къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ къыдолъытэ. Ди лэжьакIуэхэм яхузэфIэкI халъхьэ а тхылъхэр нэхъри егъэфIэкIуэным. Ахэр зыхуей хуэзэн щхьэкIэ, иджыри лэжьыгъэшхуэ егъэкIуэкIын хуейщ, ар зы махуэкIэ зэфIэкIын Iуэхукъым, ауэ Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ министерствэмрэ ди тхылъ тедзапIэмрэ зэгурыIуэу абы иужь итщ. Мыбдежым мыри щыжысIэну сыхуейт. Адыгэбзэр, балъкъэрыбзэр зымыщIэхэм, ауэ зэзыгъэщIэну хуейхэм щхьэкIэ дэ тхылъ щхьэхуэхэр къыдыдогъэкI, зэрылажьэ тетрадхэри я гъусэу. Ди гуапэ зэрыхъущи, урысхэми къахокI а тхылъхэмкIэ ди бзэхэр зыджхэр. Тхылъ тедзапIэм и ехъулIэныгъэхэм ящыщу къызолъытэ 1957 гъэ лъандэрэ къыдэмыкIауэ къыдэдгъэкIыжа адыгэ-урыс, урыс-адыгэ псалъалъэхэр. Абыхэм хэлэжьыхьыжащ щIэныгъэлI гуп. Апхуэдэу иджыблагъэ ди деж къыщыдэкIащ «Адыгэбзэм и псалъэгъэнахуэ» псалъалъэ гъуэзэджэр, ар зэхилъхьащ щIэныгъэлI БищIо Борис. Дунейм къытехьащ балъкъэрыбзэр зыджхэм щхьэкIэ балъкъэр-урыс, урыс-балъкъэр псалъалъэхэри. А псалъалъэхэм мыхьэнэшхуэ яIэщ ди бзэхэр джынымкIэ, абыхэм зегъэужьынымкIэ.
Дэ урысыбзэкIэ къыдыдогъэкI серие зыбжанэ, тхыдэм епхауэ, щIэныгъэмрэ щэнхабзэмрэ хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа ди цIыху щэджащэхэм ятеухуауэ. А тхылъхэм щIэупщIэшхуэ яIэщ. ЕджапIэхэм щхьэкIэ къыдэкI «Школ библиотекэ» серием хохьэ ди усакIуэ пажэхэм я тхыгъэ нэхъыфIхэр, егъэджакIуэхэм, еджакIуэхэм нэхъыбэу къагъэсэбэпын хуей хъухэр.
Художественнэ тхыгъэхэр къыдэгъэкIыным мыпхуэдэ бгъэдыхьэкIэ худиIэщ. Япэрауэ, ди тхакIуэ, усакIуэ нэхъыжьхэм, ди литературэхэр зэфIэзыгъэувахэм, я тхылъхэр щIэх-щIэхыурэ къыдэгъэкIыжын хуейщ. ЕтIуанэрауэ, нобэ къытхуахь тхыгъэщIэхэм я нэхъыфIхэр дунейм къытегъэхьэн хуейщ. Ещанэрауэ, ди литературэхэр япэкIэ зыгъэкIуэтэн щIэблэ къэгъэтэджыным ди зэфIэкI хэтлъхьэн хуейщ. А псоми епIэщIэкIыпхъэщ, а тхылъхэр игъуэу къыдэкIыным мыхьэнэуэ иIэр къэплъытэу щытмэ. Япэ зи гугъу тщIахэм щхьэкIэ дэ къетхьэжьащ «Адыгэ литературэм и лъагапIэхэр», «Балъкъэр литературэм и лъагапIэхэр» сериехэр. Апхуэдэ япэ тхылъыр, Шортэн Аскэрбий и романхэр щызэхуэхьэсар, иджыблагъэ дунейм къытехьащ. А Iуэхугъуэр адэкIи дгъэкIуэтэну ди мурадщ. Тхэн щIэзыдзахэм щхьэкIэ къызэIутхащ «КъудамэщIэ» сериер, апхуэдэ тхылъ хъарзынэ зыбжани дунейм къытехьакIэщ, куэдым ягу зэрырихьами дыщыгъуазэщ.
Ди сабийхэм хуатха усэхэр, рассказхэр щIэх-щIэхыурэ дунейм къытыдогъэхьэ, сурэткIэ гъэщIэрэщIауэ. А тхылъ цIыкIухэм щIэупщIэ зэраIэм егъэлеяуэ дыщогуфIыкI. Ди сабийхэм анэдэлъхубзэр ящIэу къэгъэтэджыныр ди къалэн нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщ зыуэ къыдолъытэж. ЩIэх-щIэхыурэ къыдыдогъэкIыж адыгэ, балъкъэр таурыхъхэр. Дызэрыт гъэм адыгэбзэкIи, балъкъэрыбзэкIи дунейм къытехьэнущ псалъэжьхэр, къуажэхьхэр, нэщэнэхэр, псынщIэрыпсалъэхэр щызэхуэхьэса тхылъхэр. Ахэр еджакIуэхэми къагъэсэбэпын хуэдэу зэхэлъхьащ.
ИтIанэ. Сэ куэдрэ жызоIэ адыгэ, балъкъэр литературэхэр ди къэралым ис адрей лъэпкъхэм я литературэхэм куэдкIэ ефIэкIыу нобэ зэрыщытыр. Ар псалъэ къудейкъым, литературэхэм зэрызаужьым дызэрыкIэлъыплъым къигъэщIа гупсысэщ. А Iуэхугъуэм дэ нэхъыбэж ди пщэм къыделъхьэ дунейм къытехьэ тхыгъэфIхэр и зэманым къыдэгъэкIынымкIэ, ахэр хъума хъунымкIэ. А Iуэхугъуэм мыхьэнэшхуэ иIэщ ди бзэр къызэтена хъунымкIэ, зиужьынымкIэ. КIэщIу жыпIэмэ, лэжьыгъэ ди куэдщ. Къэралым тIэкIу зыкъытщIигъэкъуэжмэ, ди Iуэхур мыIейуэ екIуэкIыну догугъэ. Псори щIэтщIэжыр тхылъеджэхэращи, абыхэм ягу зэрыдгъэзэгъэным и ужь дитынщ.
АЦКЪАН Руслан, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм и унафэщI, КъБР-мрэ КъШР-мрэ я цIыхубэ усакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "619.txt"
} |
Кхъуейжьапхъэ
Шыуаным псы щIыIэ иракIэ, япщэфIыну къагъэхьэзыра шатэм и зэхуэдитIым нэхърэ нэхъыбэр шыуаным иракIэри, дакъикъэ зы-тIукIэ къагъавэ. Къэнам джэдыкIэ кугъуэ уда хакIэ, зэIащIэурэ гуэдз хьэжыгъэ ухуэнщIа хакIутэ, а псори шыуаным ит шатэ къэкъуалъэм хакIэ, зэIащIэурэ дакъикъи 5-8-кIэ хьэкум трагъэтщ. Абы и ужькIэ тыкъыр цIыкIуурэ упщIэта кхъуей цIынэ гъэтэджа мышыур хакIутэ, псы щIыIэ тIэкIукIэ зэхэщIа шыгъушыпс хакIэ, шыуаныщхьэр ныкъуэтепIэу къагъанэри, дакъикъи 10-12-кIэ, тхъу къыщIидзыху, мафIэ цIыкIум тету къагъавэ. Кхъуейжьапхъэ хьэзырым кхъуейр хэмыткIухьауэ, зэпышу хэлъщ, тхъу гъуэжь дахи къытрищIауэ. Пщтыру яшх. ПIастэ, мырамысэ, лэкъум, мэжаджэ, щIакхъуэ докIу.
Халъхьэхэр (зы цIыху Iыхьэ):
Псы щIыIэу - г 40, щатэу - г 260-рэ, кхъуей цIынэу - г 30,
гуэдз хьэжыгъэу - г 7, джэдыкIэ кугъуэу - 1, шыгъур зэрагъэткIу псыуэ - г 12, шыгъуу - узыхуейм хуэдиз.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "62.txt"
} |
Сигу ихуркъым
«Эльбрус тхылъ тедзапIэм и унафэщIу илъэс 12-кIэ, 1977 - 1989 гъэхэм, лэжьа тхакIуэ, ди нэхъыжьыфI Къэрмокъуэ Хьэмид зыхуэдгъэзащ а IуэхущIапIэм щыщыIа илъэсхэм я гугъу къытхуищIыну.
- Къэрал тхылъ тедзапIэм и унафэщIу ущытыным фIагъыу, псэ тыншыгъуэу хэлъамрэ гугъуехьу пыщIахэмрэ я гугъу уэзгъэщIынут, Хьэмид.
- А зэманыр икIи гухэхъуэт, тхылъ куэду къызэрыдэкIым тепщIыхьмэ, икIи гугъусыгъут, Iуэхугъуэ зыбжанэм дыкъызэралъахъэр къэплъытэмэ.
Художественнэ тхыгъэхэр, школхэм зэрыщрагъаджэ учебникхэр, сабий тхылъхэр, къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр, нэгъуэщIхэри уэру къыдэдгъэкIырт. Илъэсым къриубыдэу тхылъи 150-м щIигъу дуней къытедгъэхьэрт. Абы, шэч хэмылъу, ди лъэр игъэжант, арщхьэкIэ, зэманыр апхуэдэти, дызыхуэныкъуэр Iэджэт. Дэ Москва и «Рос главиздат»-м и унафэм дыщIэтти, ди планым деж щегъэжьауэ ди лэжьыгъэм хухах мылъкум деж щыщIэкIыжу зыубзыхур арат. Мазищым, илъэсым къриубыдэу къыдэдгъэкIыну дызыхуей тхылъхэр къыхэтхыкIауэ абы едгъэхьырти, унафэ тращIыхьырт. Планым къигъэув лист бжыгъэр къыдэмыкIамэ, ахъшэ къуамытыххэнри зыхуэIуа щыIэтэкъым. ТхылъымпIэри гъуэтыгъуейт абы щыгъуэ, и зэманым къытхуамышамэ, гъунэгъу хэгъэгухэм щIыхуэу къыщыщытщтэ къэхъурт, уеблэмэ.
Иджыри зы сигу къокIыж. Илъэсым къриубыдэу тхуэгъэхьэзырынур дубзыхуауэ, абы хуэфэщэн мылъкури хухахакIэу тхакIуэхэм, усакIуэхэм къахэкIырт я IэдакъэщIэкIхэр планым зэрыхэмыхуамкIэ мыарэзыуэ нэхъыщхьэхэм я деж щытхьэусыхэхэр. Унафэ ящIырт апхуэдэхэм я лэжьыгъэхэр Iэмал имыIэу къахудэдгъэкIыну, резолюцэ традзэжырти нытхуагъэкIуэжырт. Сыт хуэдэут а щытыкIэм укъызэрикIынур?
ИкъукIэ лэжьыгъэ гугъут, пэжыр жыпIэмэ. ЩIэгугъур пщIэн хуейуэ уи пщэ къыдэхуэратэкъым, абы дыпэлъэщынут, атIэ, зэрыжысIащи, щытыкIэ къызэрымыкIуэхэм укъызэрикIын Iэмалхэр къэплъыхъуэ зэпыту улэжьэн зэрыхуейрт. Зэману хъуар сIихырти, сэ сысей зыгуэр стхыну Iэмал къызитыххэртэкъым. Абы сыкъыIукIыжа иужь, илъэсым къриубыдэу тхылъиплI къыдэзгъэкIат, тIур сысейуэ, тIур зэздзэкIауэ.
- Узыдэлэжьахэм ящыщу хэт сымэ уигу къина, Хьэмид?
- ЦIыхуфI, IэщIагъэлI Iэзэ куэдым садэлэжьащ. Абыхэм ящыщу КIуантIэ Iэзид, Балъкъэр Къылышбий, Къэжэр Пётр, Опрышкэ Олег, Ацкъан Руслан, Жаным Борис сымэ я Iуэху зехьэкIэмрэ я цIыхугъэмрэ зэи сщыгъупщэнукъым. Тхылъ къыдэгъэкIыным, лъэпкъ Iуэхум абыхэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIауэ икIи хуащIу къызолъытэ.
- УнафэщIу ущытыху, фхузэфIэкIам щыщу узэрыгушхуэхэмрэ уи Iэ къызыпемыкIуэкIахэмрэ къытхутепсэлъыхьыт.
- Псори зэдгъэхъулIэфащ жыпIэныр, шэч хэмылъу, щхьэгъэпцIэжщ, Iэджи къэнащ дигу илъауэ зэдмыгъэхъулIэфауэ. Илъэсхэр куэду къыпщыхъуми, къалэнхэр нэхъыбэжщи, псоми зэхуэдэу упэлъэщыркъым. Сызэрыгушхуэхэм ящыщщ дунейм къытедгъэхьа тхылъ псори, зыми хуэмыдэжу КIыщокъуэ Алим и IэдакъэщIэкIхэр щызэхуэхьэса тхылъиплIыр, Теунэ Хьэчим и томитIыр, Кулиев Къайсын, ЩоджэнцIыкIу Алий, Шинкубэ Бэгърат, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, КIэрашэ Тембот, Шортэн Аскэрбий сымэ я тхыгъэ къыхэхахэр, нэгъуэщIхэри.
- Хьэмид, IуэхущIапIэмрэ абы и лэжьакIуэхэмрэ сыт хуэдэ псалъэхэмкIэ захуэбгъэзэнт?
- ЕхъулIэныгъэ, гуфIэгъуэ, дэрэжэгъуэ… Сыт зэмани цIыхум и гъуэгум тетыр мылъкуращи, абы щымыщIэн IуэхущIапIэ ухъу. ИщхьэкIэ зэрыщыжысIауэ, нэхъапэм гугъуехьу диIащ тхылъымпIэр зэрыгъуэтыгъуейр, иджыпсту тхыгъэхэращ нэхъ мащIэу си гугъэри, ахэри хъушэу ирахьэлIэну си гуапэщ.
Тхылъ тедзапIэм и лэжьакIуэхэр.
Сурэтыр Толгуров Камал трихащ.
Епсэлъар ИСТЭПАН Залинэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "620.txt"
} |
Мэрем пшыхь
ДызэпыкIыжащ
Ауан
Хьэкъарэ Зулчифрэ сэрэ Iэджэ щIауэ дызэныбжьэгъут. Ауэ ди унагъуэхэр зэкIэлъыкIуатэкъым.
Тхьэмахуэ махуэ гуэрым си щхьэгъусэ Жануэсрэ сэрэ Хьэкъарэхэ драгъэблагъэри дагъэхьэщIащ. Джэд тхуаукIащ. Дагъэтхъащ. Iыхьэлейм икIауэ ди нэгу зрагъэужьащ. Нэжэгужэ дыдэуи дыкърагъэжьэжащ.
ЕтIуанэ тхьэмахуэм Хьэкъарэ зэщхьэгъуситIыр дэри къедгъэблэгъэжри дгъэхьэщIэжащ. Къаз пшэр яхуэдукIащ. Дгъэтхъащ. Абыхэм я гумрэ я псэмрэ дыдыхьэн папщIэ тлъэкI лъэпкъ къэдгъэнакъым. ДащыгуфIыкIыжуи едгъэжьэжащ.
Ещанэ тхьэмахуэм Хьэкъарэхэ аргуэру драгъэблэгъэжащ. Гуэгушыхъу бэгъуа тхуаукIащ. ЦIыху тхъэмэ, дагъэтхъащ. Ди ныбэ къэпкIахэм пкIауэ тебукIэ хъуну дыкъаутIыпщыжащ. Ауэ дыкъыщежьэжым Зулчиф и щхьэгъусэ Зулифэ тIэкIу пэбжьауэ хуэдэу къыщIысщыхъуар сщIэркъым.
Зулифэ хуеймэ, зэгуэудыху ирепэбжьауэ! Дэ абы щхьэкIэ Iейуэ дыгузавэрэ? Сыт дэ абы я щIыхуэ щIызытедгъэхуэнур? ЕплIанэ тхьэмахуэ гуэрым дэ ахэр ди деж къедгъэблэгъэжащ. Къущхьэхъу щыIауэ гъэлъэхъу пшэр яхуэдукIащ. ЗэтещIэжу Iэнэ бэлыхь къахуэтIэтащ. Хуабжьу дгъэтхъащ. Телевизор едгъэплъащ. ЗикI тхузэфIэкI лъэкъ къэдмыгъанэу ди ныбжьэгъу зэщхьэгъусэхэм хьэщIагъэшхуэ якIэлъызетхьащ. Ауэ ахэр щежьэжым Зулифэ и хьэдэ нэщхъыр нэхъ Iеижу зэхэлът.
«Ярэби, сыту пIэрэ мы тхьэIухуд нэ закъуэм и пэм къытхурихур?» - сигу къэкIащ, абы сыщыIуплъэм. Си гуныкъуэгъуэм гу лъитам хуэдэу, Зулифэ а зы напIэзыпIэм къыщиудащ.
- Ей, си къуэшыжьхэ, - жи абы, езыр цIыхухъу фIэкIа умыщIэну, - гу лъыфтэркъэ иужьрей зэманым дэ Iэнэ пэрысын фIэкIа Iуэху димыIэжу дыкъызэрынам? А телъыджэлажьэ, е дыкиноужкъым, е дытеатрыжкъым, е дыконцертыжкъым. А псори къызогъанэри, ди унагъуэ Iуэху дыдэ тхуэмыгъэзэщIэжу дыкъэнащ.
- Уэ узыхуей дыдэр жыIэ, Зулифэ, ауэ зы выщIэ домбей тхуумыукIыжауэ зэрымыхъунур хьэкъыу зэгъащIэ! - жиIащ си щхьэгъусэ Жануэс, куэбжэм дэкIыжу тпэIэщIэ хъуа ди ныбжьэгъухэм якIэлъыпсалъэурэ.
- Апхуэдизу зи шэрэзыр къытхуизыдза фызым узэрыщыгугъын щыIэжу къыщIэкIынкъым, - си щхьэгъусэм и псалъэр жьэдэзгуэжри, унэм дыщIыхьэжащ.
Ауэ, итIани, ди гур ди ныбжьэгъухэм яхуэпабгъэрт, ди бгъэр ишиикIауэ абыхэм дапэплъэрт. АрщхьэкIэ дэнэт? Абы иужькIэ зы тхьэмахуи тхьэмахуитIи дэкIащ. ЗэщхьэгъуситIыр доплъэ-додаIуэри дыщысщ. Ауэ Хьэкъарэхэ зыкъагъэхъеижыркъым. Дыкъэгубжьщ, зитчри Жануэсрэ сэрэ ди ныбжьэгъухэм я деж дыкIуащ.
Дэ ахэр къызэрытIуплъэххэу, IурыуфIыцIыкIащ. ИкIэрауэ, «феблагъэ, фытIыс!» - къыджаIакъым. Абы щхьэкIэ дэ Iейуэ дыпщIантIэрэт? ДызэрыщIыхьэххэу диваным зидгъэщэтащ.
Дыщысщи-дыщысщ, езы хэгъэрейхэри къытщхьэщытщ. Дэ допэзэзэх, езыхэри къыдопэбжьауэ.
ИтIанэ зэлIзэфызыр пщэфIапIэм зэрыщIэшащ. Абы хэту хьэкъущыкъу зэтекъутэ Iэуэлъауэшхуэ къэIуащ. Абы къикIыр къыдгурымыIуэу дэ пэкIэ псы дефэрэт? «ХьэпIацIэ бгъунжу зыщIевгъэхыжыт!» - жаIэу арат абыхэм. Ауэ зыкъэдгъэпIэтIэуакъым.
- Дыкъаужэгъуа мыгъуэу къыщIэкIынущ, Мурат! - къызэIущэщащ си щхьэгъусэр. - Ди щIыхуэ тIэкIур зытрагъэкIыжатэмэ, сэ сыцIыхубз напэншэт мыбыхэм я бжэщхьэIу сыпсэуху сыкъебэкъуэжтэмэ!
Зы тэлай дэкIауэ зэлIзэфызыр зэхъуцацэурэ къыщIыхьэжащ.
- Лажьэр къатихуэ псоми! - бгащ фызыр. - СыфхуэпщэфIэн си гугъати, ди псыр благъуэм иубыдащ. Ауэ щыхъуакIэ, фэр щхьэкIэ дгъэхьэзыра концертым федгъэплъынщ. ТIэкIу фи нэгу зедгъэужьынщ.
ИтIанэ еувалIэри зэлIзэфызым телевизорри, радиори, радиоприемникри, радиолэри, транзисторри гъуахъуэу яутIыпщащ. Ар зэфIэкIа нэужь, лIым зы пшынэжь гуэр къищтауэ зэщIегъавэ, фызым я роялыжьыр зэщIегъэвууэ.
Абы хэту, ягъэIущами ярейуэ, я Iэуар къыхэгъыкIащ, я джэдур къыхэпщIэукIащ, я хьэмаскIэжь цIыкIур къыхэкъугъыкIащ. А къомыр апхуэдизкIэ зэщIэгъуахъуэрти, мы дунеишхуэр зэтекъутэж фIэкIа пщIэнтэкъым.
Гужьеигъуэшхуэр ттелъу зэщхьэгъуситIыр дыкъыщылъэтыжащ. БжэщхьэIум дыкъыщебэкъуэж дыдэм, Хьэкъарэхэ я хьэмаскIэжь цIыкIур къапхъуэри Жануэс и лъэкIэн сэмэгур хиупщIащ. КъыкIэлъыпхъуэри, си лъэнкIапIэ нэгэгъур къричащ.
Сыт щIа абы лъандэрэ! Ауэ Хьэкъарэхэ я бжэщхьэIу дэри дебакъуэркъым, езыхэри къедгъэбэкъуэжыркъым.
Дудар Хьэутий.
Хабзэ
ЦIыхубз хьэщIэ
Пасэрей ди цIыхубзхэр куэдрэ унэм икIыу щытакъым. «ЦIыхубзым и Iуэхур жьэгу пащхьэмрэ бжэщхьэIумрэщ», - жаIэу щытащ. ЛIым кърихьэлIэр фызым зэригъэзахуэу, зэригъэпэщу унэм щIэст. Унагъуэм зыгуэр къехьэлIэным цIыхубзым и Iуэху хэлътэкъым.
ЦIыхубзыр зэзэмызэххэт щежьэр, Iыхьлы-гъунэгъухэр илъагъуну.
ЦIыхубзыр зэрежьэр выгут. Выгум Iэмал имыIэу гущхьэ телът. Гущхьэр и кIыхьагъкIэ щIэуфат упщIэкIэ, щагъэ хужь бгъуэшхуэкIэ тепхауэ. Гущхьэр щIытелъыр уэшхымрэ дыгъэмрэ щихъумэн, мыдрейуэ, гъуэгум зыщрихьэлIэну цIыхухэр къыIурымыплъыхьын щхьэкIэт. Пасэрей ди цIыхубзхэр, иджы хуэдэу, цIыхухъухэм я нэIуасэу, ахэр куэдрэ зэIущIэу щытакъым. ЦIыхубзым нэмыс лей хуащIырт.
ЦIыхубз зэрыс гум шу закъуэ къахуэкIуэу ярихьэлIамэ, бзылъхугъэм нэмыс хуищIу шум дигъазэрти, зыкъомрэ дэкIуатэрт. ЦIыхубз хьэщIэр здэкIуэм зэрынэсу, бысым цIыхухъум IумпIэр иубыдырти, пщIантIэм дишэрт. Ауэ хьэщIэр цIыхухъум иригъэблагъэртэкъым. ар унэм щIэзышэр цIыхубзхэрат. Сыт хуэдиз и лъапIагъыу щымытми, цIыхубзыр хьэщIэщым ирашэртэкъым.
ЦIыхубзыр нэхъ зэрагъэхьэщIэ хабзэр джэдкъазт, кхъуейжьапхъэ, жэмыкуэ хуэдэхэр арат.
Адыгэ хабзэкIэ, зы унагъуэм цIыхухъурэ цIыхубзрэ зэрихьэлIауэ зэхьэщIэгъу хъуамэ, зэнэIуасэу щымытмэ, зэдэуэршэрыну, зэдэшхэну хабзэтэкъым. Ар къызыхэкIыр цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ зэхуаIэ нэмысыр арат. Ауэ хьэщIэхэр щIалэ зи къэшэгъуэрэ хъыджэбз зи ишэгъуэу щытмэ, а тIур зэрагъэцIыхурт, хэгъэрей зэхуащIырт, зэдагъэуэршэрырт.
Хамэ цIыхухъу здэтIыс Iэнэм цIыхубз ядэтIысыртэкъым, ядэшхэртэкъым. Ядэшхэн дэнэ къэна, Iэнэм хьэщIэ щысмэ, цIыхубзхэр щIэкIырт е мытIысу ящхьэщытт, шхэн яухыху.
КъардэнгъущI Зырамыку.
ГушыIэ
Иджы сыт къэхъужар?
Я Iыхьлы гуэрым я хьэгъуэлIыгъуэм кIуэну иригъажьэурэ, анэм и къуэ Угъурлыжь еущийр:
- Чэф зыпщIу уи напэр зытумыхыж, си щIалэ. Благъэхэри умыгъэукIытэ.
- Сыт абы щхьэкIэ сщIэн хуейр, ди анэ?
- ТIэкIу ухэфурэ, стэканыр гъэувыж, и кIэм нэс иумыкъуртIыкIыу.
- Дауэ?! - къэуIэбжьащ Угъурлыжь, кърат чэнджэщыр къабыл имыщIу. - Хьэнтхъупс сефэми ерыскъы гуэр сшхыми, щIэмычэу жыпIэу щытащ: «Уи насыпыр къыумынэу, пшхыр нэгъэс» жыпIэу… Иджы сыт къэхъужар?..
НэхъыфIу илъагъур
Я деж уэршэракIуэ къекIуэкIа гъунэгъу фызыр щIалэ цIыкIум йоупщI:
- Хэт, Емынэжь цIыкIу, нэхъыфIу плъагъур? Мамэ?
- АIэ.
- НтIэ, папэ?
- Хьэуэ.
- Хэт-тIэ?
- Уипхъу Мадинэ цIыкIущ!..
ЛIыгъур Чэрим.
Псалъэ шэрыуэхэм къарыкIыр
Къаз псы кIэрыпщIэрэ?!
Зы жьэм жьэдыхьэр жьищэм жьэдохьэ. Псалъэр псынщIэу хэIущIыIу зэрыхъум теухуащ.
Зы лIыр джэдыгуибгъурэ лIибгъур джэдыгуншэу. Зым Iыхьэ Iэджэ лъос, зы Iыхьи ялъыскъым Iэджэм.
Зы сампIэм ситI зэдихуэркъым. Пашэныгъэр, бжьыпэр, тетыгъуэр убыдыным зэхуэдэу хущIэкъухэр зэгъусэу зэдекIуэкIыфыркъым.
Зы хьэнэф зы хьэнэф и пщыжщ. Унафи хабзи яIэжкъым: зым зыр кърехуэкI - я Iуэху зэIумыбзщ.
Зы IэкIэ хъарбызитI пхуэIыгъынукъым. Iуэху зыбжанэ къызэдэпщтэмэ, языхэзи къохъулIэнкъым.
Зыгуэр къепсыху: «Упсэу!» пхужеIэжынкъым. ЖаIэ псоми упэджэжыфынкъым, псори арэзы пхуэщIынкъым. Зыгуэрхэм я псалъэмакъ мышухэм, хъыбарыпцIхэм гулъытэ яхуэмыфащэу къыщалъытэм деж къапсэлъ хабзэщ.
ЗыхуэмышыIэ пщтырафэщ. Зыгуэрым ежьэнымкIэ, пэплъэнымкIэ шыIэныгъэр зыхуримыкъу хабзэ цIыхум теухуащ.
ЗыщIэн зымыщIэжым и унэ иречри иресэж. Игу къриха, къигупсыса Iуэху мыхьэнэншэ зезыхьэ цIыхум ауаныщIу хужаIэ.
И гъащIэр Iэхъуэхэмыхьэу ехь. Закъуэныгъэр нэхъ зыфIэфIу щытым теухуащ.
И ныбэ нэщI и Iэ телъыжщ. ИмыIэми зыхуегъэшэч: и напэр щIытекIын илэжьыну хуейкъым - хьэлэлу, пэжыгъэр и нэрыгъуу псэумэ, нэхъ къещтэ.
И Iэгу и Iэнэщ. Хьэлэлым хужаIэ.
Ин жыIэ цIыкIу Iуатэщ. Балигъхэм жаIэу зэхахыр сабийхэм яIуэтэж.
«Истамбыл губгъуафэ изоплъ» жызыIам нэхъей. Езым зэрыхуигъэфащэ, къызэрыфIэщI, зэригугъэ къудейм Iуэхур тезыщIыхьым ауаныщIу хужаIэ.
Къаз псы кIэрыпщIэрэ?! «Зэрыщытауэ къонэж» жыхуиIэщ. Бзылъхугъэ зыгъэделэ, дэзышэх цIыхухъум ехьэлIауэщ нэхъ къызэрагъэсэбэп хабзэр.
Къандзэгу пэтрэ гур егъэуфэрэкI. Зыгуэр зылъэмыкIын щыIэкъым.
КъэIэти, тедзэ. «Зыри къыпыпхынукъым» жыхуиIэщ.
Къепыдж жысIа щхьэкIэ, къепыджыпэ жысIат? ЩIэпхъаджагъэ нэгъуэщIым езыгъэлэжьу зызыухеижыну пылъым хужаIэ.
КъызэрызащамкIэ узощэж. Зэрызэхэсха дыдэм хуэдэу бжызоIэж. ЖаIар зэрыпэжымкIэ шэс щимыувэм деж къапсэлъ.
Щауэ Къэлидар.
ТхылъыщIэ
«Си псэм и щIасэу си лъэпкъ мащIэ»
А фIэщыгъэр иIэу Котляровхэ Мариерэ Викторрэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ Елгъэр Кашиф и IэдакъэщIэкI. Ар теухуащ тхакIуэм и лъэпкъым и тхыдэм.
ГукъэкIыжхэр щызэхэухуэна тхылъщ къыдэкIыгъуэр жытIэмэ, дыщэуну къыщIэкIынкъым. Кашиф и гъащIэм къриубыдэу и нэгу щIэкIа Iуэтэж куэдым щыгъуазэ дищIкIэрэ къыдгурегъаIуэ, блэкIамрэ къэкIуэнумрэ быдэу зэрызэпыщIар. Ар зытепсэлъыхьыжыр и лъэпкъым, Елгъэрхэ, ехьэлIауэ и адэм къыхуиIуэтэжахэмрэ езыр зыщыгъуазэхэмрэщ.
«Си гугъащ ди нэхъыжьхэр игъащIэкIэ тхуэпсэуну, сэри ныбжьри узри зэи къыстемыкIуэну. Армыхъумэ, пщэдейрей ныбгъуэм сыщымыгугъыу, нобэрей бзур зэзгъэзэгъамэ, сымыщIэхэмкIэ сызэупщIын, чэнджэщэгъу схуэхъун ди нэхъыжьхэр щызиIэм мыхэр тхын щIэздзауэ щытамэ… Иджы къысхуэнэжыр лIо? Си щхьэм сыщыгугъыжынырщ; си нэгу щIэкIауэ сщIэжхэмрэ жаIэу зэхэсхауэ си гум къинэжахэмрэ, Алыхьыр си дэIэпыкъуэгъуу, стхыжынращи…», - щыжеIэ пэублэ псалъэм Елгъэрым. Апхуэдэу щытми, тхылъым и напэкIуэцI бжыгъэм тепщIыхьмэ, 400-м щIегъу, жиIэжын и мащIэтэкъым Кашиф. Гуауэри гуапэри щызыхэша гукъэкIыжышхуэ и гу лъащIэм щихъумэрт тхакIуэм.
Елгъэр лъэпкъым, псом хуэмыдэу Кашиф и унагъуэм, дежкIэ тыгъэ лъапIэщ мы тхылъыр.
Тхьэхущынэ Ланэ.
Зыгъэхьэзырар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "621.txt"
} |
Лэжьыгъэм кърикIуар къапщытэж
«Стены без наркотиков» фIащауэ Налшык къалэм 2019 гъэм и гъатхэпэ-бадзэуэгъуэ мазэхэм щрагъэкIуэкIащ наркотикхэмрэ акъылыр зыгъэутхъуэ пкъыгъуэхэмрэ зэращэ Iэмалхэм зэрапэщIэт Iуэху. А пIалъэм къриубыдэу псэупIэ, IуэхущIапIэ унэхэм я блынхэм трагъэкъэбзыкIащ наркотикхэр зыщэхэм я телефонхэмрэ сайтхэмрэ.
Налшык къалэ администрацэм щытепсэлъыхьащ щIалэгъуалэр наркотикым пэIэщIэ щIыным епха Iуэхухэм. Абы хэтащ КБР-м щыIэ МВД-м Наркотикхэр зэрызэрагъэкIуэкIым кIэлъыплъынымкIэ и управленэм (УНК), Налшык къалэ щIыпIэ администрацэм ЕгъэджэныгъэмкIэ и департаментым, КъБР-м Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм я лIыкIуэхэр, «Урысейпсо цIыхубэ фронт»-м хэтхэр, КъБР-м и Iэтащхьэм Сабийм и хуитыныгъэхэмкIэ дэлажьэ уполномоченнэм и лэжьыгъэр къызэгъэпэщынымкIэ и IэщIагъэлIхэр, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм ящыщхэр, КъБР-м щыIэ МВД-м и Жылагъуэ советым хэт Мэкъушэ Русланрэ Урысей МВД-м Налшык къалэмкIэ и къудамэм и деж щыIэ Жылагъуэ советым и секретарь Тхьэщыгугъ Эллэрэ.
ИрагъэкIуэкIа Iуэхум кърикIуахэм къызэхуэсахэр щыгъуазэ ищIащ КъБР-м и ОНФ-м и эксперт Васин Влад. Абы къызэрыхигъэщамкIэ, Iуэхум хэтащ цIыхуи 300-м щIигъу. Къалэм и дэтхэнэ школми пэгъунэгъуу къагъуэтащ наркотикхэр зыщэхэм я телефон, сайт 50-м нэблагъэ, псори зэхэту 1500-м щIигъу. А псори лэчым щIрагъэхъумащ. ЗэIущIэм щыжаIащ мы лэжьыгъэм зэрыпащэнур.
КъБР-м щыIэ МВД-м и УНК-м и оперуполномоченнэ нэхъыжь, полицэм и подполковник Давыдовэ Иринэ тепсэлъыхьащ хуит ямыщI пкъыгъуэхэр зэрагъэхьэзыр щIыкIэр Интернетыр къагъэсэбэпу зыгъэлъагъуэхэм я Iуэхур къызэпаудыным теухуауэ ирагъэкIуэкI лэжьыгъэм. - 2018 гъэм апхуэдэ сайт 96-рэ, мы гъэм 35-рэ къыщIэдгъэщащ,- жиIащ абы.
Республикэ УНК-м и лэжьакIуэхэм къыщIагъэщащ интернет-тыкуэным и операторыр ящIыгъуу наркотикхэкIхэр гъэтIылъыпIэ щэхухэр къагъэсэбэпу зыщэ щIэпхъаджащIэхэр. Абыхэм ятеухуа уголовнэ Iуэху къаIэтащ УФ-м и УК-м и 228-нэ статьям и 3-нэ Iыхьэм ипкъ иткIэ.
Интернетыр къагъэсэбэпу наркотикхэкIхэм щIалэгъуалэр тезыгъэгушхуэ цIыхуитI административнэ жэуапым ирашэлIащ.
КъаIэта Iуэхум теухуауэ къэпсэлъахэщ Налшык къалэ щIыпIэ администрцэм ЕгъэджэныгъэмкIэ и департаментым и къудамэм и унафэщI Тхьэгъэпсо Светланэ, Наркологие диспансерым и дохутыр-психиатр-нарколог Нагорная Татьянэ, ОНФ-м и IэщIагъэлI Мэкъуауэ Ислъам сымэ. Ахэр зэпкърыхауэ тепсэлъыхьащ Налшык къалэм дэт еджапIэхэм наркоманием, токсикоманием, фадэм япэщIэтыным ехьэлIауэ щрагъэкIуэкI лэжьыгъэм кърикIуахэм, къыхагъэщащ наркотикхэм теухуа рекламэхэр зыщIхэм яхь тезырыр гъэткIиин зэрыхуеймрэ щIалэгъуалэм наркологыр къебгъэплъыным пыщIа гугъуехьхэмрэ.
КъБР-м щыIэ МВД-м и пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "622.txt"
} |
Псы уэрым пэлъэщакъым
Къэбэрдей-Балъкъэрым мафIэсым щыпэщIэт-къегъэлакIуэ IуэхущIапIэм и къэлъыхъуакIуэ-къегъэлакIуэ гупым бадзэуэгъуэм и 16-м сыхьэт 20-м хъыбар къыIэрыхьащ Бахъсэн районым хыхьэ Зеикъуэ къуажэм щыщ цIыхубзыр зэрыкIуэдамкIэ.
ЩIыпIэм занщIэу кIуащ ПСО-м и плъыр гуп, Мэсей Алим зи пашэр. КъызэрыщIэкIамкIэ, цIыхубзыр (1947 гъэм къалъхуар) бадзэуэгъуэм и 16-м сыхьэт 19-хэм гу цIыкIу IэрыгъажэкIэ кIэрыху-бжьэрыхур дишри, Бахъсэн псы Iуфэм кIуащ. Ар щыщхьэпридзым, езыр лъэпэрапэри, псы уэрым хэхуащ икIи псынщIэу ирихьэхыу щIидзащ. Бзылъхугъэм и кIий макъыр зэхихащ и гъунэгъухэм я зым, а зэманым а щIыпIэм метр 200-кIэ пэIэщIэу щытам, занщIэуи унагъуэм хъыбар яригъэщIащ.
ЩIыпIэм нэса къегъэлакIуэхэм Зеикъуэ къуажэм хиубыдэ псы Iуфэр щIащыкIащ, ауэ лэжьыгъэр къагъэувыIэн хуей хъуащ жэщ къатехъуэри.
Бдзэуэгъуэм и 17-м сыхьэти 5-рэ дакъикъи 10-м къегъэлакIуэхэм пащащ цIыхубзыр къалъыхъуэным. Сыхьэтийм и ныкъуэм ХьэтIохъущыкъуей къуажэм хуэзэу Бахъсэн псым къыщагъуэтыжащ бзылъхугъэм и хьэдэр.
Къыхэгъэщыпхъэщ цIыхубзыр къэлъыхъуэным жыджэру зэрыхэтар Зеикъуэ, ХьэтIохъущыкъуей къуажэхэм щыпсэухэр, апхуэдэуи участковэ оперуполномоченнэ, полицэм и лейтенант нэхъыщIэ Доткъул Артуррэ Зеикъуэ къуажэм и щIыпIэ администрацэм и Iэтащхьэм и къуэдзэ Быхъурэ Азэмэтрэ.
Къэлъыхъуэныгъэ-къегъэлакIуэ лэжьыгъэм хэтащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым мафIэсым щыпэщIэт-къегъэлакIуэ къулыкъу» ГКУ-м и лэжьакIуэу хырэ зы техникэрэ.
МафIэсгъэункIыфIхэм е къегъэлакIуэхэм фыхуейуэ гузэвэгъуэ фыхэхуамэ, фыпсалъэ «01»(стационар телефонымкIэ), «101» е «112» (жып телефонкIэ) номерхэм.
Сэбан Арсен, Къэбэрдей-Балъкъэрым мафIэсым щыпэщIэт-къегъэлакIуэ и IэнатIэм и пресс-IэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "623.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Унагъуэ куэд зыщыгуфIыкIыну закон
УФ-м и Къэрал Думэм къыщащтащ урысей унагъуэ куэд зыщыгуфIыкIыну закон. ЦIыхур псэун папщIэ нэхъ мащIэ дыдэу зыхуейм хуэдитI дэтхэнэми лъысу къызыхэмыхъуэ унагъуэхэм я япэ, етIуанэ сабийхэр илъэсищ ирикъухукIэ ахъшэ етынырщ ар зытеухуар.
«Законым лэжьэн щIидзэнущ дызыхуэкIуэ илъэсым и щIышылэм и 1-м къыщыщIэдзауэ икIи абы хуэдэ зырэ ныкъуэкIэ нэхъыбэ ищIынущ къэрал гулъытэ зылъыс унагъуэхэр», - къыхигъэщащ Къэрал Думэм и УнафэщI Володин Вячеслав.
Иджыри къэси къэралыр ядэIэпыкъуащ апхуэдэ унагъуэхэм, ауэ сабийм ахъшэр зэрыратыр абы и ныбжьыр илъэсрэ ныкъуэрэ ирикъухукIэщ, хуагъэфащэри мащIэ дыдэщ. КъимыдэкIэ, къэрал дэIэпыкъуныгъэ зыгъуэтхэр зи хэхъуэр цIыхур псэун папщIэ нэхъ мащIэ дыдэу зыхуеинум хуэдэу зырэ ныкъуэрэ зы нэрыбгэм тещIыхьауэ къызыхэмыхъуэ унагъуэхэрт. Иджырей законым ипкъ иткIэ, апхуэдэ мылъку иджы нэхъыбэм яIэрыхьэнущ, сабийм иратыну ахъшэри тумэнитхукъым зэрыхъунур, атIэ куэдкIэ нэхъыбэнущ.
«Сабий» ахъшэр зрату къэралым иджыпсту исыр щIэблэ къызэрыхъуэ унагъуэхэм я процент 45,7-рщ. ИлъэсыщIэм къыщыщIэдзауэ апхуэдэхэм я бжыгъэр процент 68-м нэблэгъэнущ, «хуэмыщIауэ псэухэм» хабжэхэм зэрызрагъэхъуэжым ипкъ иткIэ. ЗаконыщIэм щыубзыхуахэр икъукIэ щIэгъэкъуэнышхуэ яхуэхъунущ адэ-анэхэм», - жиIащ УФ-м лэжьыгъэмрэ цIыхухэм социальнэ и лъэныкъуэкIэ къащхьэщыжынымкIэ и министрым и къуэдзэ Петровэ Светланэ Къэрал Думэм а Iуэхум теухуауэ къыщыщыпсалъэм.
«Сабийм и ныбжьыр илъэсищ ирикъухукIэ абы ахъшэ етыным куэд щIауэ дытопсэлъыхь, а Iуэхум хэкIыпIэ къыхудолъыхъуэ. Мис иджы, къэралым и Президентым къигъэува къалэнхэм япкъ иткIэ, ар къэдгъуэтащ - унагъуэ куэдым я «гум къишхыдыкI» закон къэтщтащ. Къэралым и цIыху бжыгъэм илъэситху хъуауэ хэщIурэ зэрекIуэкIым дегъэгузавэ. А щытыкIэм дыкъикIынымкIэ, сабий нэхъыбэ къащIэхъуэным унагъуэхэр тегъэгушхуэнымкIэ IэмалыфIу къэплъытэ хъунущ а лъэбакъуэр», - жиIащ Къэрал Думэм Унагъуэм, цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ я IуэхухэмкIэ и комитетым и унафэщI Плетнёвэ Тамарэ.
Кхъуей къыщыщIагъэкIыну заводыщIэхэр яухуэ
Москва областым хыхьэ Дмитров къалэ округым яужь щихьащ кхъуей къыщыщIагъэкIыну заводхэм ящыщу плIым я ухуэныгъэм. Ахэр хохьэ «Кхъуей щащI ауз» агропаркым. Къэралыр ерыскъыпхъэкIэ къызэгъэпэщыным хуэунэтIа программэхэм ящыщ зым ипкъ иткIэ зыщIадза ухуэныгъэхэр илъэсрэ ныкъуэ - илъэситIым яухыну я гугъэщ.
Заводхэм щылэжьэну хуейуэ зезыгъэтхахэм ящыщщ кхъуей щIынымкIэ цIэрыIуэ хъуа IуэхущIапIэ нэхъ лъэрызехьэхэу «Экофарминг», «Сыровар», «Куршавальская сыроварня» ООО-хэр, Savencia Fromage & Dairy Russie жыхуаIэхэр. Я лъэщагъ псомкIи лажьэу зэтраухуэмэ, абыхэм цIыху 600-м IэнатIэ щагъуэтынущ. Кластерыр къызэгъэпэщыным инвестицэу сом меларди 2 - 2,5-рэ къыхрагъэлъхьэну я мурадщ. Япэ продукцэр 2020 гъэм къыщIагъэкIыфын хуэдэу Iуэхур зэтраублэну шогугъ.
Мы зэманым заводхэм я лъабжьэхэр ягъэтIылъащ, абыхэм псы ешэлIэным, къагъэсэбэпа псыр зэрыIуашыну бжьамийхэр дэлъхьэным, заводхэм лэжьэн щIадзэмэ, дыкъэзыухъуреихь дунейр ямыуцIэпIыным пыщIа Iуэхухэр зэтраухуэ, екIуалIэ гъуэгухэр ящI. А лэжьыгъэхэр зэфIагъэкIащ Москва областым и мылъкукIэ.
Нобэ
♦Урысейм щагъэлъапIэ парашютистым и махуэр
♦Эсперантэ бзэм и дунейпсо махуэщ. 1887 гъэм Варшавэ (Польшэ) урысыбзэкIэ къыщыдэкIащ эсперантэ бзэр зэрырагъэджыну япэ учебникыр.
♦1770 гъэм, Урыс-Тырку зауэм и зэманым, генерал Репнин Николай зи пашэ дзэм Измаил быдапIэр къащтащ.
♦1788 гъэм США-м и 11-нэ штат хъуащ Нью-Йорк.
♦1805 гъэм Везувий вулканыр къибыргъукIри, Неаполь къалэм и зэхуэдитIым нэхърэ нэхъыбэр зэтрикъутащ. А гузэвэгъуэм цIыху мин 26-м нэблагъэ хэкIуэдауэ щытащ.
♦1946 гъэм Москва къыщызэIуахащ СССР-м ФинансхэмкIэ и министерствэм и Гознак управленэм и типографиер. Иджыпсту ар УФ-м ФинансхэмкIэ и министерствэм и Гознакым и типографиерщ, урысей ахъшэхэр щытрадзэрщ.
♦1953 гъэм Кубэм цIыхухэр къыщызэрыIэтащ, Батистэ Фульхенсио къэралым щызэрихьэ залымыгъэхэр ямыдэу. Лъэпкъ зэщIэхъееныгъэм и пашэр уэчыл щIалэ Кастрэ Фидельт. ТекIуэныгъэр къахьа иужькIэ ар Кубэм и унафэщIу щытащ илъэс 30-м щIигъукIэ.
♦1957 гъэм СССР-м дунейм щыяпэу гъуэгуанэшхуэ зэпызычыф баллистическэ ракетэр иутIыпщащ.
♦1963 гъэм Горький дэт автозаводым щызэпкъралъхьащ хьэлъэзешэ автомобиль лIэужьыгъуэщIэр - «ГАЗ-53»-р.
♦1963 гъэм Югославием и къалэ Скопье щIыр щыхъейри, ухуэныгъэ куэд зэтрикъутащ, цIыху миным щIигъуи хэкIуэдащ.
♦1993 гъэм Урысейм пщIэ щамыIэж хъуащ СССР-м къыщыдагъэкIа ахъшэхэм. 1961 - 1992 гъэхэм зекIуа совет ахъшэхэм я пIэ къиуващ урысей сомыр.
♦1856 гъэм къалъхуащ инджылыз тхакIуэ, драматург, Нобель и саугъэтыр зрата Шоу Бернард.
♦1936 гъэм къалъхуащ тхакIуэ, тхыдэдж-архивист, КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Опрышкэ Олег.
♦1941 гъэм къалъхуащ физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, РАЕН-мрэ ЩIДАА-мрэ я академик Къумахуэ Мурадин.
♦1943 гъэм къалъхуащ Тыркум щыщ актёр, сценарист, тхакIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ Онер Четин (ГъуэгулI).
♦1946 гъэм къалъхуащ КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ, КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Бицу Анатолэ.
♦1954 гъэм къалъхуащ къэрал лэжьакIуэ, КъШР-м и Правительствэм и УнафэщIу щыта Къардэн Алик.
♦1962 гъэм къалъхуащ урысей къэрал къулыкъущIэ, политик, УФ-м и Президентым и Администрацэм и УнафэщIым и япэ къуэдзэ Кириенкэ Сергей.
♦1964 гъэм къалъхуащ США-м щыщ актрисэ цIэрыIуэ, «Оскар», «Дыщэ глобус» саугъэтхэр зыхуагъэфэща Буллок Сандрэ.
♦1970 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Iэщын Руслан.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 23 - 25-рэ, жэщым градус 17 - 19 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Жьым къихьыр псым ехьыж.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "624.txt"
} |
Махуэ Билал Олимп чемпион?
2012 гъэм Лондон щекIуэкIа Гъэмахуэ Олимпиадэм къыщихьа дыщэ медалыр Дунейпсо Олимп комитетым (МОК) къытрихыжащ Узбекистаным и цIэкIэ абы щыгъуэм бэна, иджы Урысей Федерацэм и Къэрал Думэм и депутат Таймазов Артур. Ар иджы къыхуагъэфащэфынущ ди бэнакIуэ цIэрыIуэ Махуэ Билал.
Тхьэмахуэ ипэкIэ, бадзэуэгъуэм и 23-м, Дунейпсо Олимп комитетым (МОК) хъыбар зэбгригъэхащ абы и Дисциплинарнэ комиссэм (Освальд Денис зи унафэщI гупым хэтщ Линдберг Гуниллэрэ Самаранч-нэхъыщIэ Хуан-Антониорэ) унафэ къызэрищтар, бэнэкIэ хуитымкIэ килограмми 120-м нэс зи хьэлъагъхэм я деж Узбекистаным и цIэкIэ зыкъыщызыгъэлъэгъуа, иджы Урысей Федерацэм и Къэрал Думэм Физическэ щэнхабзэмкIэ, спортымкIэ, туризмэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и комитетым и унафэщIым и къуэдзэ Таймазов Артур и дыщэ медалыр къызэрытрахыжынумкIэ. Щхьэусыгъуэр - къагъэсэбэпыну хуит ямыщIа «оралтуринабол» хущхъуэр и лъым хэту щIэрыщIэу ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрыщIагъэщарщ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, 2012 гъэм Лондон щекIуэкIа Гъэмахуэ Олимп Джэгухэм къыщихьа дыжьын медалыр Дунейпсо Олимп комитетым мы илъэсым и пэм къытрихыжащ Куржым (Грузием) щыщ бэнакIуэ Модзманашвили Давит. Ар иратыжащ Махуэ Билал. Иджы дыщэри къыIэрыхьэжыну фэ тетщ. Абы ехьэлIауэ иджыри мэлажьэ Спорт бэнэкIэм и дунейпсо зэгухьэныгъэм и комиссэр икIи унафэр зэкIэ белджылыкъым. Махуэм къищынэмыщIауэ, Лондон-2012-м и дыщэ медалыр иратыфынущ а зэхьэзэхуэм ещанэ увыпIэр къыщызыхьауэ щыта Ираным щыщ Гасеми Комейл.
Таймазов Артур Осетие Ищхъэрэ-Аланием къыщалъхуащ, арщхьэкIэ зэхьэзэхуэхэм зэрыхэтар Узбекистаным и цIэкIэщ. Ар щэнейрэ Олимп чемпион хъуащ, зэм дыжьыныр къихьащ, дуней псом тIэунейрэ щытекIуащ. Допинг къэпщытэныгъэхэр ерыщу ирагъэкIуэкI хъуа иужькIэ, 2017 гъэм и мэлыжьыхьым (апрелым) къытрахыжащ 2008 гъэм къихьа япэ Олимп дыщэ медалыр. Абы и анализхэм къыщагъуэтащ иджыри бэлыхь хэзыдза къагъэсэбэпыну хуит ямыщIа «оралтуринабол» хущхъуэр. Апхуэдэу щыхъум, 2012, 2016 гъэхэм кърикIуахэри щIэрыщIэу къапщытэжащ, нэхъапэм щымыIа Iэмэпсымэхэмрэ Iэмалхэмрэ я щIэгъэкъуэну. КъыщIагъэщар хьэдэгъуэдахэщ икIи Таймазовыр зыгъэпудщ. 2008 гъэм къихьа дыщэ медалым дэщIыгъуу, 2012 гъэм къыхуагъэфэщами пагъэкIынущ. АдэкIэ аргуэру къапщытэжыну я мурадщ 2004 гъэм Алыджым и къалащхьэм зэрыщытекIуа щIыкIэри, ауэ ар къайхъулIэну фIэщщIыгъуейщ, зэман куэдыIуэ зэрыдэкIам къыхэкIыу.
Таймазовым, дауи, зыкIи зигъэкъуаншэркъым икIи медалхэр зыми иримытыжыну жеIэ. Ауэ ар, абы зэригугъэм хуэдэу, Iуэху джэгукъым. Дунейпсо Олимп комитетым и унафэр гъэзэщIа мыхъумэ, зи цIэкIэ утыку ита къэралыр зэхьэзэхуэ инхэм афIэкIа хагъэхьэнукъым. Абы хуейкъым медалхэр къызыхуихьа Узбекистанри зи хабзэубзыху IэнатIэ нэхъыщхьэм хэт Урысей Федерацэри.
Ди лъэпкъэгъу бэнакIуэхэр дэнэ щIыпIи щыцIэрыIуэщ. Абыхэм яхэтщ къэралым, Европэм, дунейм, Олимп Джэгухэм щытекIуахэр. Иджыпсту зи цIэ нэхъ къраIуэхэм ящыщщ Махуэ Билал. Иужьу ар зыхэта дунейпсо чемпионату 4-м ящыщу 3-м адыгэ щIалэр щыбэна нэхъ хьэлъэ дыдэхэм (килограмми 120-м нэсхэм) я зэпеуэм дыщэ медалхэр къыщихьащ. ЕплIанэми къыщыхагъэщIэфакъым – и хьэрхуэрэгъумрэ абырэ финалым щызэрытемыгъакIуэм, пхъэидзэ ящIри и кIэныр къимыкIауэ аращ.
Билал спортым къыщехъулIам хуэдэ зыхузэфIэкIыр мащIэ дыдэщ. Абы щыгъуэми, шэч къытетхьэркъым иджыри илъэс куэдкIэ и текIуэныгъэхэмкIэ дызэригъэгушхуэнум. Псом хуэмыдэу Махуэм дэ куэдкIэ дыщыщыгугъащ адыгэ бэнакIуэхэм 1948 гъэм яхуэугъурла Олимпиадэр щекIуэкIа Лондон. Абы щыгъуэм Тыркум и цIэкIэ бэнахэу Догу (ГъукIэ) Яшар Олимп чемпион хъуат, нэхъ хьэлъэ дыдэхэм я деж Джандемыр (Гугъэв) Адыл дыжьыныр къыщихьат.
ЗэрыфщIэжщи, 2008 гъэм Пекин щекIуэкIа Олимп Джэгухэм хэтыну Махуэ Билал хузэфIэкIакъым. И щхьэусыгъуэр псоми ящIэж - абы и пэ къихуэ зэхьэзэхуэм Красноярск щыхэту щхъухь къызэрырахьэлIарщ. И узыншагъэр зэфIэувэжа иужькIэ дунейпсо, Европэ, къэрал чемпионатхэм щытекIуат икIи 2012 гъэм Лондон щыIа Олимпиадэм ерыщу зыхуигъэхьэзырат. Псоми жаIэрт Билал дыщэ медалыр и Iэрылъхьэу, езыми нэгъуэщI плъапIэ иIэтэкъым.
Килограмми 120-м нэс зи хьэлъагъхэм я япэ зэIущIэм ар 4:0-у щытекIуащ Азербайджаным щыщ Магомедов Джамалдин. Билал гугъуехь гуэрхэри дишэчакъым тырку Акгюл Таху щебэнами. Апхуэдэу тыншу Iуэхур зэрежьам Махуэр игъэбэлэрыгъауэ къыщIэкIынущ икIи и тренерхэм къыжраIащ адэкIэ и хьэрхуэрэгъу Монголием щыщ Сайхан Чулунбат Джаргал гугъу здримыгъэхьыщэми хъуну. АрщхьэкIэ зэIущIэм и япэ Iыхьэм абы Билал къыщытридзэным зы мащIэ дыдэщ иIэжар. Адыгэ щIалэр ерагъкIэ щытыкIэ гугъум къикIащ икIи 0:6-уэ къытекIуэ пэтми, и къару псори зэщIикъуэри, къыкIэлъыкIуэ IыхьитIым и хьэрхуэрэгъум ефIэкIыфащ.
Монголым щебэнам къару куэдыIуэ зэрытригъэкIуэдам псынщIэ дыдэу Махуэм зыкъригъэщIэжащ. А махуэм дыдэм дакъикъэ зыбжанэ дэкIыу зэхэта финалым и Iыхьэ ныкъуэм хьэрхуэрэгъу къыщыхуэхъуащ куржы Модзманашвили Давит.
Иджыпсту дыдэм хуэдэу ар нэгум щIэтщ... 2012 гъэм шыщхьэуIум (августым и 11-м) и пщыхьэщхьэщ. Гъэмахуэ Олимп Джэгухэр и гуащIэгъуэу Инджылызым и къалащхьэ Лондон щокIуэкI. БэнэкIэ хуитымкIэ килограмми 120-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм финалым кIуэн папщIэ щызэпэщIэуващ ди лъахэгъу Махуэ Билалрэ куржы спортсмен цIэрыIуэ Модзманашвили Давитрэ. Зыр адрейм къыпимыкIуэту пелуанхэр зоныкъуэкъу, щIыр ягъэхъей жыпIэну.
Япэ Iыхьэр Билал нэхъ къохъулIэри, 1:0-у япэ йощ. МащIэу загъэпсэхуу къихьэжа иужькIэ, Модзманашвили «къощIэрэщIэж» икIи, ди щIалэр къыхигъэзыхьу щIедзэри, бжыгъэр зэхуэдэ ещIыж. Арати, зэрызэбэныну хухаха зэманыр зэфIокI. 1:1-р зэрытемыгъэкIуауэ къыпщыхъунущ, арщхьэкIэ спорт бэнэкIэм и хабзэхэр нэгъуэщIщ - апхуэдэм и деж иужьу очко къэзыхьар трагъакIуэ.
Модзманашвили Давит гуфIэщауэ долъей. Махуэ Билал и лъэр щIэхуащ – игъащIэ лъандэрэ зыщIэхъуэпса икIи куэдым хуэфащэу къалъытэ Олимпиадэм и дыщэ медалыр IэщIэкIащ.
АдэкIэ къэнэжыр Махуэр жэз медалым щIэбэнынурат. АбыкIэ къыпэува Къэзахъстаным щыщ Шабанбай Даулэт ефIэкIри, Билал ещанэ увыпIэр къихьащ.
- ЕхъулIэныгъэр япэ увыпIэращ, - жиIащ Лондон къикIыжа иужькIэ «Адыгэ псалъэм» къытхуеблэгъа Махуэ Билал. - Абы къыхэкIыу сэ нэхъ ерыщыжу къыкIэлъыкIуэ Олимпиадэм и дыщэ медалым сыщIэбэнынущ, икIи ар къызэмыхъулIауэ спортым сыхэкIыжынукъым. Ар лIы нэсым и псалъэт.
Илъэсибл дэкIын хуей хъуащ 2012 гъэм Лондон щекIуэкIа Олимпиадэм къыщыхъуа хьэрэмыгъэр наIуэ къэхъун папщIэ. А зэманым, дауи, Таймазовми, Махуэми, Модзманашвили допинг къэпщытэныгъэхэр занщIэу драгъэкIуэкIащ, адрейхэми хуэдэу. 2019 гъэм и пэщIэдзэращ Дунейпсо Олимп комитетым хъыбар щызэбгригъэхар куржы щIалэм и къарумрэ зэфIэкIымрэ хэзыгъахъуэ хущхъуэхэр зэрызэрихьэлIар къызэрыщIагъэщам къыхэкIыу Лондон къыщихьа дыжьын медалыр къытрахыжу, абы «хигъэщIа» Махуэ Билал къратыжын зэрыхуеймкIэ. Мис иджы дыщэ медалыр зыхьа Таймазоври къыщIагъэщащ. Бетэмал, а хьэгъэщагъэхэр занщIэу наIуэ къащIыфатэмэ…
Къэхъуам къыпхуегъэгъэзэжыфынукъым, ауэ Махуэ Билал апхуэдэ щIыкIэкIэ Олимп чемпионыгъэм зэрыхуэкIуэ гъуэгум къытрамыгъэкIуэтамэ, дыщэ медалыр и Iэрылъхьэт. Абы япэ къищахэу Модзманашвилирэ Таймазовымрэ я къарумрэ зэфIэкIымрэ хэзыгъахъуэ хущхъуэхэр зэрахьэлIауэ къыщIагъэщакIэщ. Лондон щыIа Олимп Джэгухэм хьэрэмыгъэкIэ щытекIуа Таймазов Артур ебэнами, Билал а осетин щIалэм зэрыпэлъэщынур къыщигъэлъэгъуат Олимпиадэм и пэ къихуэу зэхэта дунейпсо чемпионатым и финалым. Таймазовыр щытридзэри, Махуэр абы ещанэу чемпион щыхъуат.
Жэз медалыр дыжьынымкIэ яхъуэжу, захуагъэр мащIэу Дунейпсо Олимп комитетым 2019 гъэм и пэщIэдзэм щызэфIигъэувэжам Махуэ Билал дэрэжэгъуэ къритакъым: «Куэд щIауэ зэхызох Модзманашвили допинг зэрихьэлIауэ къызэрыщIагъэщар. Абы щыгъуэми иджыпстуи гуфIэгъуэ лъэпкъ зыхэсщIакъым, - къыджиIат Махуэ Билал. - Пэжщ, сэ къызатыжынущ Олимп Джэгухэм я дыжьын медалыр… Ауэ Олимпиадэ-2012-м и дыщэ медалыр пщэдей къызатми, си дежкIэ зыми зихъуэжынукъым. Дэ алэрыбгъур пщIэнтIэпскIэ щIэдгъэнщIыр дыщагъэлъапIэм и деж лъагапIэм дытету ди гимныр къызэреуэращ. Лондон апхуэдэу щыщытакъым икIи мыхьэнэшхуэ иIэкъым 2012 гъэм къэсхьахэм ящыщу си гъэтIылъыгъэхэм яхэлъынур дыжьынми жэзми».
Таймазовым и Iуэхур къызэрежьэрэ тхьэмахуэм щIигъуами, абы теухуауэ Махуэм иджыри къэс зы псалъи къыжьэдэкIакъым. ФIэщщIыгъуейщ къыхуагъэфэщэнкIэ хъуну апхуэдэ Олимп чемпионыгъэми ар щыгуфIыкIыщэну – зэманым къыпхуегъэгъэзэнукъым. Ар зыщIэхъуэпсыр пашэныгъэр къыщихьа дакъикъэм кърит дэрэжэгъуэрщ, атIэ илъэсибгъу дэкIа иужькIэ яIэтыжыныркъым.
Дунейм щэнейрэ и чемпион, Лондон щекIуэкIа Олимп Джэгухэм жэз медалыр (иужькIэ дыжьынкIэ яхъуэжауэ иджы дыщэм пагъаплъэ) къыщызыхьа Махуэ Билал и гъащIэ псом и нэ къыхуокI Олимп лъагапIэм и щыгум къыщыхутэну. Ар абы куэд щIауэ зэрыхуэфащэм шэч хэлъкъым.
2020 гъэм Токио щекIуэкIыну Гъэмахуэ Олимп Джэгухэм хэтыну Махуэ Билал зегъэхьэзыр. Хэт ищIэн, абы захуагъэ нэсыр щызэфIэувэжу адыгэ щIалэм спортым щиIэ и хъуэпсапIэ нэхъыщхьэр и чэзум къыщехъулIэнкIи хъунщ. Дэ абы депIэщIэкIыу дыпоплъэ.
Сурэтхэм:
Дуней псом щэнейрэ и чемпионым зэхьэзэхуэм зыхуегъэхьэзыр.
Махуэ Билалрэ Таймазов Артуррэ я зэпэщIэтыныгъэ.
Лондон щекIуэкIа Олимпиадэм и жэз медалыр къыщратам.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "625.txt"
} |
«Гъэмахуэ узыншэм» пащэ
«Зыгъэпсэхугъуэр Жылагъуэ советым щIыгъуу» Iуэхум ипкъ иткIэ, зэIущIэ щхьэпэхэр щрагъэкIуэкI узыншагъэр щрагъэфIакIуэ сабий лагерхэм.
Апхуэдэу, Къэбэрдей-Балъкъэр МВД-м ныбжьыщIэхэм я IуэхухэмкIэ и инспектор, полицэм и капитан Чэрим Дахэнагъуэ, КъБР-м и МВД-м и Жылагъуэ советым и лэжьакIуэ ШкIэжь Ирэнэ, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ, СпортымкIэ и министерствэхэм я лIыкIуэхэр щыIащ Зеикъуэ къуажэм дэт «ХьэтIохъущыкъуей» сабий лагерым.
КъулыкъущIэхэр тепсэлъыхьащ икIи документальнэ фильм ирагъэплъащ наркотик лIэужьыгъуэхэмрэ цIыхум и акъылыр зэIызыгъэхьэ щхъухьхэмрэ зэрызэраным, ахэр зезыхьэхэр жэуапым зэрырашалIэм теухуауэ. НыбжьыщIэхэр спортымрэ узыншагъэмрэ драгъэхьэхын папщIэ IуэхущIапIэм щрагъэкIуэкIащ джэгу зэпеуэ.
КъБР-м и МВД-м и пресс-IуэхущIапIэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "626.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Паспортхэр нэхъ тыншу
къыдахыным теухуауэ
УФ-м и Президент Путин Владимир иджыблагъэ Iэ щIидзащ ДНР-мрэ ЛНР-мрэ щыпсэухэм урысей паспортхэр къыIахыныр ящыгъэпсынщIэным теухуа указым. Украинэм и щIыналъэу къалъытэу къекIуэкIа Донецкэ, Луганскэ областитIым щыпсэухэр зыхэт гугъуехьхэр ящыгъэпсынщIэным, абыхэм защIэгъэкъуэным хуэунэтIа лъэбакъуэу къилъытащ а Iуэхур УФ-м и Президентым.
2014 гъэм и гъатхэ лъандэрэ щIыналъэ щхьэхуэу зыкъэзылъытэжа республикэхэм урыс куэд яхэтщ, абыхэм ди къэралым и паспорт яIэныр захуагъэу къалъытэу къыхалъхьа жэрдэмщ ар. Указым ипкъ иткIэ, ди къэралым и дэфтэр нэхъыщхьэр иратынущ ДНР-мрэ ЛНР-мрэ щыпсэу дэтхэнэми, езыхэр а паспортым хуейуэ щытмэ. ЛъэIу къата нэужь апхуэдэхэм я тхылъхэм мазищым къриубыдэу хэплъэн хуейщ.
А республикэхэм щыщ щIыналъэ щхьэхуэхэу зауэ зэпэщIэтыныгъэхэр щекIуэкIахэм щыпсэухэм урысей паспортхэр къыдахынымкIэ зэрыхудачых Iэмалхэр нэхъапэми къыхалъхьауэ щытащ. 2017 гъэм ар къагъэсэбэпри, куэдым къыIахауэ щытащ урысей паспортхэр.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, а республикэхэм цIыху мелуани 3,7-рэ хуэдиз щопсэу. Апхуэдиз цIыху Украинэм фIэкIуэдыну, дауи, хуейкъым езы къэралыр икIи ахэр зэримыутIыпщыным хуэгъэза хэкIыпIэ псори къигъэсэбэпынущ.
«Донбассыр Украинэм ейщ! Ар зыми еттынукъым. УФ-р ди къэрал Iуэхухэм къыхоIэбэ – Донбассыр тфIиубыдыну е Украинэм и щIыналъэм урысей анклав щиухуэну яужь итщ. Ар абы хуэддэнукъым. Дэ зыхуэфащэ дунейпсо IуэхущIапIэхэм захуэдгъэзэнущ икIи нэгъуэщI къэралхэм Урысейм къытралъхьа санкцэхэр нэхъри ягъэткIиину къыхуедджэнущ», - щыжаIащ Украинэм и МИД-м.
Украинэм и президент Зеленский Владимир, Путиным и указым къыпэджэж щIыкIэу, нэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ министерствэм къалэн щищIащ я гражданствэ хамэ къэралхэм щыпсэу украинхэм нэхъ тыншу зэрыратыну Iэмалхэм егупсысу абы теухуа мардэхэр къащтэну.
«Апхуэдэуи Зеленскэм пщэрылъ тщищIащ украин гражданствэр цIыхум и хуитыныгъэхэр къыщызэпауд сыт хуэдэ къэралми я цIыхухэм нэхъ тыншу зэреттыфыну Iэмалхэр зэхэтлъхьэну», - щыжаIащ Зеленскэм и администрацэм.
ЕГЭ-хэмкIэ нэхъ мащIэ дыдэу къахьын хуей баллхэр
УФ-м Егъэджэныгъэ IэнатIэм щекIуэкI лэжьыгъэхэр къэпщытэнымкIэ и федеральнэ къулыкъущIапIэм хэIущIыIу ищIащ дызыхуэкIуэ 2020 гъэм курыт еджапIэхэр къэзыухынухэм ятыну ЕГЭ экзаменхэм нэхъ мащIэ дыдэу къыщахьын хуей балл бжыгъэхэр.
IуэхущIапIэм къызэритамкIэ, ныбжьыщIэм курыт щIэныгъэ зэригъуэтам щыхьэт техъуэ дэфтэр иратын папщIэ я нэхъ мащIэрамэ къихьын хуейщ мыпхуэдиз балл:
урысыбзэмкIэ - балл 24-рэ;
математикэмкIэ - балл 27-рэ;
физикэмкIэ, биологиемрэ химиемкIэ - дэтхэнэмкIи балл 36-рэ;
информатикэмкIэ - балл 40;
тхыдэмкIэ - балл 32-рэ;
географиемкIэ - балл 37-рэ;
обществознаниемкIэ - балл 42-рэ;
литературэмкIэ - балл 32-рэ;
хамэ къэралыбзэхэмкIэ - балл 22-рэ.
ГъащIэм къызэригъэлъагъуэщи, мы бжыгъэхэм хуэдиз фIэкIа ЕГЭ-мкIэ къэзымыхьхэр еджапIэ нэхъыщхьэхэм щIэтIысхьэным щIыщыгугъын щыIэкъым, сыту жыпIэмэ, къэралым и вуз нэхъыфIхэм щIэтIысхьэфхэр къэрал къэпщытэныгъэхэм предмет къэскIэ балл 80-м къыщыщIэдзауэ 100-м нэс къыщызыхьхэрщ.
Нобэ
♦Африкэм щыпсэу цIыхубзым и махуэщ. 1962 гъэм ЦIыхубзхэм я африкэпсо конференцым, Танзанием и Дар-эс-Салам къалэм щекIуэкIам, щагъэувауэ щытащ.
♦Системнэ администраторым и махуэщ
♦Ираным щагъэлъапIэ лъы зытым и махуэр
♦1498 гъэм Колумб Христофор и ещанэ ежьэгъуэм къихутауэ щытащ Тринидад хытIыгур зэрыщыIэр.
♦1920 гъэм «Белоруссие ССР-м и щхьэхуитыныгъэм теухуа декларацэр» къащтащ.
♦1954 гъэм КПСС-м и Комитет нэхъыщхьэмрэ Министрхэм я Советымрэ унафэ къащтащ Новая Земля щIыпIэм ядернэ Iэщэхэр щагъэунэхуну полигон къыщызэгъэпэщыным теухуауэ.
♦1956 гъэм Москва Лениным и цIэр зезыхьэ стадион нэхъыщхьэр къыщызэIуахащ. Иджыпсту ар «Лужники» стадионырщ.
♦1957 гъэм КПСС-м и ЦК-мрэ СССР-м и Министрхэм я Советымрэ къащтащ «СССР-м псэупIэ унэхэр щыухуэным теухуауэ» унафэр. Абдежщ къыщежьар «хрущёвка» зыфIащауэ щыта унэхэр щIыныр.
♦1994 гъэм Бубкэ Сергей бжыр иIыгъыу дэлъеинымкIэ дунейпсо рекорд игъэуващ. Абы хузэфIэкIат метри 6-рэ сантиметр 14-рэ хъу лъагапIэм щхьэпрылъэтыну.
♦1990 гъэм къызэрагъэпэщащ «Газпромбанк»-р
♦1991 гъэм СССР-мрэ США-мрэ Москва Iэ щытрадзащ зэребгъэрыкIуэ Iэщэхэр (СНВ) гъэмэщIэным теухуауэ.
♦1906 гъэм къалъхуащ СССР-м и цIыхубэ артисткэ, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Марецкая Верэ.
♦1914 гъэм къалъхуащ франджы киноактёр, ХХ лIэщIыгъуэм и джэгуакIуэ нэхъ щэджащэхэм хабжэ Луи де Фюнес.
♦1930 гъэм къалъхуащ циркым и утыкур илъэс куэд хъуауэ зыгъэбжьыфIэ, джэгуакIуэ телъыджэу къалъытэ, СССР-м и цIыхубэ артист Попов Олег.
♦1937 гъэм къалъхуащ урысей уэрэджыIакIуэ, актрисэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ Пьехэ Эдитэ.
♦1945 гъэм къалъхуащ Теленэтынхэр езыгъэкIуэкI, актёр, продюсер, цIыхубэм фIыуэ ялъагъу «Телъыджэхэр къыщыхъу губгъуэ» джэгукIэм цIэрыIуэ ирихъуа Якубович Леонид.
♦1964 гъэм къалъхуащ экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, АКъУ-м и профессор Бидэнокъуэ Мурат.
♦1965 гъэм къалъхуащ экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, Белгород кооперацэмкIэ, экономикэмрэ правэмкIэ и институтым и къудамэу Налшык дэтым и профессор Жэрыкъуэ Оксанэ.
♦1965 гъэм къалъхуащ Британием щыщ тхакIуэ, Поттер Гарри теухуа тхылъхэр зи IэдакъэщIэкI Роулинг Джоан.
♦1986 гъэм къалъхуащ урысей биатлонисткэ, дунеймрэ Олимп Джэгухэмрэ я чемпионкэ Слепцовэ Светланэ.
♦1986 гъэм къалъхуащ урысей хоккеист, дунейм и чемпион Малкин Евгений.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 26 - 27-рэ, жэщым градус 19 - 20 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Дзы зыфIэпщым дзы къыпфIещыж.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "627.txt"
} |
«КЪЫСХУЭГЪЭГЪУ…»
Iуэтэж
- Солъэ...Iу...ну, сы...лъэ...Iу...ну сыкъэкIуащ, къысхуэ...гъэгъу, щIалагъэ-делагъэр зэран къысхуэхъуами, иджы... иджы псори къызгурыIуэжащ, - Мурадин щытщ, зэ щэху дыдэу, зэ нэхъ иныIуэу лъаIуэу. Лажьэ псори зиIэр и IитIыр ара хуэдэ, щигъэпщкIунумрэ здихьынумрэ къыхуэщIэркъым. Зэми и жыпым ирелъхьэ, ауэ псынщIэу кърехыжри, щIыбагъымкIэ ирехьэкI, абыкIи игу мызагъэу, зыгуэр къаригъэIуэтэну хигъэзыхьа хуэдэ, быдэу зэрегъэIуэт.
ЦIыхубзми и кIэпхын кIапэр иубыдащи, гъуабжэ-къуэлэну зэрызэхэлъыр гъэщIэгъуэн къыщыхъужа нэхъей, зэпеплъыхь, егъэджэрэз, аргуэру зэкIуэцIехыж.
Зэрызэдэмыпсэужрэ Iэджэ щIами, тIури щэхуу куэдрэ щIэхъуэпсат нобэ хуэдэ зы махуэ къахуихуэным. А зы махуэм къахуихьыжыну щыгугъат гуфIэгъуэуи тыншыгъуэуи блэкIа псори. АрщхьэкIэ, япэу зэрызэIуплъэу тIуми къагурыIуащ блэкIар къегъэгъэзэжыгъуафIэ зэрымыхъунур. Ар къыгурыIуами, иджыри къэс зи щхьэр ехьэхауэ щыта лIым, и гугъэр химыхыжыпауэ, темыгушхуащэу къэлъэIуащ:
- Къысхуэгъэгъу, сынолъэIу, къэзгъэгъэзэж. СыщIегъуэжащ.
Илъэс щэщIым нэблэгъауэ Залинэ иджыт зэгуэр и щхьэгъусэу щыта цIыхухъум и нэгу хуиту щиплъар. Абы и нэгу узыншагъэмрэ гурбияныгъэмрэ къызэрыщу щытам, иджы узри жьыгъэри щызэхэзэрыхьыжри, зэрыщымыта гуэр ящIат.
- Хьэуэ, Мурадин, кIасэIуэу уигу къэкIыжащ дэ дунейм дызэрытетыр. Илъэс щэщI ипэкIэ узэлъэпэуауэ щыта цIыхубзыр иджы нэхъыфI хъужауэ щхьэ къыпщыхъуа?
- Егъэлеяуэ гущIэгъуншэу ущымытыну сынолъэIу, къуаншагъэ зылэжьа цIыхум къыщыгурыIуэжам деж…
- Сыту зэман куэдыщэ текIуэда ар къыбгурыIуэжын щхьэкIэ. КъыбгурыIуэжауи узиIэ, уи Iуэху зэрымыхъужыр арагъэнщ укъэзыхьыжар.
- КхъыIэ, апхуэдэу жумыIэ. Къысхуэнэжа гъащIэр… сынолъэIу… Си щIалэр… а зы закъуэращ сэ мы дунейм щызиIэр.
- Абы и гугъэри зэрыпхихыжрэ куэд щIащ.
- Мазищ енкIэ сымаджэщым сыщIэлъащ, узыщыгугъын лъэпкъ схэмылъыжу аращ къызжаIар, сыхуэпIащIэу си псэр къэсхьыжащ.
Мурадин щытт къыхуащIыну унафэм пэплъэу. «Пхузогъэгъу», «хъунщ» е «сыарэзыщ» жиIэу и щхьэр зыхуигъэщхъ цIыхубзым зы псалъэ закъуэ къыжриIамэ, абы къыщыхъунут и гъащIэр пщIэншэу мыкIуауэ. Ауэ цIыхубзри щытт, сын гъэжам хуэдэу, и Iупэ щхъуантIэ гъущIахэм лъыр къижу едзэкъэжу.
Мурадин хуэмурэ бжэмкIэ зигъазэри зытIэкIурэ зиIэжьащ, щIэкIыжри, бжэр къыхуимыщIыжу тэлайкIэ щытащ. ДэкIуеипIэм къыщехыжми, пщIантIэм къыщыдэкIыжми, уэрамым щытехьэжами гугъэрт, зэман гуэрым гумащIэу, гуапэу къыхущыта и щхьэгъусэр къыкIэлъыджэну.
Залини и гущIэм щызэрызехьэ гупсысэхэр дыкъуакъуэт, ахэр и щхьэм щызежэрт, псэхупIэ кърамыту:
«Си щIалэр щIэсамэ, хэт ищIэрэ, и адэм и гур щIэузынкIи хъунт. Хьэмэрэ зэрыщIэмысар нэхъыфIу пIэрэ? ЗэрыжаIэщи, щхьэм имытмэ, зи мыгъуагъэр лъакъуэм и закъуэкъым. НэхъапэкIэ, нэхъапэIуэ къэбгъэзэжауэ щытамэ…
СфIэгуэныхьи хъужауэ си гущIэр къреIуэнтIыкI, атIэ щхьэ хуэзмыгъэгъуфрэ?.. Мы си гъащIэм зэгуэр укъыхыхьэжынкIэ си гугъэр щыхэсхыж дыдэм, узыжьу укъэетэжащ. ЩIалэм уриадэми, сэркIэ хамэ дыдэ ухъуащ…»
«Сыту зэман куэд блэкIа абы лъандэрэ. «Мурадин къыдеджэ хъыджэбз къишащ, абы хыхьэжауэ допсэу», къыщызжаIам, си фIэщ мыхъуу яжесIат. Ауэ си гущIэр мафIэм кърисыкIырт. Гъуэгу сытеуват щеджэм сыкIуэнуи, гукIэ Iэджэ зэзгъэзахуэрт: «Зы мыхьэнэншэ гуэрри цIыхухэм щагъэбатэ щыIэщ, Тхьэм пцIыуэ къыщIигъэкI! Уи унагъуэ сыщипшам, пщIэжыркъэ, епщIанэ классыр къэзуха къудейуэ арат. Еджэным си гур хуэпабгъэрт, арщхьэкIэ сэ сызыхуейр унэгуащэфIу щытын щхьэгъусэщ жыпIэри, узэрыхуейм хуэдэу сщIащ. ЦIыхухъур еджауэ щытын хуейщ, сэ седжамэ арат, жыпIэу гукъыдэж щыпщIым, ари си гуапэу бдэсIыгъащ. Жьыгъэмрэ узымрэ яубыда уи анэри зесхьэу, сабий цIынэри си Iэблэм тесу сыкъыщынэм, сэ гугъуехьу згъэвамкIэ зэи зыкъозгъэщIакъым. Хьэлъэу мы си гущIэм зы закъуэт зыкъыщIигъазэр: илъэситху, илъэситху енкIэ дызэпэIэщIэу дауэ дызэрыпсэунур? УщIэкIамэ, укъыщIыхьэжыхукIэ сыпIащIэрт, укъыщIыхьэжамэ, кхъыIэ зыщIыпIи ущIэмыкI жысIэу гукIэ сынолъэIурт. Залинэ, мы уэ щхьэгъусэ усхуэзыщIа гъащIэм сыт хуэсщIэжыфыну пIэрэ щыжыпIам, си гущIэм ежалIэу си гуапэ хъуами, укIытэм зезгъэхьри зыри бжесIэфатэкъым…
ИлъэситхукIэ уезгъэджащ, шхыни, щытIэгъэни зыхуэзмыгъэныкъуэу. Сом къысхэхъуэмэ, анэмрэ къуэмрэ зэхуэдитI фхуэсщIащ. Нэхъыбэ къыщысхьын лэжьапIэ фIэкIа, си тыншыпIэ сылъыхъуакъым. Къыщыбухынум сыпэплъэу календарь напэр зырызыххэу сыбжырт. Жэщ хъурэ нэху щамэ, зы махуэ хэщIащ жысIэрти, абы сыщыгуфIыкIырт. ЩIымахуэр хьэлъэу щIизгъэкIыр, гъатхэр псынщIэу къыщIизгъэхьэр уэрат, щIалэ цIыкIум япэ дыдэу жезгъэIар уи цIэрат. Уэри, си къуэр… си къуэ цIыкIур» жыпIэрт.
Дэтхэнэ зы цIыхуми и гъащIэм гугъапIэ гуэр къыщрехьэкI, хъуэпсапIэ гуэрым хуопабгъэ. Сэ зыми пэзмыщIу си гущIэм щызгъафIэр - еджэныр зэфIэкIыу къыщыбгъэзэжыну махуэрат. АтIэ, иджы-щэ? Апхуэдизу сызыпэплъа хъуэпсапIэр къыщыблагъэм, псори зэтещэщэжауэ ара?..»
Кхъухьлъатэм къикIауэ щытщ Залинэ, Мурадин къэкIуэным поплъэ. Ауэ сыхьэти, сыхьэтитIи блэкIащ, щэ бжыгъэкIэрэ и пащхьэм щызэблэкI цIыхухэм езыр зыпэплъэ закъуэр къахэхуэркъым. ИтIанэ щIыIэ-щIыIэу игу къэкIащ: телеграммэр Iэрымыхьауэ арагъэнщ, хьэмэрэ сымаджэ хъуауэ пIэрэ, абы куэдрэ тэмакъ уз иIэ и хабзэщ. Залинэ зэуэ къэгузэващ, афIэкIа зимыIэжьэжыфу такси къигъэувыIэри итIысхьащ.
Сумкэ хьэлъитIыр ерагъкIэ ихьу Залинэ общежитым щыщIыхьэм, дежурнэу щыс цIыхубз хэкIуэтам къицIыхурти, къыщыгуфIыкIащ: «Сменэр нышэдибэ щIэздзауэ арат, пцIы сыупсынкъыми, уи щхьэгъусэр слъэгъуакъым, мис IункIыбзэр, дэкIуеи плъэ».
Етхуанэ къатым зэрынэсу, Залинэ къилъэгъуащ Мурадин и бжэм дэлъ тхылъымпIэр. Зэуэ техьэгъуэ зытехьа цIыхум хуэдэу, къарууншэ дыдэ хъуауэ Iэбэри тхьэмахуэ ипэкIэ къиутIыпща телеграммэр къищтэжащ. Бжэр Iуихыу щыщIыхьэм, и нэр япэу зыхуэзар и щхьэгъусэм и стIолым тет сурэтырщ. Хуэмурэ бгъэдыхьэри, къэуэн хуэдэ, шынапэурэ сурэтыр къищтащ: кIэщIу зи щхьэцыр пыупщIа хъыджэбз нащхъуэр гуфIэжырт. Къызэрищтам хуэдэу хуэсакъыпэурэ сурэтыр игъэувыжри, хуэмурэ етIысэхащ, арщхьэкIэ куэдрэ щымысу къэтэджыжри аргуэру сурэтыр къищтэжащ: «Сэр нэхърэ нэхъ дахэкъым, ауэ нэхъ щIалафэщ, хуабжьу зэгугъуж цIыхубзу къыщIэкIынщ».
- Уэ къеблагъэ, къеблагъэ, - хуабагъри щIыIагъри зэхэзэрыхьауэ зыщIэт макъыр къыщыIум, Залинэ къащтэри сурэтыр IэщIэхуащ. Ар къащтэжыну тIури здепхъухащ, арщхьэкIэ нэхъапэу къэзыщтар Мурадинщ. - Дауэ укъэкIуа, Анзор сыт хуэдэ, ди анэр узыншэ хъужа? - жиIэурэ сурэтыр тхылъ щIагъым щIигъэпщкIуащ. - Экзаменхэм дагъэбауэркъым, ди дежкIэ уэфI, уэ сыт ухуэдэ? - Мурадин псынщIэу псалъэрт, зыгуэрхэми щIэупщIэрт, ауэ жэуап гуэри зэхихыну зэрыщIэмыхъуэпсыр пщIэуэ, аргуэру нэгъуэщI зыгуэрхэм щIэупщIэрт. СтIолым телъ тхылъхэр адэкIэ игъэкIуатэрт, мыдэкIэ къигъэкIуэтэжырт, сыту хъуми, и Iэр имыгъэувыIэу зы мыхьэнэншэ гуэрхэр ищIэрт, и щхьэгъусэм и нэгу имыплъэмэ нэхъ къызэрищтэр щIихъумэну хущIэкъуу, хущIэмыхьафэ зытригъауэу.
Залини щытт зыри жимыIэу, и щхьэгъусэм къыжриIэнум пэплъэрт. «ПцIыщ, Залинэ, зыкIи гурыщхъуэ умыщI!» къыжриIамэ, а дакъикъэм абы имыщIэн щыIэу къыщIэкIынтэкъым. Ауэ Мурадин а Iуэхугъуэм тепсэлъыхьыну зигъэхьэзырыртэкъым. Ар хьэкъыу щыпхыкIым, Залинэ япэу къэпсэлъащ.
- ЖаIэр пэж? - зыхуигъэзащ абы и щхьэгъусэм иужь зэманым и тхьэкIумэм имыкI псалъитI къудеймкIэ.
Залинэ гугъащ, пэплъащ «хьэуэ» къыжриIэным, ауэ и гугъапIэ псори зэуэ щэщэжащ.
- Пэжщ… ПщIэрэ, Залинэ, сэ мы къалэр хуабжьу сигу ирихьащ, си закъуэкъым, ар куэдым къащощI.
Залинэ зиплъыхьа щхьэкIэ, макъыр къыздиIукIа лъэныкъуэр къыхуэлъагъужакъым, унэр зэуэ кIыфI хъури, псалъэ закъуэм пэшыр къызэхилъэтыхьу къэнащ: «Пэжщ, пэжщ, пэжщ».
- Си насыпыншагъэм тепщIыхьа унагъуэм насып къыпхуихьынкIэ ущыгугърэ?
- Дэтхэнэ зыри насыпкIэ мэгугъэ.
- Уигу ирихьар къалэшхуэра, хьэмэрэ хъыджэбзыра?..
- А тIури зэгъусэщ. Сэ мыгувэу къэзгъэзэжынщи дызэпсэлъэнщ, - жиIэри Мурадин пэшым щIэкIащ, щыщIэкIми тхылъ лъабжьэм щIилъхьауэ щыта сурэтыр къищтэжри, и гуфIакIэм дигъэзэгъащ.
«Мыгувэу къэзгъэзэжынщ… Сэракъым уэ къызыхуэбгъэзэжынур», - и сумкэ цIыкIур къищтэри, IункIыбзэр иритыжын зэрыхуейри щыгъупщэжауэ, Залинэ хуэмурэ общежитым къыщIэкIыжащ. ЩIыбым къыщысыжым, жьыи псыи зыщIэмыт бгъуэнщIагъ кIыфIым щIэсауэ къыщыхъужри, жьыбгъэм зыщимыгъэнщIу хьэуар куууэ зыжьэдишащ. «О, ди тхьэ! Сыту гугъущэ цIыхубз къыхыфIадзэжам и Iуэхур. Си бампIэр хэт хуэсIуэтэн?» - жиIэу зиплъыхьа щхьэкIэ, блэкIхэм ицIыхуу зыри яхэттэкъым, псори хамэт…
ГукъэкIыжхэм къыхэкIыжри, Залинэ зыкъищIэжащ. Ар мыхъеяуэ щытт, Мурадин къызэригъэнам хуэдэу. «Жьы хъуащ, сымаджэщ, тхьэмыщкIафи къытеуащ, - егупсысащ ар. - УщIалэщ, ущысыфынкъым, къызжаIэ зэпытми, зыми семыдаIуэу сежьащ. АтIэ, иджы щхьэ хуэзмыгъэгъурэ? ЩIегъуэжащ, кIасэми, къигъэзэжащ. Хьэуэ, мыхъунщ абы жесIар. ГущIэгъу щымыIамэ, мы дунейри щыIэжынтэкъым».
Залинэ пIащIэу къыщIэкIри, Iухауэ къэна куэбжэ цIыкIум дэплъащ. Мурадин куэбжэпэм деж щыт тетIысхьэпIэм тест, и гугъэр хихыжарэ химыхыжарэ езы дыдэм къыгурымыIуэжу.
КIЭБЫШЭ Лилэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "628.txt"
} |
Япэ адыгэ тхакIуэ Къаз-Джэрий СулътIан
Урыс литературэмрэ щэнхабзэмрэ ину зыщаужьа, лъэпкъ щхьэхуитщIыжакIуэ зэщIэхъееныгъэм лъэщу зыкъыщиIэт лъэхъэнэм ирохьэлIэ Кавказыр къэгъазэ имыIэжу Урысейм щыгухьар. Урыс щэнхабзэм и нэхур ятепсащ 1917 гъэм и пэкIэ тхыбзэ зимыIауэ Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъ цIыкIухэм. ХIХ лIэщIыгъуэм абыхэм къахэкIащ япэ щIэныгъэлIхэр, тхакIуэхэр, журналистхэр. Я цIэ къитIуэнщ урыс литературэмрэ щэнхабзэмрэ зи гупэр хуэзыгъэзахэу Нэгумэ Шорэ (1794 - 1844), Къуэдзокъуэ Лэкъумэн (1818 - 1883), Къаз-Джэрий (1807 - 1863), ХьэтIохъущокъуэ Къазий (1841 - 1899), Хъан-Джэрий (1808 - 1843), КIашэ Адэлджэрий (Къалэмбий, 1840 - 1872), Ахъмэтыкъуэ Къазибэч (1872 - 1902) сымэ. Ахэр псори Урысейм щеджащ. Я тхыбзэ зэрагъэпэщын зэралъэмыкIам къыхэкIыу, зэрытхэуи щытар урысыбзэщ. Пушкиным зэрыжиIащи, абыхэм урысыбзэр «Iэзэу, жьэнахуэу икIи шэрыуэу» къагъэIурыщIэрт.
А лъэхъэнэм езы урыс дыдэхэм яфIэгъэщIэгъуэн хъурт, Белинский В. Г. зэритхауэ, «адыгэр урыс тхакIуэхэм я сатырым зэрыхэувэр икIи ар пщIэ зыхуащI литератор куэдым нэхърэ нэхъ Iэзэу урысыбзэм зэрыхуэшэрыуэр».
Япэ адыгэ тхакIуэхэм, еджагъэшхуэхэм щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр куууэ яджщ, дунейпсо, урыс классикэ литературэхэр фIыуэ зэрагъащIэри, къызыхэкIа лъэпкъым и сэбэп зыхэлъ къалъыхъуащ, адыгэр Урысейм и щэнхабзэ пэрытым ешэлIа хъуным я къару ирахьэлIащ. АбыкIэ сэбэп къахуэхъуащ лIакъуэлIэш революционер Грибоедов А. С., декабристхэу Кюхельбекер В. К., Одоевскэ А. И., Бестужев-Марлинскэ А. А., Якубович А. И. сымэ, ермэлы зэкъуэшхэу Бебутовхэ, куржыхэу Чавчавадзе Ильярэ Орбелиани Григолрэ. Кавказым и цIыху пэрытхэр Урысейм и лIакъуэлIэш революционерхэм я телъхьэт. Кавказым и экономикэмрэ щэнхабзэмрэ псынщIэу заужьынымкIэ щыIэ хэкIыпIэфIхэр яубзыхуурэ, абыхэм къагъэлъагъуэрт мамырыгъэ щыгъэIэным, урысхэмрэ бгырысхэмрэ ныбжьэгъугъэкIэ зэшэлIэным мыхьэнэшхуэ зэриIэр.
Сенат утыкум къыщыхъуа зэщIэхъееныгъэм и ужькIэ декабрист куэд, я офицерыгъэр трахыурэ, Кавказым щыIэ дзэхэм къагъэкIуат. Абыхэм я гъуэгур адыгэхэм я щIыналъэм кIуэцIрыкIт. ИкIи Бестужев-Марлинский Александр зэрыжиIауэ, «Кавказ курыкупсэм щалъагъу дахагъым и закъуэтэкъым декабристхэр дэзыхьэхыр, абыхэм «зэрагъэщIэну хуейт бгырысхэм я зэхэтыкIэр, я хабзэхэмрэ я хьэл-щэнхэмрэ».
Адыгэхэм я гукъэкIыжхэм фIыкIэ къахощыж урысхэмрэ бгырысхэмрэ зэпэгъунэгъу хъуныр зыфIэкъабылу щыта декабристхэр. Абыхэм яубырт пащтыхьым Кавказым щригъэкIуэкI хъунщIакIуэ зауэр, бгырыс лъэпкъхэр зыгъэулъий политикэ мыхъумыщIэр.
«Кавказыр мамыру вгъэпсэуи, дуней жэнэтыр Евфрат къыщывмылъыхъуэ… Ар мыбдежыращ здэщыIэр», - жиIэрт Бестужев-Марлинскэм. Декабрист Розени и хэку щыкIуэжым итхыгъащ: «Узыншэу, Кавказ! Уэ узыгъэбжьыфIэ дахагъэм къыхрехъуэ уи деж щыпсэухэм я зэIузэпэщ гъащIэри».
Адыгэ тхакIуэшхуэ КIэрашэ Тембот «Революцэмрэ бгырысымрэ» журналым 1932 гъэм тридза тхыгъэм пэжу къыщигъэлъэгъуащ Iэмалыншагъэм ирихулIэу зы зэман лъэпкъым игъуэта дуней тетыкIэр абы и хьэл-щэну пIуатэ зэрымыхъунур, шэрджэс лъэпкъыр, и щхьэхуитыныгъэр ихъумэжурэ, зауэ Iуэхум нэхъ хуэгъэпса зэрыхъуар, и щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ заригъэужьыну Iэмал зэримыIэр езым зэримызэраныр.
АтIэ, илъэс куэдкIэ Урыс-Кавказ зауэм и пэжыпIэр зэрыщIауфэным хэтащ, пащтыхь генералхэм Шэрджэсым, Дагъыстаным, Шэшэным щызэрахьэ залымыгъэр ягъэзахуэу, мысэр хей ящIу буржуазнэ тхакIуэхэм Iуэхур зэрыщымыту ятхырт, Кавказ лъэпкъхэр лъыифхэу икIи гущIэгъуншэхэу жаIэурэ IэджэпцIи яIуатэрт, уеблэмэ бгырысхэм гущIэгъуншагъэр я хьэлу къыщIрагъэдзыну хэтт.
Езы пащтыхьыр хэтыт абы щыгъуэ? Аратэкъэ бгырысхэм я лъыр щысхьыншэу зыгъажэр? Абы и генералхэратэкъэ цIыхухъу зыдэмысыж къуажэхэм сабийхэмрэ жьыкIэфэкIэхэмрэ щызэтезыукIэр? Бгырысхэм фIыуэ ялъагъурт хуитыныгъэр. Ар яхъумэжу ирагъэкIуэкIырт бэнэныгъэ.
Ижь-ижьыж лъандэрэ урысхэм пыщIэныгъэ хуаIэныр яфIэкъабылт бгырысхэм. Ауэ пащтыхьымрэ лъэпкъ псомрэ зыкъым, езы урыс лэжьакIуэбэри арат зыгъэпщылIыжыр.
Кавказми пащтыхьыр къэкIуат, и пщылIхэм я бжыгъэр нэхъыбэ ищIыну. Адыгэхэм Iэщэр яIэщIэлъу зауэм IукIуадэмэ нэхъ къащтащ, пщылI хъу нэхърэ.
Марксрэ Энгельсрэ я нэIэ къытрагъэтт Кавказым зауэр зэрыщекIуэкIым икIи зэрахуэфэщэнкIэ пщIэ къыхуащIащ адыгэ лъэпкъым и щхьэхуитыныгъэр зэрихъумэжым. Маркс а зэманым мыпхуэдэу итхащ: «Шэрджэс хахуэхэм аргуэру урысхэм я деж текIуэныгъэфI зыбжанэ къыщахьащ. Лъэпкъхэ, зыщевгъасэ абыхэм я деж, щхьэхуиту къэнэжыну хуей цIыхухэм яхузэфIэкIыр зэвгъэлъагъуи».
Адыгэхэм яхэлъ лIыхъужьыгъэшхуэр дуней псом яфIэтелъыджэт. ИкIи Мэжэрым, Алыджым, Польшэм, нэгъуэщI къэралхэми къикIа революционерхэри адыгэ шэрджэс мэхъэшахэм ядэзауэрт.
Грибоедоври, Лермонтоври, Толстой Леви Кавказым щхьэусыгъуэ зырыз яIэу къэкIуат, ауэ ахэр зэдарэгъут пащтыхьым Кавказым щызэрихьэ мыхъумыщIагъэр щысхьыншэу сэтей къыщащIкIэ. Езыхэм пщIэ хуащIырт бгырысхэм, фIыуэ ялъагъурт абыхэм я IуэрыIуатэр.
Пушкиныр тIэуней щыIащ ди хэкум. Ар адыгэхэм я гъащIэм нэ жанкIэ кIэлъыплъырт, пщIэшхуэ яхуищIырт хуитыныгъэр фIыуэ зэралъагъум щхьэкIэ, фIэгъэщIэгъуэнт яхэлъ хьэщIагъэр, нэмысыр, лIыгъэр. ПщIэнши хъуакъым Кавказым зэрыщыIар - ди щIыналъэм теухуа усэхэр, поэмэхэр итхащ.
«ЩIыпIэ узытхьэкъущ. Абы сыт хуэдиз поэзие къыщызгъуэта, сыт хуэдиз гурыфIыгъуи щызгъэунэхуа!» - жиIэу и Iыхьлы Павлищевым хуиIуэтэжат здэщыIар къызэрыщыхъуар. Урыс тхакIуэшхуэр и телъхьэт бгырысхэр фIырыфIкIэ Урысейм гуэгъэхьэным. Зэман кIыхькIэ Кавказым щыIащ Лермонтов Михаил. Абы куууэ щыгъуазэ зищIат бгырысхэм я псэкупсэ щэнхабзэм, я хьэл-щэным, я хабзэхэм, я псэукIэм, дуней тетыкIэм.
«Кавказырыс» зыфIища и очеркым, и щхьэм тритхыхьыжам, усакIуэм щыжеIэ: «ЛIыхъужьыгъэ зыхэлъ лъэпкъым и IуэрыIуатэ усэбзэкIэ тхам ар итхьэкъуат (зи гугъу ищIыр адыгэхэрщ - Хь.М.), бгырысхэм я хабзэхэмрэ я хьэлхэмрэ хъарзынэу къыгурыIуат, я пелуанхэр я цIэкIэ зэригъэщIат, я лъэпкъ нэхъыщхьэхэр къызыхэкIахэр игу ириубыдат».
УсакIуэм и тхыгъэхэм увыпIэшхуэ щаубыд «Урысеймрэ Кавказым ис лъэпкъхэмрэ» темэм. Лъэпкъхэр пщылIыпIэм иригъэувэн, абыхэм я щIыналъи я хуитыныгъи ятрихын мурадкIэ пащтыхьым Кавказым щригъэкIуэкI зауэм ар и бийт икIи зи хуитыныгъэр зыхъумэж бгырысхэм я зэщIэхъееныгъэр диIыгът. Абыи тэмэму къыгурыIуэрт фIырыфIкIэ бгырысхэр Урысейм гуэгъэхьэным лъэныкъуитIми я сэбэп зэрыхэлъыр.
Пащтыхьым и IуэхущIафэм ер къызэрикIым, леймыгъэгъу бгырысхэм шынагъэкIэ зэрыпхудамычыхынум, щхьэхуиту къалъхуар залымыгъэм и бжьым зэрыщIэмыувэнум, адыгэм и лIыгъэр зыхуэдэм - а псоми ятеухуащ Лермонтов и поэмэ цIэрыIуэ «Измаил-Бейр», гупсысэ лъэщыр зи къуэпсу усэбзэ къабзэкIэ зэщIэжьыуэжу тхар. Поэмэм удихьэхыу укъеджэ къудейкъым, ар а лъэхъэнэм и гъуджэщ, уиплъамэ, Кавказым щыщыIа щытыкIэр зэрыщыту къищу, зауэм и теплъэгъуэ шынагъуэхэри мамыр гъащIэри уигъэлъагъуу. Абы нэгум къыIуригъадзэхэм нэмыщIи, гур егъэпIейтей. Куэди зыхыууегъащIэ, къыбгурегъаIуэ. Поэмэм укъоджэ, абы хэт лIыхъужьхэм ягу зыгъэинри, я псэм щыщIэри, я хъуэпсапIэхэри, я губжьри адыгэхэм я хэкум хуаIэ фIылъагъуныгъэ уасэ зимыIэри куууэ уэри зыхэпщIэу, абыхэмкIэ укъызэщIэсту…
ЖыпIэ хъунущ а поэмэр пащтыхьымрэ абы и лIыукI генералхэмрэ суд пащхьэм изыгъэувэ икIи зезыгъэцIыхуж уэчылым и псалъэ гуащIэу. Ауэ а зы поэмэм и закъуэкъым Лермонтовым Кавказым тритхыхьар, бгырысхэр, псом хуэмыдэу адыгэхэр, зэригъэлъэпIар. Апхуэдэ усэхэу, поэмэхэу итхахэм - «Мцыри», «Бастунжы къуажэр», «Хьэжы-абрэдж», «Тэрч и тыгъэхэр», «Къамэ», «УсакIуэ», «Кавказ гъэр», нэгъуэщIхэми - укъызэщIаIэтэ, поэзие нэсым къуит гухэхъуэр къыплъагъэс.
Нэмыплъ зрат поручикыр «ауэ сытми теплъэгъуэ дахэхэмкIэ тхылъеджэр къыдэсхьэхынщ», жиIэу бгырысхэм ятетхыхьа къудейкъым, ахэр цIыху ахъырзэманхэу, щIыкIафIэхэу, гурыхуэхэу, нэмыс яхэлъу къигъэлъэгъуащ. Абы зэхикъутащ пащтыхьым и пыхъуэпышэхэм Кавказым ис лъэпкъхэм «сэхъуари, Iэлри» къыфIащурэ зэрагъэпцIа IуэхуеплъыкIэ нэпцIхэр, урыс цIыху къызэрыгуэкIхэм гукъэкI яригъэщIащ пащтыхьым иуба лъэпкъхэм пщIэрэ нэмысрэ яхуэфащэу, абыхэм ирагъэкIуэкI зауэри зэхуагъэу.
Октябрь революцэм хуитыныгъэ къахуихьыгъащ япэм дэкъузауэ псэуа лъэпкъ псоми. Зэкъуэш лъэпкъхэм я къэралыгъуэм зы щIыпIэкIэ къыгуэту адыгэ лъэпкъхэми - къэбэрдейхэм, адыгейхэм, шэрджэсхэм - заужь: щIэныгъэншагъэр гъэкIуэда хъуащ, я щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ хэлъхьэныгъэфIхэр хуащI, я литературэращи, хамэкъэралыбзэ IэджэкIэ зэрадзэкIыурэ я тхылъхэр дуней псом тохьэ.
Дэ Iэмал диIэ хъуащ адыгэ тхыдэр куууэ дджыжыну икIи телъыджэу ди блэкIам къыщыдгъуэтыжхэр ди нобэм къыщыдгъэсэбэпыну, псэкупсэ къулеягъыу диIэм дяпэкIи хэдгъэхъуэну. Абы и лъэныкъуэкIи гулъытэ зыхуэфащэ Iуэхугъуэшхуэщ илъэс куэдкIэ узэIэбэкIыжмэ езыхэм я лъэпкъ литературэ зэзыгъэпэщыну хэта адыгэ тхакIуэхэмрэ щIэныгъэлIхэмрэ я тхыгъэхэр ди нобэрей гъащIэм къыхуэгъэушыжыныр.
ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэмрэ етIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэмрэ псэуа адыгэ тхакIуэхэм я тхыгъэ куэдым я мыхьэнэр иджы нэхъ лъагэ хъуащ. Ахэр удихьэхыу тхащ. А тхыгъэхэм хуэныкъуэщ ди нобэрей тхылъеджэр. Адыгэ тхыбзэ зэрыщымыIэм къыхэкIкIэ, урысыбзэкIэ тхэуэ щыта Хъан-Джэрий, КIашэ Адэлджэрий, Къаз-Джэрий, Инэт Кърым-Джэрий, Адэл-Джэрий, Ахъмэтыкъуэ Къазибэч сымэ я къалэмым къыщIэкIахэр адыгэбзэкIэ къыдэгъэкIыжын хуейщ. Ауэ а Iуэхум мащIэу йогугъу; литературэр зыджыж языныкъуэ щIэныгъэлIхэм къалъытэ зи гугъу тщIыж тхакIуэхэм я тхыгъэхэр я тхыкIэкIэ зэхуэмыдэу, я гъэпсыкIэкIи зэмыщхьу, нэгъуэщIу жыпIэмэ ахэр, иджырей литературнэ гъэпсыкIэмкIэ къэплъытэмэ, нэмыщIысауэ. Ауэ нэмыщIыса гуэрхэр щыIэми, а лэжьыгъэхэм фIагъ яIэщ, Iэзэ дыдэу тхари мащIэкъым. Мыбдеж къыщызгъэлъэгъуэну сыхуейщ ди литературэм къежьапIэ хуэхъуауэ узэрыгушхуэ хъун тхыгъэхэр а ямыдэхэм зэрахэтыр, ахэр ди лъэпкъэгъухэм къегъэцIыхуныр зыщхьэщыпхыж мыхъун къалэну къызэрытпэщытыр.
«ХьэжытIэгъуей ауз»
ИДЖЫ дытепсэлъыхьынщ япэ адыгэ тхакIуэ СулътIан Къаз-Джэрий и къалэмым къыщIэкIа тхыгъэхэм, абы и псэукIам. Пушкиным и лъэхъэнэгъуу щыта а тхакIуэм теухуауэ иджыри къэс дызыщыгъуазэр мащIэщ.
Къаз-Джэрий и зэчийм зиужьынымкIэ сэбэпышхуэ хъуащ урыс щIэныгъэлIхэр, тхакIуэ цIэрыIуэхэр. Мыин дыдэу гъэпса тхыгъитIымкIэ Къаз-Джэрий нэрылъагъу къищIащ тхэным зэрыхуэгурыхуэр, зэхэщIыкIышхуэ зэриIэр.
Адыгэ тхакIуэм къыдигъэкIа и тхыгъэ нэхъыфIщ икIи нэхъ инщ «ХьэжытIэгъуей аузыр». Ар «Современник» журналым 1836 гъэм и мэлыжьыхь мазэм традзащ, Гоголь и «Гущэ», «ХыхьэхэкI зиIэ цIыхум и пщэдджыжь», Пушкиным и «Арзрум къызэрыщыскIухьар», «Щауэ къузгъун», Жуковскэм и «Жэщ еплъыныгъэ» тхыгъэ гъуэзэджэхэм ящIыгъуу.
Урыс литературэм Кавказыр хэзыхьа урыс усакIуэшхуэ, «Современникым» и унафэщI Пушкиныр «ХьэжытIэгъуей аузым» къыщеджэм гухэхъуэ зэригъуэтар ибзыщIакъым:
«Мыр дэ дызыпэмыплъа Iуэхугъуэ телъыджэщ! Кавказ Iэлым и къуэр ди тхакIуэхэм къабгъуроувэ; адыгэ щIалэм урысыбзэр хуиту, щIэращIэу икIи лъэщу егъэшэрыуэ. Дэ зы псалъи щызэтхъуэкIакъым фи пащхьэ итлъхьа пычыгъуэм. ГъэщIэгъуэнкъэ: щIэныгъэм и IэфIыпIэр зыхэзыщIа Къаз-Джэрий СулътIан епцIыжакъым и лъахэм щызекIуэ хабзэхэм, и лъэпкъ тхыдэм».
Белинский Виссарион гуапэу IущIащ адыгэ тхакIуэм и къалэмым. Къаз-Джэрий и гъуэгуанэ тхыгъэр зэрыт журналыр къыдэкIа нэужь, критик цIэрыIуэм «Современникым» теухуауэ псалъэ зыбжанэ» зыфIища тхыгъэм мыпхуэдэу щетх:
«ХьэжытIэгъуей аузыр» адыгэм (СулътIан Къаз-Джэрий) зэритха къудеймкIэ гъэщIэгъуэнщ, ар ди тхакIуэ цIэрыIуэ куэдым нэхърэ нэхъ хуэшэрыуэщ урысыбзэм».
Тхыгъэр щиухым Белинскэм къыхигъэщхьэхукIащ журналым традза «тхыгъэ псори, усэхэм фIэкIа къэмынэу, фIы зэрыхъуар».
Гъуэгуанэ тхыгъэм ущеджэкIэ, занщIэу гу лъыботэ ар зытхам и къалэмыр зэрышэрыуэм, апхуэдэуи зыхыбощIэ урыс щэнхабзэр тхакIуэм и зэфIэкIым къежьапIэ зэрыхуэхъуам. «ХьэжытIэгъуей аузым» тепщIыхьмэ, Къаз-Джэрий и адэжь хэкум фIылъагъуныгъэ хуиIэт, езыр щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ цIыхут.
Тхыгъэм занщIэу щыгъуазэ дещI Iуэхур къыщыхъу лъэхъэнэми, щекIуэкI щIыпIэми - «1834 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 3-м, Псыжь адрыщI». Хъыбарыр къэзыIуэтэжыр, бысым нэшхуэгушхуэм и хьэщIэщыр къегъанэри, дыгъэ къухьэгъуэм ХьэжытIэгъуей аузым къыщхьэщыт Iуащхьэм хуопIащIэ. И адэжь хэкум къызэригъэзэжам абы кърет гурыфIыгъуэшхуэ, къыщохъу дуней псор езым къыхуэгуапэу. И щIыналъэм и дахагъыр щилъагъукIи, гуфIэгъуэ нэпсым еуфэ и нэр.
Хъыбарыр къэзыIуэтэжыр зэрыбгырыс нэсыр къомыщIапIэ иIэкъым, зигъэпсэхуну къыздэкIуэжа и щIыналъэр илъагъури, хьэщыкъ хъуащ, къалэмри къищтащ. ИкIи и япэ псалъэхэм къыщыщIэдзауэ зыхыуегъащIэ мы щIыпIэм ар къызэрыщыхъуар, абы и щыпэлъагъукъым Кавказ бгы уардэхэр, къуршыпс Iэлхэр, ауз дахащэхэр, ауэ абы зэрахуэзэшари, и гум къыщыуш гурыфIыгъуэхэри апхуэдэу зыхуэусынур бгырыс нэсырщ. Абы къигъэлъэгъуэфхэр, гу зылъитэхэр имылъагъункIэ мэхъу нэгъуэщI щIыпIэ къыщалъхуам.
Пэжщ, тхыгъэр Къаз-Джэрий щитхар нэхъ иужьыIуэкIэщ, а и нэгу щIэкIахэм нэхъыщхьэр къыхихыжыфын хуэдэу зэман дигъэкIри итIанэщ тхэн щыщIидзар.
Удихьэхыу, зыкъытумычыжыфу узэджэ тхыгъэр зыхуэдэр жыIэжыгъуафIэкъым, ауэ апхуэдизкIэ ар шэрыуэу гъэпсащ, зы гупсысэм хуолажьэри, зэ уеджауэ зэи пщыгъупщэжыркъым.
Сыт-тIэ ар гум къизынэр? КъызыхэкIа лъэпкъыр тхакIуэм зэригъэлъапIэр, абы и нобэмрэ и пщэдеймрэ нэхъыфI хъуным зэрыщIэхъуэпсыр аращ. Къаз-Джэрий и тхыгъэм къыщегъэлъагъуэ адыгэхэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным иIэну мыхьэнэшхуэр.
Дунейм и теплъэ дахэр къыщигъэлъагъуэкIи, бгырысхэм я псэукIэм щытетхыхькIи Къаз-Джэрий пэжыр и гъуазэщ, абы теплъэкъукIыркъым, дерс къызыхэхын хуейр къегъуэт, ар зэманым къигъэув къалэнми къыхуегъэлажьэ.
ТхакIуэм и тхыгъэр зытриухуэр зыщ: бгырыс лъэпкъхэм зыкъыщаIэтынур, насып щагъуэтынур щIэныгъэм и нэхур ятепса нэужьщ, щIэныгъэншагъэм и кIыфIым хэтыху я щэнхабзэми зиужьынукъым, я псэукIэри ефIэкIуэнукъым. Къаз-Джэрий гъуэгуанэ тхыгъэм къыщыжеIэ: «Европэм сыщамылъхуами, сэ си нэгу къыщIэзгъэхьэфащ мыбыхэм я гъащIэ дыджыр, сэшхуэдзэм дэлъ зэпыту ягъакIуэ гъащIэр… Ауэрэ сыздэгупсысэм, сигу къэкIыжащ апхуэдиз псалъэмакъ зращIэкIа, апхуэдизрэ ягъэныщкIуа щIэныгъэ Iуэхур. ГъэщIэгъуэнщ! Куэд щIа сэ мы лъахэм жьым хуэдэу шууэ къэзжыхьу сызэритрэ, иджы сыхьэзырщ мыбы щIэныгъэр къэса зэрыхъун Iэмал минхэр зэхэслъхьэну».
ТхакIуэм адэкIэ къыпещэ: «Ауэ аракъым иджыпсту къыспэщытыр - нэхъыфIыр тхьэм къытхуищIэ, зэрыхъуIамэ хъунщ - си гъусэхэр арауэ къыщIэкIынкъым иджыпсту зыщIэхъуэпсыр; етIуанэ жэщыр щыдгъэкIуэну быдапIэр щалъагъум, ахэр зэщIэкъэкъащ, сэри, гупсысэр щысщхьэщыум, си щхьэр къэсIэтри слъэгъуащ урыс быдапIэр. ИлъэсипщI и пэкIэ хэт и гугъэнт урысхэм мыбдежым быдапIэ къытращIыхьыну; си пщIыхьэпIи къыхэхуэнтэкъым зэгуэр си бийуэ щытам и деж мыпхуэдэ жэщ щисхыну».
Хэт ищIэн мызыгъуэгуми Къаз-Джэрий и Iуэху зыхуэдэу щытар?! Дэ дыщыгъуазэркъым и лъэпкъэгъухэм ятеуэну дзэм ар хэтами. Абы щыгъуэм, урыс офицерым хуэдэу, унафэ бзаджэр имыгъэзэщIэн лъэкIыркъым. Мыдрейуэ, а унафэхэм ебэкъуэфамэ, цIыхугъэ нэс къылъыкъуэкIынт и щхьэм пщIэ хуищIыжыфу.
АдэкIэ Къаз-Джэрий и гупсысэм зрегъэубгъу: «Бгы фIыцIэ щымхэм теплъызащ си нитIыр. Къыр дзакIэм къыкъуэплъ дыгъэ бзийм урыс сэлэтым и мыжурэр фагъуэу полыд. Дыгъэр хуэм-хуэмурэ къурш щIыбым щыужьыхыжащ, уафэ лъащIэм телъ пшэ гъуабжэхэм я нэзым плъыжьыпс мащIэ къыщIэлъэдащ, къуршыщхьэ уэсри, зыгуэрым игъэукIыта нэхъей, цIыплъ къэхъуащ»…
«ХьэжытIэгъуей аузым» щыщ мы пычыгъуэмкIэ къыщIэгъэща мэхъу «къару здэщыIэм напэ щыIэн хуейкъым» жыхуиIэ Iуэху еплъыкIэ мыфэмыцыр. А Iуэху еплъыкIэр къэзыгъэщIа лъэхъэнэри лъэхъэнэ гущIэгъуншэу зэрыщытар къегъэнаIуэ икIи цIыхугъэншагъэмрэ гущIэгъуншагъэмрэ гъащIэм и хабзэ зыщIа пащтыхьым абыкIэ нэлат ирех.
«Мамыру псэу цIыхухэр зауэм щыхэкIуадэкIэ, бгырысхэм я къуажэ зэкъуэхуахэр мафIэм щисакIэ, лъэпкъ псор хьэзабым щыхэтакIэ - а лъэпкъым и бийуэ ирагъэкIуэкIащ зауэ мыхъумыщIэ, ар ягъэзахуэу сыт хуэдэ псалъэ фэрыщI кърамыIуэкIами…» - дэ апхуэдэу къыдгуроIуэ адыгэ тхакIуэр зытепсэлъыхьыр.
Ар гупсысэ узыншэу тхыгъэм къыхощ. Пэжщ, зыгъэпIейтей Iуэхур тхакIуэм и «джатэр ихауэ» къиIуатэркъым, ауэ Урыс-Кавказ зауэм и теплъэгъуэ шынагъуэхэм мащIэу къытхутопсэлъыхьри, абы гущыкI худегъэщI. «Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъ цIыкIухэр зауэм егъэунэхъу», - жеIэ Къаз-Джэрий. Ауэ абы иринэщхъейуэ и тхыгъэр «гъыбзэу» игъэшыркъым, гурыфIыгъуэнши ищIыркъым - къэхъукъащIэ, теплъэгъуэ зэмыплъыфэхэмкIэ гурыхь къытщещI.
А къэхъукъащIэхэм дыкъыхуагъэуш Къаз-Джэрий къыжиIэну зыхэтым, ар зыщIэкъум, гъащIэмрэ тхыдэмрэ къахиха дерсхэм. Гъэхуауэ щыта «псалъэмакъыр» щIэщыгъуэу икIи утемызашэу йокIуэкI.
Къаз-Джэрий фIыуэ щыгъуазэт и лъэхъэнэм щыIа тхылъеджэхэр зыхуэдэм, абыхэм яфIэкъабылри я мыхьэмышхри ищIэрт. Арагъэнщ зылъэгъуар зытхыжым хуэдэу тхэну щIыхуэмеяр. Абы и гъуэгуанэ тхыгъэм щызэкIэщIэпхъащ шэрджэс гъащIэр, адыгэ дунейр къэзыгъэлъагъуэ теплъэгъуэхэр.
ТхакIуэм зыщехъумэ илъэгъуари игъэунэхуари псалъэмакъ гъущэкIэ къетхэкIыным, къыгуроIуэ езыр Iуэхум зэреплъыр, псэкIэ зыхищIэхэр хигъэхьэкIэ и тхыкIэр нэхъыкIэ зэрымыхъунур. ИкIи щыуэркъым, ар щыхъума мэхъу псори зэсэжа тхэкIэжьым - гъуэгуанэ тхыгъэхэр нэхъыбэм зэратхыу щытам. Нэхъыщхьэращи, Къаз-Джэрий теплъэгъуэ гуэрхэр иузэщIым зыдригъэхьэхыу езым а псор къызэрыщыхъужар къигъэлъэгъуэну щыгъупщэркъым. А тхэкIэм тету Къаз-Джэрий еузэщI гъуэгуанэ тхыгъэм зэрызиужьын хуей щIыкIэр: зрихьэлIа цIыхухэмрэ и нэгу щIэкIахэмрэ зищIысыр къэгъэлъэгъуэн, а псор езым къызэрыщыхъужари къэIуэтэн, къэхъукъащIэхэм зэрегупсысыр хъыбарым къыхэгъэщын, а къомым зы дерсышхуэ къапкърыкIыжу тхыгъэр гъащIэм хуэгъэлэжьэн. ЖыIэни хуейщ, адыгэлIым и джатэ жану, Къаз-Джэрий и къалэмри и мурадым зэрыхунэсыр. Зэ жиIар къыщытригъэзэж, и жыIэкIэри зэшыгъуэ щыхъу хэмыту жьэнахуэщ зи макъ дедаIуэр. Ар икIи набдзэгубдзаплъэщ, зытеплъар игу ириубыдэфу. ЗэхэщIыкIи иIэщ, тхылъеджэр зыхуейр къищIэфу. Абы къызэрыгуэкI псэупIэхэр зи хэщIапIэ бгырысхэм я лъахэр урыс тхылъеджэм ирегъэлъагъуф, адыгэхэр зыхуэдэр абыхэм къарегъэщIэф икIи мыпхуэдэу мэущие: «А фызэримыгугъэм хуэдэу, псэ къабзэхэщ сэ си лъэпкъэгъухэр, цIыхугъэшхуэ зыхэлъхэщ. ЩIэныгъэкIэ дахуэвгъэупси, флъагъунщ, ахэр зэрыхъу! ИтIанэ я щIыхуи къызытранэнкъым адыгэхэм, Iэджэ фIыгъуэкIи къывэтэжынщ».
ЩыцIыкIум щыгъуэ Къаз-Джэрий фIэфIт жьапщэм хэтыну. Дунейр къыщызэIыхьэкIэ къуагъэнапIэ лъыхъуэртэкъым. Арагъэнщ абы къыщIыщыхъур:
Мэз бгынэжахэм къуату гурыфIыгъуэ,
Хы Iуфэм псэм щихьэмтетыгъуэу,
Толъкъун къэкъуалъэм плъагъуу и дахагъ,
Хым ныджэ бжьэпэр къэхъуми щигъагъ…
Къаз-Джэрий бзэ зыбжанэ ищIэрт. Абы иджащ дунейпсо литературэр. Адыгэ тхакIуэм, псом хуэмыдэжу, фIыуэ илъагъурт Байрон и тхыгъэхэр. Хуитыныгъэм и бэнакIуэ лъэщыр, Белинскэм «етIощIанэ лIэщIыгъуэм и Прометей» зыфIища а усакIуэшхуэр абы и гум къишхыдыкI хуэдэт мы усэ сатырхэр щитхым:
И хуитыныгъэр щихъумэжым деж фIэкIа
ЩымыIэ лъэпкъ лъэщым хуэфэщэну зауэ.
Адрей псори - цIыху щаукIщ…
Байрон и «Стансхэм» щыщ зы сатыр, «Мэз бгынэжахэм къуатыр гурыфIыгъуэ» жыхуиIэр, хигъэхьащ Къаз-Джэрий и «ХьэжытIэгъуей аузым».
И лъэпкъым и къэкIуэнур зэрыхъунум дапхуэдизкIэ иримыгузавэми, тхакIуэм и фIэщ мэхъу ар насыпыфIэ зэрыхъужынур, мыпхуэдэуи етх:
«Уэ уи пщыхьэщхьэ уэмхэм, уи шэджагъуэ жьауэм, уэ уи борэнхэм, уи губгъуэ щхъуантIэхэм, пшэм къыпхыплъ уэсыл къырхэм сытыр пэхъун, Кавказ! Уи нэм илъагъум уетхьэкъу. Жыжьэ ущIэкIуэн щыIэкъым - мес зи пащхьэ сит мывэ сыныжьыр къащтэ. Гува-щIэхами, бгырысхэм къахэкIынщ абы и гукъеуэр пшыналъэ къабзэкIэ зыIуэтэфын усакIуэ. Шэч къыщIытепхьэн щыIэкъым: Кавказым и дурэшхэм дэс лъэпкъхэр усэбзэ гуакIуэм и джэ макъым къыдэушынщ: мы лъахэм и уэрэдыжьхэр, ахэр зи гущIэм къиIукI джэгуакIуэ екIуэлIапIэншэхэр лъэужьыншэу кIуэдыжыныр фIэщ хъугъуейщ - гупсысэрэ къарурэ я бэщ абыхэм».
ИпэжыпIэкIи а IуэрыIуатэм уригушхуэ хъунут: хуитыныгъэр фIыуэ зылъагъу адыгэхэм дуней псом яфIэтелъыджэу яхэлъа лIыгъэм хуэфащэт уэрэдыжь дахэхэр.
Максимов А. Н. и «Энциклопедие псалъалъэм», 1917 гъэм и пэкIэ дунейм къытехьам, къэбэрдейхэм ятеухуауэ мыр къыщыдогъуэт: «Абыхэм езыхэм я тхыбзэ яIэжкъым, ауэ я усыгъэхэр зыми емыщхьу купщIафIэщ».
Адыгэ лъэпкъым IуэрыIуатэм къыщигъэлъагъуэрт нэхъ мыхьэнэ иIэу и гъащIэм къыщыхъу Iуэхугъуэхэр, ар абы и тхыдэт икIи и тхыбзэт.
Ижь-ижьыж лъандэрэ хамэ къэрал къикIхэу Кавказым плъакIуэ куэд къыхуэкIуэрт щIэныгъэлIхэу, зекIуэлIхэу, тхакIуэ-усакIуэхэу. Ахэр дихьэхырт щIыпIэр зэрыдахэм, лъэпкъ куэди зэрыщыпсэум. Абыхэм дунейм къытрагъэхьащ бгырысхэм ятеухуа тхылъищэхэр. Пасэрей Алыджым и тхыдэтх Плиний къызэриIуэтэжамкIэ, Кавказым щыпсэухэм ирепсэлъэн папщIэ Урымым и лIыкIуэхэм къыздрашэкIырт бзэ зэмылIэужьыгъуэхэр зыщIэ тэрмэшхэу 132-рэ. Хьэрып тхыдэтх ибн-Хьэукъал Кавказым къыщибжат бзэ 360-рэ.
Зи гугъу тщIыхэм я Iуэху еплъыкIэхэр щыуагъэншэкъым, пцIыи яIэщIэкIагъэнкIи мэхъу. Ауэ Кавказ лъэпкъхэм яIа псэукIэр, зэхэтыкIэр, я щэнхабзэр зыхуэдэу щытар тхыдэм щызэфIэувэжынымкIэ абыхэм ятхахэм ди дежкIэ мыхьэнэшхуэ яIэщ. Псалъэм папщIэ, нэмыцэ еджагъэшхуэ Боденштедт Фридрих адыгэхэм ятеухуауэ мыпхуэдэу жиIащ: «НэгъуэщI гъуазджэ лIэужьыгъуэхэр Iуигъэщтами, дунейпсо цIыхубэм и зэштегъэу тхьэIухудитIыр - поэзиемрэ музыкэмрэ - хуеудыхакъым зауэм и Iэуэлъауэ шынагъуэм. Апхуэдабзэу ар пэлъэщакъым а щIыпIэ дыджым щыплъагъу дуней дахащэм. ЩIым пэгъунэгъу дэтхэнэ лъэпкъми хуэдэу, адыгэхэми поэзиер яIэщ лъэпкъым и Iущыгъэхэр щызэхуэхьэса пхъуантэ гъэтIылъыпIэу, батэр езыгъэгъэш къарум и къежьапIэу, хеймрэ мысэмрэ зэхигъэкIыу щIыгум итым я нэхъ лъэщ дыдэ хеищIэу».
Адыгэ IуэрыIуатэр зэрыкъулейм, ар зэмылIэужьыгъуэ усыгъэхэу, хъыбархэу зэрызэхэлъым теухуауэ куэд ятхащ зи гугъу тщIы еджагъэшхуэм и лъэпкъэгъухэу Юлиус фон Клапрот, Карл Фридрих Нойманн, Карл Кох сымэ, нэгъуэщIхэми. А псом я гугъу щIэтщIыжыр япэ адыгэ тхакIуэхэми ди IуэрыIуатэр «анэ быдзышэ» зэрахуэхъуар къэдгъэлъэгъуэн мурадкIэщ.
Къаз-Джэрий и гугъу пщIымэ, ари, сабийуэ къыщIидзэри, къызыхэкIа лъэпкъым и гурыгъу-гурыщIэхэм, ар зыхуэхъуапсэмрэ зыщIэбэнымрэ, абы и тхыдэмрэ и хъыбарыжьхэмрэ щыгъуазэу къэхъуащ. IуэрыIуатэм абы къыщигъуэтырт и лъахэм, дыгъэм, псэущхьэхэм, дунейм и къэхъукъащIэ куэдым зэрыхущытынум и щапхъэхэр, и лъэпкъым цIыху зэрыхуэхъунум и дерсхэр. А псори Къаз-Джэрий къыщхьэпэжащ лIыпIэ иувэу тхэн щIидза нэужь. Урысыбзэри иджащ егугъуу. Бытырбыху еджакIуэу кIуа нэужьи, зыщIидза Iуэхур Iэпэдэгъэлэл ищIакъым. Уегупсыс хъунущ а лъэхъэнэрауэ тхэн щыщIидзар. Ди деж къэмыса романтикэ тхыгъэ гуэрхэри и къалэмым къыщIэкIагъэнущ. Ауэ, Пушкинми хуэдэу, япэ адыгэ тхакIуэм куэд-мащIэ итхами - пэжыр и гъуазэт, гъащIэр мыгъэщIэрэщIауэ къэгъэлъэгъуэныр и нэрыгът. Апхуэдэу щыт пэтми, псалъэ гъэщIэрэщIар и жагъуэтэкъым - гупсысэ щIэгъэщхъуар къриIуэтэну нэхъ имыIэ куэдрэ къигъэсэбэпырт, зэгъэпщэныгъэхэр, зым нэхърэ адрейр нэхъ екIуу, къихьырейт. Абы и щапхъэщ мы пычыгъуэр:
«Псы Iуфэм деж пшахъуавэ мащIэ иIэщ, мывэкIэщхъ цIыкIухэр нэм къищтэ къудейуэ къыхэцIуукIыу. Толъкъун лъагэхэмкIэ Iуфэм къыIурыIуэу екIуэсэх псы уэрыр мэз кIыфIым къыщIожри, зиIуантIэ-зишантIэу къуэ кIуэцIым зыкъомрэ щыдыма нэужь, аргуэрыжьу мэз кIыфIым хокIуэдэж, благъуэ фIыцIэжь гуэрым зыIуригъэлъэда фIэкIа умыщIэну.
АдрыщIкIэ нэпкъым къыщхьэщыува жыгхэм я жьауэр псы щхьэфэ лантIэм къытредзэ икIи, псэ япыт нэхъей, толъкъунхэм дещIэу псы гущIыIум телъщ. Мазэр лъапэпцIийуэ, зиудыгъуауэ щIасэм деж кIуасэ тхьэIухуду, пшэ чэсей пIащIэм пхосыкI, къыщыщIэщыжкIэ и нурыр зэуэ къеблыжу».
Языныкъуэ щIыпIэхэм деж Къаз-Джэрий зы зэгъэпщэныгъэр адрейм къыкIэлъихьыжурэ тхыгъэр хедыкI, тхыпхъэщIыпхъэу зэIуещэ. Абы и псалъэр дыгъэлщ, гурыхьщ, нэIурытщ. «ХьэжытIэгъуей аузымрэ» «Къэжэр гушыIэмрэ» зи Iэдакъэ къыщIэкIар сурэтыщI Iэзэм хуэдэт. Белинскэр Гоголь и повесть гуэрхэм еджэри мыпхуэдэу итхыгъащ: «Ар тхэуэ пщIэркъым, сурэт ищIу фIэкIа, абы и псалъэр сурэт псэ зыпытым хуэдэщ, тхылъеджэм и нэм щIолыдэ дунейм и теплъэмрэ гъащIэм и пэжымрэ нахуэу къызэригъэлъэгъуамкIэ къигъэуIэбжьу».
Къаз-Джэрий и сурэт щIыкIэм деплъыни:
«Сэ зыстIэщIри псым сыхыхьащ; сыхьэзырт мыбы сыкъэзыхьыжа тхьэ лъапIэм си псэр къурмэн хуэсщIыну. Мазэр уафэми псыми щесырт, ауэ сэ уафэм щес мазэр къэзгъанэри, псым зыщIэзыгъэмбрыуа мазэм сыкIэлъыIэбащ. Сэ нэхъ насыпыфIэ хэт щыIэнт иджыпсту! Сабиигъуэ IэфIыр сигу къихьэжауэ сэ псым сыщыджэгурт; зыри, зыри сщIэжыртэкъым сэ иджыпсту - гъуэгу сызытетари, Iуэху къызэрыспэщылъри, уеблэмэ дуней псом сэ зым фIэкIа темытыжу къысщыхъурт. Щреджэгу хэт хуейми тенджызыжьхэм я толъкъун абрагъуэхэм, хуитщ хэт хуейми и нэр гъунэншэм теплъызэну. Сэ сызэдэIуэнур зи быдзышэ сIулъ къуршыпс Iэлым и шхыдэ макъырщ: мыращ, мы псы уэрырщ и къуэ закъуэм и фэеплъу си анэжьым къыхуэнар. Фызабэм и гугъапIэу сыкъыщыхъуащ сэ мы Iуфэм, мыбдежыращ сабиигъуэм сыщыпыкIари. Сэ си Iыхьлыщ мы псы Iэлыр; мо губгъуэ нэщIым зэшу ит Iуащхьэ папцIэхэри сэращ зыпэплъэр: къыспоплъэ, къызэдэхащIэу; къыспоплъэ, я гукъеуэ къысхуаIуэтэну».
ЖыIэгъуэ шэрыуэкъэ-тIэ ахэр?! ТхакIуэм сытым и гугъу имыщIми, а зытетхыхьыр къыщIегъэувэ нэгум - и инагъкIи, и плъыфэкIи, и щIыкIэкIи - зэрыщытыбзэм хуэдэу. Къаз-Джэрий екIуу къегъэсэбэп сурэт щIыным и хабзэхэр. ХэтIэхэсэм щезэша иныжьхэм жыгхэм я ныбжьхэр щригъэщхькIи, лъагъуныгъэм игъэпIейтеяуэ зыкъэзыIэт бгъэхэм Инжыдж псым и толъкъунхэр щыхуигъадэкIи Къаз-Джэрий и бзэр тIэкIу гъэщIэрэщIэIуауэ къыпщохъу, ауэ и тхыгъэр зэрыщыту къапщтэмэ, псалъэм и зэкIэлъыхьыкIэр, и къэгъэсэбэпыкIэр Пушкиным и прозэбзэ емыгъэлеям, зэгъэзэхуам нэхъ хуокIуэ. МыркъудеймкIи ар уолъагъу:
«Куэд щIауэ сымылъэгъуа щIыналъэм и дахагъым ситхьэкъупауэ зысплъыхьу уанэгум зыбжанэрэ сисащ: Кавказым сыкъихьэжауэ сэ армыгъуейуэт си фIэщ зэрыхъур; сэ къысфIэщIырт Бытырбыху театрым сыщIэсу оперэ телъыджэм седаIуэ, ауэ зэ нэхъ мыхъуми мы аузыр зылъэгъуар игъащIэкIэ къыпхуэгъэпцIэнкъым гъуазджэ IэрыщIым и теплъэ фагъуэмкIэ».
Къызыщыхута щIыпIэр езым къызэрыщыхъур къызэриIуэтэнщ мыбдежым тхакIуэр зыхущIэкъуар, а зыхуеяри зригъэхъулIащ. Езым жиIэм тхылъеджэр арэзы темыхъуэми едэ абы. Ауэ шэчи къытрихьэркъым куэдым я гум зэрылъэIэсынум.
Дэтхэнэ тхакIуэ Iэзэми хуэдэу, Къаз-Джэрий и псалъэри нуру и гум къыщылъыдырт. И гумрэ и псэмрэ щыщIэр е гумрэ псэмрэ зыхуэхъуапсэхэр къахэнэIукIыу и тхыгъэм теплъэгъуэхэр щеузэщI:
«Псым сыкъыхэкIыжри щIакIуэр зэсшэкIащ; хьэуа къабзэм тутынымэ гуащIэр хэсшэу сыздэщысым, аргуэру Iэджэ си нэгу къыщIыхьэжащ. ЦIыхум апхуэдэ дакъикъэ къыщыхуепсых къэхъуркъэ - уи псэм фIэфIри ар зыщIэкъури умыщIэжу? Тхьэм ищIэнщ а дакъикъэм си щхьэм къыдэуея псор… ЗыкъэсIэтын си жагъуэу, сешауэ, псы Iуфэм сыIуст сэ, сигурэ си щхьэрэ зэрызэбгъэжам гу лъита хуэдэ, псыри нэхъ щым хъуауэ къысфIэщIащ. Зигу зэпауда сабий нэхъей, сэ си нэпсым къызэпижыхьащ».
ЯпэкIэ къэтхьа щапхъэхэм ящхькъым мы иужьрейр. Мыбдежым Къаз-Джэрий псалъэр нэхъ щызэрегъэзахуэ. Езым къызэрыщыхъухэмрэ къызэрыфIэщIхэмрэ IэщIыб ещI, зытепсэлъыхьыр зэрыщытым хуэдабзэу, егъэлея хэмылъу, еузэщI.
Зэрыщыту къапщтэмэ, Къаз-Джэрий и тхыгъэм удихьэхыу укъоджэ, сыту жыпIэмэ ар егъэлея хэмылъу гурыIуэгъуафIэу тхащ - зи гугъу ищI щIыналъэри, тлъагъу хуэдэу, ди нэгу къыщIегъэхьэфI. ЖыIэгъуэ зытIущкIэ IупщIу нэгум къыщIегъэувэ ХьэжытIэгъуей аузым и Iэгъуэблагъэхэр, абы къыщхьэщыт бгыжьхэр. ЕтIуанэу дунейр къызэIуехыж жыпIэнщ ар зыуэ Iэзэу тотхыхь зыщалъхуа щIыналъэми, ар зыуэ гуапэу ятопсэлъыхь а щIыналъэм щыпсэу и лъэпкъэгъухэми. Езым ущIыгъум хуэдэу а псори уегъэлъагъу икIи зыхыуегъащIэ:
«Гупсысэ куум сыхэтурэ зэманыфI дэкIагъэнщ; IэмалыншагъэкIэ зэгуэр пэIэщIэ сызыхуэхъуауэ щыта щIыналъэр къызэрызгъэзэжам щыгуфIыкIыу къысщыхъури, абы и теплъэм итхьэкъуа си нэм ткIуэпс къыщIэлъэдащ.
Зи быдзышэ сIулъ хэкужьым и куэщI сыкъихутэжащ сэ; мес, ди жьэгужь сэхыжам щиху закъуэр къепэзэзэхыу щхьэщытщ; къуейщIеиным си пкъыр щигъэундэрабжьэкIэ IэфIу сыIурихыу, жейр стеумэ, аргуэру гухэхъуэ дахэм сыкIэлъыIэбэу, сыкIэлъыIэбэ щхьэкIэ сылъэмыIэсу махуэ дапщэ щызгъэкIуа сэ мыбдеж…
ХьэжытIэгъуей аузыр Iэщ гуартэхэм яуфэбгъуу щIадзащ; гъуэгурыкIуэ жьырытэджхэр зэхэзекIуэу уолъагъу; ауэрэ щIалэгъуалэр, хэт шууэ, хэти лъэсу, псыхъуэм дэз мэхъу; сабийхэр, зыр зым кIэлъыпхъуэу, шыкIэ къызэдожэ. ДэнэкIэ сымыплъэми, гуфIэгъуэ макъыр зэхызох, нэхъапэми хуэдэу псыхъуэр гугъэ дахэм къыщIотаджэ; сэ зырщ абы дэзашэр: блэкIащ сэ мыбы сыщыщытеууэ щыта махуэхэр, блэкIащ игъащIэкIэ къамыгъэзэжыну».
А сатырхэм къаIуатэ Къаз-Джарий и адэжь хэкум хуиIэ фIылъагъуныгъэр, а лъагъуныгъэр и гумрэ и псэмрэ къазэрыбгъэдэкIыр. Абы къыдэкIуэу, мыбдежым нэрылъагъу къыщохъу адыгэхэмрэ урысхэмрэ яку къыдэхъукIа а лIыр игукIэ зэрызэныкъуэкъужыр, жиIэмрэ ищIэмрэ зэрызэтемыхуэм и гупсысэри щиукъуэнш къызэрыхъур. Пащтыхьым илэжь Iуэху мыщхьэпэхэм ар гуитIщхьитIу зэрахущытри нэрылъагъущ. Езым къыхихынур, езыр здэувыну лъэныкъуэр хуэмыубзыху хуэдэщ. АтIэ ар къыхуащIыр зи унафэ урыс офицерщ, лъэпкъкIэ адыгэми. И тхыгъэри еух абы къыщиIэта гупсысэр и кIэм нимыгъэсауэ, и гъащIэм зэрыхущытри нэрылъагъу имыщIыпауэ. Ауэ шэч зыхэмылъыжыр зыщ: урыс пащтыхьми адыгэ лъэпкъми зэхуэдэу фIыуэ къахущIэкIыфынукъым - и напэм къригъэзэгъыр хъунущ и псэукIэ.
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "629.txt"
} |
Лэкъум
Шху гуащIэм шыгъу, джэдыкIэ цIынэ, содэ, фошыгъу, сэхуран дагъэ халъхьэ, мафIэм трагъэувэри зэIащIэурэ и хуабагъыр градус 35-рэ хъуху трагъэт, содэмрэ фошыгъумрэ ягъэткIуху. Шху хуэбар гуэдз хьэжыгъэ ухуэнщIам хакIэри, тхьэв япщ, хъыдан трапхъуэри хуабапIэм щагъэтщ дакъикъэ 20-30-кIэ. ИтIанэ Iэнэмрэ хупхъэмрэ сэхуран дагъэ щахуэ, тхьэвыр мм 3-4 и Iувагъыу хупхъэкIэ яхури сэкIэ зэпаупщI. Лэкъумыр сэхуран дагъэкIи тхъукIи бгъажьэ мэхъу. Тхьэв зэпыгъэжар фIыуэ къэплъа дагъэм халъхьэри тхъуэплъ хъуху ягъажьэ. Лэкъумыр щабэу, пIэрэпIэщэжу щытын хуейщ. Шатэ, фо, шей щIыгъуу хуабэу яшх.
Халъхьэхэр:
Гуэдз хьэжыгъэу - г 700, шхууэ - г 400, джэдыкIэу - зы, шыгъуу, содэу, фошыгъуу - зы бжэмышх, зэрагъэжьэну дагъэу - узыхуейм хуэдиз.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "63.txt"
} |
Япэ адыгэ тхакIуэ Къаз-Джэрий СулътIан
«Къэжэр таурыхъ»
АДЭКIЭ дыкъытеувыIэнщ Къаз-Джэрий и етIуанэ тхыгъэм - «Къэжэр таурыхъым». Ари, зи гугъу тщIа тхыгъэм кIэлъыкIуэу, Пушкиным и «Современникым» и етIуанэ къыдэкIыгъуэм тридзащ, Кольцов Алексей, Языков Николай, шууей пщащэ Дуровэ Наталье сымэ я тхыгъэхэм щIыгъуу.
Хъыбарыр зытеухуар кIэщIу къэтIуэтэжынщ: къэжэр шахым, зыщIэн зымыщIэжу щыкIам, и ажэгъафэ Дэлхъин унафэ хуещI пщэдджыжьышхэм ирихьэлIэу пщIантIэдэт къомым я унэцIэхэм щIэнэкIалъэ зырыз пытхауэ къыхуихьыну.
«Ауэ къызжиIакъым жумыIэж! - къегъэшынэ ар шахым, - сигу иримыхьын емыкIу гуэр а уи ауанхэм къахэкIмэ, щысхь пхузиIэнукъым».
Дэлхъин тхьэмыщкIэр къэнэщхъеяуэ мэкIуэж унэм. ИгукIэ ар йобг пащтыхьми абы и блыгущIэт ныкъуэделэ къомми. Жэщ псом Дэлхъин жеякъым, щIэнэкIалъэ усэхэр зэхилъхьэу щысащ. «ИкIэм-икIэжым зы гупсысэ бэлыхь абы и щхьэм къихьащ езы шах дыдэм делэкIэ еджэну», - етх Къаз-Джэрий.
Шахыр ину къэдыхьэшхащ и ажэгъафэм къигупсыса щIэнэкIалъэр игу ирихьауэ, абы саугъэт иратынуи унафэ ищIащ. ПщIантIэдэт къомри, я зиусхьэным дэплъеяуэ, унащхьэр трач жыпIэну, зэщIэдыхьэшхэрт.
МылъкукIэ зэхуэмыдэ къызэрыхъу лъандэрэ бэнэныгъэм и Iэщэ лIэужьыгъуэу къагъэсэбэп ауаныщIхэр. Дэкъуза цIыхухэм, Дэлхъин хуэдэхэри яхэту, тепщэгъуэр зыIыгъхэм къарукIэ пэщIэувэфтэкъыми, зэрымыарэзыр къагъэлъагъуэрт зи хьэмтетыгъуэхэм щыдыхьэшхыурэ. Дыхьэшхэну яусхэм езыхэм я щхьэр лъагэу яригъэлъагъужырт, дэтхэнэ залымым нэхъри зэрымынэхъыкIэр я фIэщ ищIыжырт.
«Дыхьэшхым ещIэ а зыщыдыхьэшхым нэхърэ езыр зэрынэхъыфIыр, - жиIэрт Луначарский Анатолий - ар хущIокъу и ныкъуэкъуэгъум и щыщIэныгъэхэр къыщIигъэщыну, атIэ ахэр сэтей къэщIыным мыхьэнэшхуэ иIэщ дунейр лъэныкъуитI зэрыгъэхъуауэ щызэхущIэуэм деж зытепIуэнтIэнум хуэIэзэ ухъунымкIэ».
АуаныщI тхыгъэхэм - шыпсэхэм, гушыIэхэм, щIэнэкIалъэхэм - дыхьэшхэнхэу къыщыгъэлъэгъуащ гъэпщылIакIуэхэр, абыхэм яхуэIуэхутхьэбзащIэ хеищIэхэр, уэчыл тхьэгъэпцIхэр, «щIэныгъэлI» пцIыIуэпцIышэхэр. Апхуэдэхэр а тхыгъэхэм къыщракъухь, щагъэпуд, нэгъуэщIу жыпIэмэ, Дэлхъин хуэдэ цIыху къызэрыгуэкIым сыт щыгъуи ауан ещIыф шахым хуэдэ цIыху залымхэр.
Шэч хэмылъу Къаз-Джэрий къыгурыIуэрт а гъуазджэ лIэужьыгъуэр къэрэхьэлъкъ цIыхубэм и Iэщэ мубзэщхъуу зэрыщытыр. А Iэщэр къэбгъэсэбэп хъунут ем, блэкIам и щIэин гъуамэхэм уребэныну, хеймрэ мысэмрэ иризэхэбгъэкIыну, захуагъэр кърибзэуну. А псори къызэрыгурыIуэм къыхэкIыу адыгэ тхакIуэм къыщIигъэщын лъэкIащ гъащIэм хэлъ гуемыIухэр. Къаз-Джэрий и «Къэжэр таурыхъым» ар щыдолъагъу.
Дыхьэшхэныр зэрыIэщэ лъэщым и щапхъэхэр тхыдэми къыщыдогъуэт. Дзэм хузэфIэмыкIар ауаным щызэригъэхъулIа Iэджэрэ къэхъуащ, сыту жыпIэмэ дзэм дзэ пэщIэбгъэувэ мэхъу, мыбы зыкIи зыщыпхъумэжыфынукъым.
Зы зэман Наполеон и фэр ирахащ карикатурэ зыщIхэм. Амьен деж Инджылызымрэ Франджымрэ щызэраухылIа мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэм Наполеон хигъэхьат мы Iуэхугъуэри: карикатурэхэр, памфлетхэр зытх гуэрхэр тегушхуэрэ пащтыхьым и IуэхущIафэр е езы пащтыхьыр яубыну хуежьэмэ, ахэр лIыукIхэмрэ ахъшэ нэпцI зыщIхэмрэ хуагъадэу, я суд ищIэну езым къратыну.
Къаз-Джэрии, дауи, щыгъуазэт Наполеон хуэдэ къэрал унафэщI цIэрыIуэхэми апхуэдэу Iуэху къалъыкъуэкIыу зэрыщытам. Абы и дыхьэшхыр гъащIэм щекIуэкI мызахуагъэхэм ятеухуащ, аращ а Iэщэр зытришэщIам щIылъэIэсыр. Адыгэ тхакIуэм и хъыбарыр дыхьэшхэн Iуэхущ къызыхихыр. Ауэ ар дыхьэшх нэпцI мыхъуу, дыхьэгъ зыхэлъ IуэхугъуэкIи узэщIыжащ, сыту жыпIэмэ зылъэкIыр зылъэмыкIым егуэуэну хуитщ, нэхъ акъылыфIэр нэхъ акъылыншэм еубзэн хуейуэ къыщыгъэлъэгъуащ. Дэлхъин и шахыр зэрыделэр къигъэнэIуэф щхьэкIэ, абы и бжьым къыщIэкIыфыркъым, псэуху пащтыхьым и IуэхутхьэбзащIэу тетынущ дунейм. АтIэ ар захуагъэ? Апхуэдэу узрегъэупщIыж тхыгъэм.
Аракъэ тхакIуэ нэсри зыхущIэкъун хуейр - цIыхум и нэр къигъаплъэу пэжыр иригъэлъагъунракъэ? АтIэ а пэжри тегушхуэгъуафIэ уагъэщIынут пащтыхьымрэ абы и блыгущIэтхэмрэ? УтекIуэдэнкIэ хъунут а пэжым. Ар нэхъ бзыщIа, нэхъ щIэуфа хъун папщIэщ Къаз-Джэрий лъахэм иIэбыкIыу Персиер къыщIищтар, къэжэр шыпсэ дыщIригъэдаIуэр. Пащтыхьымрэ абы и пыхъуэпышэхэмрэ ятеухуащ «Къэжэр таурыхъыр». Апхуэдэу ар ятеухуащ цIыхубэр зыгъэпщылI адыгэпщхэм, абыхэм я къуэдзэхэм, уэркъхэм.
Ищхъэрэжь и тхыдэм щIригъэхуу ар жыIэгъуэ дахэхэмкIэ игъэщIэрэщIэну иужь иткъым Къаз-Джэрий. Егъэлеяуэ зыри хэткъым абы. Тхылъеджэхэри зэгъэпщэныгъэхэмкIэ е цIэ жыIэгъуейхэмкIэ иригъэзэшыркъым - IэкIуэлъакIуэу къегъэсэбэп щIыпIэцIэхэр, цIыхухэм я цIэхэр.
«АкъылыфIэу гупсысэм гурыIуэгъуэуи къеIуэтэж», - жиIэгъащ философ цIэрыIуэ Шопенгауэр Артур. Абы зи гугъу ищIыр Къаз-Джэрий хуэпхь хъунущ. ТхакIуэм и гупсысэр гурыIуэгъуафIэщ. АтIэ тхыгъэм и тхыкIэ хъуамрэ и гупсысэр зэрыузэщIамрэ зэтлъытыжа нэужькIэщ дэ щыгъуазэ дыщыхъур дызэджэр фIы дыдэ хъуами, зыгуэрым къытращIыкIыжа мыхьэнэншэми.
Езыр зыхэт гъащIэм и пэжыр къиIуэтэн папщIэ, Къаз-Джэрий и тхыбзэри пэжым хуэузэщIащ. «Къэжэр таурыхъым» мыIупщIрэ щIагъыбзэу зыри хэткъым. ТхакIуэм дигъэлъагъуну зыхуейр, языныкъуэхэм деж, псалъэ шэрыуэ зыбжанэкIэ нэрылъагъу тщещI, языныкъуэхэм дежи, зэрелIалIэшхуэ щымыIэу, куууэ зыхыдегъащIэ езыр зыгъэпIейтейр. Абы и дэтхэнэ лIыхъужьми езым и шыфэлIыфэ, и хьэл-щэн, и дуней тетыкIэ иIэжщ. ЗэпIэзэрыту, зэзэмызи къызэрыкIрэ зыгуэрхэм хуэшхыдэу, ар ятопсэлъыхь и тхыгъэм зи гугъу щищIхэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ, псалъэ хъуэнрэ псалъэ хъуэррэ и мащIэу, Iейм и къуэпс кIуапIэхэр къыщIегъэщ. «Iейр Iейщ икIи абы ебэнын хуейщ, - урегъэгупсыс Къаз-Джэрий, - абы сыт хуэдэ хэку и хэщапIэми».
ЩхьитI зыфIэтым хуэдэт ар
КЪАЗ-ДЖЭРИЙ СулътIан и гъащIэр къызэрекIуэкIам иджыри мыгурыIуэгъуэхэр хэлъщ. Къаз-Джэрий теухуауэ Мэзкуу и архивхэмрэ къэрал библиотекэхэмрэ къыщыдгъуэтар мащIэщ. Апхуэдэу щыт пэтми, а лIы Iущыр 1807 гъэм Псыжь адрыщI къызэрыщалъхуам (къызыщалъхуа къуажэр иджыри тщIэркъым), хъымыщ адыгэ лъэпкъым зэрыщыщым дыщыгъуазэщ. Абы пасэу фIэкIуэдащ и адэр. «Анэ гущабэм срибын закъуэт, - етхыж езым - Фызабэ тхьэмыщкIэм сригугъапIэт икIи сабиигъуэ IэфIыгъэм сыкъыпыкIащ сэ пасэу».
Профессор Къумыкъу Тыгъуэн къызэригъэлъэгъуамкIэ, Шэрджэсым щылажьэ хамэ къэрал бзэгузехьэхэм ебэнын зэрыхуейр Хъан-Джэрий нэгъуэщIхэми къыдаIыгъауэ щытащ, псалъэм папщIэ, «Беслъэнейм щыпсэууэ щыта абы и къуэш Къаз-Джэрий СулътIан, полковник Азэмэт-Джэрий СулътIан, подполковник Мэгурыкъуэ, беслъэнеипщ Пщыкъуий сымэ». Хамэ къэрал бзэгузехьэхэм ебэныным а гупыр и телъхьэу зэрыщытам дэ шэч къытетхьэркъым, ауэ шэч къытыдохьэ Хъан-Джэрийрэ Къаз-Джэрийрэ зэкъуэшу зэрыщытам. Профессор Къумыкъу Тыгъуэн и тхыгъэм къыщигъэлъагъуэркъым а тIур зэрызэкъуэшыр къызэрищIа щIыкIэр. АтIэ Къаз-Джэрий езым итхыжауэ щыIэщ «анэ гу щабэм срибын закъуэт» жери. А щIэныгъэлIхэр зэунэкъуэщу щытагъэнщ, ауэ зэкъуэш дыдэу къэзыгъэлъагъуэ тхыгъэ къытхуэгъуэтакъым иджыри къэс.
ТхакIуэ Теунэ Хьэчими «Къэбэрдейм и тхакIуэхэмрэ и литературэмрэ» и къэхутэныгъэм Къаз-Джэрий къыщалъхуамрэ щылIэжамрэ мытэмэму къыщегъэлъагъуэ (1801 - 1843). А тхылъ дыдэм и етIуанэ къыдэкIыгъуэм, зи гугъу ищIыр, и гъащIэм илъэс зыкъом хупещэри, щыпсэуар 1801 - 1870 гъэхэрауэ къыщыджеIэ. Еджагъэшхуэ Корзун Борисрэ профессор Гарданов Батразрэ Къаз-Джэрий къигъэщIа ныбжьыр яхуэубзыхуакъым.
Къаз-Джэрий тетхыхьа нэгъуэщI гуэрхэри щыIэнкIэ мэхъу. КIурашын БетIал осетин усакIуэшхуэ Хетагуров Коста триухуа тхыгъэм мыпхуэдэу щыжеIэ: «Ставрополь дэта цIыхухъу классикэ гимназиер, Хетагуров Коста зыщеджар, къаухащ адыгэ тхакIуэ-щIэныгъэлIхэу Къаз-Джэрий СулътIани, Адыл-Джэрий СулътIани, КIашэ Адэлджэрии»…
Къаз-Джэрий Ставрополь дэта гимназием щеджакъым, щеджэнкIи Iэмал иIакъым. Гимназиер 1837 гъэм къызэIуахащ. Абы щыгъуэ Къаз-Джэрий Бытырбыху дэст. Ставрополь дэта гимназиер Кавказ Ищхъэрэм щыяпэу щытащ, «Кавказым щыщ», цIэри зэрихьэрт. ИужькIэ ар зэрахъуэкIыжащ цIыхухъу классикэ гимназиеу. Абы щрагъаджэрт лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахэкI щIалэхэр - адыгэхэр, осетинхэр, шэшэнхэр, дагъыстанхэр, н.къ.
Зэрынэрылъагъущи, Къаз-Джэрийрэ а гимназиемрэ я Iуэху зэхэлъкъым. Япэ адыгэ тхакIуэм и сабиигъуэм теухуауэ дызыщыгъуазэр мащIэ дыдэщ. И щIалэгъуэм ар Хъан-Джэрий щIыгъуу Тифлис щыIащ. Кавказым и тет Ермолов Алексей ныбжьыщIэ Iущым гу къылъитащ. Къаз-Джэрий яхэтащ ирагъэджэну япэ дыдэу Урысейм ягъэкIуа адыгэ щIалэхэм. 1826 гъэм къызэрыгуэкI сэлэту къулыкъум щыщIидзащ ебланэ фочауэ полкым, иужькIэ «лейб-гренадер Эриванскэ»-кIэ зэджэжу щытам. Куэд мыщIэу ар урыс-къэжэр зауэм макIуэ. Урысыдзэр ебгъэрыкIуэрт. Шамхор, Елизаветполь, Аббас-Абад, Эриван, Сардар-Абад къалэхэр бийм къытрихыжри, генерал Паскевич зи дзэпщ урысыдзэр 1827 гъэм Тавриз (Тебриз) дыхьащ. Къаз-Джэрий хэтащ зэхэуэ псоми. ЛIыгъэ зэрызэрихьам къыпэкIуэу къратащ медаль. 1830 гъэм юнкер мэхъури, Бытырбыху щыIэ Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэм хагъэхьэ. Ар пащтыхьыр зыхъумэ гупу 1828 гъэм къызэрагъэпэщат, хэтхэри бгырыс лIакъуэлIэшхэм къахэкIат. Эскадрон ныкъуэр егъэбыдылIат «Пащтыхьым и фэтэр нэхъыщхьэкIэ» зэджэжым, нэгъуэщIу жыпIэмэ езы пащтыхь дыдэм и штабым, зи унафэ щIэтри граф Бенкендорфт. Бгырыс шууейхэм, адыгэ фащэ щIыкIэу щIауэ, щыгъын дахэ ящыгът. Офицер фэилъхьэгъуэм хыхьэрт къэптал фIыцIэ къызыдэщ адыгэ цей щхъуантIэр, бащлъыкъ гъуафэр, мэлыфэ фIыцIэм къыхэщIыкIа пыIэ, и натIэ къекIуэкIым дыжьын уагъэ къедэкIауэ, гъуэншэдж быхъу, дыжьыныфэ куситI и бгъухэмкIэ зэдехыу. Урысейм къакIуэ хьэщIэ лъапIэхэми пащтыхьыр яхуэупсэрт а фащэмкIэ.
Къаз-Джэрий дзэ къулыкъум зэманышхуэ фIихьырт, итIани жэщ-махуэ имыIэу абы иджырт урысыбзэмрэ литературэмрэ, тхэн Iуэхуми ерыщу пылът.
Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэм абы илъэс пщыкIузкIэ къулыкъу щищIащ. А шууей гупым абы и закъуэтэкъым тхэн Iуэхум зезытауэ адыгэу хэтар. Къаз-Джэрий щIыгъуу Бытырбыху а лъэхъэнэм щыIащ Къэбэрдейм щыщ еджагъэшхуэ Нэгумэ Шорэ, тхакIуэ-этнограф Кърым-Джэрий, зэкъуэшхэу Хъан-Джэрийрэ Адыл-Джэрийрэ. Абыхэми я лъэпкъым къыхуэщхьэпэнкIэ хъуну Iуэхугъуэхэр зэрагъэзахуэрт, я къалэмыпэхэр ягъэжант. «Къулыкъу сщIэну Бытырбыху сыкъэкIуа нэужь, - итхыжащ Нэгумэ Шорэ, - адыгэ грамматикэ стхыну сщIа мурадыр нэхъри къыспкърыхьати, къулыкъум сыкъыщыдэхуэ сыхьэтхэр къэзгъэсэбэпурэ, щIэздзащ урысыбзэмрэ абы и грамматикэмрэ джыным».
Нэхъ щIэхыу а Iуэхум иужь ихьэныр къызыхэкIа нэгъуэщI зы щхьэусыгъуи щыIэщ. Нэгумэмрэ Къаз-Джэрийрэ Бытырбыху къэкIуэным ипэ къихуэу эскадрон ныкъуэм хэт адыгэхэм урысыбзэмрэ адыгэбзэмрэ ирагъаджу щIадзат. Петин Сергей зэритхыжамкIэ, а Iуэхур мыпхуэдэу яублат:
«Языныкъуэ офицерхэмрэ Iэщэзехьэхэмрэ урысыбзэр яджыну зэрыхуейр щыжаIэм… занщIэу университетым а Iуэхум хухихащ кандидат Грацилевский Иван. Ар къэжэрыбзэкIэ фIыуэ псэлъэфырт, хьэрыпыбзэр зэрызэхэлъми щыгъуазэт. А егъэджакIуэм урыс-адыгэ алыфбий зэхилъхьащ. ИужькIэ абыкIэ и гъэсэнхэр зэхуэтхэу щытащ. Еджэным щIадзащ 1829 гъэм фокIадэм и 1-м».
Грацилевскэм зэхилъхьа алыфбийм тету адыгэбзэр джын зэрыщIадзам мыхьэнэшхуэ иIэт. Шэч хэлъкъым абы алыфбийр щызэхилъхьэм адыгэ гуэр зэрыдэIэпыкъуам, ауэ дэIэпыкъуар хэтми тщIэркъым.
Урысейм и цIыху нэхъыфIхэм я гупсысэ щIэщыгъуэхэм щыгъуазэ зыщыпщIыну Бытырбыху нэхъ щIыпIэфI а лъэхъэнэм щыIакъым. И лъэпкъэгъу адрей щIэныгъэлIхэми хуэдэу, Къаз-Джэрий нэхъыбэ къызэрищIэным хущIэкъурт, щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм щыгъуазэ зищIырт. Псом хуэмыдэжу ар егугъуащ Урысейм щекIуэкI гъащIэр, езыр щыпсэу лъэхъэнэм къыщыхъухэр куууэ зэригъэщIэным. Апхуэдэ дыдэу ар хущIэкъурт къызыхэкIа и лъэпкъым и тхыдэр зэрызэригъэщIэным, Урыс-Кавказ зауэм къежьапIэ хуэхъуар къызэрихутэным.
1830 гъэм бгырыс шууейхэм я еджэныр зэпамыгъэууэ хъуакъым. Хъан-Джэрий я шу пашэу эскадрон ныкъуэр Польшэм ягъакIуэ, абы къыщаIэта зэщIэхъееныгъэр зэхэзыкъута дзэхэм яхэту. Зы мазэ нэхъ дэмыкIыу бгырыс шууейхэр Вильнэ дыхьащ. Остроленкэ, Верпен, Райгород, апхуэдэу Панар лъагапIэхэм щекIуэкIа зауэ гуащIэхэм Къаз-Джэрий лIыхъужьыгъэ нэс къыщигъэлъэгъуащ. Абы сыт щыгъуи щIыгъуащ Iэщэзехьэ Нэгумэ Шорэ. Нэгумэм зэрихьа лIыгъэм папщIэ кърат орден. 1831 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 16-м Ковнэ пэгъунэгъуу зэхаубла зэхэуэшхуэм Къаз-Джэрий уIэгъэ щохъу, мышынэжу зэрызауэр къалъытэри, кърат «Зэрихьа лIыгъэм папщIэ» жиIэу зытетха дыщэ медалыр. Абы и ныбжьэгъуфI икIи и Iыхьлы Хъан-Джэрийри Iыхьэншэ хъуакъым, Iэзэу унафэ зэрищIамрэ езым лIыгъэ щапхъэ игъэлъагъуэу и шууейхэм япэ зэритамрэ къалъытэри штаб-ротмистр ящI. Бгырыс шууейхэр Ригэ, Минск къалэхэр къызэпаупщIри, 1832 гъэм Бытырбыху къосыж.
1832 - 1835 гъэхэм ящыщ зым тохуэ Къаз-Джэрий тхакIуэ А. Н. Муравьёв Андрей нэIуасэ щыхуэхъуар. А тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэм, гъуэгуанэ тхыгъэхэм куэд къыщыбгъуэтынущ Кавказымрэ КъуэкIыпIэ Гъунэгъумрэ я тхыдэр джыным теухуауэ. 30-нэ гъэхэм Муравьёв тхакIуэ Iэзэу и цIэр IуакIэт. Пушкини щытхъуауэ щытащ абы «1830 гъэм бегъымбар щIыналъэхэм къызэрыщыскIухьар» зыфIища и тхылъ томитI хъум. А тхылъыр абы лъэмыж хуэхъуащ Синодым и прокурор къулыкъур иубыдынымкIэ, иужькIэ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысейм и Академием и лъэр нихьэсынымкIэ. 1836 гъэм зи ныбжьыр илъэс 30 ирикъуа Муравьёв камергер хъуакIэт. Пушкинрэ Муравьёврэ фIыуэ зэрыцIыхурт. «Арзрум къызэрыщыскIухьам» тхыгъэм Пушкиным абы и цIэ къыщреIуэ: «Тырку зауэм хэта усакIуэхэм ящыщу сэ сцIыхуу щытар А.С. Хомяковрэ (зи гугъу ищIыр япэу Урысейм университет къыщызыуха Къуэдзокъуэ Лэкъумэн илъэс куэдкIэ зи деж щыпсэуа икIи щеджа Хомяковырщ) А.Н. Муравьёврэщ. ТIури хэтащ граф Дибич и дзэм. А лъэхъэнэм зым итхащ псэм и щIасэ усэ зыбжанэ, адрейр елэжьырт, иджы апхуэдизу псоми ягу ирихь и тхыгъэм - бегъымбар щIыналъэм къызэрыщикIухьам теухуам».
Зы зэман Пушкинымрэ Муравьёврэ зэщIыгъуу еблагъэу щытащ гуащэ Волконскэ Зинаидэ и литературэ хьэщIэщым. Абы екIуалIэрт Мицкевич Iэдэми, нэгъуэщI тхакIуэ цIэрыIуэхэри.
Муравьёви усэкIэ тхэуэ къыщIидзат. Зэгуэрым Волконскэхэ ар къызыщеджауэ щыта и усыгъэм ауан дыджкIэ жэуап иритыжыгъащ Пушкиным.
Хэт ищIэн, абы дерс къыхихагъэнт Муравьёв, афIэкIа усэ итхыжакъым, ауэ пщIэ зыхуащI тхакIуэ хъуащ. Пушкиныр щIакIуэ кIапэм щаукIыху абы и ныбжьэгъуфIу щытащ. ИкIи Муравьёву хуэбгъэфащэ хъунущ Къаз-Джэрий урыс усакIуэшхуэм къезыгъэцIыхуар. Пушкинми хуэфащэ гулъытэ хуищIащ бгырыс щIалэ гурыхуэм. Арыншауи дауэ хъунт?! Езы усакIуэшхуэми Урысейр Кавказым пыщIа хъунымкIэ хэкIыпIэ нэхъыщхьэу къилъытэрт урыс щэнхабзэм бгырысхэр къешэлIэн зэрыхуейр. Ауэ Пушкиным къыгурыIуэрт а Iуэхур зэрыхэплъэгъуэр.
«Адыгэхэм дыкъалъагъу хъуркъым», - щетх абы «Арзрум къызэрыщыскIухьам». Апхуэдэу щIыщытыр зыгъэзахуэ щхьэусыгъуэри асыхьэту къехь: «Дэ ахэр тетхуащ я хъупIэ хуитхэм; я къуажэхэр зэхэтфыщIащ, языныкъуэ лъэпкъхэр къанэ щымыIэу зэтедукIащ».
Мыбдежым тхыгъэм, ар хъыбар гукъеяуэншэм хуэдэу укъуэдиями, шэч хэмылъу, а лъэпкъхэр егъэкъуаншэ. Пушкиным къелъытэ бгырыс жыIэмыдаIуэхэм я «гужьгъэжьыр» гъэкIуэдауэ урыс лъэпкъышхуэм и жьауэм щIэгъэувэным, тырку сулътIаным ахэр къыбгъэдэшауэ, щIэныгъэм и гъуэгур яхузэIухыным Урысейм и къэрал щIыб IуэхумкIэ иIэ мыхьэнэшхуэм и мызакъуэу, езы адыгэхэми абы я сэбэпышхуэ къыхэкIыну.
Зэрынэрылъагъущи, декабристхэми хуэдэу, Пушкинри «сэхъуахэр гъэIурыщIэным» и телъхьэщ. ДапхуэдизкIэ езыр пащтыхьым еныкъуэкъуу щымытами, адыгэхэм лей къазэрылъысыр гукъеяуэшхуэ щыхъуу щытакъым Пушкиным. Дауи, абыи игъэгъуащэртэкъым тепщэгъуэ лъэщ зиIэ унагъуэм къызэрыхэкIар. Сыт щхьэкIи абы игу щIэузынт и лъэпкъэгъухэр джатэ къихакIэ зэзауэ адыгэ ябгэхэм? Апхуэдэу щымытамэ, «ябгэ», «сэхъуа», «хьэл мыхъумыщIэхэр зыхэлъ» псалъэ жагъуэхэмкIэ ещынтэкъым нэгъуэщI лъэпкъым, ар зэрымащIэм нэхъ къуаншагъэ зыбгъэдэмылъ лъэпкъым. АтIэ и гъуэгуанэ тхыгъэхэми ар фирхьэуным хуэдэущ, нэ гущIэгъуншэкIэщ абыхэм зэреплъыр. Мыпхуэдэуи итхащ абы: «Ахэр ягъэсабырыну сыт ящIами псыхэкIуадэ хъурт. Ауэ лей ирахыу щыщIадзам, ар нэхъ яхэзэгъащ». Пэжщ, а псалъэ гущIэгъуншэхэр иужькIэ щIетхъэж, къыгурыIуэжагъэнт гущIэгъуншагъэм бгырысхэми ар дыдэр къызэрыпагъэкIуэжыр. УсакIуэшхуэр абдежым и бзэгум едзэкъэжын хуеят, сыту жыпIэмэ чристэн диным кърагъэхьэну хэт лъэпкъхэр къэкIуауэ Урысейм езауэртэкъым, Урысейрат кIуауэ ахэр лъэгущIэтын зыщIыр.
Пушкиным апхуэдэу фIэкъабылт бгырысхэм Евангелиер егъэджыныр, зызэман ахэр зэрыта чристэн диныр къегъэщтэжыныр. Ныкъуэтхыу къэна «Тазит» поэмэри зытегъэпсыхьар а гупсысэрат.
«Арзрум къызэрыщыскIухьам» адыгэ хабзэхэм, адыгэхэр зыхуитхэмрэ зыхуимытхэмрэ щытепсэлъыхьурэ, абы мыпхуэдэу щетх: «Адыгэхэм муслъымэн диныр къызэращтэрэ куэдыщэ щIакъым. Ахэр итхьэкъуат КъурIэным и бегъымбархэм яхэлъа лъагъумыхъуныгъэ лъэщым… Кавказыр поплъэ чристэн миссионерхэм».
Ауэ а зи гугъу ищIыр а лъэхъэнэм пхуэмыгъэзэщIэн Iуэху нэпцIт. Езы Пушкини игъуэтакъым чристэн диныр лъэпкъхэм яхипщэу къэзыкIухьын, апхуэдэу къыщакIухьу щыта зэманыр щыIэжтэкъым. Аращ и «Тазит» поэмэм хэт «миссионерыр» зыкъомкIэ IэрыщI-IурыщIу щIыщытыр. «Езы Тазит миссионер щIыжамэ дауэ хъунут?» - жиIэу Пушкиным гукъэкI ищIамэ-щэ? ИтIанэ абы, шэч хэмылъу, игу къэкIыжынт Нэгумэ Шори Къаз-Джэрии, урысыдзэм къулыкъу щызыщIэ, щIэныгъэ зиIэ а адыгэхэр, езыхэм ящIыгъуу зи лъэпкъэгъухэм ятеуэу щытахэр…
1832 гъэм Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэр щIагъэтIысхьат статскэ чэнджэщэгъу Львов и унэм. Бгырысхэр абы щебгъэджэну ар куэдкIэ нэхъ зэIузэпэщт Семеновскэ полкым и казармэхэм нэхърэ. Iэщэзехьэхэмрэ юнкерхэмрэ цIыху тIурытI-щырыщурэ щIэгуэшат пэшхэм. Дэтхэнэми иIэжт и гъуэлъыпIэ, пхъэхуейм екIурэ ещхьу къыхащIыкIауэ шэнтитI, жэщ-махуэм хуэзэу зы кIэртIоф уэздыгъи иратырт. Жандармхэм я Iэтащхьэ Бенкендорф къилъытэрт: «Быдэу зэракIэлъыплъам икIи зэракIэлъыплъым къызэригъэлъэгъуамкIэ, бгырыс щIэныгъэншэ къэгубжьыгъуафIэхэм нэхъ яхэзэгъэнут я псэупIэр (эскадрон ныкъуэр зыщIэс унэр) мин зыбжанэ тегъэкIуэдауэ зэгъэпэщыныр, езыхэм я хабзэмрэ нэхъ къызэращтэмрэ елъытауэ абы щыпсэун папщIэ».
Къаз-Джэрий нэхъ и фIэщу тхэуэ щIидзащ корнет (офицер цIэр фIэщын къызэрыщIадзар абыкIэт) ящIа нэужь. Офицерыр хуит ящIырт фэтэр къищтэну. Къаз-Джэрий Бытырбыху и щIыпIэ нэхъ щэхухэм ящыщ Ротэ хьэблэр хэщIапIэ ещI. Лэжьэну закъуэмэ, зыри зэран къыщыхуэхъунутэкъым. АтIэ езыми гукъыдэжышхуэ иIэт тхэну, и къарур игъэунэхужыну. Абы щыгъуэщ офицер щIалэм къалэмыр къызэрыхуэжыIэщIэр къыщипщытар, тхэфынрэ мытхэфынрэ щызэхигъэкIар. Тхэф хуэдэт…
1834 гъэм и гъэмахуэу Къаз-Джэрий Кавказым кIуэжащ. Сыт хуэдэ Iуэхут абы иIэр? Бгырыс яхуэмысабырхэр къигъэдэIуэн мурадкIэ ежьат хьэмэрэ и лъэпкъэгъухэм ятеуэну дзэм яхэту зыщалъхуа лъахэм къыщыхутэжат? И зыгъэпсэхугъуэр я деж щигъэкIуэну кIуэжами хэт ищIэн? Дэ абы дыщыгъуазэкъым. Апхуэдэу дэ дыщыгъуазэкъым адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжынымкIэ Къаз-Джэрий сыт хуэдэ лэжьыгъэ иригъэкIуэкIами. Ауэ дэ шэч къытетхьэркъым абыкIэ и щIыхуэ къызэрытемынам. Кавказым ар къикIыжат и псэкIэ нэхъ жумарт, игукIэ нэхъ къулей хъуауэ, гухэхъуэ ин игъуэтарэ тхэным хуэпабгъэу. ИкIи и гурыфIыгъуэхэр имыухыж щIыкIэ елэжьын щIедзэ и гъуэгуанэ тхыгъэм - «ХьэжытIэгъуей аузым». Абы зделэжьым ар щIэх-щIэхыурэ хуэзэт Муравьёв Андрей, икIи ар щIигъэдэIурт и нэгу щIэкIахэм, и лъэпкъэгъухэм я Iуэху зыIутым, Урысеймрэ адыгэхэмрэ фIыкIэ зэдэгъэлэжьэным зэрегупсысым. Муравьёв лIы Iущым къыгурыIуэрт Къаз-Джэрий зыхущIэкъур, къыгурыIуэрт щIэныгъэ IуэхукIэ урыс пащтыхьыр щIэгъэкъуэн зэрымыхъунур. Абы Iэхъулъэхъут Кавказым хуихьыр. А псори, и щхьэр течауэ, и ныбжьэгъу бгырысым хужемыIэми, и жагъуэ зэримыщIыным елIалIэу, щабэу ириIуэтылIэрт Къаз-Джэрий зи ужь ит Iуэхур занщIэу зэрызэфIэмыкIынур. Ауэ а адыгэм итхам щеджам Муравьёв ибзыщIакъым «ХьэжытIэгъуей аузыр» игу зэрырихьар. Шэч хэмылъуи арат Къаз-Джэрий и тхыгъэр Пушкиным и «Современникым» езыгъэхьар. Пушкинри гуапэу къыIущIащ и цIыхугъэ адыгэм, тхыгъэр Iихри къигъэгугъащ хущIыхьэгъуэ зэрихуэу еджэну, еджэрэ игу ирихьмэ, гъуэгуанэ тхыгъэм (повестым) щыщ зы пычыгъуи хутридзэну.
Урыс тхакIуэшхуэм игъэпэжащ и псалъэр: тхыгъэр, зыри зэримыхъуэкIыу, тридзащ и журналым.
Кавказыр фIыуэ зылъагъу урысхэр гуапэу IущIащ журналым адыгэ тхакIуэм и тхыгъэ зэрытрадзам, ауэ ар шэуэ къызытехуахэри щыIэт. Жандармхэм я Iэтащхьэ граф Бенкендорф къигъэIэлат «ХьэжытIэгъуей аузыр» езыр къемыджауэ дунейм къызэрытехьам. Кавказыр пщылIыпIэм игъэувэным, щыпсэухэр урыс щIыным нэхъуеиншэу щIэбэн а лIы бзаджэм занщIэу и нэм бжэгъуу къыщIэуащ хуитыныгъэ Iуэхур къызыхэщ гъуэгуанэ тхыгъэр, ари зытхар адыгэу. Журналыр къыдэкIри, махуиплI дэкIауэ, 1836 гъэм мэлыжьыхьым и 15-м, абы кIэзонэ письмо хуетх «Современникыр» къыдэзыгъэкIым икIи абы и редакторым:
«Зи пщIэр лъагэ Александр Сергеевич! Уэ къыдэбгъэкI «Современник» журналым и япэ томым итщ лейб-гвардие Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэм и корнет Къаз-Джэрий СулътIан зэхилъхьа «ХьэжытIэгъуей ауз» тхыгъэр. Зи щIыхьыр ин пащтыхьым мыхьэнэшхуэ зиIэ и унафэм, 1834 гъэм къищтам, къегъэув Департаментхэм я Директорхэм, Штаб УнафэщIхэм, Интендант-генералхэм япэщIыкIэ хуит зыкърамыгъэщIауэ къулыкъущIэ дзэзешэхэми, къэралым хуэлажьэхэми литературэ тхыгъэхэр - езыхэм ятхами зэрадзэкIами, ахэр сыт хуэдэ лIэужьыгъуэуи щрет - печатым ират мыхъуну.
Корнет Къаз-Джэрий СулътIаным и тхыгъэ зи гугъу тщIыр нэхъ пасэу къызахьэлIакъым срагъэплъыну, ар си штаб унафэщIми ирагъэлъэгъуакъым»…
Абы къыхэкIыу Пушкиным хуагъэувырт дяпэкIэ апхуэдэ тхыгъэхэр тридзэн и пэ къихуэу Бенкендорф е абы и штаб унафэщIым иригъэлъагъуу хуит зыкъригъэщIын хуейуэ. Шэч лъэпкъ хэмылъу а унафэр Къаз-Джэрий СулътIани къыIэрыхьат эскадрон ныкъуэм и дзэпщым е езы Пушкин дыдэм къыбгъэдэкIыу. Пушкини Къаз-Джэрий СулътIани зэуэ апхуэдэ письмо къаIэрыхьагъэнкIи мэхъу. А псори зэпыдолъытри, Къаз-Джэрий Муравьёв хуигъэхьа письмор щитхар 1836 гъэм мэлыжьыхь мазэм и кIэхэрауэ тыдогъахуэ. Мыращ письмом итар:
«ПщIэшхуэ зыхуэсщI Андрей Николаевич! Сэ си гугъащ нобэ уи деж сынэкIуэну, ауэ си узыншагъэм и зэранкIэ а гурыфIыгъуэм сыхон.
Дыгъуасэ, фи деж сыкъикIыжа нэужь, сэ щыгъуазэ сыхъуащ пщым (зи гугъу ищIыр Бенкендорфщ - Хь. М.) хуит имыщIауэ офицерхэм я тхыгъэхэр трырагъэдзэну зэрыхуимытыр, апхуэдэу щыщыткIэ, ди эскадрон шу пашэр сэ абыкIэ Бенкендорф езгъэлъэIун хуейщ. Абы къыхэкIыу, уэ аргуэру лъэIукIэ зыпхузогъазэ: си ныбжьэгъум и жэрдэмкIэ стхыуэ къазэрыщыхъур къищIэну, абы литераторхэм ярита си дэфтэр цIыкIур къысхуэбгъуэтыжыфмэ уеплъыну. Бенкендорф ар щабзыщIынщ, ауэ жраIэнущ иджы зыгуэр стхымэ трезгъэдзэну хуит сищIыну; ар и щхьэусыгъуэу стха гуэр еджэн мурад ищIмэ, уэри уощIэ, абы фIэкIа сэ нэгъуэщI зэрызимыIэр.
Уэ сыкъызэрыплъытэмкIэ уи ныбжьэгъуфI, литературэмкIэ къуэш пхуэхъуа Къаз-Джэрийщ пщIэшхуэ пхуищIу нэзытхыр».
Урыс тхакIуэхэм къазэрыщыхъуар жаригъэIэну Къаз-Джэрий ита дэфтэр цIыкIур зыхуэдэр дэ тщIэркъым. Хуэдгъэфащэ къудейщ абы и «Къэжэр таурыхъыр» е дэ дызыщымыгъуазэ рассказыщIэ гуэр адыгэ щIалэм итауэ. А зыхуэдгъэфащэри пэжынкIэ мэхъу, сыту жыпIэмэ, Къаз-Джэрий и лъэIур ягъэзащIэри, Бенкендорфи къагъэдэIуат къыпэрымыуэну икIи 1836 гъэм бадзэуэгъуэ мазэм и пэщIэдзэхэм къыдэкIа «Современникым» и етIуанэ номерым традзащ «Къэжэр таурыхъ» хъыбарыр.
Журналым и къыдэкIыгъуэр зыгъэхьэзырахэм мыхуэмыхуу яхэтащ пщы Одоевский Владимир. Абы 1836 гъэм накъыгъэм и 10-м Гончаровэ-Пушкинэ Наталье, усакIуэр Бытырбыху зэрыдэмысым къыхэкIыу, хуитха письмомкIэ щIэупщIэрт: «Къаз-Джэрий и тхыгъэ «Къэжэр таурыхъыр» теддзэну е дыпэплъэну Александр Сергеевичым?» Нэхъ пасэу зэрыжытIащи, хъыбарыр традзащ журналым. АбыкIэ Къаз-Джэрий къыдэIэпыкъуар, дауи, Муравьёв Андрейщ. Абырэ Ещанэ Отделенэм и унафэщI А. Н. Мордвиновымрэ зэшыпхъуитIым я бынт.
И эскадрон шу пашэм хузэфIэкIакъым Къаз-Джэрий и Iуэхур игъэтэрэзын. АбыкIэ Iуэхур щызэфIэмыкIым лъэкIыныгъэшхуэ зиIэ и ныбжьэгъур зыдигъэIэпыкъуащ. Муравьёв Мордвиновым елъэIужри, ар Бенкендорф бгъэдигъэхьащ. Жандармхэм я Iэтащхьэм абы худимычыхыу хъуакъым.
Ауэ нэгъуэщI еплъыкIи иIэщ а Iуэхум: щыхьэрым къэкIуэжа нэужь, Пушкиным мыупщIэрэ мыусэу тредзэ хъыбарыр. Мис абы нэхъ шэч къытыбохьэ. Бенкендорф апхуэдэ зырыуигъэщIэнутэкъым, епщIэпами - къыхуигъэгъунутэкъым.
Езы усакIуэри Ещанэ Отделенэм и «пхъэшыкъум» ерагът зэребакъуэр. 1836 гъэм накъыгъэм и 18-м Мэзкуу къритхыкIыу абы хуитхырт и щхьэгъусэм: «Сызэрыжурналистыр къыщысщIэжкIэ, сэр дыдэм си псэр си лъэдакъэпэм носыж, иджыри си цIыхугъэр зэрысфIэмыкIуэдауэ къэсхьащ полицэм и фэжагъуэ икIи къызапэсащ: «Уэ пхуэтщIа дзыхьыр бгъэпэжакъым», нэгъуэщI-къинэмыщIхэри. Иджы сыт кърикIуэнур си щхьэм? Мордвиновым сэ Булгарин Фаддейрэ Полевой Николайрэ я фэ къызиплъынщ. Емынэм и зэранкIэ гурэ зэчийрэ сиIэу сэ сыкъыщалъхуат Урысейм…».
Пушкиныр хущIэкъурт и журналыр нэхъ гъэщIэгъуэн зэрищIыным, тхыгъэфIхэр куэду икIи зэмыщхьхэу зэрытридзэным. Журналым нэхъыбэу тридзэрт тхыдэмрэ къэхъуа Iуэхухэмрэ ятеухуахэр. УсакIуэшхуэр псэуху дунейм къытехьа томиплIым укIуэцIрыплъыжмэ, гу лъотэ и журналымкIэ абы лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэр игъэлъапIэу, игъэбыдэу зэрыщытам. Пушкиным къыфIэIуэхут дэтхэнэ лъэпкъми и тхыдэм къыщыхъуа Iуэхугъуэшхуэхэр, къылъыкъуэкIа гузэвэгъуэхэр, къылъыса гуфIэгъуэхэр. БлэкIам дерс къыхэхын зэрыхуейр къыгурыIуэрт. Абы и щапхъэкъэ япэ адыгэ тхакIуэм и къалэмым къыщIэкIа тхыгъитI зэрытридзар?! Абы и щыхьэткъэ декабрист Якубович Александр Кавказым теухуауэ зэхилъхьа усэхэр журналым къызэрытехуар?! «Современникым» и зы къыдэкIыгъуэ гуэрым тетащ 1812 гъэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэм Тэрч щыщхэм къыщагъэлъэгъуа лIыхъужьыгъэм, Дрезден къыщащтэм адыгэ ротмистр Шэшэныкъуэр хахуэу зэрызэуам ятеухуауэ Давыдов Денис и гукъэкIыжхэр. А. Шэшэныкъуэр езыр, иужькIэ урысыдзэм полковник хэхъухьар, зауэлI цIэрыIуэу, партизану щыта Давыдов Денис и ныбжьэгъушхуэт. Давыдовыр икIи тхакIуэт, Пушкиным и лъэхъэнэм щыIа усакIуэ нэхъыжьхэм ящыщт, Белинскэм зэритхамкIэ, ар «урыс поэзием и уэгум етIуанэ увыпIэр щызыIыгъ нэхъ вагъуэ нурышхуэхэм ящыщт».
Полковник Шэшэныкъуэр Къаз-Джэрий и ныбжьэгъуфIт. Арауи къыщIэкIынщ Давыдовыр адыгэ тхакIуэм езыгъэцIыхуар. Е Пушкинт ахэр зэзышэлIар? Сыт хуэдэу щымытми, зи цIэ къитIуахэр зэнэIуасэт.
Апхуэдэурэ зэшэлIа, зэныбжьэгъу зэхуэхъухэрт лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къахэкIа цIыху Iущхэр, ахэр зыр адрейм хуэупсэрт я щIэныгъэкIэ, я гухэлъ нэхъыфIхэмкIэ, зэныбжьэгъу зэхуэхъухэрт лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къахэкIа цIыху Iущхэр, ахэр зыр адрейм хуэупсэрт я щIэныгъэкIэ, я гухэлъ нэхъыфIхэмкIэ, зэдарэгъуи хъухэрт гъащIэр нэхъыфI ящIыну, къэкIуэну лIэщIыгъуэхэми прахьэжьэфырт гупсысэ нэхухэр - къэхъуну щIэблэхэм я дунейр дахэ зыщIыну гупсысэхэр.
А псори зэзыгъэуIур урыс усакIуэшхуэ Пушкинымрэ абы и журналымрэт. Ди хэкуэгъу Къаз-Джэрий СулътIани и зы хъуаскIэ хидзащ зи гугъу тщIыж гупым къэкIуэну зэманым хузэщIэгъэста зэкъуэшыгъэм и мафIэм. Ар зыщысхьыжакъым, гугъуехьым иригъэкIуэтакъым икIи къызыхэкIа и лъэпкъым и бын пажэхэм ящыщ зы хъуащ. Ар урыс щэнхабзэми и хамэкъым. Пушкин, Белинский сымэ хуэдэ цIыхушхуэхэм къагъэлъэгъуащ Iэзагърэ зэфIэкIрэ иIэу ар урыс тхакIуэ цIэрыIуэхэм я сатырым зэрыхэувар. АтIэ дэ нобэ, абы и лъэпкъэгъухэми, ар дгъэлъапIэкIэ, къилэжьа пщIэр хуэтщIыжкIэ ди щIыхуэр тпшыныжыну аракъым. Къаз-Джэрии, Пушкини лIэщIыгъуэ бзаджэм халъхуа нэгъуэщI цIыху куэди къыздэхъуэпса дунейм дритетщи, ахэр ди гум хэлъу ди псэм щIыгъун хуейщ. Мыдрейуэ, нэлат зэтхыжхэри щыIэщ - Бенкендорфрэ абы и Iужажэу щытахэмрэ. СыткIэ дэ дахуей а къомым? Дахуейщ ди нобэм блэкIа лIэщIыгъуэм и жьыуейр къыщемыпщэн щхьэкIэ, зым и насып къыщыжэкIэ, ар IузыщIэ къытхэмыкIын папщIэ…
Иджы уегупсыс хъунущ и япэ тхыгъитIымкIэ щэджащэу къэтлъытэ Къаз-Джэрий ауэ сытми тхэн зэрыщимыгъэтыжам, Бенкендорф дыдэмрэ абы и блыгущIэтхэмрэ я зэран къызэрекIам, и насыпыпсыр IуащIэу и «псыжапIэри» зэрагъэгъущыжам. Пушкиныр дунейм ехыжа нэужь, адыгэ тхакIуэм къыщхьэщыжын, и мурадыр быдэу къыдэзыIыгъын игъуэтыжакъым.
… Зэманыр кIуэрт, Пушкиныр ягъеижурэ. Сыту куэд яфIэкIуэдат ар зимыIэж и ныбжьэгъухэм, Урысейм, усыгъэм и дунейм. Ар хэщIыныгъэшхуэу зэрыщытам Iэджи тетхыхьащ, Iэджэ гъыбзи хуагъэшащ, ауэ Лермонтовым хуэдэу а хэщIыныгъэр куууэ зыхыуигъащIэу зыри абы хуэусэфакъым. Лермонтовым занщIэу къищIат ер зи пэм къикIар икIи и сатыр мыубзэщхъуахэмкIэ ар хуигъэзащ шугуанэ и бжыхь…
Зэманыр кIуэрт, Пушкиныр къэщIэрэщIэжурэ… Лермонтовым фIыуэ илъагъурт абы и фэеплъ щIыпIэхэр, зыхуэзэу щыта цIыхухэр. ЗэрымыщIэкIи къэхъуа Iуэхуу къыщIэкIынтэкъым Лермонтовым Къаз-Джэрий къызэрицIыхуар, ахэр ныбжьэгъу зэрызэхуэхъуар. Ахэр щызэрыцIыхуащ Муравьёв Андрей и унэм, абы и ужькIи зэрыгъэгъуэщакъым.
Лермонтовым и гъащIэр зыджыж щIэныгъэлI Iэзэ Андроников Ираклий «Къэхутэныгъэхэмрэ къэдгъуэтамрэ» зыфIища и лэжьыгъэшхуэм дызытепсэлъыхь Iуэхум и пэжыпIэр еубзыху: «А гъэхэм ахэр щIэх-щIэхыурэ щызэхуэзэт Пащтыхь Къуажэм, лейб-гусархэр игъэныбжьэгъуу Муравьёв куэдрэ зыщыпсэуам. Муравьёвхэ куэдрэ еблагъэу щыта Лермонтовым зейм ещхьыркъабзэу ищIат Муравьёв и сурэтыр. Абы къыщыгъэлъэгъуат жыг щIагъым щIэс щIалэ къуданыр, и щхьэцыгъуэ Iувыр дэлъэщIеяуэ».
Кавказым зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщызыгъэхъуну щIэхъуэпс поручикым и IуэхуеплъыкIэхэр къыдэзыIыгъын хьэзырт ныбжьэгъу хуэхъуари, а тIур зэрегъэзэшыртэкъым, зэрыужэгъуртэкъым. Кавказым щыщIэн, щылэжьын хуейхэм и гугъу ящIурэ зэманыр блэлъэтырт…
1841 гъэм Къаз-Джэрий и къулыкъу щIапIэр ехъуэж. Майор хъуауэ ар ягъакIуэ Нижегородскэ драгун полкым. Абы и пэкIэ Лермонтоври декабрист Якубовичи а дзэ дыдэм хэтащ. Зы илъэс докIри адыгэ щIалэм Кавказым щыIэ Хопёр къэзакъ полкыр и хэщIапIэ мэхъу.
Пушкин Александр дунейм зэрехыжрэ илъэси 100 щрикъум хуэзэу «ЩIэныгъэ» тхылъ тедзапIэм Окстманрэ Цявловскэмрэ я редакторхэу тхылъ къыщыдэкIащ, урыс усакIуэшхуэм и гъащIэм щыщ Iуэхугъуэхэр щызэхуэхьэсауэ. Ар зыгъэхьэзырахэм ящыгъупщакъым Пушкиным и «Современникым» зи тхыгъэ тезыдзэу щыта Къаз-Джэрий СулътIани. А тхылъым зэритымкIэ, Къаз-Джэрий «полковникщ икIи флигель-адъютантщ, Урысейм и къэрал унафэщIхэм дипломатие Iуэху зэрихуэну и хэку ягъэкIуэжауэ ар щхъуэ ирахьри ягъэлIащ лъэпкъ зэхэгъэж зыщI муслъымэнхэм».
Тхылъыр зэхэзылъхьахэм апхуэдэ гъэщIэгъуэн дэнэ къраха? Къаз-Джэрий щхъуэ ирахьу ягъэлIакъым. 1843 гъэми зы лажьэ имыIэу псэуащ. Абы и закъуэ? 1843 гъэм ар иджыри майорт, полковники флюгель-адъютанти хъуатэкъым. Дауи, Къаз-Джэрий зыхагъэзэрыхьыр Хъан-Джэрийщ. Аращ дипломатие Iуэху зэрихуэу 1837 - 1839 гъэхэм Кавказым щэхуу щыIа гупым и унафэщIу щытар. Ауэ мыбдежым щыжыIэн хуейщ адыгэ щIэныгъэлIыр езым фIэфI Iуэхум нэхъыбэу зэрелэжьар; адыгэхэм я псэукIэм, я хабзэхэм, я IуэрыIуатэм ятеухуа куэд абы зэрызэхуихьэсар, иужькIэ и тхыгъэхэм къызэрыщигъэсэбэпыжар.
Бытырбыху къигъэзэжа нэужь, и узыншагъэр зэрымыщIагъуэжыр щхьэусыгъуэ ищIри, ар къыхэкIыжащ дзэм, и хэкуми къигъэзэжащ. Тхэным гу хуищIарэ и къару илъыгъуэу дунейм ехыжащ 1843 гъэм. Зыщыпсэуар Екатеринодарщ. Хъан-Джэрий зэрылIыкIам и пэжыпIэр тэмэму зыми ищIэркъым, ауэ Бурнашевым зыхуигъэфащэр мыращ: «Муслъымэн диным зи нэр къыщхьэрипхъуахэм куэд щIауэ Хъан-Джэрий хуаIэт гужьгъэжь. Зэгуэрым ар, ерэн щIыIэфIымкIэ и псыхуэлIэ иригъэкIри, IэфIу жеят, пыгуфIыкIыжу, жеят зэи къэмыушыжыну: дин лэжьакIуэхэм ар яукIащ щхъухь зыхадза ерэным ирагъафэри».
Хъан-Джэрий и кIуэдыкIар апхуэдэмэ, мыбдежым псори щызэтохуэ: щылIа илъэсри (1843 гъэм), къулыкъукIэ ар зыхунэсауэ щытари (полковникт икIи флюгель-адъютант), 1837 - 1839 гъэхэм Кавказ бгырысхэм я деж щигъэзэщIа лэжьыгъэри.
Къаз-Джэрий 1843 гъэм и кIэм подполковник хъуа къудейт. Абы ирихьэлIэуи тхэным зэрелIэлIэж щыIэтэкъым.
1846 - 1849 гъэхэм, полковники хъуауэ, Кавказ линэм щыIа дзэхэм ар хэтащ. ЯпэщIыкIэ абы и унафэм къыщIагъэувэ ЕтIуанэ къэзакъ полкыр, нэхъ иужьыIуэкIэ и IэмыщIэ къралъхьэ Кавказ линейнэ къэзакъыдзэм и еханэ, еянэ бригадэхэмрэ Мэздэгу полкымрэ.
Къаз-Джэрий а лъэхъэнэм Ставрополь куэдрэ кIуэрт, къалэ цIыхухъу гимназием щеджэхэм я Iуэху зытетым щыгъуазэт. А еджапIэм щылажьэ Юхотников Федор къызэриIуэтэжамкIэ, бгырыс лIакъуэлIэшхэм ящыщу я лъэпкъэгъухэм щIэныгъэ егъэгъуэтыныр нэхъ къафIэIуэхут Къаз-Джэрий СулътIан, Адыл-Джэрий, Ло Мухьэмэд сымэ… Гимназием адыгэбзэр щезыгъаджэу щыта Бырсей Умар - зэфIэкI зиIэ адыгэ щIэныгъэлIыр - Къаз-Джэрий ицIыхуу щытам шэч хэлъкъым. Хьэрып хьэрфхэм къатрищIыкIри абы 1853 гъэм зэхилъхьат «Адыгэбзэм и алыфбей», абыкIэ адыгэ щIалэхэр я бзэм хуригъаджэрт.
Япэ адыгэ щIэныгъэлIхэу Нэгумэ Шорэ, Къаз-Джэрий, Хъан-Джэрий, Кърым-Джэрий, ХьэтIохъущокъуэ Къазий, Адыл-Джэрий сымэ хуабжьу къагъэсэбэпу щытащ адыгэ IуэрыIуатэр. Абы къыхахырт езыхэр нэхъ зыгъэпIейтей Iуэхугъуэхэм ятеухуахэр икIи, «зэманым и фащэр» щатIагъэрти, я лъэхъэнэгъухэр зыгъэпIейтей гупсысэхэмкIэ яузэдыжырт.
А гупыр зэрипхырт IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжыныр, абы къыхахымкIэ адыгэ тхыдэми, тхыбзэми, литературэми зегъэужьыныр я зэхуэдэ гухэлъу, зыхущIэкъу мураду зэрыщытым. Архивхэм иджыри къэс къытщагъэпщкIу зи гугъу тщIыхэм яку зэхуилъар, ахэр зэкIуэгъужэгъуу щытарэ щымытарэ къыджезыIэну тхыгъэхэр. Апхуэдэу щыт пэтми, а Iуэхум теухуауэ. Гарданов Батраз иукъуэдия гупсысэм дэ арэзы дытехъуэркъым. «Нэгумэ Шорэ и «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэр» зыфIища и тхыгъэм абы мыпхуэдэу щыжеIэ: «Зи цIэ къитIуа адыгэ тхакIуэхэр (Хъан-Джэрийрэ Къаз-Джэрийрэщ зи гугъу ищIыр - Хь. М.) бгырыс уэркъхэм къыхэкIати, Нэгумэ Шорэ, уэркъ къуэдзэ лъхукъуэлIыр, зэрапэсыртэкъым».
ФIэщ щIыгъуейщ а лIы Iущхэм, щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъахэм закъыфIэщIыжауэ «фу, цIыхумэ!» жаIэу щытауэ. ЦIыху гъэсат, куэди я нэгу щIэкIат абыхэм.
Къаз-Джэрийрэ Хъан-Джэрийрэ я гъащIэм фIыуэ щыгъуазэм жиIэнукъым профессор Гардановым абыхэм ярипэсар. Хъан-Джэрийрэ Къаз-Джэрийрэ лъхукъуэлI Нэгумэ Шорэ зрамыпэсу щытащ жыпIэн щхьэкIэ щапхъэ къэбгъэлъэгъуэн хуейщ. Ауэ осетин щIэныгъэлIым апхуэдэ къыхуэгъуэтакъым.
ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэм Къаз-Джэрий Къэрэшейм ягъакIуэ Кавказ къуршхэм кIуэцIрыша гъуэгур, Лабэрэ Псыжьрэ зэпызыщIар, зэригъэпэщыжыну. Кавказ линэм и ижьрабгъу лъэныкъуэм и дзэ Iэтащхьэ генерал-лейтенант Филипсон 1858 гъэм бадзэуэгъуэ мазэм и 25-м пщы Барятинскэм хуитха рапортым щыжеIэ: «Псыжь Ищхьэ округым и дзэ Iэтащхьэ полковник Къаз-Джэрий СулътIан зы ротитI, бгы топгъауэу зы взвод, къазакъищэрэ милицищэрэ хъууэ, щIыгъуу Теберда Ищхьэм и Iэгъуэблагъэхэм гъунэжу къыщыкI мэзыр пиупщIурэ ухуэныгъэм ирахьэлIэн пхъащхьэ Псыжь кърырегъэхьэх…»
А гъэ дыдэхэм Къаз-Джэрий зыбжанэрэ яхэтащ зауэ IуэхукIэ зекIуэ ежьахэм. Зэхэуэ щыIахэм къахэжаныкIа къыщIэкIынти, абы къратащ «ЛIыгъэ зэрыхэлъым папщIэ» жиIэу зытетха дыщэ джатэр.
1859 гъэм Къаз-Джэрий чристэн диным йохьэ, абы иужькIэ мазэ зыбжанэ докIри, ар генерал-майор ящI.
1863 гъэм мэлыжьыхь мазэм и 11-м дунейм ехыжащ япэ адыгэ тхакIуэ, урыс генералыр.
Iэджэуи уегупсысыж хъунущ Къаз-Джэрий къигъэщIа гъащIэм. Псэуху зи диныр зыхъуэжам, и лъэпкъыр Iисраф зыщIхэм джатэ къиха зыIыгъыу яхэтар, пащтыхьым и нэфI къилъыхъуэурэ, къулыкъушхуэ зыубыдар, напэмрэ цIыхугъэмрэ емызэгъ нэгъуэщI къуаншагъэ Iэджи зыщIар «дыщэу» къэплъытэныр емыкIу хъунт. Хэт ищIэрэ, урыс мыжурэкIэ щIащыкIа адыгэ, къэрэшей жылагъуэхэм, топышэкIэ къагъэсэхыжа унагъуэхэм, зи сабийхэр хэкIуэда анэхэм абы гыбзафищэр хуагъэшу, пу нэлат ирахыу щытами. «НтIэ, сыт абы щхьэкIэ? Пащтыхьым и зауэлIти, унафэр игъэзащIэт», - жаIэнщ зи гугъу тщIа гуауэм хуэдэр зымыгъэунэхуа гуэрхэм, щIыIубнэфхэм хуэдэу зрагъэтIысхьа гъуэ кIыфIыр жэнэту къэзылъытэхэм, ауэ апхуэдэу жегъэIэт гитлерыдзэм зэрихьа лейр, абы и пыхъуэпышэ полицайхэм я IуэхущIафэ фIейхэр зи нэгу щIэкIахэм. Апхуэдэм и лыр узынущ, ауэ щыIэщ нэгъуэщIым и гуауэм гурыфIыгъуэ къыхэзыгъуатэхэри. А псор щIыжытIэжыр Iэщэ къихакIэ зи лъэпкъым езэуэжар зэи бгъэзахуи бгъэпажи мыхъуну къыдобжри аращ.
АтIэ апхуэдэхэр зыгъэзахуи бегъымбару къэзылъытахэри ди тхакIуэ, тхыдэтх нэхъыжьхэм мымащIэу яхэтащ… Дэри мы тхыгъэм Къаз-Джэрий генералыр щытIэтыркъым, ауэ икIи дгъэлъахъшэркъым Къаз-Джэрий щIэныгъэлIыр, тхакIуэр. ЩхьитI зыфIэтым хуэдэт ар - зымкIэ фIым хущIэкъуу, адрейм Iей фIэкIа иримыгъэлэжьу. Мы жытIэри зытеухуар ди лъэпкъэгъу щIэныгъэлIым игъэхъа IуэхуфIхэращ. ФIы и лъэныкъуэкIэ зыщIэхъуэпсар къехъулIакъым абы.
Иджы ди псалъэм кIыхь зедгъэщIыжынкъым, федгъэдэIуэнщ тхакIуэ Къаз-Джэрий и лъэпкъэгъухэм, бгырыс псоми зэрахуэхъуапсэу щытам и зы щапхъэ: 1846 гъэм шыщхьэуIу мазэм и 28-м Кавказ корпусым и дзэ Iэтащхьэ пщы Воронцов хуигъэхьа письмом абы зыбжанэрэ щыжеIэ Кавказым и телъхьэ хъуну, ар щэнхабзэ лъагэм иришэлIэну Урысейм нэхърэ нэхъ лъэщи нэхъ Iущи зэримылъагъур. ИмыбзыщIуи адэкIэ зыщалъхуа и лъахэм зэхъуэкIыныгъэфIхэр къыщыхъуным темыпыIэжу зэрыпэплъэр. А зэхъуэкIыныгъэхэри мамырыгъэм къыдэунэхуну щогугъ. «Зауэ-банэр нэхъ щIэх увыIэн папщIэ бгырысхэм дащI сатум зегъэужьын хуейщ», - пещэ абы и гупсысэм.
ЯпэкIи зэрыщыжытIащи, куэд-мащIэ итхами, Къаз-Джэрий ди адыгэ литературэм и тхыдэм и цIэр къыхэнащ. «ХьэжытIэгъуей аузымрэ» «Къэжэр таурыхъымрэ» тхакIуэм и фэеплъ мыкIуэдыжхэщ.
ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "630.txt"
} |
МЭРЕМ ПШЫХЬ
Хъыбар кIэщI
ХьэтIалэ
Ди хьэблэм дэсащ гъукIэ Iэзэ гуэр, ХьэтIалэкIэ еджэу. «ГъущIым псэ къыпигъакIэми ярейщ» хужаIэу Iэзэт ар. Колхоз гъукIэу арати, имыщI щыIэтэкъым, гуи, пхъэIэщи, къитхъи, адрей бел, хьэмфIанэ жыхуаIэхэм я гугъу умыщIыххэ. Япэу къуажэм урыс шыгу щызыщIар арат. ЗытрищIыкIар Бахъсэн къалэ щилъэгъуа «урыс бричкэ» жыхуаIэрат.
Зы махуэ гуэрым ХьэтIалэ лъащэу кIыщым щIэту, бригадирыр щIохьэри и фIэщу йопщI:
- Уа, ХьэтIалэ, мафIэгу къежьауэ жаIэри, пхуэмыщIыну пIэрэ? – жеIэри.
- МафIэгу жыпIа? – ХьэтIалэ фIэгъэщIэгъуэну, лэжьыгъэр зэпегъэури, бригадирым къоплъ:
- Ар мафIэкIэ зекIуэу арагъэнщ, пэшхьэку тету.
- Аращ-тIэ, щымафIэгукIэ. Апхуэдэ зы диIамэ, дыунат. Шыи выи хэмыту дывэнт, дысэнт.
- Уэлэхьи, ар телъыджэм. Дэнэ апхуэдэ щыплъэгъуар?
- КъалэкIыхьым дэту жаIэ, къижыхьу.
- КIуауэ еплъын хуейщ, - жеIэ ХьэтIалэ.
- КIуэ-тIэ, сэ шы уэстынщ.
Арати, нэхущым шууэ йожьэ ХьэтIалэ, КъалэкIыхьым кIуэну. Къулъшыкъухэм деж ар станцым нос. Плъэмэ, елъагъу Iугъуэ фIыцIэ щхьэщыту, фийуэ къытелъадэ мафIэгур.
- Алоуэхь, мыр сыту ин, сыту кIыхь, - игъэщIагъуэу йоплъри щытщ абы ХьэтIалэ, шым къемыпсыхыу. - Уэлэхьи, уи адэр къэпшамэ, пхуэмыщIын, ХьэтIалэ ар уэ, - зыжреIэжри, къожьэж.
Колхоз пщIантIэм къыщыдыхьэжым, бригадирыр къыпожьэ, шым ирегъэпсыхри къоупщI:
- ПхуэщIыну укъигъэгугъэрэ? - жеIэри.
ХьэтIалэ хуейтэкъым и зэфIэкIыр игъэлъэхъшэнуи.
- Уэлэхьи, гъущI куэдыIуэ ихьынущ ахъумэ, зыгуэр есщIэнтэмэ, - жеIэри и кIыщым щIохьэж.
Шыгъушэ Алий.
ГушыIэ
Сэри зы «Iыхь» къыслъыгъэс!
Зы чейм иту къашэжа фор Хъуэжэрэ сохъустэмрэ ягуэшыжырт. Сохъустэрат фор къизыгъахъуэри, езым и кхъуэщыным щрикIэнум деж «Iыхь» жиIэу нэхъыбэ къыщIигъалъэрт. Ауэ Хъуэжэ и кхъуэщыным щрикIэнум и деж из имыщIыпэурэ къригъахъуэрт.
Хъуэжэ зыкъомрэ абы зыри жриIакъым, иужькIэ хуэмышэчыжу и кхъуэщыныр хуишийри елъэIуащ:
- КхъыIэ, сохъустэ, сэри зы «Iыхь» къыслъыгъэс! – жиIэри.
Къысхуэгъэгъу, си шыдыжь
Хъуэжэ и шыдыжьымкIэ гъавэ къишэжырт. Джабэ гуэр зэрыкIэрыхьэу шыдыр къэувыIащ. Хъуэжэ шыдым щIэрыIэу, щIэкIиеу щIидзащ.
АрщхьэкIэ, жагъын ищтауэ шыдыр хуекъужыртэкъым. ИужькIэ Хъуэжэ къэгубжьри, ар иубэрэжьу хуежьащ. Асыхьэтым къуажэ тетыр шууэ блэкIырти къыбгъэдэлъадэри, и жьэм къихь къимыгъанэу, Хъуэжэ бзаджэ къыжриIэу щIидзащ, шыдыр зэриубэрэжьым щхьэкIэ.
ИтIанэ Хъуэжэ зэуэ зызэридзэкIыжри, и шыдым и напэм Iэ дилъэурэ жриIащ:
- Къысхуэгъэгъу, си шыдыжь, дяпэкIэ сыноуэжынкъым, къуажэ тетыр узэрикъуэшыр сщIакъым!
Ар щызэхихым, къуажэ тетыр губжьащ.
- А уи жьэм утекIуэдэжынщ уэ! – къыжриIащ абы.
- Зи жьэм текIуэда мащIэ щIэлъ кхъэм, сэри абы сакъыхэжыжынкъым! – жиIэри Хъуэжэ ежьэжащ.
КъардэнгъущI Зырамыку.
IуэрыIуатэ
А псом нэхъыщхьэжыр зыщ
Зыгуэр фыз къишэну мурад ищIри, ежьащ. Зыкъомрэ кIуауэ, игу къэкIыжащ: «Фызышэ сежьащ, ауэ хэт къэсшэнур? АбыкIэ зыми сеупщIакъым», - жиIэри. «Япэ сызыхуэзэм сеупщIынщ, абы жыхуиIэм хуэдэ къэсшэнщ», - жери, ар и мураду кIуэурэ, къуажэм щыдыхьэм, къуажэбгъум щIалэ цIыкIухэр щыджэгуу яхуэзащ. Жэбагъы чышым тесу, чылъахъстэныр и щIопщу, псоми къахэжаныкIауэ, абы япэ IущIащ. Жэбагъы шур щилъагъум, сэмэгурабгъумкIэ бгъурыхьэри, абы сэлам ирихащ.
- Еблагъэ, угъуэгурыкIуэщ, зодгъэгъэпсэхунщ, - жиIащ Жэбагъы.
ЩIалэ цIыкIур игу ирихьри:
- ФIым дыхуиблагъэ! Себлэгъэнутэкъым. ЗыгуэркIэ сыноупщIынущи, къызжыIэ, - жиIащ шум.
- Уэ ухьэщIэщ, сэ срыуиIуэхутхьэбзащIэщ, - жиIащ Жэбагъы.
- Фыз къэзышэнум сыт хуэдэ фыз къишэмэ, нэхъыфI? Хэтхэ я лъэпкъ фи къуажэ нэхъ цIэрыIуэу, фызыфI къыхэкIыу дэс? Пщым щыщ нэхъыфI? Хьэмэ уэркъым щыщ? Хьэмэ лъхукъуэлIым щыщ? - жиIэри еупщIащ.
- Фызыр щы мэхъу. Зыр уэри къыпхуейкъым, езыми ухуейкъым, ЕтIуанэр езыр къыпхуейщ – уэ ухуейкъым. Ещанэм – уэри ухуейш, езыри къыпхуейщ. Уэ узэгуакIуэр къэшэж, - жиIащ Жэбагъы. ЛIым къыгурыIуэртэкъыми щIигъужащ: - Япэрейр: былым куэд иIэу, езыр уэркъыпхъуу, къэпшэнщ – уезэгъынкъым, узыхуей хъункъым, и мылъкумрэ и лъэпкъымрэ ящыгугъынщ. ЕтIуанэрейр: пхъужь къэпшэнщ бын иIэуи, и быныр уигъэпIынщ. Ещанэрейр: лъхукъуэлIым къыхэкIа хъыджэбзу, езыр лэжьакIуэу, псэуну гугъэу, къэпшэнщ. Апхуэдэр езыри къыпхуейщ, уэри узыхуейщ. КъодэIуэнщ, уэ узэрыхуейуэ бгъэсэнщ. Ауэ а псом нэхъыщхьэжыр зыщ.
- Сыт?
- Фызыр зыгъэфызыр лIырщ, лIыр зыгъэлIыр фызырщ, - жиIащ Жэбагъы.
Мэз Iэниуар
Псыхъуэгуащэ
Псыхъуэгуащэ,
Псыхъуэгуащэ,
Уэ ущыIэр пэж?
Удмылъагъуу
ЗыдгъэпскIауэ
Дэ зыдохуэпэж.
Пэж уи щхьэцыр кIыхьыр?
Уи пкъыр
Бдзэжьейм ещхьыр пэж?
Таурыхъхэм
Уи хъыбархэр
Дахэу яIуэтэж.
ТхьэIухуду
Псыхъуэгуащэ,
Псыхъуэм щыпащтыхь,
ПхуэщIын хышхуэр,
БгъэIурыщIэу,
ЩIимылъафэу кхъухь?
КIарц гъэгъа
Ди хадэбгъум
Iут кIарц жыгыр
Къэгъэгъауэ
Нэху къекIащ.
Гъэгъам щыщ
ЗыIузгъэхуэну
Сэ абыкIэ
СекIуэкIащ.
КIарц мэ гуакIуэм,
Къигъэшри,
Бжьэхэр матэм къыдишащ.
«Ди фо Iыхьэр
Ешхыж», - жари,
Лъейуэ
Сыкърахужьащ…
Iуащхьэ
Ди къуажэбгъум
ЩыIэ Iуащхьэм
ГъуэрыгъуапщкIуэ
Дыщоджэгу.
Iуащхьэр лъагэщ
Уафэм щIэуэу,
Дыщоджэгури
Дыщоджэгу…
Балигъ дыхъумэ,
А ди Iуащхьэр
КъэкIыжынщ
Дэ куэдрэ дигу.
Зым пэдмыщI
Ди сабиигъуэр
Къытеднэнщ
Абы и щыгу.
Жьыр мэпхъанкIэ
Жьыр мэпхъанкIэ
И фIэщыпэу –
Чыным хуэдэу
Мэджэрэз.
КъыпэщIэхуэр
ЗэщIещыпэ,
Ар лъэныкъуэ
Ирегъэз.
Къабзэ дыдэу
КъытхуипхъэнкIри,
ПщIантIэм щэхуу
ДэкIыжащ.
Си лэжьыгъэр
ЗэфIигъэкIри,
И гъуэгуанэ
Техьэжащ.
Хъыбар зиIэ псэлъафэхэр
ЛIам унафэ ищIыжыркъым
Къэзанокъуэ Жэбагъы щылIэм и щхьэгъусэр бгъэдыхьэри еупщIащ:
- Сэ дауэ сыпсэуну, сыт унафэу къысхуэпщIрэ?
- Сэ уи унафэ сщIыну си Iуэху пхэлъыжкъым. ЛIам унафэ ищIыжыркъым. Уи унафэр фыз хьэдагъэм щащIынщ, - къыжриIащ, «узратыжынур фыз хьэдагъэм щыжаIэнщ» къригъэкIыу.
Сыкъаплъэмэ, фэракъэ слъагъунур!
ЛIыжьыр и псэм еджэу телът, и къуэжьхэр къеувэкIауэ щхьэщытт. ЛIыжьыр и къуэхэм яхуэарэзытэкъым.
- Уэ, ди адэ, моуэ уи напIэ зэтехи, тIэкIу къаплъэт! - щыжраIэм:
- Сыкъаплъэмэ, фэ цIапIэ къомыракъэ слъагъунур! - жиIащ лIыжьым.
ТхьэмыщкIэр ди деж къэмыкIуэмэ, дэнэ кIуэн?
Увжыкъуэ лIыжьым пхъурылъхум къилъхужауэ зы Iыхьлы гуэр яшауэ иIэт. А лIыжьым фIэкIа абы ади, ани, Iыхьлыи иIэтэкъым.
Дыщ палъэу иIэ лIыжьым деж пхъурылъхур зэгуэрым къэкIуэжащ.
- Гуащэпагуэ къокIуэж! - жраIащ лIыжьым.
- Сыт къэзыхужыр, емынэм къихужрэ? - жиIэу лIыжьыр хъущIащ.
- Мати пхъуанти иту зэгъэпэщауэ гукIэ къашэж! - щыжраIэм:
- Фыжи, куэбжэр Iуфх, тхьэмыщкIэр ди деж къэмыкIуэмэ, дэнэ кIуэн? - жиIащ лIыжьым.
Уэ укъыщаша махуэр нэхъ гукъутэгъуэшхуэт…
ЗэтIуанитIым я лIыр лIауэ ягъейрт.
- Нобэрей махуэр сыту гукъутэгъуэшхуэт! – гъуэгыурэ нэхъыщIэм щыжиIэм:
- Уэ укъыщаша махуэр нэхъ гукъутэгъуэшхуэт нобэ нэхърэ, - жиIащ нэхъыжьым.
Зыгъэхьэзырар ЩХЬЭЩЭМЫЩI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "631.txt"
} |
ДУНЕЙМ ЩЫХЪЫБАРХЭР
МафIэсым гектар мелуанищ зэщIищтащ
Сыбырымрэ КъуэкIыпIэ Жыжьэмрэ бадзэуэгъуэм и кIэхэм къыщыхъуа мафIэсым кIуэ пэтми зеубгъу. Абы иубыдащ Иркутскэ, Тюменьскэ областхэм я мэзылъэ щIыпIэ куэд дыдэ, апхуэдэуи ар нэсащ Красноярскэ, Хабаровскэ, Пермскэ, Забайкальскэ крайхэм, Бурятием, Якутием. ИджыкIэ къызэратамкIэ, мафIэм зэщIищтащ гектар мелуанищ.
ЩытыкIэр узыгъэгузавэ зэрыхъуар, щIыналъэхэм я МЧС-хэм я къарукIэ абы зэрыпэмылъэщынур щыжраIэм, УФ-м и Президент Путин Владимир унафэ ищIащ мафIэсыр гъэункIыфIын Iуэхум Урысейм ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и министерствэм и кхъухьлъатэхэри къыщагъэсэбэпыну. Уэгум псы тонн бжыгъэхэр изыхьэу къезыкIыхыфыну Ил-76 кхъухьлъатэхэм хуэдэу тIощIым къалэн щащIащ а Iуэхур.
Мэзхэр хъумэнымкIэ къэрал IуэхущIапIэм къызэритамкIэ, мафIэсхэр гъэункIыфIыным хэтщ цIыху минищым щIигъу, техникэ зэмылIэужьыгъуэу 400-м нэблагъэ. ЦIыхухэр щыпсэу къалэхэм, къуажэхэм мафIэсыр нэмысами, абыхэми щытыкIэр щыщIагъуэкъым. Iугъуэр абыхэми ехь жьыбгъэми, цIыхухэр уэрамхэм къыдэмыхьэмэ нэхъ къащтэ.
ЩытыкIэр нэхъри гугъу зыщIауэ экспертхэм къалъытэр ар зи къалэнхэм абы хуэфащэ гулъытэ и чэзум зэрыхуамыщIарщ. УкъимыгъэуIэбжьынкIэ Iэмал иIэкъым мафIэсыр бгъэункIыфIыным мыхьэнэ имыIэу, абы упэмылъэщыну жызыIэ щIыналъэ унафэщIхэм я Iуэху еплъыкIэм.
ЩIыналъэшхуэ мафIэм ириулъэпсыкIыным къишэну ныкъусаныгъэхэм я инагъыр къагурымыIуэу жыIэгъуейщ апхуэдэхэм. МыгурыIуэгъуэр мафIэсыр мыгъэункIыфIыным щIытрагъэчыныхьырщ. МафIэ гуащIэм щIы щхьэфэр трисыкIым и закъуэкъым, ар куууэ хохьэри, щIым и щытыкIэр ехъуэж, зы щIыналъэ хэхам фIэкIа щымыIэ, псэущхьэхэм, хьэпIацIэхэм, хьэпщхупщхэм, апхуэдэуи къуалэбзухэм йогуауэ, гъуэзрэ Iугъуэу хьэуам хыхьэм цIыхухэм я узыншагъэмкIэ иIэ зэраныгъэм и гугъу умыщIыххи. КъимыдэкIэ, мафIэсышхуэхэр дуней щытыкIэми зэран хуохъу. МафIэм къипих гъуэз пщтырыр уафэм докIуейри, абы щыIэ щытыкIэр зэтреху. Псалъэм папщIэ, пшэ Iув Iэрамэхэр уэшхыу къешхыну зыщхьэщыхьа щIыпIэм щхьэщехури, нэгъуэщI щIыпIэ еху. А зыщхьэщыхьа щIыпIэм къыщызэщIищIа уэшхым ар хохьэжри, уэлбанэшхуэ мэхъу, псыдзэхэр къашэу. ЩIэныгъэр жыжьэ щынэса ди зэманым гугъуехь лъэпкъ хэлъкъым а псори зэпэплъытыным, ауэ щытыкIэр къэрал псом дежкIэ шынагъуэ къэзышэнкIэ хъунум щIынагъэсым и щхьэусыгъуэри зэхэгъэкIыгъуейуэ къыщIэкIынкъым.
Ерыскъыхэр зралъхьэнухэр къыщыщIагъэкIынущ
Бадзэуэгъуэм и 26-м Подмосковьем къыщызэIуахащ ерыскъыпхъэхэр зралъхьэхэр, зыкIуэцIалъхьэхэр къыщыщIагъэкIыну завод.
Москва областым хыхьэ Наро-Фоминск къалэм щыIэ «Котово» индустриальнэ паркырщ зи лэжьыгъэ щызэтриублар Испанием ерыскъылъэхэр къыщIэзыгъэкI и Coexpan компанием и IуэхущIапIэм.
Coexpan компанием фабрикэ I3 хохьэ, ахэр Европэм, Америкэ Курытым, Ипщэм я къэрал 50-м щыIэщ. Псори зэхэту абыхэм цIыху миным щIигъу щолажьэ. Абы и продукцэр дуней псом щызэбгрокI - абы къыщыщIагъэкI ерыскъылъэхэр къагъэсэбэп гъэшхэкI промышленностым нэхъыбэ дыдэ хъуауэ щылажьэхэу, дуней псом нэхъ дзыхь зыщыхуащIхэу Danone, Campina, Müller, Nestle, Parmalat, Yoplait компание пажэхэр. Ар илъэс I2 хъуауэ щолажьэ Урысейм, ауэ Москва къедза ерыскъы комбинатхэм я Iуэхур щагъэпсынщIэн мурадкIэ, къалащхьэм пэгъунэгъуу зы IуэхущIапIэ къызэIуахыну мурад ящIри, ар зрагъэхъулIащ. Иджы къалащхьэм гъэшхэкIхэм елэжь и IуэхущIапIэхэм я продукцэхэр зралъхьэнухэр жыжьэ кърашын хуей хъужынукъым.
«Котово» щащIа IуэхущIапIэщIэм гектариплI еубыд икIи зэкIэ абы цIыху 57-рэ щолажьэ. IуэхущIапIэр ухуэным, ар зыхуей IэмэпсымэхэмкIэ къызэгъэпэщыным инвестицэу сом мелуан 850-рэ халъхьащ. ЯпэщIыкIэ абы къыщыщIагъэкIынущ гъэшхэкIхэр, IэфIыкIэхэр, мороженэхэр зэмыкIуэкIыу хъума щыхъун хуэдэу зралъхьэнухэр. Мы зэманым заводым щокIуэкI етIуанэ линэри лажьэу утIыпщыным хуэунэтIа лэжьыгъэхэр. Компанием и унафэщIхэм я мурадщ я IуэхущIапIэм нэхъри зрагъэубгъуну. Ар къайхъулIэмэ, абыхэм цIыхуи 120-рэ лэжьапIэ IэнатIэкIэ къызэрагъэпэщыфынущ.
Нобэ
♦УФ-м и Хьэуа-Десантыдзэхэм я махуэщ. Ар Белоруссиеми Къэзахъстанми щагъэлъапIэ. 1930 гъэм Москва дзэ округым зыгъэсэныгъэхэр Воронеж къалэм пэмыжыжьэу щригъэкIуэкIыу япэ дыдэу хьэуа десант, цIыху 12 хъууэ, абдеж къыщетIысэхауэ щытащ. Аращ махуэм лъабжьэ хуэхъуар.
♦Азербайджаным щагъэлъапIэ Лъэпкъ кином и махуэр
♦Македоние республикэм и махуэщ
♦Коми республикэмрэ Ненецкэ автономнэ округымрэ щагъэлъапIэ Щыхьым и махуэр
♦Сербием и Авиацэм и махуэщ
♦1790 гъэм США-м щыпсэу цIыхухэр дапщэ хъуми япэу къабжауэ щытащ.
♦1887 гъэм США-м щыщ Ходж Роуэлл иратащ гъущI кIапсэ банэр къызэригупсысам щыхьэт техъуэ тхылъ.
♦1906 гъэм Португалием къыщызэрагъэпэщащ «Порту» футбол клубыр. Ар тIэунейрэ щытекIуащ Чемпионхэм я лигэм, УЕФА-м и кубокри къихьащ.
♦1916 гъэм Москва автомобилхэр къыщыщIагъэкI АМО заводыр щаутIыпщащ. 1933 гъэм абы Сталиным и цIэр фIащащ. Иджыпсту ар Лихачёвым и цIэр зезыхьэ ЗИЛ заводырщ.
♦1933 гъэм Беломор-Балтие кIэнауэр, Сталиным и цIэр зыфIащар, къызэIуахащ. Абы километр 227-рэ и кIыхьагът.
♦1940 гъэм Молдавскэ ССР-р къызэрагъэпэщащ.
♦1942 гъэм Налшык Дзэ Плъыжьым щхьэкIэ щагъэхьэзырат ткIуаткIуэ къауэу птулъкIэ мин 20.
♦1945 гъэм Потсдам (Германие) щекIуэкIа конференцыр зэхуащIыжащ.
♦1990 гъэм Иракыр Кувейтым теуащ.
♦1995 гъэм «Русское Радио» радиостанцыр къызэрагъэпэщащ.
♦1926 гъэм къалъхуащ совет щIэныгъэлI, инженер цIэрыIуэ, «Рубин» ЦКБ-м и унафэщIу щыта, псыщIагъырыкIуэ аппарат 200-м щIигъум я конструктор нэхъыщхьэ, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Спасский Игорь.
♦1934 гъэм къалъхуащ кхъухьлъатэзехуэ-космонавт, Совет Союзым тIэунейрэ и ЛIыхъужь, СССР-м и Къэрал саугъэтыр зрата, нэгъуэщI къэрал куэдым я дамыгъэ лъапIэхэри зыхуагъэфэща Быковский Валерий.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 24 - 25-рэ, жэщым градус 18 - 19 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
ГушыIэкIэ зымыщIэр IэштIымкIэ мауэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "632.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым щекIуэкIынущ «Rainforest Challenge Russia Caucasus» дунейпсо зэпеуэр
ШыщхьэуIум и 1 - 3-хэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щекIуэкIынущ «Rainforest Challenge Russia Caucasus» дунейпсо зэпеуэм хыхьэ Iыхьэр. А зэпеуэр къалъытэ автоспортым хыхьэ зэхьэзэхуэхэу дуней псом щынэхъ гугъу дыдэхэм икIи къуакIэбгыкIэхэм, мэз Iувхэм автомобилхэмкIэ къыщызэдэжэнымкIэ дунейпсо чемпионатым хуагъадэ.
Дуней псом щыцIэрыIуэ зэпеуэм зэхуишэсынущ бгыхэм щызекIуэным хуэщIа автомобилхэр зиIэ цIыхуищэм щIигъу. Я къару еплъыжыну RFC-м къэкIуэнущ Урысейм и щIыналъэ псоми щыщхэр, апхуэдэуи Армением, Белоруссием, Болгарием, Куржым, Италием, Китайм, Латвием, Литвам, Монголием, Польшэм, Чехием, Эстонием я лIыкIуэхэр.
Спортсменхэр къуршхэр, псыежэххэр, зи лъагагъкIэ зэхуэмыдэ щIыпIэхэр зэпаупщIу ирикIуэнущ нэхъ пасэу яубзыхуа гъуэгуанэм, щэнхабзэ, щIыуэпс нэгузегъэужьыпIэхэр зыхэтым.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "633.txt"
} |
«Iуащхьэмахуэ и уэрдыхъу-2019» зэпеуэм хэтынухэм загъэхьэзыр
Терскол дэт центрым къыщызэхуэса командэхэм зэхьэзэхуэм и Iыхьэ щхьэхуэхэм дызэрыпэлъэщынум зыхуагъэхьэзыр. Абы къыдэкIуэу «АРМИ-2019» къуршыщхьэ зэпеуэм хэтынухэм Iэмал ягъуэтащ блэкIа зэхьэзэхуэхэм хэтахэм яIэщIэкIа щыуагъэ нэхъыщхьэхэм мультимедие форматым иту щыгъуазэ зыхуащIыну. Конкурсым и Iыхьэ щхьэхуэхэм траха сурэтхэмрэ видеофильмхэмрэ наIуэу къагъэлъагъуэ дзэм и спортсменхэм яIэщIэкIа щыуагъэхэри, абыхэм я ехъулIэныгъэхэри.
Къуршыщхьэ подразделенэ нэхъыфIхэр къыхэхыным теухуа зэхьэзэхуэр «Терскол» центрым шыщхьэуIум и 3-17-хэм щекIуэкIынущ. Абы хэта псори Iуащхьэмахуэ и щыгум нэсынущ.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "634.txt"
} |
ХъыбарегъащIэ
Инджылызыбзэр зэвгъэщIэну фыхуеймэ
ИнджылызыбзэкIэ хуиту фыпсэлъэфу фригъэсэнущ Америкэм щылэжьа цIыхухъум. Ар ядэлэжьэнущ сабийхэми балигъхэми.
ФызыщIэупщIэн щыIэмэ, фыпсалъэ хъунущ 8-928-704-09-56 телефонымкIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "635.txt"
} |
Мейкъуапэ къыщыхъуа пелуан
Пауэрлифтингыр, адрейхэм елъытауэ, спорт лIэужьыгъуэщIэщ, ауэ дихьэххэм я бжыгъэм махуэ къэс хэхъуэ зэпытщ. Абы ехъулIэныгъэфIхэр щызыIэрызыгъэхьахэм ящыщщ Европэм щэнейрэ и чемпион, дуней псом тIэунейрэ щытекIуа, ЩIы хъурейм и кубокыр къэзыхьа Хъуажь Юрэ.
Адыгейм и къалащхьэм 1970 гъэм къыщалъхуащ Юрэ. Адрейхэм къазэрыщхьэщыкIышхуи щымыIэурэ къэхъуащ. Пасэу спортым дихьэхьащ, ауэ Адыгейм ар зыми щигъэщIагъуэркъым, ныбжьыщIэхэм я нэхъыбэр апхуэдэщи. Спортым и мастер щыхъуари и ныбжьыр илъэс 24-м нэсауэщ, институтыр къиуха нэужькIэ.
ЩIалэ дыдэу зызрипщыта атлетикэ хьэлъэмрэ двоеборьемрэ ехъулIэныгъэ инхэр къызэрыщемыхъулIэнур Юрэ псынщIэу къыгурыIуащ. Абы ирихьэлIэу къежьат пауэрлифтингыр (щылъу хьэлъэ къэIэтын). Ар иджыри олимп спорт лIэужьыгъуэтэкъым, ауэ Хъуажьым къыхуагупсысауэ фIэкIа пщIэнтэкъым. Юрэ и гур апхуэдизу абы кIэрыпщIати, зэрыдихьэхар имыщIэжу зэман кIыхь тригъэкIуадэрт.
Зыгъэсэныгъэхэм иригъажьэри, мазищ дэкIауэ арат Хъуажь Юрэ Урысей Федерацэм и чемпионатым щыхыхьам. Уеблэмэ, къэралпсо утыку ихьа къудейкъым, атIэ и хьэрхуэрэгъу псоми ефIэкIри, занщIэу дыщэ медалыр зыIэригъэхьащ.
АдэкIэ зэхьэзэхуэ нэхъ иныжхэр къыпэплъэрт. Пэжщ, япэу дунейпсо утыку къыщихьар къехъулIэщакъым – къыхуэхьар ебгъуанэ увыпIэращ. АрщхьэкIэ Юрэрэ и гъэсакIуэ икIи и адэ, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и тренер Хъуажь Мажидрэ абы я лъэр щIигъэхуакъым, атIэ дерс щхьэпэхэр къыхригъэхащ. КъагурыIуащ хуэм-хуэмурэ Iэзагъым хэгъэхъуэн зэрыхуейр икIи, унэтIыныгъэ пыухыкIахэр зиIэ тренировкэхэр нэхъ хьэлъэж зэрыщIыпхъэр.
1995 гъэм Хъуажь Юрэ къэзыцIыху щIагъуэ иджыри щыIакъым, къыкIэлъыкIуэ илъэсым ар псоми яIэтынут. ГъащIэр апхуэдэщ - уи насып къыщIикIынур пщIэнукъым. 1996 гъэм Хъуажьыр япэщIыкIэ аргуэру Урысей Федерацэм и чемпион хъуащ. Абы и хьэрхуэрэгъухэр жыжьэуи къыщылъэщIыхьакъым. Мазэ зыбжанэ дэкIри, Хъуажь Юрэ дуней псом щытепсэлъыхьу щIадзащ пауэрлифтингым мащIэу нэхъ мыхъуми хэзыщIыкIхэр. Ар Европэм и чемпионатым щытекIуащ, килограмм 271-рэ езыр щылъу къиIэтри. Апхуэдэ нэхъапэм зыхузэфIэкIа иджыри къэс континентым къытехъуатэкъым.
Мыгувэу Юрэ фэбжь мащIэ игъуэтащ, ауэ ар зэран къыхуэхъуакъым дунейпсо зэпеуэм хэтынымкIэ. Данием щыIа зэхьэзэхуэ иным абы дыщэ медалыр къыщихьащ. Пэжщ, фэбжьым зыкъригъэщIащ икIи и зэфIэкI псори къызэкъуихыну Iэмал игъуэтакъым. Абы щыгъуэми къыпэлъэщын и хьэрхуэрэгъухэм къахэкIакъым икIи килограмм 252,5-р ирикъуащ дунейпсо чемпион япэу хъун папщIэ. Дыжьын медалыр къэзыхьам къыхуэIэтар килограмм 30-кIэ нэхъ мащIэщ.
Куэдым ямыцIыхуу щыта Хъуажь Юрэ мазэ бжыгъэм къриубыдэу дунейпсо цIэрыIуагъ игъуэтащ. АрщхьэкIэ ар фIыуэ къыщIалъагъур пауэрлифтингым щиIэ зэфIэкIхэм я закъуэтэкъым. Абыхэм хыхьэжат цIыхугъэ ин зэрыхэлъыр. Юрэ щэхут, гугъуехьакIуэт, гуапэт икIи укъэзымыгъэщIэхъунт. Илъагъу хъуртэкъым пцIымрэ фэрыщIагъымрэ, нэпсеягъымрэ Iужэжагъымрэ. Къэралым къыщыпэлъэщын илъэс зыбжанэкIэ щымыIами, Европэм щэнейрэ и чемпионами, дуней псом тIэунейрэ щытекIуами, ЩIы хъурейм и кубокыр къихьами, ар зэрыцIыху къызэрыгуэкIыу къэнэжащ. И хъуэпсапIэт къиIэтхэм я хьэлъагъыр килограмм 300-м нигъэсыну.
1996, 1997 гъэхэм зэкIэлъхьэужьу дуней псом и чемпион хъуа иужькIэ, адэкIэ зыхущIэкъун щымыIэжу къыпщыхъурт. АрщхьэкIэ сыт щыгъуи тезыгъэгушхуэн гуэр къигъуэтырт. 1996 гъэм ар Адыгейм и спортсмен нэхъыфIу къалъытащ.
Хъуажь Юрэ спортым кIасэу хыхьами, щыхэкIыжари зыкъомрэ хэта, текIуэныгъэ инхэр къихьа иужькIэщ. 2012 гъэм ЩIы хъурейм и кубокыр зыIэригъэхьэри, тренер IэнатIэм пэрыуващ, спортсмен хуэдэу къыпхузэщIэкъуэну медаль нэхъыщхьэ псори иIэу. Иджы и зэфIэкIхэмкIэ щIэблэм ядогуашэ, текIуэныгъэ инхэм хуегъэуш.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "636.txt"
} |
Дунейм ехыжащ Лий Адэлджэрий Iэмырбий и къуэр
ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием, Дунейпсо, Къэбэрдей Адыгэ Хасэхэм, КъБР-м Узыншагъэр хъумэнымкIэ, ЩэнхабзэмкIэ, ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэхэм, Урысейм щыпсэу адыгэхэм я лъэпкъ-щэнхабзэ автономием, «Адыгэ псалъэ» газетым, «Iуащхьэмахуэ» журналым я лэжьакIуэхэм гущIыхьэ ящыхъуащ УФ-м, КъБР-м, КъШР-м, АР-м, Дагъыстэным я цIыхубэ дохутыр, медицинэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ЩIДАА-м и академик Лий Адэлджэрий Iэмырбий и къуэр дунейм зэрехыжар икIи абы и Iыхьлыхэмрэ и благъэхэмрэ яхуогузавэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "637.txt"
} |
«Спартак-Налшыкым» 2019 - 2020 гъэхэм иригъэкIуэкIыну зэIущIэхэр
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и «Ипщэ» гупым 2019 - 2020 гъэхэм щекIуэкI зэхьэзэхуэм командэхэр щыджэгуну махуэхэр яубзыхуащ. «Спартак-Налшыкым» а лъэхъэнэм къыпэщылъ зэIущIэхэм нобэ фыщыдогъэгъуазэ:
2019 гъэ
Япэ къекIуэкIыгъуэ
Ещанэ джэгугъуэ
ШыщхьэуIум и 1
(махуэку)
«Черноморец» (Новороссийск) - «Спартак-Налшык»
ЕплIанэ джэгугъуэ
ШыщхьэуIум и 9
(мэрем)
«Спартак-Налшык» - «Краснодар-3» (Краснодар)
Етхуанэ джэгугъуэ
ШыщхьэуIум и 16
(мэрем)
«Волгарь» (Астрахань) - «Спартак-Налшык»
Еханэ джэгугъуэ
ШыщхьэуIум и 24
(щэбэт)
Спартак-Налшык» - «Мэшыкъуэ-КМВ»
(Псыхуабэ)
Ебланэ джэгугъуэ
ФокIадэм (сентябрым) и 1
(тхьэмахуэ)
«Мэхъэчкъалэ» (Мэхъэчкъалэ) - «Спартак-Налшык»
Еянэ джэгугъуэ
ФокIадэм и 8
(тхьэмахуэ)
«Спартак-Налшык» - «Динамо-Ставрополь» (Ставрополь)
Ебгъуанэ джэгугъуэ
ФокIадэм и 14
(щэбэт)
«Интер» (Черкесск) - «Спартак-Налшык»
ЕпщIанэ джэгугъуэ
ФокIадэм и 21
(щэбэт)
«Спартак-Налшык» - «Спартак-Владикавказ» (Владикавказ)
ЕпщыкIузанэ джэгугъуэ
ФокIадэм и 28
(щэбэт)
«Дружба» (Мейкъуапэ) - «Спартак-Налшык»
ЕпщыкIутIанэ джэгугъуэ
Жэпуэгъуэм (октябрым) и 5
(щэбэт)
«Спартак-Налшык» - «Урожай» (Краснодар)
ЕпщыкIущанэ джэгугъуэ
Жэпуэгъуэм и 12
(щэбэт)
«Биолог-Новокубанск» (Прогресс) - «Спартак-Налшык»
ЕпщыкIуплIанэ джэгугъуэ
Жэпуэгъуэм и 19
(щэбэт)
«Спартак-Налшык» - СКА (Дон Iус Ростов)
ЕпщыкIутхуанэ джэгугъуэ
Жэпуэгъуэм и 27
(тхьэмахуэ)
«Легион Динамо» (Мэхъэчкъалэ) - «Спартак-Налшык»
ЕтIуанэ къекIуэкIыгъуэ
ЕпщыкIуханэ джэгугъуэ
ЩэкIуэгъуэм (ноябрым) и 3
(тхьэмахуэ)
«Алания» - «Спартак-Налшык»
ЕпщыкIубланэ джэгугъуэ
ЩэкIуэгъуэм и 10
(тхьэмахуэ)
«Спартак-Налшык» - «Черноморец»
ЕпщыкIуиянэ джэгугъуэ
ЩэкIуэгъуэм и 17
(тхьэмахуэ)
«Краснодар-3» - «Спартак-Налшык»
2020 гъэ
ЕпщыкIубгъуанэ джэгугъуэ
Гъатхэпэм (мартым) и 14
(щэбэт)
«Спартак-Налшык» - «Волгарь»
ЕтIощIанэ джэгугъуэ
Гъатхэпэм и 21
(щэбэт)
«Мэшыкъуэ-КМВ» - «Спартак-Налшык»
ТIощIрэ езанэ джэгугъуэ
Гъатхэпэм и 28
(щэбэт)
«Спартак-Налшык» - «Мэхъэчкъалэ»
ТIощIрэ етIуанэ джэгугъуэ
Мэлыжьыхьым (апрелым) и 4
(щэбэт)
«Динамо-Ставрополь» - «Спартак-Налшык»
ТIощIрэ ещанэ джэгугъуэ
Мэлыжьыхьым и 11
(щэбэт)
«Спартак-Налшык» - «Интер»
ТIощIрэ еплIанэ джэгугъуэ
Мэлыжьыхьым и 18
(щэбэт)
«Спартак-Владикавказ» - «Спартак-Налшык»
ТIощIрэ етхуанэ джэгугъуэ
Мэлыжьыхьым и 26
(тхьэмахуэ)
«Спартак-Налшык» - «Дружба»
ТIощIрэ еханэ джэгугъуэ
Накъыгъэм (майм) и 4
(блыщхьэ)
«Урожай» - «Спартак-Налшык»
ТIощIрэ ебланэ джэгугъуэ
Накъыгъэм и 10
(тхьэмахуэ)
«Спартак-Налшык» - «Биолог-Новокубанск»
ТIощIрэ еянэ джэгугъуэ
Накъыгъэм и 17
(тхьэмахуэ)
«Спартак-Налшык» - «Динамо Ставрополь»
ТIощIрэ ебгъуанэ джэгугъуэ
Накъыгъэм и 24
(тхьэмахуэ)
«Спартак-Налшык» - «Легион Динамо»
ЕщэщIанэ джэгугъуэ
Накъыгъэм и 30
(щэбэт)
«Анжи» - «Спартак-Налшык»
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "638.txt"
} |
КомплексыщIэр нагъэблэгъащ
«Урысей Федерацэм физкультурэмрэ спортымрэ зыщегъэужьыныр» федеральнэ программэ хэхам ипкъ иткIэ, Дзэлыкъуэ къуажэм дащIыхь метр зэбгъузэнатIэ минитIым щIигъу къызэрыкI физкультурэ комплексыщIэ. Проектым ипкъ иткIэ, ар унитIу зэхэтынущ. Зым зыгъэпскIыпIэ щащIынущ, есыпIэм метр 25-рэ и кIыхьагъыу. ЕтIуанэ пэшым спортым зыщыхуагъэсэнущ, абы зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэм еплъхэм я тIысыпIэхэри иIэнущ. ПэшитIым зытIэщIыпIэхэр, псы зыдэгъэжэхыпIэхэр, гъэсакIуэхэмрэ медицинэм и лэжьакIуэхэмрэ щылэжьэну пэшхэр хэтынущ.
Лэжьыгъэхэр IыхьитIу зэпыудауэ къызэрагъэпэщащ. 2018 гъэм блынхэр дращIейри, унащхьэр къытралъхьэжащ икIи а лэжьыгъэхэм сом мелуан 38,7-рэ трагъэкIуэдащ. Дызэрыт илъэсым къэна лэжьыгъэхэм сом мелуан 52,2-рэ текIуэдэнущ. Узыншагъэр щрагъэфIакIуэ физкультурэ комплексыр къызэIуахыну я мурадщ дызэрыт илъэсым дыгъэгъазэм и 31-м.
Нобэм ирихьэлIэу ухуэныгъэ-монтаж лэжьыгъэ псори зэфIагъэкIащ, канализацэмрэ электролинэхэмрэ яукъуэдиящ. Иджыпсту унэр и хъуреягъкIэ зэрахьэ, псымрэ хуабэмрэ щIашэ, ахэр зыхуэфащэ сетхэм зэрыпащIэнум зыхуагъэхьэзыр.
Щокъуий Аминэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "639.txt"
} |
ЩIакхъуэ зэтеупIэщIыкI
Гуэдз хьэжыгъэ хужьыр пIинэу Iэнэм траухуанщIэ, и кур къратхъу. Шхум фошыгъу, шыгъу, содэ, сэхуран дагъэ, джэдыкIэ уда халъхьэри, фошыгъур ткIуху псори зэхагъэзэрыхь, ар хьэжыгъэм хуащIа кумбым иракIэри тхьэвыр япщ. Тхьэвыр кIыхьу ягъэджэрэзри, Iыхьэурэ зэпаупщI, ахэр хупхъэкIэ пIащIэу яху, мм 1,5-2 я Iувагъыу. Адрейхэм нэхърэ нэхъ ину зы тхьэв Iыхьэ яху, Iэнэм тхъу щахуэри ар тралъхьэ. Абы тхъу щахуэ, фошыгъуи трагъэщащэ. Тхьэв яхуа псоми я зэхуакум тхъу щахуэм, фошыгъу дагъэлъалъэурэ лъагэу зэтралъхьэ. ИтIанэ илъабжьэ дыдэм щIэлъ тхьэв иным и кIапэхэр къыдрашейри зэтралъхьа псоми я щIыIум джэдыкIэпскIэ щызэкIэрагъапщIэурэ, а псори тхъу зыщыхуа тебэм хуэсакъыу иралъхьэ, и щхьэм шатэ щахуэ, хьэкулъэм ирагъэувэри и щхьэфэр дыщафэ хъуху (дакъикъэ 20-25-кIэ) ягъажьэ. Хьэзыр хъуа щIакхъуэзэтеупIэщIыкIым тебэм зэрилъу и щхьэфэм псы щIыIэ тIэкIу щахуэ, тебащхьэр трапIэжри нэхъ щабэ хъун щхьэкIэ дакъикъи 10-12-кIэ щагъэт. ИтIанэ Iыхьэурэ зэпаупщIри Iэнэм трагъэувэ. Шей драф, шху, шатэ дашх. ЩIакхъуэзэтеупIэщIыкIыр зэращIыр тхъущIэкIэщ. Тхъур жьымэ, абы мэ гурымыхь къыхех.
Халъхьэхэр:
Гуэдз хьэжыгъэу - г 600, шхууэ - г 300, тхьэвым халъхьэ джэдыкIэу - 1, тхьэвым щахуэ джэдыкIэу - 1, шыгъуу - г 2, содэу - г 4, шатэу - г 25-рэ, фошыгъуу, тхъууэ, сэхуран дагъэу - узыхуейм хуэдиз.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "64.txt"
} |
ЩэнхабзэмкIэ унэщIэ
«Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и щэнхабзэ» къэрал программэм ипкъ иткIэ ХьэтIохъущыкъуей къуажэм дащIыхь цIыху 300-м ятещIыхьа щэнхабзэ унэщIэ.
Метр зэбгъузэнатIэ 500 хуэдиз хъу а IуэхущIапIэм хэтынущ пэIущIэ пэш екIу, концерт гъэлъэгъуапIэ, артистхэм, администрацэм папщIэ пэшхэр. Проектым къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, зыгъэпсэхупIэм Iэмал псори къыщызэрагъэпэщащ зи лъэм щIагъуэу зэримыхьэ цIыхухэри къекIуэлIэфын папщIэ.
УнэщIэм и бетон лъабжьэр ягъэжауэ, иджы блынхэр зэтралъхьэ. IуэхущIапIэр хьэзыр ящIыну я мурадщ дызэрыт илъэсым и щэкIуэгъуэ мазэм къриубыдэу.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "640.txt"
} |
ЩIэблэр щыуджкIэ лъэпкъыр мэгушхуэ
Бадзэуэгъуэм и 31-м Абхъазым и утыкум адыгэ щIалэгъуалэр куэд щIауэ зыпэплъэ «Хэгъэгу джэгушхуэр» щекIуэкIащ.
«Нарт Хэку» щIалэгъуалэ хасэм иджы ещанэу къызэрегъэпэщ апхуэдэ зэхыхьэ дахэ. Къыхэгъэщыпхъэщ, бэрэжьей къэс яублэ адыгэ джэгум ди щIыналъэм ис щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ зэхуишэсмэ, иджырейм Къэрэшей-Шэрджэс, Адыгей республикэхэм, Мэздэгу щIыналъэм щыпсэу адыгэхэр къызэрекIуэлIар.
Нэхъыжьхэу Думэныщ Iэулэдин, IутIыж Мэжид, Битокъу Беслъэн сымэ я пашэу, я нэIэ щIэту екIуэкIащ ар.
«Пшыналъэ», «Уэредадэ», «Бзэрабзэ» гупхэм, пшынауэ Iэзэхэу Иуан БетIалрэ Тхьэлыджокъуэ Сюзаннэрэ я пшынэ макъ бзэрабзэм джэгубгъум Iутхэм я мызакъуэу, къалащхьэ хьэблэр зэрыщыту игъэуджу къыпщигъэхъурт.
Джэгур зэрагъэкIуащ а Iуэхум хуэIэижь хъуа щIалэ жанхэу Нэхущ Тимур, НакIэ Аслъэн, Битокъу Науркъан сымэ.
Пасэрей адыгэ джэгукIэ хьэлэмэтхэр къызэхуэсахэм ягу къигъэкIыжащ, зэпеуэ гъэщIэгъуэнхэри иригъэкIуэкIащ джэгуакIуэ ЦIыпIынэ Идар.
Абхъаз утыкум щызэхуэса щIалэгъуалэм уахэплъэныр гухэхъуэт, къызыщыхъуни щыIэщ а ныбжьыщIэхэр къафэм зэхуишэсауэ - хьэуэ, ахэр зэхуэзышэсар я адыгэлъырщ, я адыгэгурщ. Абы и щыхьэтт а утыкум щыплъагъу хьэлымрэ щэнымрэ, абы щызэхэпх адыгэбзэ къабзэр, зэхущытыкIэ гуапэр. ЩIэблэр щыуджкIэ лъэпкъыр мэгушхуэ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "641.txt"
} |
Шорэ Туркан: «Ину фIыщIэ пхузощI, кино»
Хъун Эдиз и гъусэу «Пщащэ ныбжьыщIэ» фильмым хэтщ. 1963 гъэ
Тыркум щыцIэрыIуэ, адыгэ лъэпкъым къыхэкIа актрисэ Шорэ Туркан и ныбжьыр илъэс блыщI ирикъуащ. Абы теухуа тхыгъэхэр мызэ-мытIэу тетащ ди газетым. Ауэ иджы «Си Киномрэ Сэрэ» фIэщыгъэр иIэу и гъащIэм теухуауэ къыдигъэкIа тхылъым зи гугъу щищIхэм фыщыдгъэгъуазэмэ ди гуапэу тыдодзэ тырку актрисэм, адыгэ бзылъхугъэм теухуа мы тхыгъэр.
Шорэ Туркан 1945 гъэм мэкъуауэгъуэм и 28-м Истамбыл къыщалъхуащ. «Тырку кином и сулътIан» цIэ лъапIэр къыхуагъэфэщауэ, псоми къацIыхуу икIи пщIэшхуэ къыхуащIу апхуэдэщ ди лъэпкъэгъу бзылъхугъэр. Ар кином и дунейм щыхыхьар 1960 гъэращ, япэу зыхэтар «Къуажэм фIыуэ щыслъэгъуащ зы пщащэ» фильмращ. Туркан и япэ саугъэтыр - «Дыщэ ТIамыр» (Апельсин) 1964 гъэм Анталие щекIуэкIа фестивалым къыщратащ «ГъащIэ дыдж» фильмым щигъэзэщIа ролым щхьэкIэ, зи зэфIэкIыр нэхъ ин актрисэу къалъытэри. А саугъэт дыдэр 1968, 1987, 1994 гъэхэми къратащ, апхуэдэуи «ИгъащIэкIэ щIыхь зиIэну актрисэ» саугъэтыр 1996 гъэм къыхуагъэфэщащ. КъищынэмыщIауэ, Адана щекIуэкIа «Дыщэ шылащхьэ фестивалми» 1973 гъэм цIэ лъапIэ къыщыфIащащ. Псори зэхэту къапщтэмэ, апхуэдэ саугъэту 20-м щIигъу иIэщ абы.
Телефильму, сериалу 222-м щыджэгуащ Шорэ Туркан, абы и лъэныкъуэкIэ фильм нэхъыбэ дыдэм хэта актрисэ дуней псом щыхъуащ. 1971 гъэм абы иригъэщIащ езым и цIэр зезыхьэ пэщIэдзэ еджапIэ. Туркан ящыщщ езыр режиссёру фильмым хэта актрисэ мащIэм. 1972, 1973, 1976, 1981 гъэхэм фильмиплI трихащ Шорэм, езыр режиссёру икIи роль нэхъыщхьэр щигъэзащIэу.
Шорэ Туркан и сабиигъуэр
«Вы хъунур шкIэ щIыкIэ къыбощIэ» зэрыжаIэщи, Шорэхэ япхъу Туркани зы бэлыхь зэрыхъунур къыумыщIэнкIэ Iэмал иIэтэкъым, абы и сабиигъуэм дунейр зэрызыхищIэу щытамрэ дахагъэм гу зэрылъитамрэ тепщIыхьмэ. Мис абы и сабиигъуэм и нэ дахитIым ялъагъуфа телъыджэр, и сабиигу хей къабзэм зыхищIэфар:
«Зы щIымахуэ пщэдджыжьщ, даущыншэрэ гупсэхугъуэу... Ди унэ балконым сытетщ, уафэр щIыIэ мыл джейщи, содыкъ. Ауэ уафэ щIыIэр си жагъуэкъым, сфIэфIщ. Си нэр здынэплъысым къиубыд теплъэгъуэхэм си псэр яхьэхуауэ, си гур сIэпах. Уафэ щIэншэ, гъунэншэ дахащэм къафэ дахэ къыщащI хуэдэу, пшэ хужьыфэ-гъуабжафэхэр хуэм цIыкIуурэ щос. Зыр зым зыхуагъафIэу, IэплIэ зэхуащIыным хуэпабгъэ хуэдэу зызэхуаший, уэздыгъей жыг кIыхьышхуэхэм уэшх ткIуэпсхэр, налкъутналмэс зырызу фIэкIа умыщIэну, къудамэ псыгъуэхэм къаполыдыкI... АдрыщI къыщежьа кхъухьыр, къыдригъэхуей тхъурымбэ хужьыбзэхэр зэридзэкI-зэринэкIыурэ блосыкI... КъыпхуэмыIуэтэну теплъэ телъыджэщ. А теплъэ дахащэхэр кино теплъэгъуэхэм щыслъагъу хуэдэу си нэгу къыщIызогъэувэ».
Апхуэдэу къыщIедзэ Шорэ Туркан и гукъэкIыжхэм ятриухуа тхылъыр.
Ар тхылъышхуэщ, напэкIуэцI 400-м нэблагъэу. Туркан абы къыщеIуатэ кино гъуазджэм епха хъуа и гъащIэр, абы ныбжьэгъу къыхуищIахэр, фIыгъуэ-дахагъэхэр, гукъэкIыжхэр, тырку кином къикIуа гъуэгуанэр, абы зэрызиужьар, нэгъуэщIхэри.
Шорэ Туркан и адэшхуэ Мурат Тыркур и щхьэхуитыныгъэм щыщIэзэуа 1919 - 1922 гъэхэм дзэпщ пашэт, Истамбыл-Iэюб районым щыкъулыкъущIэт. Абы и дзэпщ джатэр иджыри ихъумэу жеIэ Туркан. Актрисэ цIэрыIуэм и адэшхуэм и анэм и цIэр Гуащэхъант.
Туркан и адэшхуэм и унагъуэм щIалищрэ зы хъыджэбзрэ яIэт. Езым и адэ МирIат-Хъалиди, и адэ къуэш нэхъыжь Адили полицэм хэтт. Адрей и адэ къуэш нэхъыщIэ Ридуани политикт, парт гуэрым щылажьэрт. Туркан и адэ шыпхъу Надири егъэджакIуэт, иужькIэ лIы дэкIуэри, и унэцIэр Уарлы хъуащ. ЗэкъуэшитIымрэ я шыпхъумрэ я адэм и унэжьу щыта, къатищу зэтетым щызэдэпсэухэрт - зы къатым Ридуан, зым Надирэ, зым Туркан и адэ-анэр, Адил щылажьэ щIыпIэм щыпсэурт.
Хъыджэбзым и ныбжьыр илъэсибл ирикъухукIэ унагъуэшхуэр а унэм щызэдэпсэуащ. Ридуан быниплI иIэти, абыхэмрэ Турканрэ зэрыгъэбзаджэрэ, зэрыгъэтхъэжу щызэдэпсэурт, зыгъэфIэнрэ къащхьэщыжынрэ я куэду. Пщащэр илъэсибл ирикъуа къудейуэ, и адэр и шыпхъумрэ и къуэшымрэ ящыIейри яхэкIащ, а район дыдэм нэгъуэщI унэ бэджэнду къыщищтэри, абы Iэпхъуащ. Абдежым щиухащ Туркан и сабиигъуэ тхъэгъуэр.
Шорэм и анэ Сау Мэлихьэри Салоникхэм къиIэпхъукIа адыгэ унагъуэм япхъущ. Мэлихьэ и адэ Шыкури лIы зэкIужу щытащ, сыт хуэдэ гупми къахэщу.
Туркан и адэм унагъуэр тыншу игъэпсэуну хущIэкъурт, ауэ полицэм къыщихь лэжьапщIэмкIэ ар зэрыхуейуэ хузэфIэкIыртэкъым. Iулъхьэ жыхуаIэр хьэрэмти, ягу къэкIыххэртэкъым. Абы къыхэкIкIэ, Туркан и анэри лэжьэн хуей хъуащ. Хъыджэбз цIыкIур пэщIэдзэ еджапIэм щыщIэтIысхьам къыдэIэпыкъуни, тезыгъэуни, зыгъэгушхуэни игъуэтыртэкъым - и адэр полицэм хэтти, щыкIуэри къыщыкIуэжри убзыхуатэкъым, и анэми лэжьыгъэр щиухыр гувауэт. ЕгъэджакIуэр нэфIкIэ къеплърэ къедэхащIэмэ, арат и гурыфIыгъуэр. ПэщIэдзэ еджапIэм щIэтIысхьа къудейуэ, Тырку Парламентыр къыщызэIуах махуэм хъыджэбз цIыкIу гуэр усэ кърагъэджэн хуей мэхъури, Туркан къыхах. Абы нэхъ Iуэхушхуэ дунейм темыт хуэдэу къыщыхъуу, Туркан усэ кIыхьышхуэм къызэфIэмынэу, дахэу къоджэри, еджапIэми къыщацIыху, фIыуэ къыщалъагъу мэхъу. Музыкэми хэзагъэу, къэфэнми хуэIэзэу, сурэт щIыни ифIэфIу апхуэдэт Шорэхэ я пхъур, еджэнымкIи зыри зытригъакIуэртэкъым. Етхуанэ классыр къыщаухым щыгъуэ зы пьесэ ягъэувати, абыи роль щигъэзэщIащ Туркан.
Унагъуэм гурыфIыгъуэ имылъмэ…
ЕкIуэкIыурэ 1954 гъэм Туркан и шыпхъу нэхъыщIэ Назан къалъхуащ. Абы тIэкIу тригъэу пэтми, адэмрэ анэмрэ зэзэгъыркъым, куэд дэмыкIыу зэбгъэдокIыжхэр. Апхуэдэм деж зэрыхъу хабзэу, сабиитIыр анэм къещтэри, нэпс-IупскIэ зэрипIыным хущIокъу. Адэм зегъэгусэри зегъэбзэхыпэ. Абы иужькIэ зэи къалъы-гъуэзэжыркъым. И адэ къуэш, адэ шыпхъухэри зэрызэщыIеящи, апхуэдабзэщ.
Гугъуехьышхуэ хэту псэуахэщ. Назанрэ Турканрэ зэхуэгумащIэу, зэхуэзэшу, зэрымылъагъумэ, зэхуэлIэу жыхуаIэм хуэдэу, зэхущытщ. Туркан и анэр иужькIэ лIы дэкIуэжри, аргуэру зы хъыджэбз къилъхужат. Аращ я шыпхъу ещанэр. Туркан и адэми нэгъуэщI фыз къишэжри, абыхэми зы щIалэ къахэхъуат, ауэ ар куэдрэ псэуакъым, пасэу дунейм ехыжащ.
Кином хуэзышэ япэ лъэбакъуэхэр
Туркан и адэшхуэм деж щыIэу зы пщыхьэщхьэ пшапэзэхэуэгъуэу щхьэгъубжэм щыдэплъым, цIыхухэр зэрехьэхыу къелъагъу, адрей махуэ къызэрыгуэкIхэм емыщхьу. Езыри абыхэм яхыхьэну, здэкIуэр зригъэщIэну хуей щхьэкIэ, и закъуэу яутIыпщыркъыми, гъунэгъухэм я гъусэу макIуэ. Езым къеIуэтэж:
«... Уэздыгъэ нэхушхуэ щэджащэхэм жэщыр махуэ дыгъэпс хуэдэу нэху къащIауэ зы утыкушхуэ дыхуозэ. ЯпэщIыкIэ си нэм къыфIэнэр зы цIыхубз дахащэ гуэрым и напэщ, мелыIыч напэщ, тхьэIухудщ. Нэхухэр телъалъэу зеплъыхь, уафэм доплъей. Адрейхэм иужькIэщ гу щалъыстэр, зопсалъэхэр, зыгуэрурэ защI. ЗищIысыр къызгурыIуэщатэкъым абы щыгъуэ, ауэ кинофильм трахыу, а цIыхубз дахащэри актрисэ цIэрыIуэ Нур Мухьтерэму къыщIокI. Псори абы йожалIэри, и Iэ щIэдзауэ и сурэт къыIах. Сэри чэзум сыхоувэри, и сурэт къыIызох.
ЯфIэгъэщIэгъуэну абы еплъхэм я япэ дызэм (рядым) сыхэтщ. Кинофильмыр тезыххэм ящыщ гуэрхэр зэзэмызэ зыкъагъазэрэ къызэплъу, зым адрейм сригъэлъагъуу гу лъызотэ. Ящыщ зыр къызбгъэдохьэри, зыгуэрхэр къызжеIэ. СымыцIыху хамэм псэлъэгъу сыхуэхъуу сесакъыми, сопIейтей, къызжиIэхэр къызгурыIуащэркъым. Си гур си бгъэм къыдэлъэтын хуэдэу къоуэ, сыщтэIэщтаблэу сыщIопхъуэжри, си адэшхуэ-анэшхуэм я пэшым лъагэу щызэтелъ уэншэкухэм захызодзэри, гъуджэр сIыгъыу сызоплъыж, си щхьэцхэр зэхэзэрыхьауэ солъагъу. Гъуджэр зэм жыжьэу IузогъэкIуэт, зэм гъунэгъу зыхузощIыж. Сызыхэта щтэIэщтаблагъэм къыхэкIыу, си нэкIущхьэхэр нэхъ плъыжь къэхъуащ. Си набдзэхэм, си нэхэм, си Iупэхэм хуэплъэу соплъри, сызэрыдахэр зыхэсщIэу, цIыхухэр къыщIызэплъыр къызгурыIуэу щIызодзэ.
А махуэм кинофильм щытрах утыкум жэрыжэкIэ сыкъижыжу сыкъыщIэпхъуэжа щхьэкIэ, зы илъэс фIэкIа дэмыкIыу сегупсыс хъуащ фильм техыпIэм сыкъыщыхута зэрыхъунум. Кином и къару щэхум ситхьэкъуауэ, сиумэхъауэ, малъхъэдисым хуэдэу сызыщIишэрт.
Абы иужь махуэ зыбжанэ дэкIауэ, Фатихь районым дэт гъэмахуэ кино зэIухам дашэри, и пэм къыщыщIэдзауэ, и кIэм нэсыху зы кинофильм сыщоплъ япэу. Фильмым и цIэр «МафIэс къэхъуащ». Нэхухэр ягъэункIыфI. Фильмым щIедзэ. ТIэкIу докIри, псори зэуэ зэдогъ, зэдодыхьэшх, фильмым итхьэкъуащи, нэгъуэщI дуней щыIэу ящIэжыркъым. ХьэгъуэлIыгъуэ гуэр, пшыхь гуэр ирагъэкIуэкI хуэдэщ. Сэри сыхэтщ а дуней щIэращIэм, Iупхъуэ хужьым къытридзэ драмэм сыхэтщ, си нэм нэпс къыщIож. Унэм сыкъэсыжыху сымыувыIэжыфу сыгъащ. Ауэрэ кинор си гупсысэм, си гулъытэм, си зэхэщIэм къыхэпщIэу щIедзэ.
Си ныбжьэгъу хъыджэбзхэмрэ сэрэ артист зэкIуж цIэрыIуэхэм датхьэкъуауэ дателIэу, ахэр зэпэдубыду щIыдодзэ.
Щэбэт-тхьэмахуэхэм си анэм деж сокIуэжри, си шыпхъу цIыкIум сыдоджэгу. Си анэр зыщIэс унэр зейр Йылдыз Iэмэл жаIэу зы актрисэ цIэрыIуэ гуэру къыщIокI. Ар ныуэжь хъуа и анэр и гъусэу нэгъуэщI къатым тесщ, дэ илъабжьэм дыщопсэу.
ЦIыхум и гъащIэр зыхуэзам щиубзыху щыIэщ. Си анэм нэгъуэщI унэ къищтэ хъунут, ауэ сэ кино дунейм сыхэзышэну къару щэхур къыхэIэбагъэнт. Ар сэ си натIэм къритхагъэнт.
Ищхьэм тес Йылдыз Iэмэл деж сокIуэ зэзэмызэ. Хуабжьу фIыуэ сыкъелъагъу, сэри абы си шыпхъу нэхъыжь хуэдэу сыхущытщ, сохъуапсэ, упхырыплъу нейлон лъэпэд зэрызыщитIагъэм, зэрызилэм сыдихьэхауэ соплъ... НыбжьыщIэщ, дахащэщ, узэгуэкIуэнщ, цIэрыIуэщ. Махуэ къэс Бейогълу районым (кином и центрым, артист псэупIэм) макIуэ. Зэи сымылъэгъуауэ, ауэ сызыщIэхъуэпс дунейм теухуауэ гъэщIэгъуэн къысхуеIуатэ.
Зы фильмыщIэ трахыну щыщIидзэ махуэ гуэрым сэри сыздишэну си анэм хуит сыкърегъэщI. Йылдыз Iэмэл и Iэпэр сIыгъыу унэм сыздыщIэкIым, сча лъэбакъуэхэр сэ кино дунейм сыхэзышэ япэ лъэба- къуэу къыщIедзыж...
А махуэм Йылдыз Iэмэл сыздиша фильм техыпIэм къыщыхъу-къыщыщIэр къызгурымыIуэу, зы лъэныкъуэ сетIысэхауэ зысплъыхьырт. ЦIыхухэр адэкIэ-мыдэкIэ зежэрт, уэздыгъэ инышхуэхэр зэрахьэрт, кIапсэ кIыхьышхуэхэр щIым теукъуэдият. Гу лъызотэ зэзэмызэ зыгуэрхэр къызэрысхуеплъэкIым.
Иужьрей махуэм сымыцIыху лIищ ди бжэIупэм деж си анэм къыщепсалъэу солъагъу, сэ си гугъу зэращIыр къызгуроIуэ. Си гур къилъэтын хуэдэу къоуэ. Зы кинофильм гуэрым сыщыджэгуну хуит сищIыну, си анэм къелъэIуу аращ. Псалъэмакъыр кIыхьлIыхь мэхъу. Зыкъезмыгъэлъагъуу щIыхьэпIэм деж зыщызогъэпщкIури, си гур къилъэтыным хуэдэу содаIуэ, си анэм яжриIэнур къэсщIэным сыщIэбэгыу. Жэуап пыухыкIа яритыркъым си анэм. ЗэрыжаIэмкIэ, си анэм «хъунщ» жиIэу щытмэ, ди унэм ахъшэ лей къихьэнущ, гугъуехь дызыхэтым кIэ игъуэтынурэ дытыншыжынущ. Ауэ сэ соджэ, фIыуэ соджэ, еджапIэр хыфIэздзэ хъунукъым, жэщи махуи ущагъэIэу еджапIэ щыIэщи, абы сагъэкIуэну унафэ ящIагъэххэщ.
Си къэкIуэнур си анэм къыжьэдэкIыну псалъэ закъуэм епхащ. Махуэ зы-тIукIэ йогупсысри, си анэм «хъунщ» яжреIэ фIэмыфIыщэу. А «хъунщ» псалъэм си гъащIэ псор нэгъуэщIым хуеунэтI. Си анэм ищIа унафэм щхьэкIэ сыгуфIэнуми, сышынэнуми, сыгужьеинуми сымыщIэ... Ауэ си щхьэм упщIэ куэд къотаджэ. Сэ си гуапэу, сфIэфIу соджэ. Иджы актрисэ сыхъуну ара? Сэ абы сыхуей, сыхуэмей?.. Фильм техыпIэм сынэсыху, апхуэдэ упщIэхэр си щхьэм щызэрызохьэ».
Апхуэдэурэ Шорэ Туркан кином и япэ лъэбакъуэр щеч. КъыжраIэр егъэзащIэ, зэрыжаIэу зещI, зи роль игъэзащIэ пщащэм и пIэм йоувапэри, апхуэдабзэу мэпсэу. Фильм техыпIэм щигъэкIуа япэ махуэр мыпхуэдэу къеIуэтэж езым: «Iуэхуу сщIэм и уасэр, и уэимагъыр сщIэркъым, зы пщэрылъ сиIэ хуэдэу зыхэсщIэркъым. СхузэфIэкIын, схузэфIэмыкIын? Апхуэдэ гупсыси, шыни, ерыщагъи, сыздынэсын хуей зы щIыпIэ гъэнэхуаи сиIэкъым. Абы къыхэкIкIэ, камерэ пащхьэм зыкIи сыщыгужьеякъым, сыщыпIейтеякъым, схэлъу къыщIэкIа сэнауш къызэрыгуэкIым и фIыгъэкIэ, къызата ролыр тыншу, гупсэхуу згъэзэщIащ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, роль згъэзащIэркъым - а махуэм сэ зэрызысщIын хуейуэ къызжаIэхэр сэ си гъащIэм щызгъэзэщIа Iуэхугъуэ къызэрыгуэкI гуэр хуэдэу къысщохъу».
«Къуажэм фIыуэ щыслъэгъуащ зы пщащэ» фильмыр щытрахым абы хэт артистхэр куэду къеплъащ хъыджэбз цIыкIум, абы и дахагъым дихьэхащ, ролыр зэригъэзащIэр, псынщIэу зэрыхэгъуэзар яфIэгъэщIэгъуэн хъуащ. Езым зэхимых я гугъэу, «ар зэрыдахэ, сэнаушышхуэ зэрыхэлъыр» псалъэхэр къыхужаIэу зэхихыхукIэ, дауи, и гуапэ мэхъури, нэхъри тогушхуэ. Фильмыр къагъэлъэгъуа нэужь, критикхэм псалъэ гуапэхэр къыхужаIэ.
Кинофильм техыныр псынщIэу зэфIэкIыркъым, зэман куэд ехь. Япэ махуэхэм фильмри тесхынщ, еджапIэми сыкIуэнщ жиIэу щытамэ, ар зэрымыхъунур къыгурыIуэу щIедзэ. И егъэджакIуэхэм хъыбар къыхурагъэхь, фIыуэ зэреджэм щхьэкIэ еджэныр хыфIидзэн дэнэ къэна, Iэпэдэгъэлэл ищI мыхъуну къыхуагъэув. Езыми хуабжьу фIэфIщ еджэну, и ныбжьэгъухэр, и егъэджакIуэхэр и гум къокI, абыхэм яхуозэш. Сытми, еджапIэр хыфIидзэну хуейкъым. АрщхьэкIэ, а тIур хузэдэхьыркъыми, хыфIидзэн хуей мэхъу, и гур къеныкъуэкъуми. Экзамен итурэ еджэ зэрыхъунур иужькIэ къыщищIэм, тIэкIу и гур псэхуауэ актрисэ гъуэгуанэм тоувапэ.
И анэри Iэнкунщ, ярэби фIы сщIэуэ пIэрэ, хъыджэбз цIыкIум си ягъэ езгъэкIыу пIэрэ, жиIэу. И адэшхуэри арэзыкъым, ипхъуми и пхъурылъхуми закъыхуегъэгусэ, и пхъурылъху дахэ цIыкIур еджэу цIыхушхуэ хъуным и пIэкIэ, «артист» зэрыхъур и напэм къригъэкIуркъым.
Куэд щIауэ зэмыфIыж и адэ къуэшхэм я нэхъыщIэри къэгубжьауэ зы махуэ гуэрым къокIуэри, анэм пхъашэу къопсалъэ, къошхыдэ, «ддэнукъым ди пхъур актрисэ пщIыну» жеIэ, «е актрисэ умыщIу мыхъуну щытмэ, ди унэцIэр зевмыхьэ, фхъуэж, нэгъуэщI унэцIэ къафщтэ!».
Зэанэзэпхъум я фIэщу нэгъуэщI унэцIэ къалъыхъуэу щIадзэ - Гъагъэти, Розэти, Нэхути, Нурти, Дыгъэти, Мазэти... Ауэ езыхэм зыгуэрым трамыубыдэ и пэ, фильмыр тезыха фирмэм афишэхэр трыригъэдзауэ, блын куэдым кIэрагъэпщIауэ къыщIокIри, хуей-хуэмейми, Шорай унэцIэр зэрехьэ икIи иужькIэ апхуэдэу зэрыхъуар езыми хуабжьу и гуапэ мэхъуж, ари Тхьэм и унафэу къелъытэри, ину шыкур хуещI.
Адрей и адэ къуэш нэхъыжьми и гуапэтэкъым Туркан актрисэ зэрыхъуар. Ар полицэ тхьэмадэти, Анадолэм и къалэ зэхуэмыдэхэм къулыкъу щищIэрт. Туркан а къалэ дыдэм фильм щытрихми, зэи къылъыгъуазэртэкъым. Илъэс зыбжанэ дэкIауэ, Туркан и адэ къуэш нэхъыщIэ Ридуан (ди унэцIэ зепхьэу ддэнукъым жиIэу, и анэм къешхыдэгъам) и къуэрылъху цIыкIум махуэшхуэ хуагъэлъапIэу абы хэтыну Туркан макIуэ. Пэшым зэрыщIыхьэу хьэщIэхэм къацIыхури, Iэгуауэшхуэ къыхуаIэт. Сабийр зыхэлъ пIэм щыбгъэдыхьэм, и адэ къуэш Адилыр елъагъу Туркан, Iэгуауэ макъри зэпыуркъым. Илъэс куэд блэкIами, зэхуэмызами, актрисэ зэрыхъуар ямыгуэпами, иджы цIыхубэм Iэгуауэшхуэ зыхуаIэт япхъу Турканым зэрыригушхуэр и плъэкIэм къыбжеIэ. Хуабжьу я гуапэу IэплIэшхуэ зэхуащIри, зокIужхэр.
Шорэ Туркан и лэжьыгъэр гъэщIэгъуэн защIэ пэтми, псори къэтIуэтэфынкъым, ауэ иджыри ди щIэджыкIакIуэхэм нэхъ гукъинэж къащыхъуну ди гугъэ теплъэ гуэрхэм я гугъу тщIынщ.
Шорэ Туркан 1972 гъэм зы кинофильмым здыхэтым, абы и кIэухым деж шым шэсу и псэлъыхъум дыщIэпхъуэн хуейт. АпщIондэху шым хъарзынэу тесарэ пэт, абдежым зытес шыгъажэшым нэгъуэщI зыш къыдэжэ хуэдэу къыщыхъущ, уэщIэ-дэмыщIэу щIэбгъунлъщ, щIэпхъуэри, Туркан къридзыхащ, и пщэ гурыгъыр зэриудащ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, ажалым къелащ. Абы иужь зэман куэдкIэ кино Iуэху зэрихуэжакъым. Ауэ кином уитхьэкъуа нэужь, уи пщIыхьэпIэми ар хэтынущ.
Зы махуэ гуэрым газетым зы хъыбар къыщоджэ Туркан. Абы зэритымкIэ, зы щIалэ гуэрым ахъшэ къигъэхъэну, и унагъуэр тыншу игъэпсэуну и гугъэу нэмыцэм лэжьакIуэ макIуэ, и щхьэгъусэр къуажэм къыденэри. Зэман дэкIауэ и щхьэгъусэм псалъэмакъ трагъэIукI епцIыжауэ, щIасэлI иIэ хуэдэу. Ар щIалэм зэхехри, и щхьэгъусэр иукIыу и напэр игъэкъэбзэжын и гугъэу машинэм зредзэри, Тыркум къэкIуэжыну къожьэ. Ауэ гъуэгум машинэ зэжьэхуэм щыхокIуадэ.
Хъыбар гуузым Туркан
режиссёр ещI
Къызэджа хъыбар гуауэм куэдым ирегъэгупсыс Шорэ Туркан, и пщэ зэрыудар игъэхъужу здыхэлъым. «Мыбы зы кинофильм хъарзынэ къыхэпщIыкI мыхъуну пIэрэ?» - йогупсыс ар. Езым дзыхь зыхуищI режиссёр гуэрхэм захуигъэза щхьэкIэ хъуркъым, е нэгъуэщI Iуэху яIэу къыщIокI, е щхьэусыгъуэ гуэркIэ ядэркъым. И ныбжьэгъу гуэрым трегъэгушхуэ, езыр режиссёру а фильмыр трихыну.
Къапщтэмэ, а илъэсхэм абы тегушхуэгъуафIэтэкъым, апхуэдэ кинофильм тезыха бзылъхугъэ щыIэтэкъым, щыIэми мащIэ дыдэт. Режиссёр IэнатIэр хъулъхугъэ IэнатIэщ, бзылъхугъэр абы щIыхыхьэн щыIэкъым... Арат жаIэр. Ауэ хъунукъым, пхуэщIэнукъым жаIэхукIэ, Туркан нэхъри хуэерыщ мэхъу а Iуэхум, адыгэкъэ!.. Ар зы. ЕтIуанэрауэ, фильмыр зи мылъкукIэ трезыгъэхыну и ныбжьэгъури хуабжьу щIэгъэкъуэн къыхуохъу, трегъэгушхуэ: «УкъимыкIуэт, умышынэ, фильмыр тепхрэ, мыхъуу щытмэ, зыми езмыгъэлъагъуу згъэсыжынщ», - къыжреIэ.
Туркан, къызэджа хъыбарыр апхуэдизкIэ и гум щIыхьати, а ролыр и псэм зэрыхэлъым хуэдэу зыми хуэмыгъэзэщIэну къыщыхъурт. Арати, и пщэ гурыгъ зэрыудар иджыри мыхъужыпами, дохутырхэм къыхуамыдэми, игъащIэм игу къэмыкIа, зыхуемыджа режиссёр IэнатIэ хьэлъэм пэрыувэн, абыи къыщымынэу, роль нэхъыщхьэри дигъэзэщIэн хуей мэхъу.
Шорэ Туркан триха, езыри зыхэта фильмыр щIыпIэ куэдым щагъэлъэгъуащ. Ар Москва къашауэ зэрыщытари гукъэкIыж дахэу етхыж актрисэм.
«Кином хилъхьа гъащIэ Iыхьэм, и гуащIэм къыпэкIуэ пщIэр псэууэ илъагъужыну зи насып къихьа гъуазджэрылажьэ насыпыфIэ мащIэхэм сащыщщ сэ.
Ину фIыщIэ пхузощI, кино, ину фIыщIэ...» – еух тхылъыр абыкIэ.
Шорэ Туркан хуабжьу фIыуэ ялъэгъуащ, ягъэфIащ, ягъэлъэпIащ, ауэ езыр зэи щыкIакъым, удэфакъым, фIыуэ къэзылъэгъуахэм зэи къахуеплъыхакъым, кинор игъэбжьыфIа пэтми, кином зэрыдэбжьыфIар зэи зыщигъэгъупщакъым.
Туркан илъэс 32-рэ ирокъу.
Кремлым щохьэщIэ. Къыбгъэдэтыр киноактрисэ цIэрыIуэ Лолобриджидэ Джинэщ.
Москва, 1973 гъэ
Илъэс 17-м итщ.
1970 гъэ
1973 гъэ
И адэ Шорэ Хъалид. 1948 гъэ
И анэ Сау Мэлихьэ. 1946 гъэ
И адэшхуэ Шорэ Мурат. 1925 гъэ
И шыпхъу Шорэ Назан. 1976 гъэ
Шорэ Туркан цIыхухэм ягъэлъапIэ. Истамбыл, 2015 гъэ
Уэзэн Мухьэрэм.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "642.txt"
} |
Иужьрей адыгэ джэгуакIуэ Мыжей Сэхьид
Зи IуэхущIафэкIэ, жыIэгъуэкIэ, псэукIэкIэ лъэпкъ тхыдэм, цIыхугухэм фIыкIэ къинэжа иужьрей адыгэ джэгуакIуэ Мыжей Сэхьид псэужамэ, мы махуэхэм и ныбжьыр илъэси 170-рэ ирикъунут.
ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэкIэ, ар 1849 гъэм дунейм къытехьащ. Адыгэ лъэпкъым и щхьэ кърикIуа гуауэшхуэхэу Кавказ зауэжьыр, ИстамбылакIуэр, революцэр, граждан, дунейпсо зауэхэр илъэгъуащ. Абыхэм япсыхьауэ арагъэнт - ар къэдзыхауэ зыми илъэгъуакъым, гуфIэгъуэм, псэуныгъэм хуэунэтIауэ дунейм тетащ.
Сэхьид къыщалъхуар Къэрэшей-Шэрджэсым хыхьэ Инжыджышхуэщ. Абы и адэ МытIырэ пхъащIэ Iэзэу и цIэр жыжьэ Iуат. Гу щищIкIэ Iуащхьэм дишт, къриутIыпщэхырти, еплъырт: гур мыкъутэу, и шэрхъ щIэмыхуу къежэхамэ, ищэнуми, итынуми, къихъуэжынуми итIанэт и унафэ щищIыр. ХьэтIохъущыкъуей къуажапщэм МытIырэ и Iуащхьэ ноби иIэщ. Абдеж дыдэм нэгъуэщI щIыпIэцIэхэми ущрохьэлIэ: МытIырэ и псынэ, МытIырэ и щIыт. Япэрей Хьэбэз лIыжьхэм нобэми нэщэнэу яIэщ: «Гъатхэм деж МытIырэ и псынэр къыдэкIуеямэ, гъэр бэв хъунущ».
Къамылапщэ Iэзэу щытащ Сэхьид и адэ къуэш Къари . Хабзэм ипкъ иткIэ и адэ къуэшыр здэщыIэ джэгум езы Сэхьид Iухьэну хуиттэкъым. Джэгу гуэрым хэту Къарэ ягъэшхэну щыщIашэм, Сэхьид и ныбжьэгъухэр Къарэ къелъэIуахэщ, «Хъунумэ, мыдэ зы щIалэ едгъэпщэнут», - жари. Сэхьид къамыл епщэу япэу зэхэзыха Къарэ къэтэджщ, къыщIэкIри: «Нобэ щыщIэдзауэ си къамылыр согъэтIылъыж», - жери и шынэхъыщIэм джэгу утыкур IэщIилъхьэжат.
Сэхьид зи гуфIэгъуэ иIэтыр ехъулIауэ, Тхьэр къыхуэупсауэ къалъытэрт, ар зыхэмыт джэгур хъуауэ ябжыртэкъым. ДжэгупщIэу хуагъэув хабзэт хъурыфэ пыIэ, къамэ, шыщIэ е IэщIэвыщIэ. Ауэ джэгуакIуэ IэщIагъэм къыхуихь къудейм ирипсэутэкъым, атIэ Iэщ зэрихуэрт, жыг хадэшхуи игъэкIыу щытащ.
Сэхьид джэгупIэу иIар Iуащхьэ цIыкIурт, нэхъапэхэм абы Сэхьид и IуащхьэкIэ еджэрт. Ар цIыху зэхуэсыпIэу щытт, къуажэ унафэ щащIырт. Iуащхьэм деж щызэхуэсыныр пасэрей адыгэ хабзэт, жылагъуэ Iуэхуу щыIэм абдеж щытепсэлъыхьырт, унафэ къыщахьырт.
Сэхьид езыр лIы щхьэпэлъагэт, икъукIэ къарууфIэт, зэрыжаIэжымкIэ, абы гум зыщIищIэрти Беслъэней кIуэрт, и пIэм имыкIыу и лъагагъым хуэдизкIэ дэпкIеифырт. Шэч хэмылъу, джэгуакIуэ IэщIагъэр гугъут, япэ къэсыр абы пэлъэщыртэкъым, къарууфIэу, гуащIафIэу щытыным и мызакъуэу, джэгуакIуэр IэпкълъэпкъкIи быдэу, псыхьауэ щытын хуейт. Джэгур яублэу ар яухыху утыкум имыкIыу, IуэрыIуэдзу къещэм жэуапыр яритыжыфу, фадэри пкърызагъэу, нэху щыху нэжэгужэу, гупыр игъэгушхуэу яхэтыпхъэт.
«Мыжейм и усэхэм цIыхум яку дэлъ зэхущытыкIэр фIы хъуным, гущIэгъу зэхуэщIыным, ныбжьэгъугъэ, гущабагъэ зэхуаIэным къыхураджэ, - жиIэрт КъардэнгъущI Зырамыку. - Сэхьид и лирикэр нэхъыбэу зыхуэгъэзар цIыху дэхуэхарщ, тхьэмыщкIагъэ къызылъысарщ».
Псом хуэмыдэу Сэхьид ягу къызэрыкIыжыр абы цIыхум гуфIэгъуэу, губампIэдэхыу, гъэпсэхугъуэу яритыфу щытаращ. Ар джэгуу зылъагъур зы къару гуэрым зэщIиIулIэрти и гукъеуи, и гугъуехьи, и гужьгъэжьи щыгъупщэжырт. Зи бын, зи щхьэгъусэ зауэм дэкIахэм «КъэкIуэжынхэс, дипхъу, къэкIуэжынхэс, ди нысэ» жиIэурэ ядэхащIэхэрт.
ЩIэныгъэлIхэм зэратхыжымкIэ, нэмыцэр къуажэм къыщыдыхьам, заплъыхьри, Сэхьид и хьэщIэщым нэхъ ин ялъэгъуатэкъыми (шыфIэдзапIэр щыхьыбжьэхэмкIэ гъэщIэрэщIауэ, шэщи, гу щIэгъэлъэдапIэхэри иIэу хьэщIэщ кIыхьышхуэт) ар штабу яубыдащ. Абы ирихьэлIэу, зыгуэрым бзэгу ихьри, джэгуакIуэм и къуэ Исмэхьил ягъэтIысауэ Адыгэ-Хьэблэ деж нэмыцэ хьэпсым ист. Сэхьид хуэщIэнур арати, зэрихабзэу, къамылыр къищтэри и Iуащхьэ цIыкIум деж джэгун щиублащ. ЦIыху къызэхуэсам нэмыцэ офицерхэри къахыхьащ. ЛIыжьым и джэгукIэр хуабжьу яфIэгъэщIэгъуэн хъуауэ еплъхэрт, езыми адыгэбзэ къагурымыIуэмкIэ «Уэ уи-уий, фэ фи кIэ фытеуэу фыдэзыхужынухэр къэсащ!», яжриIэурэ джэгуакIуэ хабзэу гуоут, цIыхуу щытхэр игъэдыхьэшхыу, къафэт, дэлъейт, и пкъыр игъэджэгут. Апхуэдэ телъыджэ зэи зымылъэгъуа нэмыцэ офицерхэм джэгупщIэу шы пщIэгъуалэжь къратащ. «УзыхуейIа?» жаIэу къыщеупщIым, и къуэр кърагъэкIыжыну ялъэIуащ икIи ар къыхуащIэну къагъэгугъащ. Ауэ абы ирихьэлIэу советыдзэр къэсагъэххэти, нэмыцэ лъэхъуэщым ис Исмэхьилыр хуит къащIыжри, я гъусэу зауэм дэкIащ. Лъэхъуэщым щихъумами, джэгуакIуэжьым и къуэр нэмыцэшэм къригъэлыфакъым. 1945 гъэм Кенигсберг деж Исмэхьил щыхэкIуэдащ. Сэхьид и бын 14-м ящыщу зауэм къуищ IэщIихащ.
КъызэраIуэтэжымкIэ, нэмыцэ офицерхэми хуэдэу, езы Сталин дыдэ гъэщIэгъуэн щыхъуауэ щытащ Сэхьид и джэгукIэр. «Зауэр къемыжьэ щIыкIэ «Черкес» ансамблыр Москва кIуэти, Мыжейри абыхэм гъусэ яхуэхъуат. Мыжей Сэхьид и утыку итыкIэр зылъэгъуа Сталиным игу ирихьати, зыкъыхуигъазэри:
- Товарищ Мижаев, укIуэжмэ мы дунейм сыт ухуэныкъуэ? - жиIэу къыщеупщIым…
- Товарищ Сталин! Сэ сызыхуэныкъуэр сымысымэджэну, жьы сымыхъуну, сымылIэну справкэщ,- иритыжащ мыдрейми и жэуапыр имыгъэгувэу.
- Ишь ты, черкес! Мне тоже такие справки надо-некому давать! - къыжриIэри къиутIыпщыжат.
Езым и уахътыр къыщысми (1949 гъэм мазаем дунейм ехыжащ), Сэхьид гушыIэурэ, лIэныгъэм щыдыхьэшхыурэ и псэр итащ. И лъакъуэр щIыIэ хъурти, «си лъакъуэм къоIэб», - жиIэт. «Мис, си лъапэм къэсащ, иджы си лъэгуажьэмкIэ къыдэкIуеящ… Зэ увыIэ, мыдэ сыкъэгъэтэджыж, сэ абы иджыри къэфэкIэ езгъэлъагъунщ!» - жиIэурэ, и псэр хэкIауэ яIуэтэж.
Пащты Мадинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "643.txt"
} |
Хьэту Пётр и сабий усэхэр
АЖЭГЪУЭМЭ НЭХУ
Ажэгъуэмэм и мэ гуакIуэм
Си Iум щызу сыхофыкI…
Махуэр хуэмурэ согъакIуэ,
Нэхур сэ къизмыфыщIыкI…
Щырырет мы мэзыр нэхуу,
Псэ зыпытыр щрегуфIыкI,
Си гум жеIэ уэрэд щэхуу,
СыкIуэжынуи сигу пымыкI.
ЛАНДЫЩЭ
Гуапэу къепсти дыгъэр,
Къэгъэгъащ накъыгъэм
ГуакIуэрымэу, дахэу,
Хужь-чэщейуэ, махэу,
И кIэ цIыкIур щхъуантIэу,
Езы цIыкIур лантIэу,
Слъагъур икъукIэ фIыщэу
Си нэху цIыкIу ландыщэр.
Ди тIуащIэ мэзым
КъыщыкIами щIэзу,
СфIощIри я псэр махэу,
Къэзмыщып сэ ахэр.
Я уэзджынэ зуухэр
СфIощI дежьууэ бзухэм…
Сэри си уэрэдыр
СфIэфIщ зэхахмэ куэдым.
УЭШХ
Уэшх нэ пIащэу щхьэц сырыху,
Укъешхакъэ уигу пэщыху?..
Дуней дахэр зейр уэракъым!
Укъешхыну-тIэ жэщ хъуху?..
Хъунщ, увыIэ, тIэкIу щыгъэт!..
Уэ укъешхкIэ - хьэлэмэт?
Дэ джэгункIэ дрикъуакъым, -
Гъущэу щIыбым дыдэгъэт!
ДЖАБЭ ЩЫГУМ
(Къармэхьэблэ)
ДигъэгуфIэу, мис, къэсащ
ЦIыкIухэм къытхуэмахуэр,
НэфIэгуфIэу къытхуэкIуащ
ФIым я фIыж гъэмахуэр!
ЩIыбыр хуабэщ, дыгъэр къопс -
Мы дунейр нэхушхуэщ.
ДыдокI джабэм махуэ къэс -
Дэ дыхъуащ инышхуэ!
Укъеплъыхмэ, къуажэр цIыкIущ,
Балъкъи пфIощI лентI щIыхуу.
ДеплъыхыхукIэ дымыщIа
Псыр апхуэдэу кIыхьу.
Джабэ щыгум къыпфIегъэщI
Уэгу лъащIэншэм уиту.
Жьыр жьэдэши, уи Iэр шэщI -
Улъэтэнщ бзу хуиту!..
МЭРАКIУЭIУПЭ
Тут мэракIуэр IэфIщ-IэфIыщэщ,
IэмыщIизкIэ согъэкIуэщI…
Ауэ нанэ къысхуэмыщIэ
ЩIысхуэшхыдэр: «Напэр тхьэщI!»
Мы си Iэгуи, мы си Iупи
ФIыцIэ хъуамэ, хьэлэмэт?
Мис, сфIэфIыпсщ, «МэракIуэIупэ», -
ЖаIэу, хьэблэм сэ сыдэтщ.
ШЫНДЫРХЪУО
Хьэпщхупщ цIыкIур гъэщIэгъуэнщ,
Укъилъагъумэ, йопкIэ гъуэм,
Утеувэм, мэгужьей,
КIэр пегъэху - псэуну хуейщ.
Ауэ губгъуэм сыщосакъыр,
Сыщодым, согъэIу си макъыр,
Зы хьэпщхупщ сымыщI и жагъуэ,
Сэ сыцIыхущ, сытетщ си лъагъуэм.
ДАДЭ И ДЭIЭПЫКЪУЭГЪУ
Дыгъэм иIэкъым гущIэгъу!
Уэшх къемышх. Ди хадэр мэгъу,
Мэгъуэлэж хэтса гъэгъахэр…
Уэшхым сежьэу сыщымыс,
Сымыщхьэхыу, феплъыт, мис,
Псы щIызокIэ куэду ахэм…
Мис апхуэдэу дэ ди хадэм
СыщыдоIэпыкъур дадэ.
Фэ-щэ? Сыт фэ фщIэр гъэмахуэм?
Дауэ вгъакIуэрэ фи махуэр?
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "644.txt"
} |
Псыгуэнсу щыщщ ар, упэлъэщынукъым
БлэкIа лIэщIыгъуэм и бгъущI гъэхэм Псыгуэнсу къуажэм хуабжьу зыщиубгъуащ спорт лIэужьыгъуэ зыбжанэм. Абыхэм щIэуэ къахыхьащ а щIыпIэм щыщ ныбжьыщIэ куэд дэзыхьэха кикбоксингыр. Аращ зи фIыгъэр дуней псом тIэунейрэ и чемпион, Европэмрэ ЩIы хъуреймрэ я кубокыр къэзыхьа, спортымкIэ дунейпсо класс зиIэ мастер Жьанэ Мурат а жылэм къызэрыдэкIар.
1995 гъэ. Канадэм и къалащхьэм дэт цIыху мини 8 зыщIэхуэ спорт комплексым тIысыпIэ дэнэ къэна, увыпIэ къудей иIэжтэкъым. Абы къыщызэхуэсахэм я макъ лъэщхэмкIэ дунейр ягъэву икIи кикбоксингымкIэ дунейпсо чемпионатым и финалым щызэIущIахэр зэралъэкIкIэ трагъэгушхуэ. А зэрыгъэкIий къомым къахоIукI «Псыгуэнсу! Псыгуэнсу! Псыгуэнсу!» псалъэхэр. Нэхъыбэм абыхэм къарыкIыр ящIэркъым, ауэ ар къытезыгъэзэжу ерыщу жызыIэхэр езыхэр хъийм икIащ, зэзауэу рингым итхэм яхыхьэну фIэкIа умыщIэу. Щхьэусыгъуэр гурыIуэгъуэщ - Канадэ жыжьэм къэралми, лъэпкъми, езыми я щIыхьыр щехъумэ псыгуэнсудэс Жьанэ Мурат.
Илъэс пщыкIубгъу фIэкIа ныбжь зимыIэ щIалэщIэм апхуэдэ ехъулIэныгъэ пасэ иIэну хуэзыгъэфэщар мащIэ дыдэщ. ТекIуэныгъэм щIэбэныну нэхъ зыхуагъэфэщар адрей я къуажэгъу нэхъыжьхэу Вэрокъуэ СулътIан, Црым Аслъэн, Амщокъуэ Анзор сымэщ. АрщхьэкIэ спортым езым и хабзэ иIэжщ икIи ехъулIэныгъэр зыIэрыхьэр зэхьэзэхуэр щекIуэкI дакъикъэхэм нэхъ зыкъызэкъуэзыхыфырщ, тегушхуауэ утыку итыфырщ. Абы щыгъуэми зи насып къикIырщ.
ЗэIущIэ къэс Iэмал имыIэу щытекIуэн хуейуэ къалэн зыщищIыжауэ зэуа езы Жьанэ Мурат пэплъауэ пIэрэ дыщэм щыщIэбэныну финалым нэсыну? Канадэм и къалащхьэм дэт спорт комплекс абрагъуэм къыщызэхуэсахэм я нэгу щIэкIат щIалэ къамылыфэ хэщIыхьам удын лъэщ и хьэрхуэрэгъухэм заратридзэр, гъущIым къыхэщIыкIам хуэдэу зэрыбыдэр.
Япэ дыдэ зэIущIэм абы щыхигъэщIат тырку спортсмен цIэрыIуэр. ЕтIуанэр нэхъ гугъуж хъуащ. Мурат къыпэщIэтащ нэмыцэ зэуакIуэ лъэрызехьэр. Германием къикIам и щIыбагъым къыдэтт фIэлIыкIышхуэ зиIэ и тренерыр - КикбоксингымкIэ дунейпсо федерацэм и тхьэмадэр. Жьанэм и гъэсакIуэ Амщокъуэ Хьэсэн нэхъыбэу зыгъэпIейтейр арат, атIэ и гъэсэным рингым къащыпэщIэтым и зэфIэкIыратэкъым. Мурат текIуауэ къыщалъытэнур и хьэрхуэрэгъур шэч къытрамыхьэн хуэдэу нэрылъагъуу хигъащIэтэмэт.
Нэмыцэ щIалэр ди лъахэгъум пэщIэтыфакъым. Жьанэ Мурат и IэштIым лъэщхэм ар ираудащ.
«Апхуэдэу къэхъункIэ Iэмал иIэкъым, мыбы зыгуэр щыщыIэщ!» - жиIэри абы и ныкъуэкъуэгъум и тренерым зыкъричащ. НапIэзыпIэм къапщытащ удыныр нэхъ лъэщ хъун папщIэ Мурат и бокс Iэлъэм зыгуэрхэр щигъэпщкIуамэ. Ар яфIэмащIэу, и къарухэмрэ зэфIэкIхэмрэ хэзыгъахъуэ хущхъуэ ефамэ зэхагъэкIащ, допинг кIэлъыплъыныгъэм кIуэцIрагъэкIри. Къэхъуар Жьанэм къыгурыIуэртэкъым икIи, зэримыщIэмкIэ зигъэкъуэншэжу, и щхьэр ехьэхауэ щIэупщIащ: «Сыт допингыр зищIысыр?»
Дауи, Жьанэ Мурат спорт хьэгъэщагъэхэм пэжыжьэт икIи зыри зыщIыпIи къыщагъуэтакъым. Нэмыцэ кикбоксерым зэрытекIуар судьяхэм я унафэмкIэ щIэгъэбыдэжри, адэкIэ зэуэну хуит ящIащ.
ИужькIэ щыIа зэIущIэри хуабжьу хьэлъэт. Украинэм щыщ спортсменыр егъэлеяуэ Iэчлъэчт икIи ерыщу къыпэщIэтт. Очко бжыгъэкIэщ Мурат абы зэрефIэкIыфар.
КъыкIэлъыкIуэ зэIущIэм щригъэкъужащ: и хьэрхуэрэгъур апхуэдизу лъэщу икIи шынагъуэу щиубэрэжьу щIидзати, франджы спортсменым и тренерым напэIэлъэщI хужьыр рингым къридзэн хуей хъуащ, и гъэсэным ныкъуэкъуэдыкъуагъ химыхын папщIэ. Ари текIуэныгъэ дахэ хъуащ.
Дауи, псори щызэхэкIар кIэух зэIущIэращ. Финалым къыщыпэщIэхуат Финляндием къикIа Ранталэ. Ар Европэм и чемпионт, лъагэт икIи и теплъэ къудейм уигъэшынэрт. Удын хьэлъэ зэриIэри нэхъапэкIэ иIа хьэрхуэрэгъухэм мызэ-мытIэу ягъэват. Псом хуэмыдэу ар Канадэм щызэхищIат Америкэм и Штат Зэгуэтхэм къикIа кикбоксёрым. Финн щIалэм и IэштIым хьэлъэхэр хуэмыхьу лъэгум къыщыхутахэм я бжыгъэм абы хигъэхуат.
АрщхьэкIэ Мурат и ныкъуэкъуэгъу лъэщым къигъэдзыхакъым. ЗэпэщIэтыныгъэр абы лъэщу икIи тегушхуауэ иригъэжьащ. «Дэ тIум тщыщу зыгуэр чемпион хъун хуеймэ, ар сыщIэармырар сыт?», - и щхьэм илъ гупсысэм Жьанэм нэхъри къару къыхилъхьэрт. КъызэщIигъаплъэрт Владикавказ щыIэу япэу къызэраубэрэжьам ехьэлIа гукъэкIыж хьэлъэхэм, и адэр, Iыхьлыхэр, благъэхэр, ныбжьэгъухэр кърихьэлIауэ. Абы нэхъ напэтех адыгэм и дежкIэ щыIэ?! И гукъеуэр щызыгъэгъупщэжыфынур дунейпсо чемпион хъумэт. Зэи хуэмыдэу ар а лъагапIэ иным пэгъунэгъу хъуат, Iэбамэ лъэIэсыну.
ЗэIущIэм и Iыхьищми увыIэгъуэ имыIэу и хьэрхуэрэгъум удынхэр тригъэлъалъэу Мурат зригъэсат. Апхуэдэ зэпыу зимыIэ ебгъэрыкIуэныгъэ лъэщхэр финным хуэхьакъым, ауэ, къызэрымыкIуэу къарути, лъэрытету къэнащ. Жьанэм къыгурыIуэрт зэрытекIуар, ауэ сыту пIэрэ жаIэнур судьяхэм? БауэкIэщI хъуауэ ари, адрей къызэхуэса цIыху минийри дикторым и псалъэхэм йодаIуэ: «Килограмм 75-м нэс зи хьэлъагъхэм я финал зэIущIэм 5:0-у щытекIуащ Жьанэ Мурат, Урысей Федерацэм хыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Псыгуэнсу къуажэм щыщыр». Ар щызэхихым и хьэрхуэрэгъум Мурат къипхъуатэри, сабийм хуэдэу, ирихьэжьащ. Дакъикъэ зыбжанэ ипэкIэ а тIум удын хьэлъэхэр зрадзауэ пщIэнтэкъым, уи нэкIэ умылъэгъуатэмэ.
ПсыгуэнсудэсхэмкIэ зэхагъэува Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэ къыхэхар Урысей Федерацэм ейм дэщIымыгъуу езыр-езыру Канадэм кIуэн хуей хъуат. Гъуэгум трагъэкIуэдэну мылъкур гугъуехьышхуэ пылъу фIэкIа къызэрызэрамыгъэпэщыфам къыхэкIыу гупыр ежьат дохутыррэ массаж зыщIынрэ ямыгъусэу. Абыхэм ядэщIыгъут а зэпеуэ иным ирагъэблэгъа я къуажэгъу, дунейпсо категорие зиIэ судья БецIыкIу Заур. Ар зэхьэзэхуэм и судья нэхъыфIу иужькIэ къалъытащ.
Иджы щIалэхэр гуфIэжу къэкIуэжырт, я Iыхьлыхэм, благъэхэм, ныбжьэгъухэм, къуажэгъухэм зэрахуэзэжынум хуэпIащIэу. 1995 гъэм Оттавэ щызэхэта кикбоксингымкIэ дунейпсо чемпионатым абыхэм дыщэ, жэз медалхэр къыщахьат.
Псыгуэнсу адыгэ къуажэжьым сыт щыгъуи спортыр фIыуэ щалъагъу. Шыгъажэм, топджэгум, бэнэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэм, волейболым абы пщIэ хэха щыхуащI зэпытщ. АрщхьэкIэ кикбоксингыр къызытекIыжа боксым щыдихьэхар нэхъ иужьыIуэкIэщ, Мэзкуу дэт Медицинэ институтым и студент я къуажэгъу Ибрэхьим Борис Урысей Федерацэм и чемпион хъуауэ икIи «спортымкIэ мастер» цIэр къыфIащауэ къыщигъэзэжаращ. А Iуэхугъуэм боксым сабий, ныбжьыщIэ куэд дригъэхьэхащ. Зызыгъэсэну хуейхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытти, сабий садыр щаIыгъауэ ябгынэжа хэщIапIэр къалъэIухуэри, алыдж-урым бэнэкIэмкIэ спортым и мастер Джэду Анатолэ и унафэм щIэту, я къарукIэ зрагъэпэщыжащ. Мыгувэу Спорт школ Псыгуэнсу къыщызэрагъэпэщащ. Абы и унафэщIу ягъэуващ жэрдэмыр къызыбгъэдэкIа икIи и зэфIэгъэувэныгъэм къару куэд тезыгъэкIуэда Джэду Анатолэ, 2016 гъэм Рио-де-Жанейрэ щекIуэкIа Гъэмахуэ Олимп Джэгухэм бэнэкIэ хуитымкIэ и вице-чемпион Джэду Iэниуар и адэ къуэшыр.
ЯпэщIыкIэ спорт школыщIэм зыщыхуагъасэу щытар бэнэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэращ. НэгъуэщIхэмкIэ тренерхэр яIэтэкъым. Амщокъуэ Хьэсэн къуажэм къигъэзэжа иужькIэ, боксёрхэр ягъэхьэзыр хъуащ. ИтIанэщ кикбоксингым щыхуэкIуар.
ИлъэситIкIэ игъэса иужькIэ, 1994 гъэм Амщокъуэм мурад ищIащ и щIалэхэр урысейпсо утыку къришэну. Зыми хуамыгъэфэщауэ, Псыгуэнсу икIахэм абы щыгъуэм япэ увыпIэр гуп зэхьэзэхуэм щаубыдащ. КъищынэмыщIауэ, Амщокъуэ Аслъэн, Црым Аслъэн, Къэзанш Хьэзрит, Вэрокъуэ СулътIан, КъардэнгъущI Аскэрбий сымэ Урысей Федерацэм и чемпион хъуахэщ.
Япэ ехъулIэныгъэм псыгуэнсудэсхэм я лъэр нэхъ жаныж ищIащ. 1994 гъэм Челябинск щекIуэкIа Азием и чемпионатым Вэрокъуэ СулътIан дыщэ мыдалыр къыщихьащ, Црым Аслъэн дыжьыныр IэщIэлъу къигъэзэжащ. А гъэ дыдэм Европэм и чемпионатым дыжьынрэ жэзрэ щызыIэрагъэхьащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Мэкъуауэ Мурат япэщIыкIэ Урысейм етIуанэ щыхъуащ, итIанэ Европэм и кубокыр къихьащ.
Зы илъэси къанэртэкъым Псыгуэнсу икIахэм медаль, кубок зэмылIэужьыгъуэхэр яIыгъыу зэхьэзэхуэхэм къимыкIыжу. А лъэхъэнэращ къыщежьар: «Псыгуэнсу щыщщ ар, упэлъэщынукъым. А къуажэм дэсым и ныкъуэр артистщ, адрейхэр - спортсменщ», псалъафэр.
Жьанэ Мурат и ехъулIэныгъэхэм щиухакъым 1995 гъэм Канадэм и къалащхьэ Оттавэ щекIуэкIа кикбоксингымкIэ дунейпсо чемпионатым зэрыщытекIуамкIэ. КъыкIэлъыкIуа илъэсри хуэугъурлащ. Абы зыIэригъэхьащ Европэмрэ ЩIы хъуреймрэ я кубокхэр. 1997 гъэм лъагапIэ нэхъ ин дыдэр къехъулIащ. Профессионалхэм яхыхьэри, дуней псом и чемпион хъуащ.
Кикбоксингым лъэужь дахэ къыщигъэнащ Жьанэ Мурат. Ар дуней псом тIэунейрэ и чемпионщ (зэм профессионалхэм я деж), Европэмрэ ЩIы хъуреймрэ я кубокыр къэзыхьащ, спортымкIэ дунейпсо классым и мастерщ. ЯIэщ щIэблэм зыдэплъеин. Ахэр тэмэму гъэса хъун, гъащIэ узыншэ ирахьэкIын папщIэ щIэгъэкъуэн лъэщщ Мурат Нарткъалэ къыщызэригъэпэща «Жанэ» спорт клубыр. Абы ныбжьыщIэхэр куэду йокIуалIэ икIи IэпкълъэпкъкIи псэкIи зыщаузэщI.
Жьанэ Мурат унагъуэ дахи иIэщ. И щхьэгъусэ Аринэрэ абырэ щIалитIрэ хъыджэбзищрэ зэдапI. Я къуэхэр, я адэр цIэрыIуэ зыщIа боксымрэ кикбоксингымрэ хуабжьу дихьэхащ икIи ехъулIэныгъэшхуэхэр зыIэрагъэхьэнуи яхузэфIэкIащ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "645.txt"
} |
Къурмэныр къызэрежьар
Муслъымэным и фарзхэм (Iэмал имыIэу игъэзэщIэн хуейхэм) ящыщщ къурмэн укIыныр. Ар Алыхьым и арэзыщIыныгъэр къызэралэжь, Тхьэм пэгъунэгъу ухуэзыщI Iуэхугъуэщ икIи мы гъэм тохуэ шыщхьэIум и 11-13 махуэхэм. Дауэ атIэ Къурмэныр къызэрежьар икIи сыт абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар?
Тхьэр арэзы зыхуэхъун бегъымбар лъапIэхэу Ибрэхьимрэ абы и къуэ Исмэхьилрэщ къурмэн укIыным къежьапIэ хуэхъуар. Дунейм и тепщэм Ибрэхьим бегъымбарыр «Алыхьым фIыуэ хилъагъукIа» фIищауэ КъурIэн ЛъапIэм къыщегъакIуэ. Пэж дыдэу, Къытщхьэщытым апхуэдэу лъагэу хиIэтыкIыфынур щытхъу нэс зыхуэфащэрат.
Ибрэхьим къыщалъхуащ «Вавилон» цIэр иIэу тхыдэм хыхьа къалэм. Бегъымбар хъунур иджыри сабийуэ, абы и унагъуэр Хьэрран Iэпхъуащ.
А щIыпIэм щыпсэухэм зыхуагъэщхъырт вагъуэхэмрэ дунейхэмрэ (планетэхэмрэ). Абыхэм я гугъэт гъащIэр вагъуэхэм зрагъакIуэу, цIыхухэм я насыпымрэ ехъулIэныгъэмрэ вагъуэбэхэм епхауэ. Арат къызыхэкIар дунейхэмрэ вагъуэхэмрэ я щIыхькIэ дауэдапщэ зэмылIэужьыгъуэхэр ирагъэкIуэкIыныр икIи абыхэм тыхь хуащIыныр. КъищынэмыщIауэ, хьэррандэсхэм зыхуагъэщхътырт мывэм къыхэщIыкIахэм, езыхэм я IэкIэ ящIауэ.
Ибрэхьим щIапIыкIырт а щыуэныгъэм икIи егупсысырт зэхэщIыкIыншэу цIыхухэр зэрыпсэум. Сыт мывэм зыщIыхуэбгъэщхъынур, абы жэуап къуимытыфынумэ? Вагъуэхэм, дыгъэм, мазэм сыт тыхь щIыхуэпщIын хуейр, чэзууэ зыр адрейм ихъуэжу уафэм щиткIэ икIи зыри щабгъэдэмылъкIэ? Ар кIэлъыплъырт цIыхухэр я фIэщхъуныгъэм зэрытетым икIи ялэжьхэм я мыхьэнэм зэремыгупсысым. Мывэм сын къыхэпщIыкIыу дауэ абы зэрызэхуэбгъэщхъынур? Дауэ къызэрыхъуфынур цIыхум езым и IэмкIэ тхьэр къигъэщIрэ ар езым нэхърэ нэхъ зэфIэкIышхуэ зиIэу игъэIуныр? Ар Ибрэхьим и акъылым къитIасэртэкъым. ЦIыхухэм тхьэ гуэрхэм зыщIыхуагъэщхъым и щхьэусыгъуэмкIэ щыщIэупщIэкIэ, абы жэуапу къратырт я адэжьхэм апхуэдэу ящIэу зэралъэгъуар. Адэжьхэм, абыхэм я адэжхэм я щыуэныгъэр къаIэрыхьамэ-щэ? Я адэшхуэхэр, абыхэм я адэжхэр къамылъху щIыкIэ фIэщхъуныгъэ нэпцIыр къежьамэ-щэ? КъызэрыщIэкIымкIэ, пцIыр пасэ дыдэу цIыхухэм къахыхьэу абыхэм я деж зыщигъэбыдауэ щытыфынущ, а зыри къызэрымыкI хабзэр къыщежьар зыщIэж щымыIэу. Жэуапхэр имыгъуэтми, Ибрэхьим ерыщу пэжыр къилъыхъуэрт икIи пэжыр зи лъабжьэ щIэныгъэр Алыхьым мыгувэу къыхуигъэкIуащ, И ГущIэгъум хуэкIуэ гъуэгу захуэр иригъэлъагъуу.
УвыIэгъуэ имыIэу илъэс куэдкIэ цIыхухэр дин пэжым къыхуриджа иужькIэ, Алыхьым Ибрэхьим унафэ хуищIащ и унагъуэмрэ лъэпкъымрэ ибгынэну. Абы иунэтIащ Тхьэм фIыуэ илъэгъуа Хьэнаан (Палестинэ) щIыналъэм. Езым дэщIыгъут и къуэшым и къуэ ЛутIрэ и щхьэгъусэ Сарэрэ. Зэман дэкIри мэжэщIалIэныгъэм абырэ Сарэрэ Мысырым къыщигъэхутащ.
А щIыналъэм зыщрихьэлIа пащтыхьым Хьэджэр зи цIэ цIыхубзыр унэIуту къаритащ. Абы дин пэжыр къищтэри, Алыхьым и лIыкIуэм щхьэгъусэ хуэхъуащ. Сарэ а Iуэхугъуэм пэщIэувакъым, сыту жыпIэмэ езым сабий къыхуэлъхутэкъыми.
Сарэрэ Хьэджэррэ и гъусэу Ибрэхьим Палестинэм къэкIуэжащ. Мыгувэу Ибрэхьимрэ Хьэджэррэ Исмэхьил зыфIаща сабийр Алыхьым къаритащ.
Алыхь Лъагэм Ибрэхьим къыхуищIа унафэхэм ящыщ куэдыр зэ еплъыгъуэкIэ гъэщIэгъуэн къыпщохъу, языныкъуэхэм и деж уеблэмэ гущIэгъуншэу. АрщхьэкIэ дэ зыщыдгъэгъупщэн хуейкъым мы дунейм теухуауэ псори къызэщIэзыубыдэ щIэныгъэ Алыхьым зэриIэр, абы къыхэкIыу елъагъу цIыху къызэрыгуэкIхэми и лIыкIуэхэми ямылъагъунур. Къапщтэмэ, Ибрэхьим унафэ хуищIат и етIуанэ щхьэгъусэ Хьэджэр сабий цIынэр дэщIыгъуу къумым къринэну.
Иджыпсту Мэккэ къалэр здэщыIэ мывалъэ щIыпIэм ахэр къишэщ, псырэ яшхын тIэкIурэ къахуигъанэри, езыр IукIыжащ.
- Дэ мыбдежым дыкъыщыбгъэнэну унафэ къыпхуэзыщIар Алыхьра? - еупщIащ Хьэджэр бегъымбарым.
- Аращ, - жэуап къитащ Ибрэхьим.
- Апхуэдэу щыщыткIэ, дыщIэгузэвэн щыIэкъым, - жиIащ пэжыщIэ фызым.
Мыгувэу псыр яухащ икIи Хьэджэр дэIэпыкъуныгъэ лъыхъуэу хуежьащ. Ар Iуащхьэ цIыкIум, иджыпсту СафэкIэ зэджэм, дэкIуеящ цIыху аддэ жыжьэу щыIэмэ еплъыну. ИтIанэ къехыжри, фызыр адрей Iуащхьэм, Маруэ зи цIэм, хуэжащ, ауэ гъащIэм и нэщэнэ гуэри зыщIыпIи щилъэгъуакъым.
Апхуэдэурэ блэнейрэ къижыхьа иужькIэ, абы Исмэхьил и деж къигъэзэжащ икIи и нэхэм ялъэгъуар и фIэщ хъуакъым: и пащхьэм псынэ къыщыIуиудащ.
А псынэм Зам-Зам фIищащ. ХьэжыщI кIуэхэм а псыр нобэми ираф икIи къыщыкIуэжкIэ къыздахь.
Фызым абы псы кърихыу хуежьащ. ПэжыщIэ Хьэджэррэ Исмэхьил цIыкIурэ псынэм и деж щыпсэу хъуащ, дызэрыщыгъуазэщи, Зам-Зам псым псыхуэлIэм къищынэмыщIауэ, мэжэщIалIэри пщхьэщех.
Зэман дэкIауэ псынэм пэгъунэгъуу цIыху гуп блэкIырт. Хьэджэррэ Исмэхьилрэ къыщалъагъум, ахэр щIэлъэIуащ псы ефэну хуит ящIыну. Хьэджэр абыхэм япэрыуакъым. ГъуэгурыкIуэхэм а щIыпIэр ягу ирихьащ икIи игъащIэкIэ щыпсэуну къэнащ.
ЗэрыжаIэжымкIэ, Ибрэхьим Хьэджэррэ Исмэхьилрэ щIэупщIэну Мэккэ къакIуэрт, кIэлъыплъырт и къуэр зэрыхэхъуэм икIи и гъэсэныгъэм хэтт. Апхуэдэурэ Исмэхьил нэхъ ин хъуащ, махъшэм тесыфу, шабзэ игъэуэфу зригъэсащ.
Алыхьым Ибрэхьим игъэхутэныр ар жьы дыдэ щыхъуами зэпигъэуакъым.
Зэгуэрым бегъымбарыр епщIыхьащ и къуэ закъуэр тыхь хуищIыну Къытщхьэщытым унафэ къыхуищIауэ…
- Уэ тыхь ухуэсщIыну Алыхьым унафэ къысхуригъэхащ. Сыт абы теухуауэ жыпIэн, си къуэ? - еупщIащ Ибрэхьим и къуэм.
- Уа си адэ! ДыкъэзыгъэщIам и унафэр гъэзащIи, уэ плъагъунщ, Алыхьым и IэмыркIэ, сэ зышыIэныгъэ зэрысхэлъыр, - жэуап къритащ абы Исмэхьил.
Къызэрыхэдгъэщащи, Алыхьым и унафэр къызэрыгуэкIыу къыщытщымыхъу щыIэщ. Ауэ хэтыт, Къытщхьэщытым и закъуэ фIэкIа зи гур емыта Ибрэхьим бегъымбарым къищынэмыщIа, апхуэдэ унафэ зыгъэзэщIэфынур? Ар тегушхуащ. А псом ищIыIужкIэ, а IуэхугъуэмкIэ дэIэпыкъуэгъу къыхуэхъуащ зи псэр зытын хуей и къуэр. ТIуми къагурыIуэрт, Алыхьращ гъащIэр къезытари къеIызыхыжыфынури, икIи жыIэдаIуэныгъэ къагъэлъэгъуащ.
ДыкъэзыгъэщIам и унафэр игъэзэщIэн папщIэ сэр щиIэтым, Къытщхьэщытым Ибрэхьим хъыбар къыIэригъэхьащ, и гъэхутэныгъэр пщIэ пылъу зэригъэзэщIамкIэ икIи Исмэхьил лажьи хъати имыIэу къызэрынэмкIэ. Абы щыгъуэм унафэ къахуищIащ къурмэну мэл яукIыну - гуфIэгъуэм зэщIищта зэадэзэкъуэм ар ягъэзэщIащ.
АбыкIэ Алыхьым къагуригъэIуащ Ар апхуэдэ тыхь зэрыхуэмыныкъуэр икIи цIыху гъащIэр – ар тыгъэ инщ, хуэфэщэн пщIэ хуэтщIын хуейуэ.
А къэхъуар муслъымэнхэм илъэс къэс Гьид Аль Адхэ (Къурмэн хьид) IуэхугъуэмкIэ ягъэлъапIэ, унагъуэ Iэщхэр къурмэн ящIрэ къулейсызхэмрэ тхьэмыщкIэхэмрэ ягъашхэу.
Ибрэхьимрэ Исмэхьилрэ Алыхьым зыщыхуагъэщхъыну щIыпIэм и лъабжьэр иужькIэ ягъэтIылъащ, нобэ ар Мэккэ къалэм къыщыбгъуэтынущ. Дуней псом муслъымэну тетым нэмэз щащIкIэ я гупэр зыхуагъазэ Каабэ ЛъапIэр ухуэн щIэзыдзар а цIыху телъыджитIращ. Диныр зи фIэщ хъу дэтхэнэ зы цIыхури къыщыхутэну зыщIэхъуэпс езы Жэнэт дыдэм къикIа мывэр абыхэм ягъэуващ.
Каабэр щаухуэм Ибрэхьим дыуэ ищIащ, дунеитIми цIыхухэм насып щаIэн папщIэ бзэ дахэ зыIурылъ цIыху я унагъуэм щыщу къахуигъэкIуэну щIэлъэIуу. Фэ, дауи, къывгурыIуагъэнщ зи гугъу ищIыр Тхьэм и нэфIыр зыщыхуа Мухьэммэд бегъымбарырауэ зэрыщытым. Ибрэхьим и тхьэлъэIум Алыхьым жэуап къритынущ икIи илъэс куэд дыдэ дэкIа иужькIэ абдежым къыщалъхунущ ди Бегъымбар ЛъапIэ Мухьэммэдыр, Алыхьым и нэфIыр зыщыхуар.
КъищынэмыщIауэ, ДыкъэзыгъэщIам Ибрэхьим унафэ хуищIащ мы щIыпIэр Алыхь Лъагэм зыхуагъэщхъыну Каабэ къэкIуэнухэм папщIэ иригъэкъэбзыкIыну.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ хьэжым теухуа хъыбарыр - нэгъуэщIу жыпIэмэ, фIэщхъуныгъэ зиIэхэр илъэсищэ куэдкIэ мы щIыпIэ лъапIэм къызэрыкIуэнур - Алыхьым Ибрэхьим иригъэщIащ.
Я ныбжьыр хэкIуэта пэтми, ДыкъэзыгъэщIар Сарэрэ (бын къызыщIэмыхъуэу щыта и япэ фызращ) Ибрэхьимрэ иджыри зы къуэкIэ – ИсхьэкъкIэ – къахуэупсащ. Ибрэхьим и унэм къекIуэлIа мелыIычищым щIэблэ зэраIэнумкIэ хъыбар кърагъэщIами, Сарэ и насыпыр и фIэщ хъуртэкъым, жьы зэрыхъуам къыхэкIыу. АрщхьэкIэ, дэ зэрытщIэщи, Алыхьым сытри хузэфIокI икIи «кърехъу» жиIэмэ, ар къэхъун папщIэ нэгъуэщI зыри хуейкъым. Дауи, Къытщхьэщытым и дежкIэ гугъутэкъым Ибрэхьим и щIэблэр и къуэ ИсхьэкъкIэ хигъэхъуэну.
Ибрэхьим и къуитIми бегъымбарыгъэ ябгъэдэлъащ, лъэпкъ инитIым я къежьапIэ хъури. ИужькIэ ахэр дунейм щызэкIэщIэкIынущ икIи абыхэм къатехъукIынущ иужьрей дыдэ Бегъымбар икIи ЛIыкIуэ Мухьэммэд (Алыхьым и нэфIыр зыщыхуар).
Ибрэхьим и щапхъэр – цIыхум и дежкIэ Iущыгъэм и гъунапкъэншэ хъугъуэфIыгъуэ гъэтIылъыпIэщ. Сыт хуэдэ хьэл-щэн дахэ дигу къихьэми, дэтхэнэри Алыхьым а и лIыкIуэм хэлъащ.
Зыгъэхьэзырар Жыласэ Заурбэчщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "646.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Иджы Iэщэ гъэтIылъыгъэхэр къыщоуэ
Красноярск крайм и мэз гектар пщIы бжыгъэхэм мафIэсым зыщиубгъуу щIыналъэм щыпсэухэр зыхэта гузэвэгъуэм иджыри зы къахухэхъуащ. Ачинск къалэм пэмыжыжьэу Iэщэ щахъумэ гъэтIылъыпIэм мафIэс къыщыхъури, абы щIэлъхэр къауэу хуежьащ. Езы къалэми, Ачинскэ, Назаровскэ щIыналъэхэми къызэрымыкIуэ щытыкIэм и хабзэхэр щагъэуващ.
«ЩытыкIэр гугъущ, ауэ угужьеин хуэдэу шынагъуэкъым. Ар ди нэIэм щIэтщ», - жиIащ Красноярск крайм и унафэщI Усс Александр. Апхуэдэу щытми, къэхъукъащIэм и зэран зэкIа цIыху 12 сымаджэщхэм яшащ, къалэхэм къыдашащ цIыху мин 16,5-рэ. Ахэр пIалъэкIэ щыпсэуну щIыпIэ 38-м ягъэIэпхъуащ. КъызэратамкIэ, мафIэсыр ягъэункIыфIащ, ауэ щIыпIэм иджыри зэрыщымышынагъуэншэм къыхэкIыу цIыхухэм я псэупIэхэм ягъэзэжу хуадэркъым.
«Къэхъуам и щхьэусыгъуэр дзэ частым къулыкъу щезыхьэкIахэм я мысакъыныгъэрщ, Iэщэхэр хъумэным теухуауэ щыIэ хабзэхэр къызэрызэпаударщ, - жиIащ УФ-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и министрым и къуэдзэ, армэм и генерал Булгаков Дмитрий. - Нэхъ тэмэму псори наIуэ щыхъунур хабзэхъумэхэмрэ прокуратурэмрэ Iуэхур зэхагъэкIа нэужьщ».
Генералым зэрыжиIамкIэ, гъэтIылъыпIэм щIэлът зи калибрхэр миллиметри 125-рэ, 152-рэ хъу Iэщэу мин 40 хуэдиз. МафIэсыр гъэункIыфIыным яужь итщ Ил-76 кхъухьлъати 10-рэ ветролётхэмрэ.
Елизаветэ ЕтIуанэм фэтэриплI Москва щиIэщ
Уи фIэщ мыхъуным хуэдизу гъэщIэгъуэн куэд къыщохъу дунейм. ХъыбарегъащIэ Iэмалхэм иджыблагъэ хэIущIыIу ящIащ Инджылызым и пащтыхь гуащэ Елизаветэ ЕтIуанэм фэтэриплI Москва зэрыщиIэр. Фэтэрхэм я щхьэгъубжэхэр КремлымкIэ, Москва псымкIэ, Хьисэ и члисэмкIэ гъэзащ. Гъунэгъуу иIэхэри къэралым щынэхъ тхьэмыщкIэхэм ящыщу пхужыIэнкъым - мелардырыбжэ Дерипаскэ Олегрэ министру щыта Абызов Михаилрэщ.
Метр зэбгъузэнатIи 184-рэ, 187-рэ, 189-рэ, 320-рэ хъу фэтэрхэр пащтыхь гуащэм и цIэкIэ щIыщытым и щхьэусыгъуэр щызэхагъэкIым наIуэ къызэрыхъуамкIэ, а мылъкур Канадэм и правительствэм ейщ.
«Канадэр конституцэ монархие ухуэкIэр зи хабзэ къэралщ икIи абы и унафэр зыIэщIэлъыр зи щIыхьыр ин пащтыхь гуащэ Елизаветэ ЕтIуанэрщ. Абы къыхэкIыуи а фэтэрхэр зейри арауэ идогъэтх», - щыжаIащ Канадэм и посольствэу ди къэралым щыIэм.
КъыбгурыIуэ зэрыхъунумкIэ, псори зэхэту метр зэбгъузэнатIэ 900-м нэблагъэ хъу псэупIэхэм, сом мелуан 540-рэ зи уасэм, щIэсхэр посольствэм и лэжьакIуэхэрауэ къыщIэкIынущ - езы Елизаветэ ЕтIуанэр абыхэм зэи щIыхьакъым. Ар зэ закъуэ Урысейм къэкIуауэ аращ - ар къыщыхъуар 1994 гъэрщ. Дэфтэрхэр щыхьэт зытехъуэращи, фэтэрхэр къыщащэхуар щыр 2002 гъэрщ, зыр 2003 гъэрщ.
Нобэ
♦Урысейм зыхъумэжыныгъэмкIэ и къэрал къулыкъущIапIэм связь хэхамрэ хъыбарегъащIэхэмкIэ и IэнатIэм и махуэщ
♦Китайм щагъэлъапIэ зэгуэкIуахэм я махуэр
♦1646 гъэм Къэзакъ атаман Пожарский Семёнрэ адыгэпщ Черкасский Муцалрэ зауэлI мини 6 зыхэт я дзэр Нурадин-Джэрий и лагерым теуэри, хьэбэсабэу зэтракъутащ.
♦1803 гъэм «Надежда», «Нева» кхъухьхэр, капитан-лейтенантхэу Крузенштерн Иванрэ Лисянский Юрийрэ зи унафэщIхэр, дунейр къызэхакIухьыну ежьащ. А зекIуэр илъэсищкIэ екIуэкIащ.
♦1833 гъэм Черепанов зэадэзэкъуэхэу Ефимрэ Миронрэ Урысейм япэ дыдэу мафIэгу щащIащ, гъущI гъуэгууи километри 3,5-рэ щаухуащ.
♦1858 гъэм инджылыз пащтыхь гуащэ Викторие Оттавэ къалэр Канадэм и щыхьэру къэлъытэным теухуа унафэ ищIащ.
♦1941 гъэм дзэ кхъухьлъатэзехуэ Талалихин Виктор Москва пэмыжыжьэу уэгум жэщым щекIуэкI зауэм хэту япэу таран жыхуаIэм хуэдэу ебгъэрыкIуащ бийм. Езым и кхъухьлъатэмкIэ нэмыцэм ейм жьэхэуэри, ар къриудыхащ Талалихиным. ПсэзэпылъхьэпIэм щихуэми лIыгъэшхуэ къызыкъуэкIа, щапхъэ къэзыгъэлъэгъуа Виктор Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къыфIащауэ щытащ
♦1942 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым зауэ щытыкIэ щагъэуващ.
♦1987 гъэм Америкэм щыщ, псы есынымкIэ цIэрыIуэ хъуа Кокс Линн уи фIэщ мыхъун хахуагъэрэ тегушхуэныгъэрэ къыкъуэкIащ. Градусих фIэкIа зи мыхуабагъ псым щесурэ, США-м къыщыщIидзэри, Урысейм къэсащ а цIыхубз хахуэр. Кокс зэпиупщIащ метр 4160-рэ зи кIыхьагъ Берингов псыдэжыпIэр - Аляскэ штатым хыхьэ Диомид ЦIыкIу хытIыгум къыщежьэри, Урысейм и Диомидышхуэ хытIыгум нэсу хым къызэпрысыкIыфащ.
♦2008 гъэм Куржыр Осетие Ипщэм и къалащхьэ Цхинвал къалэм топкIэ еуэу хуежьащ.
♦1947 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ, СССР-м, Украинэм, Молдавием я цIыхубэ артисткэ Ротару Софие.
♦1954 гъэм къалъхуащ футболист, тренер цIэрыIуэ, СССР-м щIыхь зиIэ и гъэсакIуэ, 1980 гъэм Москва щекIуэкIа ХХII гъэмахуэ Олимп Джэгухэм къэралым и командэ къыхэхам хэту жэз медаль къыщызыхьа, УФ-м и Къэрал Думэм Физкультурэмрэ спортымкIэ и комитетым и унафэщIым и къуэдзэ Газзаев Валерий.
♦1960 гъэм къалъхуащ США щыщ киноактёр цIэрыIуэ Духовны Дэвид.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уэфIу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 26 - 28-рэ, жэщым градус 18 - 20 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Адыгэр вакъэ лъэныкъуэу шхэркъым, шхэурэ уэрэд жиIэркъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "647.txt"
} |
Псэм къыбгъэдэкI усэхэр
ТхылъыщIэ
КъБР-м щыIэ МВД-м и ветеран милицэм и полковник мы зэманым мылэжьэж Шипилов Валерий и IэдакъэщIэкI «Пишутся душой стихи» тхылъыщIэр дунейм къытехьащ.
И лъахэм и щIыуэпсым, псом хуэмыдэу бгыхэм хуиIэ лъагъуныгъэр усэбзэ дахэкIэ къиIуэтэну хузэфIэкIащ Шипиловым. Усэхэм ящыщ Iыхьэр теухуащ гъащIэмрэ дыщыпсэу зэманымрэ я купщIэм, абыхэм щIилъхьа философие гупсысэхэр щIэщыгъуэщ. Псалъэм папщIэ, гъэщIэгъуэнщ махуэ къэс тлъагъу, ауэ гу зылъыдмытэхэм нэгъуэщIынэкIэ уезыгъэплъ усэхэр.
Усыгъэр фIыуэ зылъагъухэм Шипилов Валерий тыгъэф зэрахуищам шэч хэлъкъым.
КъБР-м щыIэ МВД-м и пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "648.txt"
} |
Хэхыныгъэм хэлэжьыхьынухэр ирагъаджэ
Бахъсэн районым и щIыналъэ администрацэм и унэм иджыблагъэ щрагъэкIуэкIащ КъБР-м и Парламентым и VI зэхуэсыгъуэм и депутатхэр хэхыным хэлэжьыхьыну участкэ комиссэхэм я лэжьакIуэхэм я семинар. Ар къыщызэIуихым щIыналъэ хэхакIуэ комиссэм и унафэщI Бештокъуэ Хьэмидбий къызэхуэсахэр щыгъуазэ ищIащ хэхыныгъэхэм зыщыхуагъэхьэзыр, ахэр щрагъэкIуэкI зэманым хэхакIуэ комиссэхэм къапэщыт къалэн нэхъыщхьэхэм.
Районым и хэхакIуэ комиссэм хэтхэр тепсэлъыхьащ хэхыныгъэм ипэ къихуэу участкэ комиссэхэм нэхъыщхьэу гу зылъатапхъэхэм, Iэ щаIэтыну пэшхэр зэрагъэхьэзырым, бюллетенхэр зэрагуэшым, хэхыпIэ участкэр къызэрызэIуах щIыкIэм, хэхакIуэ комиссэм хэтхэр хэхакIуэхэм я спискэм зэрелэжьым.
Семинарым кърихьэлIахэр езыхэр нэхъ зыгъэпIейтей Iуэхухэм щIэупщIащ икIи абыхэм ятеухуа информацэм щыгъуазэ защIащ.
Улымбащ Лерэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "649.txt"
} |
Нобэ
♦ЦIыхухэр къызэрырашэкI авиацэм и дунейпсо махуэщ.
♦1944 гъэм дыгъэгъазэм и 7-м Чикагэ (США) Iэ щытрадзащ цIыхухэр къызэрырашэкI кхъухьлъатэхэм я лэжьэкIэр зыубзыху конвенцэм.
♦Урысейм и Дзэ-Хьэрш Къарухэм я инженер-авиацэ къулыкъум и лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦Къэрал Эрмитажыр къыщызэрагъэпэща махуэщ. 1764 гъэм Урысейм и пащтыхь гуащэ Екатеринэ ЕтIуанэм Бельгием, Голландием щыщ сурэтыщI зыбжанэм я IэдакъэщIэкIхэр къищэхуащ. Аращ дуней псом щыцIэрыIуэ, УФ-м и лъэпкъхэм я щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэ нэхъыщхьэхэм хабжэ музейм лъабжьэ хуэхъуар.
♦Армением щIыр щыщыхъеям хэкIуэдахэм я фэеплъ махуэщ. 1988 гъэм дыгъэгъазэм и 7 пщэдджыжьым щIыр баллибгъу и лъэщагъыу щыхъеящ Армением и ищхъэрэ щIыналъэм. А къэхъукъащIэ шынагъуэм хэкIуэдащ цIыху мин 25-м щIигъу, мин 19-м нэблагъэ ныкъуэдыкъуэ хъуащ, псэупIэншэу къэнауэ щытащ цIыху мин 530-рэ. ЩIым щыщ хъуат Спитак къалэмрэ къуажэ 58-рэ, жылэ 300-м щIигъум зэранышхуэ хуэхъуат щIыхъейр.
♦1725 гъэм Петербург щызэхэтащ Урысейм щIэныгъэхэмкIэ и Академием и япэ зэхыхьэр.
♦1732 гъэм инджылыз актёр Рич Джон къызэригъэпэщащ Лондон и Пащтыхь театрыр. Абы фIащащ здэщыт Ковент-Гарден утыкум и цIэр.
♦1877 гъэм США-м щыщ къэхутакIуэ, хьэрычэтыщIэ Эдисон Томас къигупсыса граммофоным и зэфIэкIыр игъэлъэгъуащ.
♦1934 гъэм Киров, Омск, Оренбург областхэмрэ Красноярск краймрэ къызэрагъэпэщащ.
♦1941 гъэм Япониер США-м и дзэ-тенджыз флотым и базэ нэхъыщхьэхэм я хэщIапIэ Пёрл-Харбор кхъухь тедзапIэм теуащ, апхуэдэ щIыкIэкIи Америкэр ЕтIуанэ дунейпсо зауэм хыхьэн хуей хъуащ.
♦1958 гъэм РСФСР-м и тхакIуэхэм я япэ съездыр къызэIуахащ.
♦1976 гъэм Тулэ «Къалэ-лIыхъужь» цIэр фIащащ.
♦1994 гъэм Осетие Ищхъэрэ - Алание Республикэм и Конституцэр къащтащ.
♦Парт, къэрал къулыкъущIэу, СССР-м щэнхабзэмкIэ и министру щыта Фурцевэ Екатеринэ къызэралъхурэ илъэси 108-рэ ирокъу.
♦Совет кхъухьлъатэзехуэ Будановэ Екатеринэ къызэралъхурэ илъэси 102-рэ ирокъу. Хахуагъэ къигъэлъагъуэу Хэку зауэшхуэм хэтащ ар, нэмыцэхэм я кхъухьлъатэ 11 къриудыхащ. 1943 гъэм бадзэуэгъуэм и 19-м Екатеринэ уэгум къыщебгъэрыкIуащ нэмыцэ кхъухьлъатищ. Зы истребителыр къриудыхын хузэфIэкIами, езым и кхъухьлъатэми уэгум зыщиIигъыфакъым, къехуэхри Екатерини хэкIуэдащ. УФ-м и Президентым и УказкIэ 1993 гъэм и жэпуэгъуэм Будановэ Екатеринэ Урысейм и ЛIыхъужь цIэр фIащауэ щытащ.
♦Совет актёр цIэрыIуэ, РСФСР-м и цIыхубэ артист, СССР-м и Къэрал саугъэтыр зрата Вельяминов Пётр къызэралъхурэ илъэс 92-рэ ирокъу.
♦Урысей музыкант, уэрэджыIакIуэ, актёр, УФ-м щIыхь зиIэ и артист Мазаев Сергей и ныбжьыр илъэс 59-рэ ирокъу.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, уэшх тIэкIу къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градуси 3 - 4, жэщым градуси 2 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Зи щхьэ мылажьэм лажьэ къехь.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "65.txt"
} |
Мазихым кърикIуахэм ироплъэж
Урысейм Тезырхэр егъэпшынынымкIэ и федеральнэ къулыкъум и управленэу КъБР-м щыIэм и коллегием и зэIущIэм 2019 гъэм и япэ мазихым я лэжьыгъэм кърикIуахэм щыхэплъэжащ, етIуанэ илъэс ныкъуэм гу нэхъ зылъытапхъэхэр щаубзыхуащ.
УФСИН-м и унафэщI Лыхь Аслъэн зи тхьэмадэу екIуэкIа зэIущIэм хэтащ Управленэм и къулыкъущIэхэр, къудамэхэм я унафэщIхэр. Ар къызэIуихри IуэхущIапIэм и унафэщIым къыхигъэщащ 2019 гъэм и япэ мазихым я къалэнхэмрэ пщэрылъхэмрэ гъэзэщIэным хуэунэтIа лэжьыгъэм зэрыпащар.
Дызэрыт илъэсым мэкъуауэгъуэм и 30-м ирихьэлIэу мыбы щаIыгъащ следствэ ирагъэкIуэкIыну яубыдами ягъэтIысами зэхэту цIыху 1936-рэ. Республикэм тезырхэр щапшыныж и IуэхущIапIэхэм хуит ямыщI хьэпшыпхэр дамыхьэным теухуа лэжьыгъэр ирагъэкIуэкIащ икIи абы кърикIуэу къытрахащ наркотикхэкIыу грамми 190-рэ, абыхэм ещхь нэгъуэщI пкъыгъуэхэу грамм 820-рэ, жып телефон 295-рэ.
ЗэIущIэм щытепсэлъыхьащ тезырыр щапшыныж щIыпIэхэмрэ Налшык къалэм щыIэ следственнэ изоляторымрэ хъумэныр къызэрызэгъэпэщам.
Гулъытэ хэха хуащIащ УФСИН-м и IуэхущIапIэхэр лэжьакIуэхэмкIэ къызэгъэпэщыным, щIэуэ къахыхьахэр гъэсэным теухуауэ яхузэфэкIымрэ а лъэныкъуэмкIэ нэмыщIысауэ щыIэмрэ.
Тезырыр щапшыныж щIыпIэхэм я унафэщIхэм ящыщхэр къэпсэлъа иужь яубзыхуащ гугъуехь зыпыщIа Iуэхухэр, ахэр зэфIэхынымкIэ хэкIыпIэхэр.
Я лэжьыгъэм кърикIуахэр къызэщIакъуэжри, зэIущIэм щаубзыхуащ къапэщыт къалэнхэр. Абыхэм ящыщщ IуэхущIапIэхэм мамыру я къалэныр ягъэзэщIэныр, УИС-м и IэнатIэхэр нэщIысауэ хъумэныр, ягъэтIысахэм гъэсэныгъэ лэжьыгъэ ядегъэкIуэкIыныр, лэжьакIуэхэм шэч зыхуащIхэм, ягъэкъуаншэхэмрэ ягъэтIысахэмрэ къулыкъум хэмыхьэ зэпыщIэныгъэ яIэныр къэмыгъэхъуныр, тутнакъэщхэм къыщыщIагъэкI хьэпшыпхэмрэ ерыскъыхэкIхэмрэ зэрырагъэкIым зегъэубгъуныр.
ЗэIущIэр щекIуэкIым Управленэм и унафэщIым лэжьакIуэхэм гу лъаригъэтащ зриплъэж пIалъэм зыхунэмысахэмрэ ныкъусаныгъэхэмрэ.
Лыхь Аслъэн и псалъэм къыхигъэщащ мазихым кърикIуахэмкIэ зэрыарэзыр икIи я лэжьакIуэхэм фIыщэ яхуищIащ я къалэнхэр жэуаплыныгъэ хэлъу икIи хьэлэлу зэрырахьэкIым папщIэ.
УАРДЭ Жантинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "650.txt"
} |
«Москва-Дамаск» фильмыр къатыж
«Къэбэрдей-Балъкъэр» телеканалымкIэ бадзэуэгъуэм и 12-м къатыжащ «Москва-Дамаск» арт-марафоным къытращIыкIа фильмыр. Ар теухуащ сурэт щIынымкIэ сабийхэмрэ ныбжьыщIэхэмрэ я «Нартхэм я хъугъуэфIыгъуэ» X дунейпсо фестиваль-зэпеуэм пашэ щыхъуахэм я лэжьыгъэхэр щызэхуэхьэса, бгъэIэпхъуэ хъу художественнэ гъэлъэгъуэныгъэм. Абы хагъэхьащ КъБР-м и цIыхубэ сурэтыщI Бгъэжьнокъуэ Заурбэчрэ Урысейм и МОСХ-м хэт, УФ-м и Правительствэм щэнхабзэмкIэ и саугъэтыр 2012 гъэм зыхуагъэфэща художник-модельер ТIажь Альбинэрэ я сурэт гъэщIэгъуэнхэр, «Урысейм и сабийхэр я телъхьэщ Сирием мамырыгъэ щызэфIэувэжыным» къыхуеджэныгъэм щIэт лэжьыгъэхэр.
«Москва-Дамаск» арт-марафоныр къызэрагъэпэщащ ТIажь Альбинэ и фондым и жэрдэмкIэ, Лъэпкъхэм я унэу Москва дэт къэрал IуэхущIапIэр и дэIэпыкъуэгъуу. Абы и япэ Iыхьэм хыхьэу выставкэр щагъэлъэгъуащ «Москва - Мэздэгу - Псыхуабэ - Черкесск - Мейкъуапэ - Севастополь - Алушта «Артек» МЦД - Агуй - Шапсыгъ - Сыхъум (Абхъаз Республикэ) - Налшык щIыналъэхэм (псори зэхэту километр мини 5 зи кIыхьагъ гъуэгуанэ къызэпачащ).
КъызэгъэпэщакIуэхэм марафоным щытекIуахэмрэ и лауреат хъуахэмрэ я егъэджакIуэхэр щIыгъуу иратащ щIыхь тхылъхэмрэ саугъэтхэмрэ. «Москва-Дамаск» арт-марафоным и хьэщIэхэмрэ абы зыкърезыгъэхьэлIахэмрэ фIэхъускIэ зыхуагъэзащ Сирие Хьэрып Республикэм къулыкъу щызыщIа зауэлIхэм, УФ-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и министерствэм и лIыкIуэхэм, Хэку зауэшхуэм и ветеранхэм. БгъэIэпхъуэ хъу художественнэ выставкэм зыубгъуауэ тепсэлъыхьащ КИФЩI-м, Ипщэ федеральнэ щIыналъэм, Кърым Республикэм, Севастополь къалэм, Абхъаз Республикэм я хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмрэ Интернет сайтхэмрэ.
«Москва-Дамаск» арт-марафон фильмым елэжьащ тележурналист Бжьахъуэ Лёлэ, оператор Габоев Эльдар, монтажёр Индар Линэ (Сирие-КъБР) сымэ.
БЖЬЫХЬЭЛI Розэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "651.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
УлъэIуэн щхьэкIэ иджы лицензэ ухуейщ
Закон гъэщIэгъуэн къыщащтащ иджыблагъэ Швецием и Эскильстунэ къалэм. Абы и уэрамхэм лъэIуакIуэу удэтын щхьэкIэ лицензэ уиIэн зэрыхуейм теухуащ ар. Къалэм и Iэтащхьэхэм я унафэм ебакъуэм къуэдыуэ тралъхьэнущ Швецием и кронэ миниплI (еврэ 371-рэ мэхъу).
Законым къару игъуэтащ мы гъэм и шыщхьэуIум и 1-м щегъэжьауэ икIи лицензэ къыIахыныу зэрыхуейм теухуа лъэIу тхылъий къаIэрыхьащ къалэм и унафэщIхэм.
«ЛъэIуакIуэхэм я Iуэхум хабзэ гуэр хэтлъхьэну яужь дызэритым щхьэкIэ куэд къызэрытхуэшхыдэр зэхыдохыж, ауэ зыри щIэупщIэркъым: я Iэхэр шияуэ дэIэпыкъуэгъу щIэлъэIуу цIыхухэр уэрамым щIыдагъэтыр сыт, абы хэкIыпIэ къыхуамыгъуэту? - жиIащ Эскильстунэ къалэм и советым хэт Янссон Джимми. - Швецием статистикэмкIэ и бюром къызэритамкIэ, ди къэралым тхьэмыщкIэу къыщалъытэ меуланитIым нэблагъэ - ди деж щыпсэухэм я процент 16 хуэдиз мэхъу ахэр. Швед мин 33-м щIигъум псэупIэ хэха яIэкъым».
Швецием хуэмыщIауэ псэууэ къыщалъытэ зи мазэ хэхъуэр кронэ мин 12,5-м щIимыгъухэр (еврэ 1160-рэ мэхъу). НэгъуэщI къэралхэм абы теухуауэ щыIэ щытыкIэм шведхэм ейр ебгъапщэмэ, ахэр щIэлъэIуэн щымыIэу къыщIидзыжынри хэлъщ. Щапхъэ щхьэкIэ жыжьэ ущIэIэбэни щыIэкъым. Псалъэм папщIэ, ику иту еврэ 1160-рэ къызыхэхъуэ унагъуэхэр куэд щыхъуу пIэрэ ди къэралым? Сомымрэ еврэмрэ я зэхущытыкIэр зэпэплъытрэ, ди цIыхухэм я хэхъуэхэр абы ебгъэпщэжмэ, сыт хуэдиз тхьэмыщкIэ ису къалъытэну пIэрэт ди деж?
«Жыг зытеуэри мэгурым, пщIащэ зытехуэри мэгурым», - щIыжаIар апхуэдэ щытыкIэ гуэру къыщIэкIынт.
ЦIыху 250-м IэнатIэ щагъуэт
Ивановэ областым иджыблагъэ лажьэу щаутIыпщащ «Текстиль М» компанием и IуэхущIапIэщIэ. Шуе къалэм щаухуа а фабрикэм щадынущ щIыдагъэ промышленностым щылажьэхэм я щыгъынхэр.
«Текстиль М» компаниер 1995 гъэм къызэрагъэпэщащ, ауэ щылэжьэн унэ зэримыIэм къыхэкIыу, бэджэнду къищтэурэ къекIуэкIащ. Иджы къызэIуаха фабрикэм и унэр 2013 гъэм ухуэн щIадза щхьэкIэ, абы и ухуэныгъэри къызэтрамыгъэувыIэу хъуатэкъым. Илъэс кIуам ухуэныгъэр ирагъэжьэжри, цIыхухэр икъукIэ зыщыгуфIыкIа IуэхущIапIэр къызэIуахащ. Абы цIыху 250-м IэнатIэ щагъуэтащ.
Абыхэм урысей, дунейпсо щIыдагъэ компание цIэрыIуэхэм я IэщIагъэлIхэм хуадынущ зэрылажьэ щыгъыныгъуэхэр. IуэхущIапIэм къыщыщIагъэкI кIагуэхэр, комбинезонхэр, гъуэншэджхэр ящэху «Роснефть», «Газпромнефть», Schlumberger (Франджы), Halliburton (США) компаниехэм.
2018 гъэм IуэхущIапIэм къыщIигъэкIащ фэилъхьэгъуэ мин 200, мы илъэсым и япэ мазихым мини 120-рэ къыщIигъэкIакIэщ, абы и куэдагъми фIагъми хагъэхъуэнымкIи лъабжьэфI иIэщ - я Iэмэпсымэхэр иджырей мардэхэм йозагъэ, зрикъуну лэжьакIуэкIи къызэгъэпэщащ.
Нобэ
♦Тхылъ фIыуэ зылъагъухэм я дунейпсо махуэщ
♦Щалъхуа щIыналъэ щыпсэуж лъэпкъхэм я дунейпсо махуэщ
♦Урысейм и дзэ щIыхьым и махуэщ - Пётр Езанэм и унафэм щIэту урыс флотыр 1714 гъэм шведхэм Гангут щIыхьэбзыпэм деж щатекIуащ.
♦Болгарием и Дзэ-тенджыз флотым и махуэщ
♦Канадэм щагъэлъапIэ мамырщIэкъухэм я махуэр
♦США-м и мэзхэр мафIэсым щыхъумэным и лъэпкъ махуэщ
♦1173 гъэм Пизэ къалэм (Италие) ухуэн щыщIадзащ чэщанэ. Ар дуней псом цIэрыIуэ щызыщIар лъэныкъуэкIэ ещIауэ зэрыщытырщ. 1173 - 1250 гъэхэм ищхъэрэкIэ, 1272 - 1997 гъэхэм ипщэкIэ ещIащ. А чэщанэр дунейм и щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэм яхибжащ ЮНЕСКО-м.
♦1859 гъэм Америкэм и Штат Зэгуэтхэм щыщ Эймс Натан эскалатор къызэригупсысам щыхьэт техъуэ тхылъ къратащ.
♦1910 гъэм США-м хыхьэ Чикагэ къалэм щыщ Фишер Джон электрокъарукIэ лажьэ зэрыжьыщIэ машинэ къызэригупсысам щыхьэт техъуэ тхылъ иратащ.
♦1940 гъэм Берлин - Багдад гъущI гъуэгур ухуэн яухащ.
♦1942 гъэм блокадэм ит Ленинград къалэм щагъэзэщIат Шостакович Дмитрий и «Ебланэ симфониер».
♦1945 гъэм СССР-м Японием зауэ ирищIылIащ, и дзэхэр Маньчжурием иришэри.
♦1945 гъэм Японием и Нагасаки къалэм США-м и кхъухьлъатэм атомнэ бомбэ щридзыхащ. Абы цIыху мин 74-рэ хэкIуэдауэ, къалэм щыщ Iыхьэшхуи зэтракъутауэ щытащ.
♦1965 гъэм Сингапурыр Малайзием къыхэкIри, къэрал щхьэхуэ хъуащ.
♦1990 гъэм Карельскэ АССР-м и къэрал суверенитетым теухуа унафэр къащтащ. 1991 гъэм къыщыщIэдзауэ ар УФ-м щыщ Карелие Республикэщ.
♦1990 гъэм «Эхо Москвы» радиостанцым лэжьэн щIидзащ.
♦1992 гъэм Барселонэ (Испание) щызэхуащIыжащ ХХV гъэмахуэ Олимп Джэгухэр.
♦1828 гъэм къалъхуащ Кавказым и археолог, археограф Берже Адольф.
♦1930 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ, СССР-м и цIыхубэ артист Гуляев Юрий.
♦1930 гъэм къалъхуащ совет журналист цIэрыIуэ, тхакIуэ, политолог, 1991 - 1997 гъэхэм СССР-м и лIыкIуэу Израилым щыIа Бовин Александр.
♦1938 гъэм къалъхуащ политик, Украинэм и етIуанэ президенту щыта (1994 - 2005 гъэхэм) Кучмэ Леонид.
♦1945 гъэм къалъхуащ совет фигурист, 1968 гъэм Гренобль (Франджы) щекIуэкIа щIымахуэ Олимп Джэгухэм дыжьын меладь къыщызыхьа Горелик Александр.
♦1963 гъэм къалъхуащ США-м щыщ уэрэджыIакIуэ, актрисэ Хьюстон Уитни. Ар саугъэт, дамыгъэ лъапIэу нэхъыбэ дыдэ зыхуагъэфэща артисткэщ - апхуэдэу абы 400-м щIигъу иIэщ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 29 - 30, жэщым градус 19 - 21-рэ щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Гъэмахуэм умыгъэтIылъа щIымахуэм къэпщтэжыркъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "652.txt"
} |
Лъэпкъзэлъыгъуазэр махуэ ирехъу!
Анкара вилайетым и Iэтащхьэ Гъубжокъуэ Мэшэт дрихьэщIэщ.
Псэр мэпIейтей иджыри, гур мэпхъэр. ГукъэкIыжхэм хожабзэри, махуэхэр нэщхъыфIэу щIепщытыкIыж, гъуэгуанэ махуэ зыщIэкIа лъэри щIым хуиту толъэт.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и профессор Бакъ Зерэ къызэригъэпэща «Нанэ» зекIуэм хэта гупхэм тлъэгъуамрэ къэтщIамрэ, дызыIущIамрэ зэхэтхамрэ сыту куэд хъурэ! Лъэныкъуэ Iэджэ къызэщIиубыдэрт мы Iуэху дахэм. Ди лъэпкъэгъухэр куэду щыпсэу къэралым зэ уи лъапэ щебгъэувэхын къудейри сыт и уасэт! АтIэми, зекIуэм къитIэсар нэхъыбэжщ.
ДыздэщыIа къалэ зыбжанэм я щIыпIэ дахэхэм датхьэкъуащ. Тырку къэралыгъуэм дащыIущIащ къалэ унафэщIхэм, уэлийхэм. Адыгэм, Кавказым щыпсэу лъэпкъхэм ятеухуауэ абыхэм гуапагъэ куэд къыджаIащ. Мэрхэм, уэлийхэм я къуэдзэу, зи дзыхь зрагъэз цIыхуу адыгэ лъэпкъым къыхэкIа щIалэхэр зэрыщыIэр ди гуапэ хъуащ. Къэралым и щыхьэрым и уэлийр адыгэу къыщытщIам, абы дыщыIущIам, зы адыгэ жьэгужь дыкъыдэхута хуэдэт. Дауи, дыкъыщызэтеувыIащ адыгэ хасэхэми.
Тыркум щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я гъащIэм нэгъуэщI лъэныкъуэкIи дыкъыщеплъащ. Абы щыIэ адыгэ къуажэхэр къызэхэткIухьащ, нанэхэмрэ дадэхэмрэ, абыхэм я щIэблэм даIущIащ; абы щыIэ щIалэгъуалэм джэгу дадыхэтащ. Гугъуми, къуажэхэм бзэр зэрыщахъумар, адыгэ хабзэр зэрыщызэрахьэр, ижь-ижьыж лъандэрэ зетхьа хьэщIагъэр зэрахэлъыр нэрылъагъут.
Тыркум и къалэ зыбжанэм къыщызэрагъэпэща «Гъусэ» («Dostlug») хасэм и тхьэмадэ Юксель Гюльсеренрэ «ЩIыуэпсибл» («Yedi iklim») хасэм и тхьэмадэ Озайдын Кемалрэ куэдым дыщагъэгъуэзащ тырку гъащIэм, адыгэхэм абы щаIэ псэукIэм теухуауэ. Кемалрэ Гюльсеренрэщ Iуэхум и программэр зэхэгъэувэным телэжьари. Абыхэм къызэрыхагъэщамкIэ, мыпхуэдэ унэтIыныгъэ иIэу ар япэу зэхашащ, дяпэкIи къыпащэну я гуапэщ.
Iуэхум и къызэгъэпэщакIуэхэм ящыщ Балъкъэр Рафет къэралым щыIэ адыгэ къуажэхэм я хъыбар къытхуищIащ. Бакъ Зерэ зэрыжиIащи, зекIуэм и мурад нэхъыщхьэт ди университетым и адыгэбзэ къудамэм щIэсхэмрэ щеджахэмрэ адыгэ усакIуэшхуэ, ныбжьыщIэу Тыркум къыщыхута, абы усэ зыбжанэ щызыуса ЩоджэнцIыкIу Алий зрикIуэгъа лъагъуэм иригъэплъэжыныр, Хэкужьым щыпсэухэмрэ хэхэс адыгэхэмрэ зэрыгъэлъагъуныр, псом хуэмыдэу щIалэгъуалэр зэлъыгъэгъуэзэныр.
Хэкурыс адыгэм и шыфэлIыфэр, и дуней тетыкIэр, хабзэ-бзыпхъэр теплъэкIэ игъэлъэгъуэн папщIэ гупым и унафэщIым Тыркум здишат Еуаз Зубер зи пашэ «Пшынэбзих» пшынэ, шыкIэпшынауэ гупыр. Абыхэм ди лъэпкъэгъухэр къыдахьэхащ адыгэ уэрэдыжьрэ макъамэкIэ. НаIуэ хъуащ Зерэ и гупсысэр: Адэжь щIыналъэм икIахэр ялъэгъуащ абы пэIэщIэу зи гъащIэр зыхьа нэхъыжьхэми, ХэкумкIэ къэхъуэпсащ щIалэгъуалэри.
Гугъуэт Заремэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "653.txt"
} |
«Сытхэну сыщытIысым деж, уафэр зэлъыIукIым хуэдэщ»
Адыгэ усакIуэ, прозаик, драматург, публицист, жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ Къуиикъуэ Налбий Инус и къуэр Адыгэ Республикэм и Теучэж районым хыхьэ Къунчыкъухьэблэ къуажэм 1938 гъэм бадзэуэгъуэм и 20-м къыщалъхуащ. 1957 гъэм Адыгей къэрал пединститутым щIэтIысхьащ. ЕджапIэр къыщиуха 1962 гъэм къыщыщIэдзауэ 1978 гъэ пщIондэ «Социалистическэ Адыгей» газетым корректору, корреспонденту щылэжьащ. 1978 - 1991 гъэхэм щIыпIэ радиом адыгэбзэмкIэ и къудамэм и унафэщIу, 1991 - 1993 гъэхэм «Гъуазэ» газетым и редактор нэхъыщхьэу щытащ. 1993 - 1997 гъэхэм Адыгэ Республикэм и радиом и унафэщIу лэжьащ. 1997 гъэм республикэм и тхылъ тедзапIэм и редактор нэхъыщхьэ, АР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ къалэнхэр зэдигъэзэщIащ.
Налбий и Iэдакъэм къыщIэкIащ усэхэр, поэмэхэр, пьесэхэр, рассказхэр, повестхэр, шыпсэхэр, «Адыгэ хабзэ» тхылъыр. Къуиикъуэр адыгэбзэм и диалектитIымкIи урысыбзэкIи тхэуэ щытащ. УрысыбзэкIэ дунейм къытехьа и тхылъхэм ящыщщ «Танец надежды» (1979 гъэ), «Светлый друг» (1982 гъэ), «Звезда близка» (1984 гъэ), «Продрогшая вишня» зыфIищахэр. И тхыгъэ щхьэхуэхэр Къэбэрдей-Балъкъэр, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэм, Тбилиси, Урысейм и къалэ зэмылIэужьыгъуэхэм, хамэ къэралхэм щыщу Болгарием, Тыркум, Сирием, Израилым къыщыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ къытехуащ. Шекспир Уильям и «Укрощение строптивой», Гольдони Карлэ и «Хозяйка трактира», Мольер Жан-Батист и «Тартюф», Гоголь Николай и «Ревизор», Чехов Антон и «Иванов» тхыгъэхэр, куржы, чех, нэмыцэ усакIуэхэм я усэ щхьэхуэхэр адыгэбзэм къригъэзэгъащ. Гуащэ театрым папщIэ пьесэхэр адыгэбзэкIи урысыбзэкIи и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Къыхэгъэщыпхъэщ, Испанием щекIуэкIа кинофестивалым и саугъэт нэхъыщхьэр зылъагъэса «Сумерки надежд» япэ адыгэ художественнэ фильмым и сценарийр Къуиикъуэ Налбий зэритхар, гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я лэжьакIуэ пажэхэм ятеухуа теленэтынхэр зэригъэхьэзырар.
Къуиикъуэ Налбий СССР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм 1974 гъэм хагъэхьащ. УсакIуэм и гуащIэр къалъытэри, «Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэр къыфIащащ, Адыгейм и Къэрал, Къандур Иззэт и цIэкIэ ягъэува дунейпсо саугъэтхэм я лауреат хъуащ.
И ныбжьыр илъэс 70-м иту, 2007 гъэм Къуиикъуэ Налбий дунейм ехыжащ. ТхакIуэр Мейкъуапэ къалэм щыщIалъхьэжащ.
Адыгэу укъэнэну тыншкъым
Зэманыр псынщIэу макIуэ, ауэ адыгэ лъэпкъым и къуэ нэхъыфIхэм ящыщ Къуиикъуэ Налбий и цIэр тщыгъупщэркъым. Ди къэралми адыгэр щыпсэу нэгъуэщI щIыналъэхэми щыцIэрыIуэт ар.
ГъащIэ къэзыгъэщIа сэ къэскIуа гъуэгуанэм куэдым сащыхуэзащ. Языныкъуэхэр ныбжьэгъу схуэхъуащ, адрейхэр спэIэщIэ хъуащ, гуми къемыуэу. Къуиикъуэ Налбий къызэрысцIыхуар насыпышхуэу къызолъытэ. Зи псалъэмрэ зи IуэхущIафэмрэ зэтехуэ цIыху иджыри дунейм зэрытетыр аращ быдэу си фIэщ зыщIар.
Журналист, усакIуэ, прозаик, драматург… Сытым абы и гур нэхъ хуэгъэзат? Абы и жэуапри хьэзырщ. А псори зэуэ Налбий хэухуэнат, зыр зым дигъэIэпыкъуу. Ар цIыху тыншт, къызэрыгуэкIт, псэлъэгъу бэлыхьт. ТхакIуэр уэрамхэм къыщацIыхурт. Налбий къэзыцIыху дэтхэнэри къыбгъэдыхьэурэ сэлам кърахырт, къепсалъэрт. Абы и лъэпкъыр фIыуэ илъагъурт, езыри фIыуэ къалъагъурт, пщIэшхуэ къыхуащIырт. ГъащIэм хилъагъуэ мыхъумыщIагъэхэм щытепсэлъыхькIэ къыпэрыуэну зыми къыщIрамыкури арат.
Къуиикъуэ Налбий лъэпкъым и напэщ. Адыгэм фIыщIэ хуэфащэщ апхуэдэ цIыху зэригъэсам папщIэ. Ар дунейм щехыжам тфIэкIуэдар зыхуэдэмрэ зыхуэдизымрэ зэман дэкIмэщ къыщыдгурыIуэнур. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, абы хуэфащэ гулъытэ псэу щIыкIэ хуэтщIакъым.
Куэд щIат сэ Къуиикъуэ Налбий зэрысцIыхурэ, ауэ дызэнэIуасэтэкъым. Уэрамым дыщызэрихьэлIэмэ, сэлам зэтхырт, дызэпсалъэрт, усэ зэритхми сыщыгъуазэт. Налбий и къуэш Асфар нэхъ гъунэгъуу дызэригъэцIыхуащ. Абы щыгъуэм Налбий радиом щылажьэрт. Си усэхэм езгъэджэну щыжиIэм, щы къыхэсхри хуэсхьащ. Абыхэм къеджэри къызэплъащ, къытригъэзэжу къеджа нэужь, и щхьэр къиIэтри: «УсэфIхэщ, ауэ лъыкIэ гъэнщIащ», - жиIащ. ЗэкъуэшитIымрэ сэрэ а махуэм усыгъэм куууэ дытепсэлъыхьащ. Налбий адыгэбзэкIэ сыщIэмытхэм и щхьэусыгъуэм щIэупщIащ. Сэ жесIащ адыгэбзэр зэрызмыджам къыхэкIыу, псэм щыщIэр, гурыгъу-гурыщIэхэр ди бзэмкIэ къызэрысхуэмыIуатэр. Абдеж щыщIэдзауэ зыр адрейм и тхыгъэхэм дыкIэлъыплъурэ дыкъэгъуэгурыкIуащ. АдыгэбзэкIи урысыбзэкIи итхахэм сфIэфIу седжэрт, и пьесэхэм къытращIыкIауэ Лъэпкъ театрым щагъэлъагъуэ спектаклхэми сыдахьэхат.
И тхыгъэхэм щыщ гуэрхэр лъэпкъ IуэрыIуатэм пэгъунэгъут. ПыухыкIауэ цIыху щхьэхуэхэмрэ Iуэхугъуэхэмрэ теухуами, зи гугъу ищIхэр къэхъуфынут блэкIа, къэкIуэну зэманхэми, ди нобэми. Къыхэгъэщыпхъэщ, Налбий нэхъыбэу зыгъэгузавэу щытар зэманыр зэрыармырар, атIэ цIыхухэм я зэхущытыкIэхэмрэ я IуэхущIафэхэмрэт.
Къуиикъуэ Налбий дунейм ехыжа нэужь, и шыпхъу Дарихъан мыр къызжиIэжат. Налбий и къуэш нэхъыщIэ Аслъэнбэч и деж унагъуэр щызэхуэсыжауэ махуэшхуэ гуэр ягъэлъапIэрт. Налбий Iэнэм къыпэрыкIащ, тутын ефэну. И шыпхъур бгъэдыхьэу итххэр къыздрихымкIэ щеупщIым, «СщIэркъым, сытхэну сыщытIысым деж уафэр зэлъыIукIым хуэдэщ», - жиIащ Налбий.
Иджыри зы щапхъэ къэсхьынщ. ТхакIуэ Iэзэ Немченкэ Гарий илъэс 70 зэрырикъур дгъэлъапIэрт. Хъуэхъу жызыIэхэр куэдт. Налбий чэзур къыщылъысым, и псалъэхэм Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ. Пшыхьыр и кIэм щынэблагъэм, Гарий къэтэджри, псоми фIыщIэ яхуищIащ. ИтIанэ, Налбий и хъуэхъур псоми къахигъэщу, жиIащ и тхылъыщIэм ар пэублэ хуищIыну зэримурадыр. Къэсхьынщ а псалъэхэр: «Вот я адыг, в 50 лет меня назвали известным поэтом, в 60 лет выдающимся. Скоро мне 70, и я с лёгкой душой и, без всякого сомнения, жду очередного повышения. Я не возражаю. У нас, адыгов, свои правила мерки. По этим меркам Гарий Леонтьевич должен быть, ну хотя бы чуток, повыше меня»…
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, тхакIуэр илъэс 70 ирикъуным мазитI къудей иIэжу дунейм ехыжащ. Налбий и тхыгъэхэр школхэмрэ еджапIэ нэхъыщхьэхэмрэ щадж, и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ ятеухуа диссертацэхэр ятх, и пьесэхэмкIэ ягъэува спектаклхэр театрым щагъэлъагъуэ. ТхакIуэм къыщIэнахэр хуолажьэ фIыуэ илъагъуу щыта лъэпкъым и зыужьыныгъэм. И тхыгъэхэм тхылъеджэхэр фIым, лъагъуныгъэм, гуапагъэм хуагъэуш.
Ди лъэпкъэгъухэр къыщыхута хамэ щIыпIэм адыгэу укъыщынэныр тыншкъым. Ауэ, захъумэжын зэрыхуейр къагурыIуэу, я лъабжьэр, бзэр, хабзэр нэгъуэщI лъэпкъхэм ейм зэрыхамыгъэшыпсыхьыжыным хущIокъу. Зи хэку имысыжу ар къызэхъулIэхэм пщIэрэ фIыщIэрэ яхуэфащэщ. Къыщалъхуа щIыналъэм щыпсэу адыгэхэми ар тыншу къыдэхъулIэркъым. Уи хэку ущисыжым и деж зыми лъакъуэпэщIэдз къыпхуимыщIыну къыпщохъу. Ауэ дэтхэнэ къуэгъэнапIэми абы ущрихьэлIэнкIэ хъунущ. Аращ Налбий мы псалъэхэр щIитхари: «Адыгэм и щхьэр ихъумэжыным и щIыналъэми щыщIэбэнын хуей мэхъу».
ЧЭМОКЪУЭ Долэтбий, усакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "654.txt"
} |
НапIэдэхьеигъуэ
Къуэныкъуей Назир
Хэт игъэунэхуа зауэ гуащIэм укъыхэкIыжауэ дагъэгъэсыныр зыуха кхъухьлъатэ ныкъуэкъутэр къэплъэфэсыжыныр зыхуэдэр?! Зи дамэр зэпыуда бгъэжьым ещхьу, уебэ-уещIэу псынщIагъ пIыгъам зыкъыбогъэхь икIи, «Ий, сохуэх» щыжыпIэ дыдэм, тIысыпIэм укъыщхьэщохьэри, шэрхъхэр къызэщIыбох, щIым уоцырхъ… Уоцырхъ узэридзэу, итIани мывалъэ псыхъуэм лъапцIэу къыщыбжыхьауэ алэрыбгъу щабэм укъытехьэжа хуэдэу зыкъыпщохъуж. Асыхьэтым гулъэф пщIауэ узэрилъэфри, адэ-мыдэкIэ узэрызэридзэри сытым щыщ? ЩIылъэ анэм и IэплIэ гуапэм укъихутэжауэ ущIиупскIэу аращ.
ТIэ, укъэувыIащи, зыбгъэхъеину къару уиIэжкъым, ауэ уолъагъу уи ныбжьэгъухэр къызэрыжэр, кабинэм IэплIэкIэ укъызэрырахыр. «Упсэу? Упсэумэ, аращ!»
Абдежым къыбгуроIуэ, дапхуэдизкIэ уэгур фIыуэ умылъагъуми, щIы щхъуантIэм ущыпсэуным нэхъ насып зэрыщымыIэр…
Командирри къосри, уи Iэр къеубыд: «Упсэу? Упсэумэ, аращ!»
Асыхьэтым уи Iупэр зэтумыхми, уи тхьэ къызэрихькIэ уи гущIэм укъокIиикI, аддэ, уафэ щхъуантIэ укъызэхыжам нэIусу: «Сыпсэущ!»
ГъащIэр зэрылъапIэр, упсэуну зэрынасыпыр фIы дыдэу ящIэрт Хэку зауэшхуэм хахуэу щызэуа, Лъахэм и щхьэхуитыныгъэм папщIэ зи псэр зыта кхъухьлъатэзехуэхэм. А гъащIэр фIэIэфIт икIи игъэлъапIэрт лIэнкъэнэну бийм пэщIэта Къуэныкъуей Назири. Дагъэгъэсыныр иухарэ и кхъухьлъатэри ныкъуэкъутэ хъуауэ ар къыщелаи къэхъуащ.
Полкым и комсорг Гаврилов Василий «Хэкум и щIыхькIэ» газетым трыригъэдза тхыгъэм дыкъыщоджэ: «1944 гъэщ, накъыгъэм и 1-щ. Кърымыр хуит къэщIыжынымкIэ екIуэкI зауэхэр и кIэм ноблагъэ… Пщэдджыжь нэмэзу ди «Як» гупым заIэтащ бийм и аэродрому Херсонес щыIэм теуэну. Кхъухьлъатэзехуэхэм яхэтщ Шпундяков Сергейрэ Булатов Георгийрэ, Егорович Владимир, Абрашитов Щэмил, Къуэныкъуей Назир, нэгъуэщIхэри.
ЦIэрыIуэ хъуа Качэ къалэм щащIа зыплъыхьыпIэ-унафэ щIыпIэм деж хъарзынэу щыплъагъурт зэребгъэрыкIуэ совет кхъухьлъатэхэр, тенджызымкIэ къыщыщхьэщыхьэу абыхэм бийм бомбэхэр зэрытрадзэр.
Ди «Як»-хэр къежьэжа нэужь, Херсонес щхьэщыта «Фокке-вульф»-хэр къэпхъэращ. Къуэныкъуейрат и ужь итри, абы удыныр нэхъ лъэIэсащ. Нэмыцэ топышэхэмрэ пулемётышэхэмрэ Назир и лъэныкъуэмкIэ къагъэлъэлъащ. Адыгэ щIалэм и «Як»-р зэщIэнащ.
«Качэ деж дытету а псори зылъэгъуахэр дыкъыхэщтыкIащ: гугъэр щыхэтхыж дакъикъэм телъыджэ къэхъуащ: «Як»-м занщIэ зищIыжщ, «Фоккер»-хэм къаIэщIэкIри, аэродромым къиунэтIыжащ.
Кхъухьлъатэм дыщыбгъэдэлъэдам псори дыкъэуIэбжьат: шэ зытемыхуа щIыпIэ иIэжтэкъым. Лейтенант Къуэныкъуейм ерагъкIэ кабинэбжэр IуигъэкIуэтри дэ, и ныбжьэгъухэм, къэтлъэгъуащ пщIэнтIэпс щыгъэ цIыкIухэр къызэхуэх абы и нэкIу фагъуэр, ауэ нэщхъыфIэр», - игу къегъэкIыж полковник Булатов Георгий.
Апхуэдэ гузэвэгъуэ куэд пэщIэхуащ Лашынкъей къуажэм щыщ щIалэр, ауэ зэрымыгужьейм, сыт хуэдэ щытыкIэ гугъуми хэкIыпIэ къыщигъуэтыфу акъыл жан зэриIэм, зэрыIэмалшым ар къригъэлащ.
Уэгум уихьэрэ бийм упэувамэ, зы напIэ дэхьеигъуэкIэ Iуэхум утеплъэкъукI хъунукъым. УафэхъуэпскIым хуэдэу псынщIэщ уи гупсысэр, уигу къэкIыр, къэбгупсысар зы тэлайкIэ бгъэзэщIэжын хуейщ, бийм бэуапIэрэ зыкъэщIэжыпIэрэ иумыту. Арат Къуэныкъуейри къыдэзыхыжыр.
1945 гъэм мазаем и 25-м Къуэныкъуей Назиррэ абы и гуэгъу Иванов Александррэ уэгум ихьащ. Абыхэм я къалэнт Сиваш зэпрыкI ди дзэхэр нэмыцэ кхъухьлъатэхэм щахъумэну. Я къежьэжыгъуэ хъуауэ зэныбжьэгъухэм къахуозэ фашист бомбэзехьэ пщыкIутIрэ ахэр зыхъумэ зэребгъэрыкIуэ кхъухьлъатиплIрэ.
А дакъикъэм Къуэныкъуеймрэ и ныбжьэгъумрэ къафIэIуэхутэкъым абыхэм я бжыгъэр. Бомбэзехьэхэр ящхьэщыбгъэхьэу ди дзэр Iисраф ебгъэщI хъунутэкъым. ИкIи Назиррэ Сашэрэ я кхъухьлъатэхэм зыкъагъазэри, уащхъуэдэмыщхъуэу бийм йобгъэрыкIуэ. И топымрэ пулемётымрэ зэдегъауэри, Къуэныкъуейм нэмыцэ кхъухьлъатэ пашэм удын хьэлъэ иредз. «Юнкерс»-м и дамэ лъэныкъуэр гуощэтри, езыри йохуэх. Ивановми зы кхъухьлъатэ ирегъэпсых.
Назир зыкъегъазэри аргуэру зы бомбэзехьэ хьэуам къыщегъауэ. Иджы бийхэм я сатырыр къутащи, бомбэхэр я щIыпIэхэм щрадзыхыжурэ зэбгролъэтхэр.
Къуэныкъуейр кIэлъопхъэр нэгъуэщI «Юнкерс»-м. А дакъикъэми гу лъетэ Александр и Iуэхур зэрызэIыхьэм: зэребгъэрыкIуэ кхъухьлъатиплIым тIурытI защIауэ ар я кум даубыдэну хэтщ. Назир и ныбжьэгъур къригъэлыну зыкъегъазэ. Иванов нэхъ къыхэзыгъэзыхьам гъунэгъу хуохъу икIи кIакхъум йоIэ, ауэ уэ макъ къэIуркъым - шэхэр иухащ. Къуэныкъуейр щилъагъум Александр къебгъэрыкIуам кIэбгъу зещIыж. АрщхьэкIэ адрей лъэныкъуэмкIи и ныбжьэгъум кхъухьлъатитI къыщебгъэрыкIуэрт. Назир абыхэм накIуэпакIуэу япожьэ. ПсынщIэу гъунэгъу зэхуохъу, зы тэлай дэкIыжмэ, зэжьэхэуэнурэ тIури хэкIуэдэнущ. Ауэ фашистым зыхуэIыгъакъым, лъэныкъуэкIэ триIуэнтIащ. А щIыкIэм тету Иванов Александри ажалым къелащ…
Къуэныкъуейр Берлин къэзыщтахэм яхэтащ. Абы и бгъэм хэлът Бэракъ Плъыжь орденитIрэ Вагъуэ Плъыжь орденитIрэ, медалхэр. Зауэ нэужьым Назир къратыжащ Совет Союзым и ЛIыхъужьым и Дыщэ Вагъуэри.
Хэку зауэшхуэр иуха нэужьи абы дзэм къулыкъу щищIащ - эскадрильем и командиру, полкым и унафэщIым и къуэдзэу. И узыншагъэр «ещIэкъуауэу» зэрыхуежьэу, Назир авиацэм къыхэкIыжри, Налшык къэIэпхъуэжащ. Санаторэхэм ящыщ зым и унафэщIу щытащ.
1975 гъэм Къуэныкъуей Назир дунейм ехыжащ. Абы и цIэр фIащащ Лашынкъей щызэхэт мэкъумэш IуэхущIапIэм, Налшык, адыгэ къуажэ зыбжанэм я уэрамхэм.
Тхыгъэр ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд игъэхьэзыращ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "655.txt"
} |
Жырым хуэдэ
Къардэн Къэбард Лэкъумэн и къуэм и гъащIэр ещхьт вагъуэижым - махуэ 257-кIэщ ар Хэку зауэшхуэм зэрыхэтар. Дэфтэрхэм яхъумащ абы сыхьэтихым къриубыдэу и танкымкIэ нэмыцэ фашисту 50-м щIигъу зэриукIар, топу 5 зэрикъутар, къуентхъыу танки 7, топ 13, автомашинэ 78-рэ дыдейхэм къаIэрыхьэным ар зэрыхэлIыфIыхьар...
Совет Союзым и ЛIыхъужь Къардэн Къэбард теухуауэ щыIэ тхылъхэр мащIэщ. Ауэ абыхэм Аушыджэр щыщ адыгэлIыр къахощ Хэкум и бын пэжу, шынэ зымыщIэ танкисту, ныбжьэгъуфIу, цIыху хьэлэлу, сыт и лъэныкъуэкIи щапхъэу. Апхуэдэу ар щыдолъагъу, къэбгъэлъагъуэмэ, урыс тхакIуэ цIэрыIуэ Гарин Фабиян и тхылъым, 1963 гъэм Москва къыщыдэкIам, «Танкым телъ удз гъэгъахэр» зыфIищам. Абы къыхэтхащ мы пычыгъуэ цIыкIур.
* * *
- Ныбжьэгъу Къардэн, уэ нэхъыфIу зыкъэдгъэцIыхут, - жиIащ Боровицкэм.
ЩIым щыс сэлэтхэм къахэтэджыкIащ щIалэ къуэгъу, зи нэкIур дыгъэм къамылыфэу ижьар. Нэрылъагъут ар зэрыпIейтейр. КIэщI дыдэуи къиIуэтащ Кавказ къуршыжьхэм я лъапэм къызэрыщалъхуар, мэлыхъуэу зэрылэжьар, къалэшхуэ илъагъуну, еджэну зэрыщIэхъуэпсар.
- СыноупщIыну сыхуейт, - къэIуащ Кульдин и макъыр. - Уи сыт Совет Союзым и ЛIыхъужь хъуа Къардэн Къубатий?
- Си къуэшщ, - жиIащ щэхуу Къэбард.
Сэлэтхэр нэ гуапэкIэ еплъащ я ныбжьэгъум. Комбатым жиIэнIауэ хэтащ. Ауэ а напIэзыпIэм макъ лъагэкIэ зыгуэр къэджащ:
- ПсынщIэу фи машинэхэм фитIысхьэж!
Дакъикъэ зыбжанэ нэхъ дэмыкIыу зауэм и мафIэр щIэрыщIэу къызэщIэнащ... Танкищэхэр, кхъухьлъатищэхэр, топищэхэр зэщIэгъуахъуэрт. МафIэм исырт машинэхэр, псэупIэ унэхэр, шыгу зэщIэщIахэр, цIыху куэд. Пшагъуэмрэ Iугъуэмрэ зэхэтым ярейуэ, зэуапIэр кIыфI хъуат, шэ зэмыфэгъу зелъатэхэр къыхэлыдыкIыу... Бийр зы километркIи къэкIуэтэфакъым. ИхъуреягъкIэ щыплъагъурт нэмыцэ сэлэтхэмрэ офицерхэмрэ я хьэдэхэр, мафIэ бзийр зыщхьэщыт танкхэр...
Къардэн Къэбард егупсысырт бийм ебгъэрыкIуэу, я быдапIэр зэрызэпхитхъыным, адрей танкхэм гъуэгу зэрахуищIыным. Машинэр зыгъакIуэр старшина Трохинт. Къардэным и танкым и ужь итт Дегтярёв, Бондарь сымэ зи унафэщIхэри... Бийм ди танкхэр здикIыну и гугъэр ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэти, абыкIэ зыщагъэбыдат, фIыуи загъэхьэзырат. Ар къыгурыIуэри, Трохиным унафэ хуищIащ шоссем текIыу губгъуэ гъуэгумкIэ игъэшыну. Дегтярёв, Бондарь сыми къащIащ Къардэныр зыхущIэкъур. Ди танкхэр, лъэгумкIэ яунэтIри, къуажэм дэмыхьэу, къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ екIуэкIащ, зыкъагъазэри, къызэдилъащ.
- Гъуэжькуийм хуэдэу, - кIиящ Къэбард, Трохиным зыхуигъазэри, - бийм дытоуэри, хьэбэсабэ дощI!
Къуажэм къызэрыдэхутэу къалъэгъуащ ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ загъэзауэ танкищ щыту. Къардэныр еуэри, зым Iугъуэ фIыцIэр къыщхьэщыуващ. Дегтярёв игъэсащ етIуанэрей танкыр. Ещанэм зыкъигъэзэну хэтащ, ауэ хунэсакъым. Абыи техуащ Къэбард и топышэр.
Абдежым лъэныкъуэкIэ къыкъуэкIащ «Фердинанд» зыбжанэ. Къардэным и танкым къытелъэлъащ топышэр. Матюшкиныр уIэгъэ хьэлъэ хъуат, ауэ абы хузэфIэкIащ топыр иузэдыну. Къэбард и Iэр къиIэтри, къыхэщэIукIащ - лъыпсыр къыпыжырт...
- Къызэт бронебойнэр! - еджащ ар Матюшкиным.
Ауэ абы зыкъигъэхъеижыфыртэкъым. И къару псори зыхилъхьэри, топышэр къищтащ, ерагъыу топыр иузэдри, нэмыцэ танкым еуащ. Матюшкиным иужькIэ джэлащ Зайцевыр. Трохиным, адэ-мыдэкIэ зригъэгъазэурэ, гъуанэу блы зиIэ хъуа танкыр япэкIэ игъакIуэрт. Къардэным, къару телъыджэ гуэрхэр къыхыхьэжауэ, топыр иузэдурэ игъауэрт.
Еянэрей топышэр къыщытехуэм, Къэбард и нэхэр щыункIыфIыкIащ, псэкIэ зыхищIащ и гур удыным зэгуиудауэ лъыр уэру зэрыщIэжыр... А напIэзыпIэм къызэхихащ Бочковскэм и танкхэри къызэрысар, фашистхэр зэрикIуэтыр...
Бийм зэуэныр щигъэтри, гъэру зыкъитащ. Къуажэдэсхэр гъуанэпщIанэ хъуа совет танкым деж щызэхуэсащ. УкIыгъэ хъуа сэлэтиплIыр къыщрахым, фызыжьхэр, сабийхэр зэщIэгъуэгащ...
Мыгувэу ди танкхэр япэкIэ кIуэтащ. Бийр икIуэтыжырт...
Тхыгъэр ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд игъэхьэзыращ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "656.txt"
} |
Уэзы МураткIэ зэджэр, маржэ…
СамбэмкIэ дунейми Европэми я чемпион, Урысей Федерацэм спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Уэзы Мурат щыбанэ алэрыбгъум къищынэмыщIауэ, жылагъуэ-политикэ гъащIэми увыпIэшхуэ щиIыгъщ - ар республикэм и Абазэ щIыналъэм и Iэтащхьэу лэжьащ, иужькIэ КШР-м и Правительствэм и тхьэмадэм и къуэдзэу щытащ, 2018 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэ лъандэрэ Къэрэшей-Шэрджэсым и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я Администрацэм и унафэщIщ.
Уэзы МураткIэ зэджэр, маржэ,
ЩIалэ фIыцIэ къуэгъукъэ, уей.
Шы гъурым тесри, уей, маржэ,
Гъусэ пхуэхъункъэ, уей.
Уи шы пэхужьыр, уей маржэ,
ЗэрыщIыбыбгъуэрэ, уей,
Гумкъалэ губгъуэми, уей, маржэ,
Мурат щозауэр, уей.
Зэныбжьэгъу щIалэхэр, уей, маржэ,
Къызэрогъащтэр, уей.
ЩIылъэр къэмыщтэмэ, уей, маржэ,
Мурат къэщтэнкъым, уей.
Уэ мэкъумэшыщIэхэм, уей, маржэ,
Вы щIогъэщIэжыр, уей,
Уэ уи ижэгъухэри, уей, маржэ,
Жейми къыпхуоскIэ, уей.
Адыгэ усакIуэ щэджащэ ПащIэ Бэчмырзэ мы уэрэдыр зыхуиуса Уэзы Мурат щыпсэуар XIX лIэщIыгъуэм икухэращ. Абы и лIыгъэм, захуагъэм, пэжыгъэм теухуа хъыбархэр нобэми лъэпкъым еIуатэ. АрщхьэкIэ нобэрей ди тхыгъэр зытеухуар аракъым, атIэ 1966 гъэм шыщхьэуIум и 9-м Уэзыхэ къыхуалъхуа щIалэ цIыкIум, «шу закъуэ» цIэрыIуэм и фэеплъу Мурат зыфIащам, и гъащIэ гъуэгуанэ телъыджэрщ. ЛIэщIыгъуэрэ ныкъуэрэ ипэкIэ псэуа и цIэджэгъу хъыжьэми хуэдэу, абыи уей-уей Уэзы Мурат дуней псом щыжригъэIащ, и хьэрхуэрэгъухэр «жейми къыхуэскIэу».
Уэзы Мурат нэхъыщIэр къыщалъхуар Черкесск къалэращ икIи зыхалъхуар абрэджыгъэр хъыбаркIэ фIэкIа щамыщIэж совет лъэхъэнэращ. Адрей сабийхэми хуэдэу, и чэзур къэсри, курыт еджапIэм щIэтIысхьащ. Абы щеджэурэ гимнастикэмрэ дзюдомрэ дихьэхащ. Пэжщ, ар зыщIэхъуэпсар хоккей джэгунрат. АрщхьэкIэ апхуэдэ Iэмал щимыгъуэтым, сабырыжащ. ЩIымахуэр зы мазэм щызэфIэкI Черкесск дэнэ къыщипхынт мыл гъурыджэм щыджэгу хоккеем щыхуагъасэ щIыпIэ?!
- Сэ сыт щыгъуи срогушхуэ си нэхъыжьхэм, - жеIэ Мурат. - Ди адэшхуэ Магъруф къару къызэрымыкIуэ зиIа лIыуэ яIуэтэж, Хэку зауэшхуэм хэкIуэдащ ар икIи и хьэдэр щыщIалъхьа щIыпIэр нобэми къытхуэщIэркъым. Ди анэшхуэ Нащхъуэ къыттегужьеикIауэ адэ-анэм дадипIащ, зауэ зэманым щIытIым куэдрэ щыIащ. Сэ, дауи, сщIэрт илъэс куэд ипэкIэ псэуа, лъэпкъым уэрэд, хъыбар куэд зытриухуа Уэзы Мурат ещхь сыхъуну щIэхъуэпсу ди нэхъыжьхэм абы и цIэр къызэрысфIащар. СлъэкI къэзгъэнакъым къызэрысщыгугъауэ сыкъыщIэкIын папщIэ икIи зыгуэрхэр къызэхъулIамэ, абыкIэ Тхьэм фIыщIэ хузощI.
Еянэ классыр къиуха иужькIэ, курыт еджапIэм къыщIэкIри, Уэзы Мурат щIэтIысхьащ Черкесск къалэм дэт автодорожнэ техникумым. ИтIанэ дзэм ираджэри, илъэситIкIэ совет армэм къулыкъу щищIащ. Къигъэзэжри, сабий-ныбжьыщIэ школым тренеру щылэжьащ. Абы къыдэкIуэу самбэм ерыщу зыхуигъасэу щIидзащ Папшу Мухьэмэд и унафэм щIэту. Кулябцевымрэ Кадыровым Мурат ирагъэгъуэта Iэзагъым а тренер гъуэзэджэм хэпщIыкIыу хигъэхъуащ. НыбжьыщIэхэм я деж Урысей Федерацэм и чемпион хъуну, Совет Союзым медаль зэмылIэужьыгъуэхэр къыщихьыну хунэса абазэ щIалэр нэхъ лъагэжу зыIэтын зэфIэкI абы бгъэдилъхьащ.
Ауэ псори къыщежьар Мурат и адэ къуэш Ахьмэд и дежщ. Черкесск къалэм и спорткомитетым бухгалтеру щылажьэрти, и цIыхугъэ тренерхэм къахуишэри яритащ, лIы нэс къыхэфщIыкI жыхуиIэу.
… Кавказ Ищхъэрэм лъэпкъ бэнэкIэмкIэ и зэхьэзэхуэ Черкесск зэгуэрым щекIуэкIырт. Абы кърихьэлIат щIыналъэм щынэхъ лъэщхэр. ЗэрымыщIэкIэ Уэзы Мурати зэпеуэм хыхьащ: и ныбжьэгъухэм ауан къащI хуэдэурэ къраIуэкIащ езыр зыхэт самбэмкIэ зызыгъасэхэр лъэпкъ бэнакIуэхэм зэи япэмылъэщыну. А псалъэмакъым къызэщIигъэплъа щIалэщIэм мурад быдэ ищIащ утыку ихьэу зыхэт спорт лIэужьыгъуэм и зэфIэкI лъагэр игъэлъэгъуэну. Ар дзыхьщIыгъуэджэт, зэхьэзэхуэр зэрекIуэкIыну лъэпкъ бэнэкIэм и Iэмалхэмрэ хабзэхэмрэ зэи хэкъузауэ зэрызэхуимыгъэсар къэплъытэмэ.
Зэпеуэр зэрыщIадзэ хабзэр адыгэ къафэт. Мурат абыи хуэмыIэзащэу къыщIэкIащ икIи и хьэрхуэрэгъу къэрэшей щIалэ Чучуевыр занщIэу япэ ищащ. АдэкIэ алэрыбгъурат лIыгъэ зэхэгъэкIыпIэр. Мо щIалэ абрагъуитIыр зыр адрейм и бгырыпхым епхъуащ - абыкIэт хьэрхуэрэгъум уеныкъуэкъуну узэрыхуитыр. Ар нэхъ быдэу икIи Iэрыхуэу иубыдыну дэтхэнэри хущIокъу. Мурат Iэмал зэрегъэгъуэтри, Чучуевыр едз. Ауэ судьяхэм ар ямылъэгъуа хуэдэщ. Абы щыгъуэми Уэзым и хьэрхуэрэгъур къэдзыхащ. Аргуэрыжьти, Мурат къэрэшей щIалэр едз, къытридзэпауэ ябжын хуэдэу. Судьяхэр зэрыщымщ. ЗэIущIэм и хьэщIэ лъапIэхэм ящыщ, Кавказ Ищхъэрэм бгырыпх (лъэпкъ) бэнэкIэмкIэ пщыкIузрэ и чемпион Къуэдзокъуэ Анатолэ, хуэмышэчыжыххэу къыщылъэтри, къахэкIиящ:
- КъэвгъэувыIэ, Уэзы Мурат текIуащ!
ЗэIущIэр къагъэувыIакъым. Зи текIуэныгъэр къамылъытэ Мурати зэпIэзэрытщ. Абы къыгурыIуащ, шэч зыми къытримыхьэн хуэдэу и хьэрхуэрэгъур къабзэу зэрыхигъэщIэн хуейр. Мыгувэу ар къехъулIащ, Чучуевым и дамитIри зэгъусэу алэрыбгъум хигуэри.
Талай дэкIри, Инжыдж ЦIыкIу къуажэм щыпсэу Уэзы Нухь и унэм щIэт телефоныр къэвууащ. Ныбжьэгъухэм хъыбар гуапэ къыхуаIуэтащ и къуэ Мурат зэрытекIуам теухуауэ икIи абы папщIэ зы мэл яхуиукIыну къызэрытехуари къыгурагъэIуащ. Адэм и дэрэжэгъуэр инт, хьэщIэ егъэблэгъэнри зыхилъхьэ щыIэтэкъым.
Уэзы Мурат япэ ехъулIэныгъэ ин щиIар 1989 гъэращ. Къэзахъстаным и къалащхьэ Алма-Ата щекIуэкIа СССР-м и чемпионатым абы жэз медалыр къыщихьащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым ар дыщэкIэ ихъуэжащ. Калинин къалэм щыIа зэхьэзэхуэм и финалым Белоруссием щыщ Грамс Эдуард щыхигъащIэри, Совет Союзым и чемпион хъуащ. Абы иужькIэ, дауи, гу къылъатащ икIи къэралым и командэ къыхэхам хэту европэпсо, дунейпсо утыкухэм ихьащ.
1990 гъэм Тель-Авив (Израиль) щызэхэтащ самбэмкIэ Европэм и чемпионат. И хьэрхуэрэгъу псори хигъащIэри, килограмми 100-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм и финалым нэсащ абазэ щIалэр. Великобританием икIа Уолден кIэух зэIущIэм ар къыщыхигъэщIами, тегушхуэныгъэ къыхилъхьащ. Уэзым къыгурыIуащ дунейм и самбист нэхъыфIхэм хуэфащэу зэрапэщIэтыфынур, уеблэмэ, я нэхъыбэм зэрытекIуэфынур. Ар наIуэ къищIащ илъэсым и кIэухым Мэзкуу щыIа дунейпсо чемпионатым. Мурат абы жэз медалыр къыщихьащ.
Совет Союзыр зэхэщэщэжа иужькIэ, ар и лъабжьэу Къэрал Щхьэхуитхэм я Зэныбжьэгъугъэ пIалъэ кIэщIкIэ къэунэхуащ. Абы и зы чемпионатми ирихьэлIащ Уэзы Мурат, ауэ зэрыхэтар самбэм и шынэхъыжь дзюдомкIэщ. 1992 гъэм и пэщIэдзэм Рязань щыIа зэпеуэм ар ещанэ щыхъуащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ дзюдомкIэ дунейпсо класс зиIэ спортым и мастер хъуащ.
АдэкIэ нэхъ зытригъэщIари, ехъулIэныгъэ инхэр щиIари самбэращ. Псом хуэмыдэу хуэфIащ 1996 гъэр. Абы и мэлыжьыхь (апрель) мазэм Югославием и Аранжеловац къалэм щыIа Европэм и чемпионатым жэз медалым фIэкIа къыщыхуэмыхьами, щэкIуэгъуэм (ноябрым) и пэщIэдзэм Японием къыщыпэлъэщын дунейм тетакъым.
… ЩIыIэмэ къызыпих бжьыхьэ кIасэм Токио хьэщIэ лъапIэхэм пэплъэрт. Дунейм и самбист нэхъ лъэщхэр абы къыщызэхуэсырт, фIым я фIыжхэр зэхагъэкIын папщIэ. Нэхъапэми Уэзы Мурат абы щыIат, ауэ мыр адрейхэм хуэдэтэкъым. ИщIэрт мыхьэнэшхуэ зиIэ дунейпсо чемпионатым хэтыну къызэрыкIуар иджыблагъэ Европэм дыщэр щыIэщIэзыха тэтэр щIалэ Алеханов Сергеи, Югославием жэзыр щызэдигуэша украин Борисенкэ Ростислави, нэгъуэщI и хьэрхуэрэгъу лъэщхэри.
Мурат зэхьэзэхуэр гуащIэу къыщIидзащ. Алэрыбгъум къытехьэри, секундиплI дэкIауэ арат и япэ хьэрхуэрэгъур щыхигъэщIам. Азербайджаным щыщ бэнакIуэм абы зыри къыпигъэувыфакъым.
Дыщэм щыщIэбэна кIэух зэIущIэм къыщыпэщIэта Борисенкэ Ростиславрэ Уэзы Муратрэ фIы дыдэу зэрыцIыхут икIи щхьэж и зэфIэкIым щыгъуазэт. Мыбдежми абазэ щIалэр къыщикIуэтакъым. Абы и хьэрхуэрэгъу лъэщыр хигъэщIащ икIи дунейпсо чемпион хъуащ. Хуэугъурлащ Мурат «дыгъэр къыщыщIэкI къэралыгъуэм» и къалащхьэр!
- Токио хуабжьу сигу ирихьащ, - игу къегъэкIыж абы. - Зэхьэзэхуэр иуха иужькIэ дыкъагъанэри, дзюдомкIэ клубхэм дыкъыщрашэкIащ. Абыхэм щедгъэлъэгъуащ самбэм и Iэмалхэр, зэгъусэу зыщыдгъэсащ. Япониер хуабжьу къэралыгъуэ дахэщ, цIыхухэри гуапэщ. Нэхъыжьхэм, хьэщIэм пщIэ зэрыхуащIымкIэ, зэхэтыкIэ екIумкIэ ар зыкъомкIэ дэщхьщ.
Дунейпсо чемпион хъуа иужькIи Уэзы Мурат зэхьэзэхуэ куэдым хэтащ икIи ехъулIэныгъэфIхэр иIащ. И ныбжьыр илъэс 34-м нэблэгъауэщ спортым къыщыхэкIыжар. Абы ипэкIэ Европэм и чемпионыгъэр зыIэригъэхьащ, Испанием и къалащхьэ Мадрид 2000 гъэм щекIуэкIа зэхьэзэхуэм килограмми 100-м щIигъу зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм и финалым Литвам щыщ Усинас Каролис щыхигъащIэри.
БэнэхукIэ зыхэта Урысейм IэщэкIэ ЗэщIэузэда и Къарухэм капитан хъуауэ къыхэкIыжри, жэуаплыныгъэ ин зыпыщIа IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэрихьащ. «Урып бгы-щагъэбатэ комбинат» АО-м, «Теплоэнерго» ФГУП-м, «Стандарт» ЗАО-м, «Коммунэнерго» ФГУП-м, «Водоканал» АО-м я унафэщI, унафэщIым и къуэдзэ къулыкъухэр зэрихьащ, Абазэ районым и администрацэм и Iэтащхьэу щытащ. 2011 гъэм и гъатхэпэм ягъэуващ Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и Правительствэм и Тхьэмадэм и къуэдзэу. Нэгъабэ лъандэрэ и унафэщIщ КъШР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я Администрацэм.
Унагъуэ быди иIэщ Уэзы Мурат. И щхьэгъусэмрэ абырэ щIалэрэ хъыджэбзрэ къагъэхъуащ икIи гъащIэм хуэфэщэн увыпIэ дахэ щрагъэубыдащ.
ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ жыхуаIэрати, лIэщIыгъуэрэ ныкъуэрэ ипэкIэ щыIа и лъэпкъэгъу икIи и цIэджэгъу цIэрыIуэм и Iуэху дахэхэр адэкIи игъэкIуэтащ нобэрей Уэзы Мурат. ЛIыгъэ зэхэгъэкIыпIэу, Iущыгъэ къэгъэлъэгъуапIэу щыт спортымрэ къэрал къулыкъущIапIэмрэ абы хэлъхьэныгъэ инхэр хуищIащ, адэкIи иригъэфэкIуэну ди гуапэщ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "657.txt"
} |
Марем пшыхь
Фэ фщIэрэ?
Пащтыхьыгъуэр - ди лъэхъэнэм
XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм языныкъуэ пащтыхьыгъуэхэр зэхэкъутэжащ, адрейхэм я хуитыныгъэхэр нэхъ мащIэ хъуащ. Ауэ щыхъукIи, иджыри къыздэсым къэрал щыIэщ пащтыхьхэмрэ пащтыхь гуащэхэмрэ унафэ щаIэщIэлъу.
Диктаторхэр
Къэралхэм зауэ къыщыхъуурэ языныкъуэ пащтыхьыгъуэхэр кIуэдыжауэ щытащ. Ауэ абыхэм я пIэ къиувахэр пащтыхьхэм къазэрыщхьэщыкI щIагъуэ щыIэтэкъым.
Цзэдун Мао (1893-1976) Китайм и коммунистхэм я Iэтащхьэу щытащ. Абы къэрал унафэр къыщыIэрыхьа лъэхъэнэр ирихьэлIащ иужьрей дыдэ китай пащтыхьыр традза нэужь къэхъуа зэщIэхъееныгъэшхуэм. Зэман дэкIри, абы хузэфIэкIащ къэрал унафэр зэрыщыту и IэмыщIэм ирилъхьэн.
Абы и политикэ еплъыкIэхэмрэ гупсысэхэмрэ зэрыт, дэни щыцIэрыIуэ «Тхылъ плъыжь цIыкIухэр» Китайм щыпсэу дэтхэнэ зы цIыхуми къыздрихьэкIырт.
Цзэдун Мао пщIэ хэха хуащIырт. Абы и сурэт зытет зы тхылъымпIэ кIапи хыфIадзэртэкъым. Газетхэм сытым дежи къытехуэрти, ар ихъумэн хуейуэ дэтхэнэми и къалэнт. Уеблэмэ, унагъуэхэм газетхэр здахьын ямыщIэжу, унэм щIэз щыхъуа зэмани щыIащ.
Къэралхэм я президентхэмрэ Iэтащхьэхэмрэ
Языныкъуэ къэралхэм унафэ щызыщIыр пащтыхьхэракъым, атIэ цIыхубэм хаха Iэтащхьэхэрщ. Апхуэдэ къэралхэм республикэкIэ йоджэ, я унафэщIхэр - Президентщ. Пэжщ, пащтыхьхэр яIэту, пщIэшхуэ хуащIу зэрыщытам хуэдэу хаIэтыкI президентхэри щыIащ. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Кеннеди Джон (1917 - 1963) США-м и Президент нэхъ цIэрыIуэу щытащ. Абырэ и щхьэгъусэ Жаклинрэ псоми щапхъэ зытрах унагъуэт. Кеннеди президент къулыкъум щыпэрыта лъэхъэнэм Унэ хужьым (США-м и президентхэм я резиденцэ) КамелоткIэ еджэрт - пащтыхь цIэрыIуэ Артур и хэщIапIэм ирагъэщхьу.
1964 гъэм щэкIуэгъуэм и 22-м Кеннеди Джон Даллас щаукIауэ щытащ. А щIэпхъаджагъэм дуней псор игъэнэщхъеят.
Иджырей пащтыхь
Елизаветэ ЕтIуанэр, Великобританиемрэ нэгъуэщI къэрал 15-мрэ я пащтыхь гуащэр, иджырей конституционнэ монархыу ялъытэ. Къэралым и Iуэху зехьэкIэм зы къалэни щигъэзащIэркъым абы. Политикэ Iуэхухэр зэфIэзыхыр парламентырщ.
Кърахьэжьа Iуэхум теухуа хъыбархэмрэ чэнджэщхэмрэ Министрхэм я кабинетым къабгъэдэкIыу пащтыхь гуащэм къыIэрагъэхьэрэ абыхэм щыгъуазэ зищIу аращ. Апхуэдэуи зы политикэ партми хэткъым.
Парламентым хабзэ гуэр къыщищтэм деж Пащтыхь гуащэр хоплъэри, и Iэ щIедз, абы арэзы зэрытехъуэр къигъэлъагъуэу.
Елизаветэ ЕтIуанэм и къалэнхэр нэгъуэщIщ - гуфIэгъуэ Iуэхухэм, зэIущIэшхуэхэм яхыхьэнырщ, псалъэм папщIэ, парламент сессиер къызэIухыныр зи пщэрылъыр аращ. Апхуэдэуи пащтыхьыгъуэм IэщэкIэ зэщIэузэда и къарухэм я Iэтащхьэр Елизаветэ ЕтIуанэрщ.
Пащтыхь унагъуэм исхэр щIэх-щIэхыурэ хамэ къэралхэм макIуэ. Ахэр хуабжьу сэбэп мэхъу Великобританиемрэ адрей къэралхэмрэ зэхущытыкIэфI я зэхуаку дэлъынымкIэ, сату Iуэхум зиужьынымкIэ. ПсапащIэ зэгухьэныгъэхэм ирагъэкIуэкI Iуэхухэм жыджэру хэтщ Елизаветэ ЕтIуанэр икIи абы и нэIэ зытетхэр нэхъ зыхуей хуозэ.
Пащтыхь гуащэм Великобританием и зыужьыныгъэм хэлIыфIыхьхэр сытым дежи егъэпажэ. Абыхэм ящыщ дамыгъэ нэхъыщхьэ дыдэр лIыхъусэжь цIэр яфIэщынырщ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
Фигу къыдогъэкIыж
Хъуэхъу-сэламхэр
Адыгэ хъуэхъу-сэламхэр зыбжанэу зэтегъэпщIыкIащ. Хъуэхъу-сэламыр цIыхур зэлэжьу зыпэрыт IэнатIэм теухуащ. Сэлам хъуэхъур зытыр бгъэдыхьарщ, къеIызыхыy жэуапыр зытыжыр лэжьыгъэ зыщIэу IэнатIэм пэрытырщ. Абы къыхэкIыу адыгэм лэжьыгъэ бжыгъэм тещIыхьа тыкIэ зэхуэмыдэхэри иIащ.
Зыбгъэдыхьар вэуэ ирихьэлIамэ:
- Бов апщий! - жреIэ. Абы къикIыр - «увэм къытекIэр бэв Тхьэм ищI!» - жыхуиIэщ.
- Бэв хъун Тхьэм къуит, фIыкIэ пшхыжыну! - къыжреIэж.
Зыбгъэдыхьар мэкъу еуэу, гуэдз е мэш къихыу, нартыху къыдичу ирихьэлIамэ:
- Шхуошх апщий! - жреIэ. Абы къикIыр - «еншэу ушх!» - жиIэу аращ.
- Еншэу пшхын Тхьэм къуит! - къыжреIэж. Зыгуэр къищэхуу ирихьэлIамэ:
- Хъер пхухъу е угъурлы тхьэм пхуищI! - жреIэ.
- Хъер хъун Тхьэм къуит! - къыжреIэж.
Зэхъуэхъуар нэхъыжьмэ, «жьыщхьэ махуэ ухъу!»- жеIэри дыщIегъу.
Е ехъуэхъур нэхъыщIэмэ:
- НасыпыфIэ ухъу! - жеIэри дыщIегъу. Зыгуэр ищэу ирихьэлIамэ:
- УасафIэ тхьэм пхуищI! - жреIэ. Ари ехъуэхъуам и ныбжь елъытакIэ къохъуэхъуж.
Зыбгъэдыхьар Iэщыхъуэу е Iэщ щаlыгъ уэтэру щытмэ:
- Бохъу апщий! - жреIэ. Абы къикIыр - «уи Iэщыр Тхьэм пхуигъэбагъуэ, куэд Тхьэм пхуищI, - жыхуиIэщ. - Куэд хъун Тхьэм къуит! - къыжреIэж. Зыбгъэдыхьар Iуэуэ хьэмым тетмэ:
- Хьэмбов апщий! - жеIэ.
- Бэв хъун Тхьэм къуит! - къыжреIэж.
Iэщ гуэр иукIыу е зэlихыу ирихьэлIэмэ:
- ФIыкIэ фышх е фIыкIэ Тхьэм фигъэшх! - жреIэ.
- ФIыкIэ пшхын Тхьэм къуит! Еблагъэ, ди ныш хьэзырщ! - къыжреIэж.
Гуп уэршэрым ябгъэдыхьэмэ:
- Уэршэр фIохъу апщий! - яжреIэ.
- Тхьэр арэзы къыпхухъу, къеблагъэ, удгъэуэршэрынщ! - къыжраIэж.
Пщэдджыжьым зэрихьэлIамэ:
- Пщэдджыжь фIохъу апщий! - жреIэ.
- ПщэдджыжьыфI Тхьэм къуит! - къыжреIэж.
Махуэу зэрихьэлIамэ:
- Уи махуэ фIы ухъу! -жеIэ.
- МахуэфI Тхьэм къуит! - къыжреIэж.
Пщыхьэщхьэу зэрихьэлIамэ:
- Пщыхьэщхьэ фIохъу апщий! - жреIэ.
- ПщыхьэщхьэфI Тхьэм къуит! - къыжреIэж.
ИлъэсыщIэр къихьауэ щызэхуэзэкIэ:
- ЕтIанэгъэм фIыкIэ унэс, илъэсыщIэр угъурлы Тхьэм пхуищI! - жаIэри зохъуэхъухэр.
ПщIыхьэпIэ зылъэгъуам пщэдджыжьым гунэщIу и пщIыхьэпIэр иIуатэркъым.
ПщIыхьэпIэ слъэгъуащ,- жиIэмэ,
- Хъер ухъу, уи пщIыхьэпIэр! - жраIэ. ЩакIуэу губгъуэм итым ирихьэлIамэ:
- Хьэкъуэж апщий! - жраIэ.
- Си хьэм къуэжар Тхьэм къуит,- къыжреIэж. КъищэкIуаIауэ кърихьэлIамэ, зыдегъэгуашэр.
IуэхуншитI зэрихьэлIамэ, нэхъыщIэм: - Уи махуэ фIы ухъу! - жеIэ.
- МахуэфI Тхьэм къуит! - къыжреIэж.
Гуп уэршэрым яблэкI лIы гъуэгурыкIуэм:
- Сэлам алейкум! - яжреIэ. «Сэламым» къикIыр «Къайгъэншэу, мамыру фыпсэу!» жыхуиIэщ, езыр хьэрып псалъэщ.
- Уахьэлекум сэлам! - къыжраIэж. «Уэри мамыру Тхьэм уигъэпсэу» жыхуаIэщ.
Пщыхьэщхьэм гъунэгъум е хамэ унагъуэ щIэсауэ къыщыщIэкIыжкIэ:
- НэхулъэфI фыкъикI! - яжреIэ.
- Уэри укъикI, жьыщхьэ махуэ ухъу е насыпыфIэ ухъу! - жраIэ и ныбжьым елъытауэ.
Чэнджэщхэр
Лэпс IэфI фыхуеймэ…
Шэрджэсхэм хьэгулывэр бегъымбар шхыну ябжу щытащ, абы хущхъуэгъуэ куэд зэрыхэлъым щхьэкIэ. Хьэм къыхэщIыкIа шхыныгъуэхэр ирагъэшхыу щытащ зи къупщхьэ къутахэм - къапщтэмэ, зи дзажэ къутам хьэ мырамысэ ирагъэшхырт, ар захуэу кIыжын щхьэкIэ. Абы хэлъщ къупщхьэр зыгъэкIыж пкъыгъуэхэр, къапщтэмэ, фосфор, кальций, нэгъуэщIхэр.
* * *
ЦIыхум и тхьэкIумэр щыузым и деж, къэрмэфибл дагъэ ирагъаткIуэри мэхъуж.
* * *
Лыр нарзаныпскIэ бгъавэмэ нэхъ щIэхыу мавэ икIи лэпс IэфI къыщIовыкI.
* * *
Мыгъэлыгъуауэ хуэрэджэ купкъ, щIыдэ, пщIий куэд пшхымэ, щхьэр егъэуз.
* * *
Къурмэн ятохуэ: бжэным - мазих нэужьым, мэлым - мазибл нэужьым, Iэщышхуэм - илъэсым щIигъуамэ.
* * *
ПIастэ зэрызэпагъэжа сэр занщIэу лъэщIыжын хуейщ, арыншамэ кIэрогъуэри, гъэкъэбзэжыгъуей мэхъу.
* * *
Хьэлыуэр щаубэкIэ я Iэр куэдрэ псыф ящIмэ, хьэлыуащхьэр тоуцIыныкI.
* * *
Мэжаджэр щагъажьэкIэ къэмычэн щхьэкIэ и щIыIум шху щахуэ.
* * *
Нартыху цIынэр щагъавэкIэ шыгъу хадзэркъым. Шыгъум хьэдзэхэр зэрегъалъэ, вэгъуей ещI, IэфIи хъуркъым.
* * *
Хьэцыбанэр къыщащыпыр жэп теха иужькIэщ.
Къубатий Борис.
ГъэщIэгъуэнщ
Къалэдэсхэм я бжыгъэр
Ватиканым, Монакэм, Наурум, Сингапурым цIыхуу щыпсэум я проценти 100-р къалэдэсщ. Бельгием процент 97-рэ, Андоррэм - 95-рэ, Исландием, Катарым - 92-рэ, Бахрейным, Израилым, Уругвайм - 91-рэ ахэр щохъу. И цIыхухэм я процент 80-м щIигъур къалэхэм щыпсэу къэралхэр блы мэхъу. Къалэдэсхэр щынэхъ мащIэ дыдэр Бутанырщ - проценти 7 къудейщ, Руандэмрэ Бурундиемрэ - 8-щ, Непалым - 11-щ, Угандэм - 13-щ. Къалэдэсхэр щохъу: США-м - процент 76,2-рэ, Урысей Федерацэм - 73,1-рэ. УФ-м и республикэхэу Адыгейм - 53-рэ, Дагъыстэным - 41,5-рэ, Ингушым - 32,4-рэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым - 60,1-рэ, Къалмыкъым - 39,7-рэ, Осетие Ищхъэрэм - 68,9-рэ, Шэшэным - 33,6-рэ.
* * *
Франджы актрисэ цIэрыIуэ Бернар Сарэ илъэс 70 ныбжьым иту илъэс 13 фIэкIа мыхъу Джульеттэ и ролыр игъэзэщIат икIи абы зыми шэч хуищIатэкъым - сценэм итыр лъагъуныгъэм итхьэкъуа пщащэ цIыкIуу фIэкIа зыми къащыхъуатэкъым.
* * *
Фэ фщIэрэ Норвегие тенджызым зы жэщ-махуэм къриубыдэу хуабэу МВт мелуан 80 хьэуам зэрыхиутIыпщхьэр? Дунейм хыуэ тетым зы жэщ-махуэм хуабэу МВт мелард 30 хаутIыпщхьэ. Ар Дыгъэм ЩIым хуабэу къритым и процент 20-м нос.
* * *
Хэку зауэшхуэр щыщIидзам СССР-м и Дзэ-Тенджыз флотым иIащ зэрызауэ кхъухь зэмылIэужьыгъуэу 1000-м нэс. Абыхэм ящыщу 3-р линкорнт, 54-р эсминецт, 212-р псыщIагърыкIуэт, 22-р псы Iуфэхэр зыхъумэт, 80-р хьэлъэзешэт, 287-р торпедэ зезыхьэт. КъищынэмыщIауэ, ди къэралым иIащ тенджыз авиацэм и кхъухьлъатэу 2.800-рэ, артиллерием и псы Iуфэ батарееу 260-рэ.
Дохъушокъуэ Синэ.
Псысэ
ТхьэкIумэкIыхь шынэкъэрабгъэ
Псей жыгым и лъэдийм кIэрыгъэщIауэ жей Мыщэр гъы макъым къигъэушащ. Ар едэIуапэри - ТхьэкIумэкIыхь цIыкIур зэщыджэрт.
- Сыту сынасыпыншэ сэ! Сыту сытхьэмыщкIэ сэ! Сэр фIэкIа яшхын щхьэ ямыгъуэтрэ къашыргъэми, дыгъужьми, бажэми. Сэри абыхэм сащошынэри къызэрыслъагъуу зызогъэпщкIу. Апхуэдизу щхьэ сышынэкъэрабгъэ? - зиухыжыпэрт псэущхьэ цIыкIум.
Мыщэжьым ар фIэгуэныхь хъуауэ едэхэщIэну зыщиIэтым, Iэуэлъауэм игъэщта ТхьэкIумэкIыхьыр, щIэцIывэжащ.
Мыщэжьыр тэлайкIэ абы кIэлъыплъа иужь, и щхьэр игъэсысщ, и жьэпкъым етIэхъури пыгуфIыкIыу ежьэжащ.
Пщэдджыжьым жьыуэ къэуша Къанжэм хуейм и курыкупсэм ит ашыкышхуэм занщIэу гу лъитащ. Псом япэ псори зэзыгъэщIэну зыфIэфI Къанжэм ар гъунэгъуу щызэпиплъыхьым, къилъэгъуащ «Нэхъ шынэкъэрабгъэ дыдэ псэущхьэм ейщ» жиIэу зэрытетхар.
- Уэ-хьэ-хьэхь! Сызэрытеун къэзгъуэтащ. Бажэм дежкIэ секIуэкIынщи згъэбэмпIэнщ, - жиIэри ежьащ.
Бажэр щхьэукъуауэ Iуащхьэм тести, Къанжэм къигъэщтащ:
- Бажэ цIыкIу, хэт нэхъ лъэщ дыдэу мы мэзым щIэсыр? - жери.
- Емынэм уимыхькIэ уэ бзу кIакIэрейр, сыкъэбгъэщтащ! Ар сыт упщIэкIэ делэ! Сэращ нэхъ лъэщ дыдэр! Ар япэрауэ. ЕтIуанэрауэ. Iэмалищэрэ зырэ зыщIэ Бажэжьым къилъхуахэм сащыщщи, сэр нэхърэ нэхъ Iэмалшыи мы мэзым щIэскъым.
- НтIэ нэхъ шынэкъэрабгъэ дыдэр хэт? - увыIэрткъым Къанжэр.
- Си жейр степхуащ, Къанжэ. Уи цыр сымыщ щIыкIэ зыIуегъэх! - губжьащ Бажэр.
- Хъунщ, хъунщ, умыгубжь. Шэджагъуэнэужьым хуейм деж накIуэ, зэхуэс щыIэнущи, - жиIэри Къанжэм Дыгъужьым дежкIэ игъэзащ.
Дыгъужьыр мэжалIэрти гукъыдэжыншэу Къанжэм къыIущIащ:
- Сигу ирихьын хъыбар къысхуумыхьамэ, къызжиIакъым жумыIэж, зыц къыптезнэнкъым. ИIэ, къипхъ…
- Зы упщIэ закъуэ сиIэу арат, Дыгъужьыжь, - зыхуигъэцIыкIуащ абы Къанжэм. - Хэту пIэрэ нэхъ шынэкъэрабгъэ дыдэу мы мэзым щIэс псэущхьэр?
- Арат иджы къысхуумыгъэфащэу къэнэжар! Сэра шынэкъэрабгъэкIэ узэщыр! ЗыIуегъэх, узыIурызмыдзэ щIыкIэ.
- Хъунщ, хъунщ, умыгубжь. Шэджагъуэнэужьым хуейм деж накIуэ, зэхуэс щыIэнущи, - жиIэри Къанжэр лъэтэжащ адрей псэущхьэхэм хъыбар яригъэщIэну.
Шэджагъуэнэужьым мэзым псэущхьэу щIэсыр хуейм деж щызэхуэсауэ ашыкым щхьэкIэ зодауэ, зэрофыщI. Шынэкъэрабгъэу зыми зимыумысыжми дэтхэнэми ашыкыр езым ейуэ тхьэ иIуэрт.
Дыгъужьым лъэщыгъэкIэ ашыкыщхьэр яфIытричри и гурыIупсыр къажэу ашыкым щиплъэм:
- Хэт нэхъ шынэкъэрабгъэу фхэтыр? - жиIэу гъуахъуэу Мыщэр къипщащ.
Псэущхьэхэр щтэри псори щхьэж и занщIэу мэзым щIэлъэдэжащ, ТхьэкIумэкIыхь закъуэм фIэкI къэмынэу.
- Уэ ущIэпхъуэжакъыми-тIэ? - зыхуигъэзащ абы Мыщэм.
- Сэ, зиусхьэн Мыщэ, псом нэхърэ сынэхъ шынэкъэрабгъэщ, - жиIащ абы и макъыр кIэзызу.
- Уэра нэхъ шынэкъэрабгъэр? Зыплъыхьыт-тIэ! Дэнэ щыIэ Дыгъужьри Бажэри? Ахэр псори къысщышынэри щIэпхъуэжащ. Уэ зы закъуэращ си пащхьэм къинар. ТхьэкIумэкIыхь цIыкIу, умышынэу, ущIэмыпхъуэжу пэжыр жыпIащи уэр нэхърэ нэхъ лIыхъужь мы мэзым щIэскъым. Ар сыт щыгъуи уигу игъэлъ.
А тIур зэбгъэдэту къэзылъэгъуа псэущхьэхэм Мыщэр зи ныбжьэгъу ТхьэкIумэкIыхьым и Iей абы иужькIэ зэрахуэжакъым.
Мэлей ФатIимэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "658.txt"
} |
Жэман Iэминэрэ Памук Орхьанрэ
ЛитературэмкIэ Нобель саугъэтыр зыхуагъэфэща, зи тхыгъэхэр бзэ тхущIым щIигъукIэ зэрадзэкIа тырку тхакIуэ цIэрыIуэ Памук Орхьан и «Рыжеволосая женщина» романыр 2017 гъэм япэу урысыбзэкIэ къыдэкIащ. Толстой Лев и лэжьыгъэхэм Памук зэрыдахьэхыр къалъытэри, и щIэблэм ар Москва ирагъэблэгъащ икIи Лениным и цIэр зезыхьэ къэрал библиотекэм абы и тхылъым и лъэтеувэ пшыхь щращIэкIащ. ЗэIущIэ гъэщIэгъуэным зригъэхьэлIащ режиссёр, киноактрисэ, композитор, драматург, сценарист Жэман Iэминэ.
- Зи тхыгъэхэм дуней псом щIэупщIэшхуэ щызиIэ Памук зэIущIэм щыжиIащ Толстой Лев и лэжьыгъэхэм пасэу зэрыдахьэхар, абыхэм яжь къызэрыщIихуар икIи тхыдэ роман итхынымкIэ ахэр щапхъэ къызэрыхуэхъуар, гъащIэм Толстойм и нэкIэ еплъ зэрыхъуар, - къыддогуашэ Iэминэ. - Памук и Iэр зыщIэлъ и тхылъыр тыгъэ къызэрысхуищIар гуапэ сщыхъуащ. Сызэрыадыгэр абы къыщищIам хуабжьу гуфIащ икIи занщIэу къызжиIащ езыри зэрыадыгэр. ТхакIуэр Урысейм зыбжанэрэ щыIащ, ауэ Кавказым зэкIэ къэкIуакъым.
А зэIущIэм Памук Орхьан щагъэпэжащ икIи щратыжащ Толстой Лев и цIэкIэ щыIэ музейм 2003 гъэм къыхилъхьа «Ясная поляна» литературэ саугъэтыр. КъэпщытакIуэхэм а саугъэтыр хуагъэфащэ классикэ, иджырей урыс литературэм я хабзэхэр зи тхыгъэхэм щызэхэзыухуанэ урыс тхакIуэхэм. 2015 гъэм щыщIэдзауэ а премием иIэщ «Хамэ къэрал литературэ» унэтIыныгъэр. Аращ Памук Орхьан зэрагъэлъэпIари.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "659.txt"
} |
Хэхэс адыгэхэм я IуэрыIуатэ
Ахъшэм нэсатэмэ
Зы абэзэхэ хьэщIапIэ ежьащ. Гъуэгу здытетым, хъунщIакIуэхэм ярихьэлIащ, Узун-Яйла нэблэгъауэ. Абыхэм къаувыхьри:
- Епсыхи, уи шыр къыдэт! - жаIащ.
Епсыхри, шыр яритащ.
- Уи щIакIуэри къыдэт!
ЩIакIуэри яритащ.
- Уи цейри къыдэт!
Цейри яритащ.
- Уи Iэщэри къыдэт!
Iэщэри яритащ.
- Си ахъшэми фыхуей? - жиIащ абэзэхэм.
- Ахъшэм и хъер улъагъу, дэ дызыхуейр къытIэрыхьащ, - жари хъунщIакIуэхэм кIэбгъу защIыжащ.
Джанэ-гъуэншэдж фIэкIа щыгъыжтэкъыми, абэзэхэм и унэ игъэзэжащ - хьэщIапIэ дауэ кIуэнт?
- ЛIо къэхъуар? - къеупщIащ зыхыхьэжар.
- ХъунщIакIуэ срихьэлIэри сахъунщIащ: шыми, цейми, Iэщэми, щIакIуэми сыпагъэкIащ.
- Ахъшэр дауэ хъуа?
- Iуэхур ахъшэм нэсатэмэ, уэлэхьи, лъы згъэжэн хуей хъуну къыщIэкIынтэм! - жиIащ абэзэхэм.
Абэзэхэмрэ шапсыгъхэмрэ
Зы шапсыгъ шууэ гъуэгу тетти, гъуэгум зы абэзэхэ щыхуэзащ. Абэзэхэр лъэст. Сэлам зэраха нэужь, абэзэхэр шапсыгъым щIэнэкIащ:
- Мы узытесыр сыт псэущхьэ, си къуэш?- жери.
- Шыщ. Плъагъуркъэ? - жиIащ шапсыгъым.
- Мыр шыуи?
- Шыщ.
- Мыр-щэ? - жери абэзэхэр лъэрыгъым теIэбащ.
- Ар лъэрыгъщ.
- Лъэрыгъщ жоIэ? ГъэщIэгъуэни... Мыри сыт? - уанэм теIэбащ абэзэхэр.
- Уанэщ.
- Уанэ дэгъуи... Мыр-щэ? - джэрыщIэм еIусащ абэзэхэр.
- ДжэрыщIэщ.
- Ари гъэщIэгъуэни... Мыри сыт? - жери абэзэхэм шхуэмылакIэр иубыдащ.
- ШхуэмылакIэщ. Шыр къыжьэдэпкъуэнумэ, шхуэмылакIэм къекъу, - жиIащ шапсыгъым.
- Хьэлэмэти ари... Ярэби, сыхэзэгъэнкIэ хъуну мы шым? Уи лъэрыгъри, уи уанэри, уи джэрыщIэри, уи нахъутэри дэгъуэщ, езы шыри апхуэдэмэ, уехъулIащ. Сышэсрэ сеплъмэ, сыт къэхъун, си къуэш?
- Зыри къэхъункъым, шэс, - жиIащ шапсыгъым.
- Шым сыщыужащи, сыгъэшэсыт.
- Сыт хэлъ абы,- жиIащ шапсыгъым, шхуэмылакIэмрэ лъэрыгъыпсымрэ иубыдри. - ШхуэмылакIэр убыди, лъакъуэ сэмэгумкIэ лъэрыгъым иувэ, лъакъуэ ижьыр пIэтмэ, уанэ къуапэр убыд, уанэгум зибдзэмэ, аракъэ зэрыхъур!
- Деплъынти, - жери, елIалIэ зищIурэ, абэзэхэм уанэгум зригъэзэгъащ. - ЩIопщри къэшийт, си къуэш!
ЩIопщыр зыIэригъэхьа нэужь, абэзэхэр шым хэуэри, зричащ.
- УщIихьэнщ, къыжьэдэкъуэ! - кIэлъыджащ шапсыгъыр абэзэхэм. - ШхуэмылакIэм и мыхьэнэр бжесIати!
Ар зэхихыжакъым абэзэхэм: шапсыгъыр, и жьэр ущIауэ гъуэгум къытринэри, макIуэ-мэлъей!
Къэбэрдеймрэ хьэтыкъуеймрэ
Хьэтыкъуей гъуэгурыкIуэ къэбэрдей щIалэм ирихьэлIащ. Зы мывэшхуэ хъурейуэ къекIухьри, къэбэрдейр гъуэгущхьэIум тетщ, зыгуэрхэр къибжурэ.
- Мы мывэжьыр хъурейуэ щхьэ къэпкIухьрэ? Хэт уезыхулIар? - игъэщIэгъуащ хьэтыкъуейм.
- Мыр мывэжькъым, мыр ауэ сытми мывэ! - жиIащ къэбэрдейм. - Мы мывэр хъурейуэ къэпкIухьурэ Тхьэм уелъэIумэ, узыхуейр къыпхуещIэ.
Хьэтыкъуейр шути, епсыхащ.
- ШхуэмылакIэр убыдыт, къуэш. Сэри селъэIунущ Тхьэм.
ШхуэмылакIэр къэбэрдейм IэщIилъхьэри, хьэтыкъуейм мывэр хъурейуэ къикIухьу щIидзащ. Къэбэрдейм уанэгум зригъэзэгъащ.
- Сыт пщIэнур? - къэщтащ хьэтыкъуейр.
- Тхьэм шы щхьэкIэ селъэIуати, сызэрелъэIуар къысхуищIащ, - жери къэбэрдейр макIуэ-мэлъей.
Хьэтыкъуейр шым хэкIыжащ.
Хьэм иримыхужьатэмэ
Зы абэзэхэ мэжджытымкIэ блэкIырт.
- Мор мэжджытым къивмыгъэхьэ, - жаIащ мэжджытым щIэс шапсыгъхэм. - Ар мэжджытым къихьэмэ, жэнэтым и бжэм Iуувэнщи, дэ дригъэхьэнкъым.
Уэрамым хьэ дэлъти, абэзэхэм жьэхэпхъуащ. Хьэр къыщыжьэхэпхъуэм, абэзэхэр гужьейри мэжджытым щIэлъэдащ.
- Фэри хьэм фыкърихужьа? - жиIащ абэзэхэм, шапсыгъхэм яхэплъэри.
«Хьэм иримыхужьатэмэ, абэзэхэр мэжджытым ихьэнутэкъым» псэлъафэр абы къыдежьащ.
Гуэрэф
ЗылI гуэрэф къытекIати, тхьэмахуэ хъуауэ дунейм къытехьэртэкъым.
- Си ныбжьэгъужьым зыдигъуэр сыт, дунейкъытехьэ иIэкъым, сыкIуэнщи, сыщIэупщIэнщ, - жери лIым и зы ныбжьэгъу къежьащ.
Щхьэгъубжэм къыдэплъри, и ныбжьэгъур пщIантIэм къызэрыдыхьэр илъэгъуащ лIым.
- ПIэм сыхэзыубыдар гуэрэфщ жесIэмэ, си ныбжьэгъум ауан сыкъищIынщ, - жери лIым и зы нэр щипхащ.
Ныбжьэгъур къыщIыхьэри:
- Щхьэ ухэлъ, сыт къоуэлIар? - къыхуэгузэващ лIым.
- ВыщIэр къызэпыджри, си нэр ирищIащ - ар уфIэмащIэ? - тхьэмыщкIафэ зытригъэуащ лIым.
- Уи нэр выщIэм ирищIа щхьэкIэ ухэлъ хъурэ? - жиIащ щIэупщIакIуэ къыхуэкIуа ныбжьэгъум. - Гуэрэф къытекIамэ, ара хъунщ дунейм къыщIытемыхьэр жысIэри, сыбгъэгузэващ.
Уи шыр адакъэхъущ, уи сэшхуэм удз ехъу
Зы пщащэ псэлъыхъу и куэдт. Хэт къылъыхъуми, дзы къахуигъуэтурэ, къригъэкIуэтырт. И Iэщэ-фащэкIэ зызэригъэпэщри, зы щIалэжь ежьащ:
- Сэ дзы къысфIищыфынкъым! - жери.
И сэшхуэр гуэлэлурэ хъун кIырым пхыкIри, щIалэжьыр пщащэм деж Iухьащ.
- Псоми дзы къахубогъуэт. Сэ сыт къысхуэбгъуэтын? - жиIащ щIалэжьым.
Пщащэр щIалэжьым къеплъащ: шы ныбэф тесщ, и сэшхуэм удз ихъуащ.
- Уи шыр адакъэхъущ, уи сэшхуэм удз ехъу, - жиIащ пщащэм. - Нэджыхъуэхэ уащыщ хъунщ.
- Сызыщыщыр къэпщIакIэ тхьэ соIуэ! - жери щIалэжьым къыIуигъэзыкIыжащ.
ЛIыкIуэ щIалэ
Гъунэгъу къуажэм я мэлыхъуэр къафIихьащ Сэлэчэрий и къуэм. Нэхъыжь ягъакIуэри, къаритыжакъым мэлыхъуэр. Тхьэмадэ ягъакIуэри, къаритыжакъым – зыри хэзэгъакъым Сэлэчэрий и къуэм. Зыри щыхэмызагъэм, зы щIалэщIэ къэуващ:
- Сэ сывгъакIуэ Сэлэчэрий и къуэм деж, мэлыхъуэр къеIысхыжынщ, - жери.
- Ди нэхъыжьи ди нэхъ щIали зыхэмызэгъам уэ дауэ ухэзэгъэн? - ядакъым жылэм.
- СывгъакIуэ, сыхэзэгъэнщ, - икIуэтыжакъым щIалIэщIэр. ЩимыкIуэтыжым:
- КIуэ, зэрыхъу тлъагъунщ, - щIалэщIэр яутIыпщащ.
Сэлэчэрий и къуэм деж кIуэри, щIалэщIэр елъэIуащ:
- Ди мэлыхъуэр къызэтыж, - жери.
- Уэстыжынукъым, - къыжриIащ Сэлэчэрий и къуэм.
- Къызэтыж, Сэлэчэрий и къуэ, - тригъэчыныхьащ щIалэщIэм.
- Уэстыжынукъым, жысIакъэ! – къыщIэкIиящ Сэлэчэрий и къуэр.
- УщIегъуэжынщ. Къызэтыж.
- Хьэмэ къилъхуа, дапщэрэ бжесIэн хуей зэрозмытыжынур, - нэхъри къыщIэгубжьащ щIалэщIэм Сэлэчэрий и къуэр.
- Адрей уи мыхъумыщIагъэ псоми хуэдэщ мыри, - жиIэри щIалэщIэр ежьэжащ.
Заулрэ щысри, щIалэм лъригъэжьащ Сэлэчэрий и къуэм:
- Къевгъэгъазэ, - жери.
ЩIалэщIэм къигъэзэжащ.
- КъызжепIам къибгъэкIар сыт? – еупщIащ Сэлэчэрий и къуэр щIалэщIэм.
- Узыщыхьэн хуейм ущыхьакъым, уздэкуэшын хуейм укуэшакъым, къэпшэн хуейр къэпшакъым.
Ар щыжиIэм, мэлыхъуэр къритыжри, щIалэр къиутIыпщыжащ Сэлэчэрий и къуэм, псалъи къыпидзыжакъым.
ЛIы хей иукIри, Сэлэчэрий и къуэр щтапIэ ихьэжауэ хэхэст, хуэмыфащэ псэжь къишауэ абы бгъэдэсти, аращ щIалэщIэм ирихъуэнар.
Нысэмрэ пщыпхъумрэ
Нысэм и пщыпхъу пщащэм псэлъыхъу къыхуепсыхынути, пщащэм жиIащ:
- Псэлъыхъур къэсмэ, «си пщыпхъуфI!» жыIи, къызэджэ. - «Сыт сызэрыфIыр?» жысIэмэ, «дэнрэ бзэнкIэ уфIщ» жыIэ - ар зэхегъэх псэлъыхъум.
Псэлъыхъур къэсри, еблэгъащ.
- А си пщыпхъуфI! - жери джащ нысэр.
Пщащэр къихьащ.
- Сыт сызэрыфIыр, си нысэ? - гуфIащ пщащэр.
- Шхэнрэ жеинкIэ уфIщ, - жиIащ нысэм, псэлъыхъум зэхихыу.
ЩIакIуибл ещIыф
Хьэкум хьэлыгъуибл иридзэри, нысэр псыхьэ кIуащ. Нысэр къэтыху, хьэлыгъуиблыр жьащ. Хьэкум кърихыжри, блыри пщыпхъум ишхащ. Нысэр къыдыхьэжмэ - хьэлыгъуиблыр хьэкум илъыжкъым.
- Блыри сэ сшхащ, - жиIащ пщыпхъум.
- Блыри дауэ пшха? - игъэщIэгъуащ нысэм. - Блыри дауэ?
Ар здигъэщIагъуэм, плъэри, нысэм зы шу къилъэгъуащ. Шур къэблагъэри, къэувыIащ.
- Сыт зи гугъу пщIыр, ди шыпхъу? Сыт бгъэщIагъуэр? - къеупщIащ шур.
- Си пщыпхъум зы махуэм щIакIуибл ещIыф - аращ згъэщIагъуэр, - жиIащ нысэм.
- Пщыпхъу IэпэIэсэ уиIи! - жери шур ежьэжащ, зэхихар игъэщIагъуэурэ.
Хэт шыр зыхуэфащэр?
Зы азыгъэ (абхъаз) гъуэгу здытетым лъэпагуэ (тырку) шууэ кърихьэлIащ. Шыр лъэпагуэм къыIэщIигъэкIын мурад ищIащ азыгъэм.
- Си ныбжьэгъур шы бэлыхь утеси! - жери лъэпагуэм и шым щытхъуащ азыгъэр.
- УиIамэ, уэри утесынт, - зигъэщIэгъуащ лъэпагуэм. - Шэджагъуэ нэмэз сщIынущ, шыр схуэIыгъ, - къепсыхащ лъэпагуэр.
- Шы дэгъуэщ, - жиIащ азыгъэм, шхуэмылакIэр иубыдри. - Жэр?
- Жэрщ, - жиIащ лъэпагуэм, щIопщри къишиящ. - Мыри схуэIыгъ, нэмэз сщIыху.
ЩIопщыр къыщыIэрыхьэм, шым зридзри, азыгъэр макIуэ-мэлъей!
Лъэпагуэр тхьэусыхэри, азыгъэр хеящIэм иритащ.
- Фи шы тесыкIэ сывгъэлъагъу, - къажриIащ хеящIэм лъэпагуэмрэ азыгъэмрэ.
ТIури гъуэрыгъуэурэ шэсурэ я шы тесыкIэр хеящIэм ирагъэлъэгъуащ: шым зыщритIэм, лъэпагуэр шыпхэмкIэ къыпыщэтащ, азыгъэм шыр иригъэлъри игъэджэгуащ.
- Мы шы дэгъуэм и напэр тепх хъунукъым: шыр зыхуэфащэм Iэрыхьащ, - жери хеящIэм шыр азыгъэм къритащ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "66.txt"
} |
Лъэпкъ макъамэкIэ дунейр зыгъафIэ
Адыгэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ пщIэ лей хуэтщIу къокIуэкI джэгуакIуэхэм. Лъэпкъ Iэмэпсымэхэр зыгъэбзэрабзэхэмрэ ахэр зыщIыф IэпэIэсэхэмрэ жьантIэр хуагъэфащэрт. Апхуэдэ щIалэ ахъырзэманхэм ящыщщ пшыналъэ хъуэпсэгъуэкIэ къытхуэупсэ Еуаз Зубер.
Еуазыр зэрыцIыкIурэ макъамэм дехьэх. Иджыри етIуанэ классым щIэсу апхуэдэ еджапIэм щIэтIысхьащ. Абы и япэ гъэсакIуэу щыта Земская Людмилэщ ар япэу утыку къизышар.
Курыт еджапIэ нэужьым Зубер и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ Кавказ Ищхъэрэм гъуазджэхэмкIэ и институтым. Ар къиухри Къэзанокъуэ Жэбагъы и цIэр зезыхьэ Эстетикэ центрым ныбжьыщIэхэм шыкIэпшынэм и щэхухэм щыхуригъэджащ. Абы къыдэкIуэу ар хэтащ «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблымрэ «Хатти» къэфакIуэ гупымрэ я оркестрхэм. Еуазыр дунейпсо зэхьэзэхуэ зыбжанэм я лауреатщ.
Зубер хузэфIэкIащ куэдым ямыщIэж пасэрей адыгэ пшыналъэхэр къигъэщIэрэщIэжу псэщIэ яхилъхьэжын. Хэхэс адыгэхэм къащIэна макъамэхэми мымащIэу хэлэжьыхьащ ар. УщымыгуфIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым я лъэр щыувым псэщIэ халъхьэжу Зубер къызэригъэпэща «Бзабзэ» гупым.
Адыгэ-абазэ пшыналъэ гупыр ди республикэ гъунэгъухэми хамэ къэралхэми къыщацIыху. Иджыблагъэ ар щыхьэщIащ Тыркум хыхьэ Бозуюкъ къалэм. Абы хэтхэм пщIэ лей къыхуащIу, гуапэу ирагъэблэгъащ. Къуэлаукъуэ Имдат и жэрдэмкIэ зэхаша пшыхьым цIыху минитIым нэблагъэ хэтащ. Абыхэм яIэт IэгуауэмкIэ наIуэт Зубер зи тхьэмадэ гупым ягъэзащIэ пшыналъэхэм зэратхьэкъуар.
Бозуюкъ къалэм нэхъыбэу дэсыр хьэтыкъуейхэмрэ абазэхэмрэщ. Зубер къызэрыджиIамкIэ, хуабжьу яфIэгъэщIэгъуэну ахэр кIэлъыплъащ я зэхэтыкIэм, къафэкIэм, дауэдапщэ егъэкIуэкIыкIэм. Бысымхэм жаIащ гукъуэпскIэ лъэпкъым къыпыщIа гупыр иджыри яхуеблэгъэну къызэрежьэр.
«СынасыпыфIэщ, - къыддогуашэ Зубер, - сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, си гъуэгум цIыху щэджащэ, нэхъыжьыфI куэд сыщрихьэлIащ, ахэращ сэ гъуазэу сиIари. ШыкIэпшынэм «благъэ» сыхуэзыщIар Оберман Владимирщ, сыт хуэдэ Iуэхуми псыпэхэш схуэхъуу Хъурей Феликс къызбгъэдэтащ. УпщIэжэгъуу сиIэ ди тхьэмадэфIхэу Думэныщ Iэулэдин, Црым Руслан, Бгъэжьнокъуэ Заурбэч сымэ фIыщIэ ин яхузощI».
Сыт хуэдэ Iуэхуми пэжу убгъэдэтынырщ нэхъыщхьэр. Зи псалъэхэмрэ IуэхущIафэхэмрэ зэтехуэ, адыгэпсэ къабзэ зыIут щIалэм и Iуэху ефIэкIуэну, и ехъулIэныгъэхэм хэхъуэну ди гуапэщ.
Мокъуэ Лаурэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "660.txt"
} |
Ямыдэми, яфIэтхэрт
Акъсырэ Залымхъан теухуауэ жысIэм и нэхъыбэр пцIыуэ къыпщыхъункIэ хъунущ, апхуэдизкIэ гъэщIэгъуэныщэщи.
ЗАЛЫМХЪАН и «Дахэнагъуэ» пьесэр япэ дыдэ Дзэлыкъуэкъуажэ дэт школым щызыгъэувар сэращ. Ар си дежкIэ телъыджэлажьэт. Си ужькIэ мызэ-мытIэу ягъэуващ ар, Музыкэ театрым и утыкуми куэдрэ щагъэлъэгъуащ. НэхъыфIу ягъэува спектакли уигъэлъыхъуэну апхуэдэщ.
Акъсырэм и «ИстамбылакIуэ» спектаклым селэжьащ КГБ-м и лэжьакIуэ щIэсу, къытхуамыдэхэм зэрыхъукIэ къапэткIухьу. Апхуэдэ щIыкIэкIэ пщылIхэр щагъэкIуэдыжа лъэхъэнэм нэхъ тегъэщIауэ тщIа хъуащ зи гугъу сщIы лэжьыгъэр. Пщыхэр нэгъуэщI щIыпIэхэм Iэпхъуэрт, я пщылIхэри къыздащтэурэ. Нобэми абыхэм я унэцIэхэр щащIэ Тыркум.
СцIыхуащ, си ныбжьэгъуу щытащ, и гъащIи и гуащIи сыщыгъуазэу дыкъыздэгъуэгурыкIуащ. Залымхъан, Тубай Мухьэмэд, ТIыхъужь Алий, КIурашын БетIал сымэ си ныбжьэгъуащ, шыгъу-пIастэ куэд ядэсшхащ. Акъсырэм нэхъ цIыху хьэлэл, театрыр нэхъыфIу зылъагъурэ нэхъ драматургыфIрэ диIакъым. Япэ адыгэ драматург гъуэзэджэщ, ямыдэу яфIэтхэу зэрыщытам сэ срищыхьэтщ.
Акъсырэ Залымхъан пьесэу иIэр ягъэуващ, гулъытэ ямыгъуэтауэ пхужыIэнкъым абыхэм. Езым лъымыса пщIэр и IэдакъэщIэкIхэм зэрагъуэтари фIыщ.
ТЕУВЭЖ СулътIан, Музыкэ театрым и режиссёр нэхъыщхьэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "661.txt"
} |
Матовников Александр щIалэгъуалэм яIуощIэ
«Мэшыкъуэ-2019»
ШыщхьэуIум и 13-м «Мэшыкъуэ-2019» щIалэгъуалэ зэхыхьэм Кавказ Ищхъэрэм и махуэр щагъэлъэпIащ. Абы иращIэкIыну дауэдапщэхэм хэтыну яхуеблэгъат Урысей Федерацэм и Президентым и полномочнэ лIыкIуэу КИФЩI-м щыIэ Матовников Александр, щIыналъэхэм я Iэтащхьэхэр, лIыкIуэхэр.
Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэ псоми махуэшхуэм екIуу зыхуагъэхьэзырат. Дэтхэнэми ягъэува лъэпкъ пщIантIэ цIыкIухэм узыщримыхьэлIэ фIыгъуэ щыIэтэкъым: шхынхэкI хэплъыхьахэр, IэрыкI телъыджэхэр, унэлъащIэр зэрагъэдахэ пасэрей хьэпшыпхэр, Iэмэпсымэхэр, нэгъуэщI куэди.
ХьэщIэхэр екIуу ирагъэблэгъа иужькIэ форумым щагъэлъагъуэ проект нэхъыфIхэм нэIуасэ хуащIащ. Ипэ илъэсхэм «Мэшыкъуэ» щыпхыкIыу гъащIэм хапща проектхэри гулъытэншэ ящIакъым. Апхуэдэщ Къэзакъхэм я тхыдэм хуэгъэпса мультимедийнэ музейр.
Дагъыстэным къикIа гупым хьэщIэхэм я пащхьэ ирахьащ я IэрыкI нэхъыфIхэр (гъуаплъэм къыхэщIыкIа хьэпшыпхэр, кхъуэщынхэр, IэкIэ щIа алэрыбгъу телъыджэхэр.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и гупым дизайнер ныбжьыщIэхэм, дыщэкIхэмрэ модельерхэмрэ я IэрыкI гъэщIэгъуэнхэр утыку кърахьащ.
Нэгузыужь концерт ягъэлъэгъуащ Осетие Ищхъэрэ - Аланиемрэ Къэрэшей-Шэрджэсымрэ я лIыкIуэхэм.
Хабзэ зэрыхъуам тету, КИФЩI-м и хэгъэгухэм я Iэтащхьэхэр я щIыналъэм къикIа ныбжьыщIэхэм щхьэхуэу хуагъэзащ. А зэIущIэм ныбжьыщIэхэр зыгъэпIейтей Iуэху куэд къыщаIэтащ. Ахэр ехьэлIат хэгъэгум зегъэужьынымкIэ Iэмалхэм, турист нэхъыбэ щIыналъэм къешэлIа зэрыхъунум, щIалэгъуалэм IэнатIэ зэрамыгъуэтым, ныбжьыщIэхэр хьэрычэтыщIэ Iуэхум тегъэгушхуэным, нэгъуэщIхэми.
Матовников Александр япэщIыкIэ IущIащ Кавказ Ищхъэрэм хэмыхьэ щIыналъэхэм ящыщу форумым къекIуэлIа ныбжьыщIэхэм. Ар абыхэм ядэгуэшащ «Альфа» IуэхущIапIэм илъэс куэдкIэ щищIа лэжьыгъэмкIэ, иджы зыпэрыт IэнатIэм къагъэкIуа иужькIэ хузэфIэкIахэмрэ къалэн нэхъыщхьэу зыхуигъэувыжхэмрэ. Матовниковым зи гугъу ищIахэм ящыщщ Кавказ Ищхъэрэм и пщIэр къэIэтыжыныр, хъумэныр.
- Мыхьэнэ ин иIэщ Кавказ Ищхъэрэр зэрыщIыналъэ шынагъуэншэр Урысейм щыпсэу дэтхэнэми къегъэщIэным, - жиIащ Матовниковым.
ЗэIущIэм хэт ныбжьыщIэхэм и гугъу ящIащ мы гъэм Мэшыкъуэ щрагъэжьа «Послы СКФО» проектым. Абы ипкъ иткIэ форумым хьэщIэу хэт щIалэгъуалэм Кавказ Ищхъэрэм теухуа хъыбархэр, щIыналъэр къазэрыщыхъуар Интернетым и социальнэ гупхэм щытепсэлъхьын хуейщ. Япэхэми хуэдэу, Кавказыр - хьэщIэ фIыуэ зылъагъу, хабзэ дахэ зэрылъ щIыналъэу зэрыщытыр цIыхухэм я деж нэхьэсынырщ къалэну зыхуагъэувыжыр.
Ди щIыпIэр зрагъэцIыхуну къэкIуа ныбжьыщIэхэм фIыщIэ яхуищIащ Матовниковым.
- Фэ фхуэдэ хьэщIэхэр нэхъыбэу къытхуеблэгъэху, Кавказ Ищхъэрэр зэрыщыту, и фIыгъуэ нэхъыщхьэхэр зэIухауэ цIыхухэм ябгъэдэтлъхьэну Iэмал диIэнущ, уеблэмэ, цIыхухэм фэ яжефIэр нэхъ я фIэщ хъунри хэлъщ, - захуигъэзащ абы къызэхуэсахэм.
КъыкIэлъыкIуэу Матовников Александр яIущIащ щIалэгъуалэ форумым хэтхэм. А зэIущIэм хэтащ Лъэпкъ IуэхухэмкIэ федеральнэ агентствэм и унафэщI Баринов Игорь, ТАСС хъыбарегъащIэ IуэхущIапIэм и Iэтащхьэ Михайлов Сергей сымэ.
- Ди къалэн нэхъыщхьэр къэралым и Президентым иубзыхуа лъэпкъ проектхэр гъащIэм хэпща хъун папщIэ цIыхухэм Iэмал псори еттынырщ. Ди хэгъэгум и щIыналъэ псоми а лэжьыгъэр щокIуатэ, - жиIащ полномочнэ лIыкIуэм.
Къэпсэлъам къызэрыхигъэщамкIэ, лэжьыгъэхэм нэхъыбэу жылагъуэ-политикэ, социально-экономикэ унэтIыныгъэхэрщ яIэр. Матовниковым къызэхуэсахэр зэрыщигъэгъуэзамкIэ, хэгъэгум щагъэзащIэ проект 337-м трагъэкIуэдэну мы гъэм и закъуэ сом мелард 74-рэ къыхуаутIыпщащ. Абы зэрыжиIамкIэ, 2024-рэ гъэ пщIондэ яубзыхуа лъэпкъ проектхэр гъэзэщIэнымкIэ щIалэгъуалэм я дэIэпыкъуныгъи хуэныкъуэнущ.
- Щхьэж хузэфIэкIыр къыхилъхьэу, махуэ къэс къытпэщыт къалэнхэр зэгъусэу дгъэзэщIэн хуейщ. ГъащIэм жыджэру, кIэщущу, губзыгъэу хэт щIалэгъуалэм Iыхьэлейуэ дыфщогугъ. Фэращ дэ едгъажьэ Iуэхухэм пызыщэнур, адэкIэ езыгъэфIэкIуэнур, - жиIащ Матовниковым.
Баринов Игорь къыщыпсалъэм къыхигъэщащ Кавказ Ищхъэрэм и зыужьыныгъэр, ефIэкIуэныгъэр ар шынагъуэншэу щытынымрэ лъэпкъхэм яку дэлъ зэныбжьэгъугъэр егъэфIэкIуэнымрэ куэдкIэ зэрелъытар.
- Ди къэралым и беягъ нэхъыщхьэхэм ящыщщ абы лъэпкъ куэд зэрыщыпсэур. Лъэпкъ нэхъыбэ дыдэ здэщыIэ Кавказ Ищхъэрэм а и фIыгъуэ нэхъыщхьэр и тегъэщIапIэу абы зэрызригъэужьыным хущIэкъупхъэщ. Къэралым и тхыдэм лъэпкъ зэныбжьэгъугъэр къызыхэщ Iуэхугъуэ куэдым ущрохьэлIэри, а лъэныкъуэм дытевгъэлажьэ, - жиIащ Бариновым.
Апхуэдэуи ар тепсэлъыхьащ езыр зи унафэщI агентствэм а Iуэхум ехьэлIауэ зэфIигъэкIхэм. А унэтIыныгъэм лэжьыгъэшхуэ щызэфIагъэкI ТАСС хъыбарегъащIэ агентствэми. Абы и унафэщI Михайлов Сергей къигъэлъэгъуащ щIэуфэ хэмыту КИФЩI-м къыщыхъу Iуэхухэм щытепсэлъыхьын, къагъэлъэгъуэн папщIэ «Это Кавказ» проектыр къызэрагъэпэщауэ зэрылажьэр.
- Кавказым теухуауэ портал нэхъ ин дыдэу щыIэр аращ. ЩIыналъэм щекIуэкI гъащIэр, Iуэхугъуэхэр, цIыхухэр зыIущIэ лъэпощхьэпохэр абы зэIухауэ къыщыбгъуэтынущ.
ЗэIущIэм ипкъ иткIэ ныбжьыщIэхэм я упщIэ куэдым жэуап игъуэтащ. КИФЩI-м и щIыналъэхэм ящыщу нэхъ ехъулIэу Матовниковым къилъытэм щыщIэупщIэм, абы жиIащ:
- Кавказыр - щIыналъэ телъыджэщ. Мыбы щекIуэкI гъащIэм удимыхьэхынкIэ Iэмал иIэкъым, ар КИФЩI-м зэ нэхъ мыхъуми къэкIуа куэдым къыхагъэщ. Абы къыхэкIыу зы щIыналъи щхьэхуэу къысхухэгъэщхьэхукIынукъым, дэтхэнэми езым и фIыгъуэ пыухыкIа иIэжщ, уитхьэкъуу.
ЗэIущIэм и кIэухым хьэщIэхэм форумым хэт щIалэгъуалэм ехъулIэныгъэ яIэну, я щIыналъэм, къэралым и зыужьыныгъэм хуэщхьэпэну Iуэхухэр къайхъулIэну Матовниковыр ехъуэхъуащ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "662.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
♦Астронавтикэм и дунейпсо академиер къыщызэрагъэпэща махуэщ. Швецием и къалащхьэ Стокгольм 1960 гъэм шыщхьэуIум и 16-м щызэхэтащ ХI дунейпсо Астронавтикэ конгресс. Абы унафэ къыщащтауэ щытащ а IуэхущIапIэр къызэгъэпэщыным теухуауэ.
♦Фошыгъу хэлъу гъэва мамкъутым и махуэщ
♦1896 гъэм Клондайк (Канадэ) щIыпIэм дыщэ куэду зэрыщIэлъыр къахутащ. Ар къыщIахыу къулей ирихъун мурадыр яIэу цIыху минищэ зэрехьэжьауэ щытауэ къыхощыж тхыдэм. А щIыпIэм нэсу дыщэ къэзыгъуэтар миниплI хуэдиз къудейщ. Адрейхэм къагъэзэжащ е гъуэгум щылIащ.
♦1930 гъэм Дисней Уолт и студием (США) дунейм щыяпэу щытрахащ макъи зыщIэт, щхъуэкIэплъыкIэуи яла мультфильмыр.
♦1934 гъэм Москва къыщызэIуахащ СССР-м и ТхакIуэхэм я япэ съездыр.
♦1939 гъэм «Кабардинка» ансамблым концертхэр КъуэкIыпIэ Жыжьэм тын щыщIидзащ.
♦1941 гъэм СССР-м IэщэкIэ ЗэщIэузэда и Къарухэм я командованэ нэхъыщхьэм и Ставкэм унафэ къыдигъэкIащ советыдзэм къулыкъу щызыщIэхэм бийм езыхэми гъэру зратыну, я Iэщэри Iэрагъэхьэну Iэмал зэримыIэм теухуа унафэр.
♦1956 гъэм СССР-м унафэ къыщыдэкIащ щIыщIэхэр вэным, абыхэм псы зэрыщIагъэлъадэ кIэнауэхэр щыукъуэдииным теухуа унафэр.
♦1960 гъэм Кипрыр къэралыгъуэ щхьэхуэ – Кипр Республикэ - зэрыхъуар хэIущIыIу ищIащ.
♦1960 гъэм Налшык къыщызэIуахащ изобразительнэ гъуазджэмкIэ музей. Абы республикэм щыцIэрыIуэу щыта сурэтыщI, егъэджакIуэ Ткаченкэ А. Л. и цIэр зэрехьэ иджыпсту.
♦1965 гъэм Урысейм щэнхабзэмрэ тхыдэмрэ я фэеплъхэр хъумэнымкIэ и зэгухьэныгъэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэр къызэрагъэпэщащ.
♦1976 гъэм къару игъуэтащ псантхуэм егуэуэнкIэ хъуну веществохэр къызэрагъэсэбэп щIыкIэм кIэлъыплъыным хуэгъэза Конвенцэм.
♦1902 гъэм къалъхуащ адыгэ тхакIуэ, СССР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат КIэрашэ Тембот.
♦1919 гъэм къалъхуащ композитор, уэрэджыIакIуэ, КъБР-м, АР-м, УФ-м я цIыхубэ артист Тхьэбысым Умар.
1934 гъэм къалъхуащ Франджым щыщ киноактёр цIэрыIуэ Ришар Пьер (и цIэ дыдэр - Пьер Ришар Морис Шарль Леопольд Дефей жиIэущ).
♦1947 гъэм къалъхуащ совет хоккеист, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, олимп чемпион тIэунейрэ хъуа Цыганков Геннадий.
♦1954 гъэм къалъхуащ дуней псом и кинорежиссёр нэхъ лъэщ дыдэхэм хабжэ, зи лэжьыгъэхэм папщIэ саугъэт куэд дыдэ зыхуагъэфэща Кэмерон Джеймс и ныбжьыр илъэс 65-рэ ирокъу.
♦1958 гъэм къалъхуащ США-м щыщ уэрэджыIакIуэ, актрисэ цIэрыIуэ Мадоннэ Чикконе и ныбжьыр илъэс 61-рэ ирокъу.
♦1973 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, теленэтынхэр езыгъэкIуэкI, УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ, ТЭФИ саугъэтыр зрата Высоцкая Юлие.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 29 - 32-рэ, жэщым градус 21 - 22-рэ щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Дзыгъуэр и гъуэм имыхуэжмэ, фэлъыркъэб зыкIэрещIэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "663.txt"
} |
Мэрем пшыхь
Тхыгъэ кIэщIхэр
ГъащIэр зыIэщIэкIа
Абы, хъыджэбз цIыкIуу, етхуанэ классыр къиуха къудейуэ, еджэныр хыфIидзэри, бэзэрым зритауэ щытащ. Жыг хадэ яIэти, мыIэрысэ ищэрт. Унагъуэм сэбэп хуэхъурт, езыми зихуэпэжырт. Апхуэдэурэ ар хъуащ бэзэр цIыху. ИужькIэ хыхьат сондэджэрынми. Иджы ар бэзэрым къытекIыжыххэркъым.
И шэгъуэр къосри, къылъыхъу щIалэм къигъуэтыркъым. «Дэнэ щыIэ?» - «Бэзэрым тесщ». «Трырес-тIэ быдэу», - жеIэри нэгъуэщI къешэ.
Апхуэдэу, бэзэрым тес зэпытурэ, и щIалэгъуэр йокI. Жьыгъэр къыхуокIуэ: «Дэнэ щыIэ мыр?» - «Бэзэрым тесщ». МакIуэ, къегъуэтри, жьы ещI. Ауэ, жьы зэрыхъуауи, и Iуэхур къигъанэртэкъым абы. Иужьу къыщIоупщIэ ажалыр: «Дэнэ щыIэ?» - «Бэзэрым тесщ». Ажалыр пфIэкIын?! МакIуэри и псэр хех. «ТхьэмыщкIэр лIащ!» - мэIу хъыбар. «Дэнэ щыIэ и хьэдэр? - «Бэзэрым телъщ…»
ПщIэжрэ?
Пщэдджыжь автобусым сису лэжьапIэм сыкIуэрт. ЦIыхур Iувти, тIысыпIэхэр зэпэубыдат. Сэ сыщысти, сыкъыдэплъеймэ - зы лIыжь жьакIэху къысщхьэщытщ. Сыкъэтэджри згъэтIысащ. «Упсэу, шынэхъыщIэ», - жиIащ абы макъ щабэ гуапэкIэ.
ЛIыжьым упщIэ пыIэ хужь щхьэрыгът, джанэ-гъуэншэдж щIыху щыгът. Ар къызоупщI пенсэ фондыр здэщыIэмкIэ. «КъэувыIэпIэм дынэсмэ, сэри сикIынущи, уэзгъэлъагъунщ, дадэ», - жызоIэ.
Арати, автобусым дыкъокIри лъэсу докIуэ пенсэ фондыр здэщыIэ лъэныкъуэмкIэ. ЛIыжьыр щхьэпэлъагэщ, и пкъыр захуэу зэфIэтщ. «Мыбы и ныбжьыр фIыуэ хэкIуэта хуэдэщ, итIани баши иIыгъкъым, тегушхуауи мэбакъуэ, мэлэдец гуэрщ мыр», - жызоIэ сигукIэ икIи схуэмышэчыжу соупщI:
- Дадэ, емыкIу сыкъыумыщI, зыгуэркIэ сыноупщIынут: илъэс дапщэ ухъуа?
ЛIыжьыр къызоплъ:
- Уэлэхьи, шынэхъыщIэ, сэ ныбжьыфI сиIэмэ. Илъэс бгъущIрэ тхурэ сохъу.
- Сыту уи насып! - къызжьэдоху сэ.
ЛIыжьыр къэувыIэри аргуэру къызэплъащ.
- «Уи насыпщ» жыпIа? Пэжщ, сэ иджыри къыздэсым сынасыпыфIэурэ сыкъекIуэкIащ. Зауэм сыхэтати, сыузыншэу къэзгъэзэжащ. Быни, бынхэм я быныжхэм къалъхужахэри слъэгъуащ. Плъагъункъэ, апхуэдизрэ ущыпсэукIэ! Пэж жысIэнщи, иджыри къэс гъащIэр сфIэIэфIу, сфIэщIэщыгъуэурэ сыкъекIуэкIащ, ауэ иджы, уэлэхьи, къыстехьэлъэ хъуам. Гугъущ, шынэхъыщIэ, си ныбжьым уитыну. Зэгуэр уи ныбжьэгъуу щытахэр щымыIэжу, «ПщIэжрэ?! - жыпIэрэ гупым зыхуэбгъазэмэ, «СощIэж», - жиIэу зыми жэуап къуимытыжмэ, абы щыгъуэм укъэсыжауэ аракъэ? НтIэ, сэ мис ар си нэгу щIокI…
Абы хэту лIыжьыр здэкIуэм дыносри, сэ къызогъэзэж. СыкъыздэкIуэжым слъэмыкIыу согупсыс дадэм жиIам. Абы и пIэм зызогъэувэри сыщIоупщIэ: «ПщIэжрэ?» Жэуап щыIэкъым. Псалъэр жьым хохьэри мэкIуэдыж.
Къагъырмэс Борис.
ГушыIэ
Шху иризгъэпцIэнущ
Зэгуэрым Хъуэжэ гъавэ хъуэж ежьэну зигъэхьэзырырти, къэп хурикъуртэкъым. И гъунэгъумкIэ ежэкIри, елъэIуащ хьэхуу и къэпхэр къритыну.
- Уи къэпхэр махуищкIэ хьэхуу къызэпттэм, - щыжриIэм, и гъунэгъу лIым и нэщхъыр зэхэукIауэ къеупщIащ:
- Сыт къэпхэм ирипщIэнур? - жиIэри.
- Шху иризгъэпцIэнущ, - жриIащ абы Хъуэжэ.
- Къэпхэм шху ирибгъапцIэ хъурэ? - къыхуидакъым лIым.
- А къомыр къыумыгъэкIуэкIыу «уэстынукъым» жыпIэмэ, сыщIэкIыжати, - Хъуэжэ я унэ кIуэжащ.
Мырамысэмрэ дзажэ пшэрымрэ
Хъуэжэ мэжэлIауэ и хэгъэрей гуэрым и деж еблагъэри, ягъэшхэну елъэIуащ.
- Алыхь, иджыпсту хьэзыру мырамысэ гъущэ фIэкIа симыIэ, - жиIэри уэнжакъым дзажэ гъэгъуа фIэлъ пэтми, унэгуащэм Хъуэжэ ар къыхутригъэуващ.
Абы мырамысэр ишхыу щIидзащ. АрщхьэкIэ мырамысэ гъущэр пхуэшхынт - и тэмакъым тенэурэ хуегъэхыртэкъым. Абы нэмыщIауэ лым и мэр къыщIихьэрти, Хъуэжэ жиIащ:
- Мырамысэ, мырамысэ, уехынумэ, ех, уемыхынумэ, мо уэнжакъым фIэдза дзажэ пшэрым урезгъэхьэхынщ!
Ар зэхэзыха унэгуащэр укIытэжри:
- Сигу къэкIыжатэкъым, на, дзажэр дызэриIэр, - жиIащ икIи лы хуигъажьэри иригъэшхащ.
ЖыIэгъуэхэр
Псыхьэлъахуэ
Щхьэгъусэ, бын,
Ныбжьэгъу, мылъку -
ИIащ ар Iумахуэ,
Арами, хъуащ псори
Фадэм и псыхьэлъахуэ.
ПцIыупс
И бзэгум илъым
Хуэдэщ лъахъэ -
ПцIы упсыным
Сыт щыгъуи елъахъэ.
ГъащIэ
Бын гузэвэгъуэм
КъанцIыкIу
ИщIащ нэхъри
ЦIыкIу.
ЦIыхубз мыхъумыщIэм
Дунейр хъункъым
ЗэIубз,
Тету уэ пхуэдэ
ЦIыхубз.
Сыт и мыхьэнэ?
Еуэ-еIэкIэ
Зэхуелъэфэс,
Апхуэдэурэ хъуащ
Езыр мылъхуэс.
ГущIэгъуншэ
Псори цIыхубзым
Къыпхуегъэгъу.
УепцIыжмэ, упэмыплъэ
ГущIэгъу.
Къардэн Мухьэмэд.
Бахъсэн щIыналъэ,
Ислъэмей къуажэ
Хьэх Iэминат
Бжьыхьэ щIыIэр щыхуабэр
Iуэтэж
«Сэ фIыуэ слъэгъуащ. Сэ фIыуэ слъэгъуащ…». Апхуэдэурэ гупсысэрт бжьыхьэ щIыIэ пщыхьэщхьэм Миланэ. Хъыджэбзыр илъэс пщыкIублым итт, ауэ, и ныбжьым емылъытауэ, балигъ гупсысэкIэ иIэт. «ИгъащIэм зы щIалэ сегупсысакъым, сыт къысщыщIар, си щхьэм сыт щIимыкIыр?» - къэгубжьырт ар.
Нэху щащ, Миланэ и напIэр зэтрилъхьатэкъым.
Пщэдджьыжьым жьы дыдэу еджапIэм нэсащ. «Си ныбжьэгъухэр къысщыдыхьэшхынщ, сыкъащIэмэ», - гузавэрт хъыджэбзыр еджапIэ паркым иту.
- Си нэху цIыкIу, сыт узэгупсысыр? - къеупщIащ абы къыбгъэдыхьа Дисанэ.
«Къэсащ… Сыт жесIэнур?» - гужьеящ Миланэ.
- Сыгупсысэрэ сэ, сытми? - дыхьэшх нэпцI зищIурэ, жэуап иритыжащ.
- Мурат укъелъыхъуэ. Iуэху гуэр къыпхуиIэу къызжиIащ. Нобэ сыхьэтищым паркым къыщожьэнущ.
«СыкъищIащ! СыкъищIащ!»
- КъыщIысхуейр пщIэрэ? - еупщIащ Миланэ и ныбжьэгъум.
- Хьэуэ, тIасэ, хэсщIыкIыркъым, ауэ и фэр сигу ирихьакъым. Зыгуэрым щхьэкIэ гузавэрт, жысIэхэр зэхих-зэхимыхт. ИтIанэ и Iэр кIэзызу къысфIэщIащ. ГъэщIэгъуэнкъэ?
«КъыпогуфIыкI. ФIэауанщ», - зэгуэпащ Миланэ.
- Сыт, Дисанэ, Мурат щIыпфIэауаныр? - щIэупщIащ ар.
- ЩIысфIэауанри? Ди еджапIэм абы зы щIалэ цIыкIу щымышынэу ину епсэлъэнукъым. Сэ къыщызэпсалъэм къысфIэлIыкIыу къысщыхъуащ.
- Куэдщ, Дисэ, къыпфIэщIауэаращ. Дыпсалъэурэ, дыкъыкIэрыхунщ. ЕгъэджакIуэр къэсауэ къыщIэкIынщ, - жиIэри Миланэ еджапIэмкIэ иунэтIащ. Дисанэ, пидзыжын имыгъуэтыу, кIэлъыкIуащ и ныбжьэгъум.
Миланэ а махуэм зэхихари къиджари мащIэщ. И щхьэм нэгъуэщIт илъыр - Мурат къимыщIэу зэрыщIэпхъуэжынт. Зэманыр сыхьэтитIым нэблэгъащ. Миланэ сымаджэ нэпцI зищIщ, егъэджакIуэм зригъэутIыпщыжри, унэм псынщIэу кIуэжащ. Жэщ псом гупсысащ хъыджэбзыр, ищIэнур къыхуэмыщIэу. ЕджапIэм кIуэмэ, Мурат къыхуэзэнут, итIанэ сыт ищIэжынт? Епсэлъэн хуей хъунут. Ар нэхъ фIэшынагъуэ дыдэт Миланэ. «ТхьэмахуэкIэ сыкIуэнкъым, езыр-езыру теужынщ, си гугъуи къищIыжынкъым». Апхуэдэу мурад ищIа иужьщ пщIыхьэпIэ дахэм пщэдджыжь хъуху щиубыдар хъыджэбзыр.
Тхьэмахуэр зы сыхьэт хуэдэу дэкIащ. ЕджапIэм кIуэжын хуей хъуащ Миланэ. И гур къигузэвыкIыу паркым ит тетIысхьэпIэм тест, уэшх къешхри зыхимыщIэу. Жыг тхьэмпэхэр къеIущащэ фIэкI умыщIэу, къыпылъэлъхэрти, щIым дахэу тегъуалъхьэхэрт. Пщэдджыжь жьы щIыIэр къыкъуэуащ.
«Сыту щIыIэ!» - зимыщIэжу ину къипсэлъащ Миланэ.
- ЩIыIэщ, - къэIуащ гъунэгъу дыдэу. Хъыджэбзым Мурат къилъэгъуащ. Ар псынщIэу къэтэджащ, ауэ гуват.
- Сыт, Миланэ, зыщIэбгъэпщкIур? Сыт къэхъуар? - щIэупщIащ Мурат.
- ЗызгъэпщкIурэ сэ, сытми? - къыфIэIуэху-къыфIэмыIуэхуу жэуап итыжащ хъыджэбзым.
- АтIэ, сыт укъыщIэмыкIуар, Дисанэ къыщыбжиIа сыхьэтым? Зыгуэр уи жагъуэ хъуа? КхъыIэ, къызжеIэ, - лъэIуащ щIалэр.
- Си жагъуэ зыри хъуакъым, умыгузавэ. Зызгъэсымэджати аращ, - жиIащ Миланэ.
- Сэ бжесIэну сыхуейщ…
«Си Iуэху къызумыхуэ, жиIэнущ. Сыт сщIэнур?» - гупсысэм ихьырт Миланэ.
- Хьэуэ, пысщэнкъым. УзгъэукIытэнкIэ сошынэ, - къипсэлъащ Мурат.
«ЩIалэфIщ», - къыпыгуфIыкIащ хъыджэбзыр.
- Уэ езым къыбгурыIуауэ къысфIощI сызытепсэлъыхьынур. БжесIэнур зыщ: бжьыхьэ щIыIэр къызохуэбэкI.
- Ар сыт щхьэкIэ? ЩIыIэ дыдэщ! - игъэщIэгъуащ зыри къызыгурымыIуэ Миланэ.
- Делэ цIыкIу! - дыхьэшхащ Мурат. - Бжьыхьэ щIыIэр къызохуэбэкI, си лъагъуныгъэр къэзгъуэтащи!
Псалъэ шэрыуэхэм къарыкIыр
Напэм и пэ псэр ихуэ
Мэкъу еуэм зегъазэри, кхъуей зыхузыр тхьэмыщкIэщ. НэгъуэщIым и Iуэху гугъур тынш цIыкIуу, ауэ езым и Iуэху тыншыр гугъуу къэзылъытэ цIыхум ауаныщIу хужаIэ.
Мэкъу хьэвэ мастэ хэкIуэдащ. «УпыкIащ - бгъуэтыжынукъым» жыхуиIэщ.
Мэл гуартэм и кIуэдыжыгъуэм бжэн къуийр пашэ яхуохъу. Пашэ мыхьэнэншэм къыдэкIуэр мыгъуагъэщ, насыпыншагъэщ.
Мэл зыхэва нэхърэ бжэн зыхэпкIа. Бжэныр хущхъуэгъуэ куэдым я къежьапIэу къызэралъытэм папщIэ ар ягъэлъапIэу, фIыуэ ялъагъуу, лъытэныгъэшхуэ хуаIэу зэрыщытыр къэзыIуатэ псэлъафэщ.
Мывэ къыхэмыщыр пхъэIэщэм и бийщ. Зи гурылъхэр сэтей къэзымыщI цIыху зэкIуэцIылъым ухуэбэлэрыгъ зэрымыхъунур къыбгурызыгъаIуэ псэлъафэщ.
Мывэ хъурейкIэ къоуэм пIастэ хъурейкIэ еуэж. Iей къозыщIэм епщIэн хуейр къыбжезыIэ чэнджэщщ.
Мывэ щылъ и щIагъ псы щIэжыркъым. «Уи Iэр зэтедзауэ ущыскIэ Iуэхур зэфIэкIынукъым - зыгуэр щIэн, лэжьын хуейщ» жыхуиIэщ. Жэрдэм щIын хуейуэ щытыкIэм къыщигъэувым деж къапсэлъ хабзэщ.
Мылъкур уэсэпсщ. «КъокIуэ-мэкIуэж» жыхуиIэщ. Нэхъыщхьэр зэрыармырар къыжыIапхъэу къыщалъытэм деж къапсэлъ хабзэщ.
МылIэр лIы мэхъу. «ЦIыху хъуащ, хуэфащэ увыIэпIэ игъуэтащ; балигъ хъуащ» гупсысэ иIэу къахь. ЦIыхум игъуэта щытыкIэр гуапэ щыщыхъум деж къапсэлъ хабзэщ.
Мыщащхьэ плъагъуу мыщэ лъэужь умылъыхъуэ. Нэхъыщхьэр щынаIуэкIэ, щыплъагъукIэ нэгъуэщI къыумыхуэкIыж.
Мыщэ лIэ щхьэкIэ дыгъужь гузавэрэ. НэгъуэщIым телъ бэлыхьыр къизымыдзэ, къызыфIэмыIуэху цIыхум теухуащ.
МыIэрысэ къыпыкIари къызыпыкIа жыгым ещхьщ. Мыбдежым къэзылъхуам ещхьщ къилъхуари, жиIэу аращ.
Напэ зимыIэм дзажэпкъ иIэщ. Зыхуейр зыIэригъэхьэн щхьэкIэ зи напэм сытри къезыгъэзэгъ цIыхум теухуащ.
Напэм и пэ псэр ихуэ. Напэр псом нэхърэ нэхъ лъапIэщ.
Насып зимыIэм и дзэр хъудырым IущIекI. «Зы мыхьэнэншэ тIэкIуми и зэран къокI» жыхуиIэщ.
Нэдым и щхьэр умытIатэу, хьэ илърэ ху илърэ пщIэркъым. ЦIыхур умыгъэунэхуауэ зыхуэдэр пщIэнукъым.
Нэмысыншэр насыпыншэщ. Насыпыр къызыдэкIуэр нэмысырауэ зэрыщытыр къозыгъэщIэж псалъэжьщ: цIыхум гъащIэм щиIэну увыпIэри, унагъуэм, лэжьапIэм щигъуэтыну насыпри къыхуэзыхьыр езым и хьэл-щэнырщ, и дуней тетыкIэрщ, хэлъ нэмысырщ.
Щауэ Къэлидар.
Зыгъэхьэзырар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "664.txt"
} |
Subsets and Splits