text
stringlengths 11
353k
| meta
dict |
|---|---|
Адыгэш тыгъэ хуащIащ
Гупыж гъэщIэгъуэн къызыкъуихащ мы махуэхэм адыгэ республикищми зыубгъуауэ щылажьэ «Шыу Хасэм». ДзюдомкIэ Европэм тIэунейрэ чемпион щыхъуа Игольников Михаил адыгэш иратащ. ЩIалэм ехъуэхъуну къуажэм къеблэгъащ Агуей-Шапсыгъым и нэхъыжьхэр, «Шыу Хасэм» щыщ щIалэхэр икIи, дауи, дзюдомкIэ и гъэсакIуэ, Урысейм щIыхь зиIэ и тренер Нэгъуч Жэнболэт.
Урыс унэцIэ зэрихьэ щхьэкIэ, Михаил и анэр шапсыгъ адыгэщ, Аллэло лъэпкъыжьым щыщщ. Езы щIалэри и шыфэлIыфэкIэ лъэпкъылIщ. Иужьрей зэхьэзэхуэу Париж щекIуэкIа дзэм хэтхэм дзюдомкIэ я зэхьэзэхуэм Михаилрэ Нэгъуч Жэнболэт и къуитIымрэ домбеякъ медаль зырыз къыщахьащ.
Европэм и чемпион тIуащIэ Игольников Михаил Урысейм и гуп къыхэхам хэту Токио щекIуэкIа олимпиадэм зэрыхэтар мыгъэрей гъэмахуэм и хъыбарыфIхэм язу адыгэ дунейм хэIущIыIу щыхъуауэ щытащ. «Шыу Хасэм» къыбгъэдэкIыу Михаил илъэсищ хъуа хакIуэ ахъырзэман тыгъэ хуащIащ – Албэч зи цIэ, Налшык къыщыхъуа адыгэш.
- Мишэ игукIи и псэкIи ирогушхуэ адыгэ лъэпкъым къызэрыхэкIам, - жеIэ хыIуфэIус шапсыгъхэм Шы гъэхъунымкIэ я Хасэм и унафэщI Ныбэ Жэмболэт. – Абы и анэр пасэрей шапсыгъ лъэпкъыжь Аллэлохэ ящыщщ. Езы щIалэр щIэх-щIэхыу къуажэм къокIуэж, и лъэпкъым теухуауэ нэхъыбэ къызэрищIэнум иужь итщ. ЩIалэм игу хэхъуэу щетIагъэ цейри, хъурыфэ пыIэри, щIакIуэри, куэд щIауэ шы шэсыну зэрыхуейр ящIэрти, «Шыу Хасэм» щыщхэм а гуращэр кърагъэхъулIащ.
Псом хуэмыдэу и пхъурылъхум щогуфIыкI и адэшхуэ Аллэло Щэрэхьмэт. ЗэIущIэм хэтыну ар къикIащ Псыбэ къуажэм.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2896.txt"
} |
Илъэс 70-м иту Джульеттэ и ролыр игъэзэщIат
Франджы актрисэ цIэрыIуэ Бернар Сарэ илъэс 70 ныбжьым иту илъэс 13 фIэкIа мыхъу Джульеттэ и ролыр игъэзэщIат икIи абы зыми шэч хуищIатэкъым - сценэм итыр лъагъуныгъэм итхьэкъуа пщащэ цIыкIуу фIэкIа зыми къащыхъуатэкъым.
* * *
Ди эрэм и пэкIэ 3200 гъэм Мени фирхьэуным Мысырым щыIэ пщыгъуэхэр зэгуигъэхьэри, Мемфис зи къалащхьэ Мысыр къэралыгъуэр къызэригъэпэщащ, дунейм щыяпэ дыдэу. Илъэс 500 хуэдиз дэкIа нэужь ар лъэщ мэхъу икIи ди эрэм и пэкIэ 2725 гъэм зауэ зекIуэхэр ирагъажьэ, лъэныкъуэ куэдкIэ унэтIауэ. Апхуэдэурэ къазэуащ Суданыр, Сириер, Ливаныр зэрыс щIыналъэхэр.
* * *
Пингвинхэм нэхъ бэшэч щыIэкъым. Императорскэ пингвиныхъум мышхэу мазэ бжыгъэ ирехьэкIыф. Ар тенджызым къыхокIри, пингвин анэр щыкIэцI щIыпIэм макIуэ, махуэ 62 - 65-кIэ джэдыкIэхэм тесщ, аргуэру апхуэдизкIэ шырхэр егъэхуабэ, анэм ахэр игъашхэурэ закъригъэужьыху. ИтIанэщ псым щигъэзэжыр, шхэни щыщIидзэжыр. Псори зэхэту махуи 130 - 135-кIэ мышхэн хузэфIокI.
* * *
Испан тхакIуэшхуэ Сервантес Сааведрэрэ инджылыз драматург цIэрыIуэ Шекспир Уильямрэ зы махуэм - 1616 гъэм мэлыжьыхьым и 23-м - дунейм ехыжащ.
* * *
Фэ фщIэрэ Норвегие тенджызым зы жэщ-махуэм къриубыдэу хуабэу МВт мелуан 80 хьэуам зэрыхиутIыпщхьэр? Дунейм хыуэ тетым зы жэщ-махуэм хуабэу МВт мелард 30 хаутIыпщхьэ. Ар Дыгъэм ЩIым хуабэу къритым и процент 20-м нос.
* * *
Хэку зауэшхуэр щыщIидзам СССР-м и Дзэ-Тенджыз флотым иIащ зэрызауэ кхъухь зэмылIэужьыгъуэу 1000-м нэс. Абыхэм ящыщу 3-р линкорт, 54-р эсминецт, 2I12-р псыщIагъырыкIуэт, 22-р псы Iуфэхэр зыхъумэт, 80-р хьэлъэзешэт, 287-р торпедэ зезыхьэт. Абы нэмыщI, ди къэралым иIащ тенджыз авиацэм и кхъухьлъатэу 2.800-рэ, артиллерием и псы Iуфэ батарееу 260-рэ.
* * *
Сату нэхъыбэ зыщIэ къэралхэм ящыщу псоми япэ итщ США-р. Абы зы илъэсым къриубыдэу нэгъуэщI къэралхэм доллар мелард 688,7-рэ и уасэ сату ядещI. Ар дунейпсо сатум и процент 12,6-рэ мэхъу. ЕтIуанэ увыпIэм щытщ Германиер - доллар мелард 511,7-рэ (9,4%). Абыхэм якIэлъокIуэ Франджыр - млд 489-рэ, Япониер - млд 421-рэ, Инджылызыр - млд 282-рэ. Урысей Федерацэм и сатур доллар мелард 66-м зэрыщхьэдэх щыIэкъым. Дунейм сату щыщIынымкIэ дяпэ къэрал 19 итщ.
* * *
Лы нэхъыбэ къыщалэжь къэралхэм ящыщу япэ итыр Китайрщ. Абы гъэ къэс ику иту къыщалэжь лы тонн мелуан 65-м нэс, етIуанэ увыпIэм щытщ США-р - тонн мелуан 35-рэ, ещанэр иIыгъщ Бразилием - тонн мелуан 11-м щIигъу. АдэкIэ мыпхуэдэу зэкIэлъокIуэ: Франджым - тонн мелуани 6, Германием - тонн мелуани 5-рэ мин 800-рэ, Урысейм - тонн мелуани 5. Лы нэхъ мащIэ къыщалэжьхэм икIи щашххэм ящыщщ Индиер. Мэлыл, тхьэкIумэкIыхьыл нэхъыбэ дыдэ къыщалэжь Австралием - тонн мелуани 2-м щIигъу.
Къэбарт Мирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2897.txt"
} |
НафIэдз Ислъам: «IэщIагъэм езым укъыхех»
НафIэдз Ислъам хирургщ, онкологщ, колопроктологщ. НыбжькIэ щIалэми, медицинэ щIэныгъэшхуэ бгъэдэлъщ. И IэщIагъэм, и мурадхэм ятеухуауэ депсэлъащ.
- Ислъам, дапщэщ удихьэхат медицинэм?
- Класс нэхъыжьхэм унэса нэужь, уегупсысу щIыбодзэ IэщIагъэ пхуэхъуну узыхуейм. Абы щыгъуэм деж нэхъыбэу узэдэIуэн хуейр уи гурщ. Сэ ебгъуанэ классым сыщынэсам медицинэм сыхуеджэну сызэрыхуейр къызгурIуат. Си анэ-адэр ехъуапсэрт программист IэщIагъэм. Ауэ, IэщIагъэ къыхэхыныр чэнджэщ къудейкIэ зэфIэкIыркъым. Уи гъащIэр зэрыхъунур куэдкIэ елъытащ абы. Арати, сэ езым къыхэсхри, сыщIэтIысхьауэ щытащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым медицинэмкIэ и факультетым. Егъэлеяуэ гугъущ медицинэм ухуеджэну. ЕджапIэбжэр Iупхыу ущыщIыхьа дакъикъэм къыбгурIуэн хуейщ цIыхум и узыншагъэр уэлъытауэ зэрыщытынур. Ауэ апхуэдэ жэуаплыныгъэ зыхэпщIэнри мащIэщ – IэщIагъэм удихьэхын хуейщ. Сэ ещанэ курсым сыщIэсу лэжьэн щIэздзащ – республикэ клиникэ сымаджэщым операцэ щызыщIхэм сегъэщIылIауэ. Операцэ ящIа нэужь, абы зэрелэжьа Iэмэпсымэхэр зэщIэткъуэжырт. Сэ а лэжьапIэм сыщIэувам и щхьэусыгъуэр зыт: операцэ щащIкIэ сыкIэлъыплъынырти, ар хэкIыпIэу къэзгъуэтащ. ЗэрыжаIэщи, «нэм илъагъу Iэм ещIэж», икIи апхуэдэу илъэсищкIэ сылэжьащ. ИужькIэ интернатурэр хирургыу къэзухащ.
- Москва щыпыпщащ уи щIэныгъэм, лэжьыгъэ IэнатIи ущыпэрытащ…
-Иджыри сыстуденту, операцэхэм сыщыщIэт зэманым сэ слъагъурт цIыхухэм я шхалъэхэр колоректальнэ рак хъуауэ нызэрашэр. Абыхэм си гур ящIэузт. Сегупсысырт абыхэм уадэIэпыкъу зэрыхъуну Iэмалхэм. А гупсысэр си щхьэм илъу Москва сыкIуащ си щIэныгъэм хэзгъэхъуэну, сылэжьэну. Иджырей технологиехэр къэзгъэсэбэпу операцэхэр сщIыну, сымаджэм узэрыдэIэпыкъун зы Iэмал закъуэ щыIэмэ ар къэзгъэсэбэпыфу зезгъэсэну сыхуейт. Ординатури, аспирантури къэзухащ, Москва колопроктологиемкIэ Рыжых А. Н. и цIэр зезыхьэ къэрал щIэныгъэ центрым сыщылэжьащ. IуэхущIапIэм шхалъэ узыфэхэм щоIэзэ. Илъэс и пэ абы «медицэ къэпщытэныгъэхэмкIэ лъэпкъ центр» къыфIащащ. Сэ сеIэзащ шхалъэм и онкологием. Иджырей колоноскопием Iэмал къует колоректальнэ ракым цIыхур щыпхъумэну. А узыфэр нэхъ пасэу къэпхутэхукIэ нэхъ гъэхъужыгъуафIэщ.
- Еджэнымрэ лэжьэнымрэ пхузэгъэпщэну?
- Дохутырыр зэпымыууэ еджэн хуейщ. Сыту жыпIэмэ, медицинэр зэи и пIэм иткъым, щIэ гуэрхэр къожьэ, сымаджэм узэреIэзэ Iэмалхэми зыщахъуэж щыIэщ. ИтIанэ, «клиническэ чэнджэщхэр» къыщыдэкIым дежи зыщыбгъэгъуэзэн хуейщ. Илъэс зыбгъупщI и пэ дохутырхэм Iэмал зыхуамыгъуэту щыта узыфэхэр иджыпсту нэхъ яджащ. Яхуэгъэхъужи, илъэс бжыгъэкIэ къахузэтегъэувыIи яхэтщ.
Хамэ къэралыбзэ пщIэн хуейщ, удохутырмэ. Армырамэ, щIэныгъэ лэжьыгъэ пхуэтхынукъым. Электрон дунейпсо медицинэ библиотекэ щыIэщ - абы тхылъу илъыр къыпхуэгъуэтынукъым, ухэплъэфынукъым хамэкъэралыбзэр умыщIэмэ. Ди зэманым библиотекэм кIуэр мащIэщ, пэжым ухуеймэ. Электрон библиотекэхэр къежьащи, абы зыхуейр къыщагъуэт, итIанэ зэманри нэхъ къыдагъахуэ. Пэжщ, тхылъыр пIэщIэлъу уеджэну нэхъ тыншщ, ауэ апхуэдиз къыпхуэщэхунукъым. Дэ дыщылажьэм дежи, зэпымыууэ доджэ. Сэ згъэунэхуащ мыри: устуденту лъэкIыныгъэшхуэхэр зиIэ дохутырхэм уахыхьа нэужь, укъоуIэбжь. «Мыр дауэ яхуэщIрэ? Дауэ зрагъэса?», - жыбоIэ. ИтIанэ а зызэппщытар пхуэмыгъэкъарууну къыпщыхъункIэ хъунущ. Мис абдежым уи ерыщагъымрэ а IэщIагъэм хууиIэ нэхъуеиншагъэмрэ текIуэн хуейщ, «схуэщIынущ, сыхэзэгъэнущ», - жыпIэн папщIэ. Сэ апхуэдэу сыIэнкуну сыкIуат центрым. Ауэ щIэхыу гупым сыхэзэгъащ. «Уи статьяр къохъулIэрэ? Дэнэ нэбгъэса? ЗыгуэркIэ сэбэп дыхъуну?», - къызэупщIырт си лэжьэгъухэр, сытрагъэгушхуэрт. Мазищ къэс зы щIэныгъэ статья ттхырт, ди лэжьыгъэхэр конференцхэм къыщыдгъэлъагъуэрт. Егъэлеяуэ сэбэп мэхъу апхуэдэ щIэныгъэ конференцхэр. Куэд къыщыбощIэ, нэгъуэщIхэм я лэжьыгъэхэм укIэлъоплъ, къагъэсэбэп Iэмалхэр зэпыболъыт, щIэуэ къежьа гуэрхэр зыбогъэлъагъу. Ординатурэм сыщыщIэсым Рязань зыбжанэрэ сыкIуащ. Абы дэт университетым хэтщ псэущхьэхэм наркоз иратурэ операцэ щащI къудамэ. Иужьрейуэ, центрым къытхузэригъэпэщат Стокгольм стажировкэ дыкIуэну. Сэ абы си нэ къыхуикIыурэ, ковид узыфэр къэхъейри, ди ежьэнри къызэпиудауэ щытащ.
- Дохутырым зы хьэл гуэр хэлъын хуейуэ къыщIэкIынущ адрейхэм яхэмылъу…
- Шынэ пхэлъ хъунукъым, Iуэхум утегушхуэфу ущытын хуейщ дохутыру улэжьэн папщIэ, псом хуэмыдэу ар хирургием ехьэлIамэ. Псалъэм щхьэкIэ, операцэ щыпщIынум деж, абы пыщIа жэуапыр зыхэпщIэн хуейщ гурэ псэкIэ. Мыри жысIэнут: дохутыр IэщIагъэр къыхэпхамэ, ахъшэм нэхъ мащIэу, лэжьыгъэм нэхъыбэу уегупсысын хуей мэхъу. НэгъуэщIу жыпIэмэ, IэщIагъэм езым укъыхихауэ щытын хуейщ.
- IэщIагъэм теухуауэ адэкIэ сытхэр уи мурад?
- Гъатхэ дызыхуэкIуэм си кандидат диссертацэр Москва щыпхызгъэкIынырщ зэкIэ си мурад нэхъыщхьэр.
Епсэлъар Гугъуэт ЗАРЕМЭЩ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2898.txt"
} |
Адрейхэм нэхърэ нэхъыбэ «зылъагъухэр»
Нобэ Нэфхэм я дунейпсо махуэщ
Нобэ, щэкIуэгъуэм и I3-м, дуней псом щагъэлъапIэ Нэфхэм я махуэр. Ар Узыншагъэр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм I984 гъэм игъэувауэ щытащ. Ар зытрагъэхуар франджы егъэджакIуэ, зи нэм имылъагъухэм щхьэкIэ япэ еджапIэхэмрэ IуэхущIапIэхэмрэ къызэIузыхауэ, рельефнэ шрифт (тхылъымпIэм хьэрфхэр къытещу) жыхуаIэр къэзыгупсысауэ щыта Гаюи Валентинэ къыщалъхуа махуэрщ. ЗыхуэунэтIари зи нэм имылъагъухэр зыIууэ лъэпощхьэпохэм цIыхухэм, къэралым гу лърагъэтэнырщ.
ЦIыхур нэф мыхъуным хуэлажьэ дунейпсо агентствэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, иджыпсту дуней псом щыпсэум щыщу мелуан 284-м я нэхэм ехьэлIа гукъеуэхэр яIэщ, абы щыщу 39-м зыри ялъагъуххэркъым. Сабий мелуан 19-м я нэхэр узыншэкъым. Зымылъагъуххэхэмрэ мащIэу фIэкIа зымылъагъухэмрэ я бжыгъэр Урысейм мин 210-м щыщхьэдох. Илъэс къэс мин 45-рэ ныкъуэдыкъуэ мэхъу зэрамылъагъум къыхэкIыу. Абыхэм я зэхуэдитIыр сабийрэ зи ныбжьыр илъэс 18 мыхъуа ныбжьыщIэхэрэщ.
Зи нэм имылъагъухэм я Iуэху дигъэкIыу мэлажьэ Нэфхэм я Урысейпсо зэгухьэныгъэр (ВОС), 1925 гъэм къызэрагъэпэщар. Абы къызэщIеубыдэ щIыналъэ IуэхущIапIэу 75-рэ. ВОС-м иIэщ интернет-радио, къэралым къыщыхъу щэнхабзэ, псэуныгъэ Iуэху нэхъыщхьэхэр абы зымылъагъухэм я деж нехьэс. ЩIыналъэ къэс иIэщ нэфхэр гъащIэм хэзэгъэн папщIэ зыхуеинухэр зыубзыху IэнатIэхэр. Псалъэм и хьэтыркIэ, зи нэм имылъагъухэр гурыгъуазэкIэ, баш, нэгъуэщI хьэпшыпхэр къагъэсэбэпурэ щызекIуэным гъуэгухэр хуагъэхьэзыр, убыдыпIэхэр унэхэм хуащI, нэхъыщхьэращи, щIэныгъэ зэзыгъэгъуэтыну хуейхэм ядоIэпыкъу.
Языныкъуэ кинотеатрхэм яIэщ Iэмэпсымэ щхьэхуэхэр, зымылъагъухэм кинор зэхахыу къагурызыгъаIуэ. Зи нэм имылъагъу официантхэр зыщIэт ресторанхэр, ахэр щыджэгу спектаклхэр къыщагъэлъагъуэ театрхэр къызэIуах. Мы зи гугъу тщIыхэм ди деж зыщиужьауэ пхужыIуэнукъым, ауэ зэгуэр дэри абы дыхуэкIуэну дыщыгугъынщ.
Мыхьэнэшхуэ иIэщ нэфхэм папщIэ щIыналъэхэм щылажьэ библиотекэхэм. Ахэр къызэгъэпэщащ зи нэм имылъагъухэр зэдаIуэ хъуну аудио-тхылъхэмкIэ, ищхьэкIэ зи гугъу тщIа, IэпэкIэ ирижэу къызэджэ хъу тхылъхэмкIэ.
Сэ «Адыгэ псалъэ» газетым сыкъыщыува зэманым, 2000 гъэхэм, жып телефони щыIэтэкъым, иджыпсту куэду хъыбарыщIэхэр зэрыбгъуатэ интернетри, къэзыгъэсэбэпыр мащIэ дыдэт. ЛэжьапIэ телефонымкIэ IуэхущIапIэхэм дыпсалъэурэ, ящIа-ялэжьам дыщIэупщIэу, я мурадхэмрэ зэфIэкIхэмрэ зыщыдгъэгъуазэрэ ахэр ттхыжу арат. Абы щыгъуэ си стIолыщхьэм хьэзыру телъа телефон номерхэм ящыщщ Мечиев Кязим и цIэр зэрихьэу Налшык дэт Нэфхэм я бибилотекэм ейр. Сэ сытым дежи згъэщIагъуэрт зыгуэр ирамыгъэкIуэкIыу, щIэщыгъуэ гуэркIэ ахэр къыбдэмыгуашэу зэи къызэрымынэр. Концертхэр къызэрагъэпэщырт, тхакIуэхэм, усакIуэхэм я махуэхэм ирихьэлIэу тхыгъэхэм къеджэрт, езыхэм ящыщу зи махуэр зыгъэлъапIэхэм я гуфIэгъуэр даIэтырт. Зи нэм илъагъухэм яхузэфIэмыкIын хуэдиз ялъэкIырт, абыхэм ямылъагъум нэхърэ нэхъыбэ «зэралъагъур» хьэкът. Нобэми гуапэу сигу къокI абы щыгъуэ сызрихьэлIауэ щыта, зи нэм зыри имылъагъу, ауэ зи гум псори зыхищIэ цIыху гуапэхэр.
Срогушхуэ апхуэдэ цIыху къэмыланджэхэм. Хьэ самыр и гъусэу нэф уэрамым ирикIуэу щыплъагъукIэ, нэгъуджэ фIыцIэ зыIулъ ныкъуэдыкъуэм уэрэд дахэу жиIэу, макъамэ Iэмэпсымэр игъэбзэрабзэу щызэхэпхкIэ, къалэм, республикэм къыщаIэт Iуэхухэм езыр зэрыхуэхъум хуэдэу зэрыхэтыр уи нэгу щыщIэкIкIэ, япэщIыкIэ пфIэгуэныхь мэхъу ахэр. Ауэ тщыщ дэтхэнэми нэхърэ нэхъ зэрыгурыхуэр, ди нэгу щIэкIхэм нэхърэ нэхъыбэ гукIэ зэрызрагъэзахуэр къыщыбгурыIуэкIэ, тхузэфIэмыкIын куэдым зэрызрапщытыфын къару къащылъыкъуэкIкIэ, уагъэгушхуэ, пхузэфIэмыкIын дунейм темытуи уи къарур уи фIэщ ящI. Сыхуейщ зи нэм сэкъат иIэ дэтхэнэми и гуращIэ дахэхэр къахузэпищэну, я щхьэр ирамыхьэхыу псэуну, гукъыдэж абыхэм езытын гулъытэ къэралым къылъыкъуэкIыну.
ИСТЭПАН Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2899.txt"
} |
Щамил Къэбэрдейм къызэрыкIуар
Щамил Iимамыр Къэбэрдейм къызэрыкIуам урыс дзэзешэхэри тхыдэтххэри убгъуауэ тепсэлъыхьыжащ. Абы зекIуэр къемыхъулIауэ, къэбэрдейхэр, дагъыстэнхэмрэ Шэшэнхэмрэ елъытауэ, диным нэхъ зэрыхуэгущIыIэм къыхэкIыу, и къыхуеджэныгъэр жэуапыншэу къэна хуэдэу щыжаIэ тхыгъэхэр емызэшу къратхыкIыж пэтми, шэч къамыгъанэу щыткъым.
Гу зылъытапхъэхэм язщ Iимамыр Къэбэрдейм къыщысамрэ Шэшэным щынэсыжамрэ я зэхуакум (мэлыжьыхьым и пщыкIуплI - накъыгъэм ибгъу) махуэ тIощIрэ тхурэ зэрыдэлъым, абы щыщу тхьэмахуитI нэхърэ мынэхъ мащIэ Къэбэрдейм щигъэкIуауэ зэрыщытым. Щамил и дзэр щIыгъуу Къэбэрдейм зэгуэр зэритам и мыхьэнэр нобэ апхуэдэу гумащIэу щызыхэтщIэкIэ, гурыIуэгъуэщ ар зи нэгу щIэкIахэри Iимамым гущIыIэу къызэрыхуэмынар. Щежьэжым абы гъусэ хуэхъуащ къэбэрдей уэркърэ пщыуэ щэщIрэ ирэ. Дэтхэнэ зыми къуажэ псо здимышами, нэгум къыщIэгъэхьэн хуейр щхьэж къедза цIыху бжыгъэ мымащIэ зэригъусарщ. Iимамым и нэкIэ илъэгъуащ Къэбэрдейр мызыгъуэгукIэ зауэ губгъуэ зэрымыхъунур - аращ и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр абы и хущIегъуэжыныгъэм, армыхъумэ адыгэхэм и гугъэр яхихыжауэ аратэкъым. А зэманым ислъам диныр иджыри къарууфIэ щымыхъуа КъухьэпIэ Кавказыр лIыкIуэ нэхъ лъэрызехьэ хуэныкъуэт, зэрыбгылъэм къыхэкIыу, бийм ущыпэщIэувэнми нэхъ хузэпэщт. Ауэ Мухьэммэд-Iэмин хуэдэ нэIиб къызэрымыкIуэ адыгэхэм къазэрылъысар зи фIыгъэр Щамил и Къэбэрдей зекIуэрауэ жыпIэ хъунущ.
«ИгъащIэм Кавказым Щамил хуэдэ бий шынагъуэ щыдиIакъым, - етх 1841 гъэм, бадзэуэгъуэм и 2-м Кавказым щыIэ дзэ щхьэхуэм и нэхъыщхьэ урыс генерал Головин Евгений. - Iуэхур езыр-езыру апхуэдэу ехъулIэри, ислъамыр къыщыунэхум, Мухьэммэд лIыкIуэ лъапIэм щIы хъурейм и Iыхьэ плIанищыр зэригъэзджызджа къарур уи нэгу къыщIигъэхьэжу, зауэмрэ динымрэ щызэхыхьэж купщIэ игъуэтащ абы и тепщэгъуэм».
Инджылыз тхыдэтх Баделли Джон къызэриIуэтэжамкIэ, къэбэрдейхэмрэ Щамилрэ зэгурыIуат, ахэр Iимамым гухьэмэ, Тэрчрэ абы хэлъадэ псыежэххэмрэ тращIыхьа урыс плъырыпIэхэр псори зэтрикъутэну.
А зекIуэр Щамил икъукIэ IэкIуэлъакIуэу икIи щхьэмыгъазэу иригъэкIуэкIа Iуэхут, - етхыж Баделли, къехъулIэнуи Iэмал иIэт. Ар и мурадым лъэIэсамэ, Куржы гъуэгур игъэбыдэнурэ Тифлис къикIыу зы сэлэт блэкIыфынутэкъым, Къэбэрдейм щыIэ урысыдзэр къригъэлыну. Iимамыр УрыхупскIэ дэкIуейри, и лIыкIуэхэр Къэбэрдеймрэ абы и Iэгъуэблагъэмрэ щызэбгригъэкIащ, урысхэм езэуэным къыхуриджэу. Ар ялъэIэсащ балъкъэрхэми, Псыжь адрыщI щыпсэу лъэпкъхэми, езыр къызэрыкIуамкIэ хъыбар яригъащIэу ягу хигъэхъуэн папщIэ.
Нэхъри нэхъ убгъуауэ Iуэхум топсэлъыхь тхыдэдж, профессор Гаммер Моше: «Къэбэрдеипщ пэрытхэм языныкъуэхэр, чыристан адыгэхэри яхэту, Щамил елъэIуащ я щIыналъэм ихьэну. Iимамыр абыхэм ечэнджэщри, гъатхэм, Етхуанэ корпусыр Кавказым щрашыжкIэ е ирашыжа нэужь, ежьэну триухуащ…
И мурадыр дзыхь нэхъ зыхуищI нэIибхэм фIэкIа яримыгъащIэу, мэлыжьыхьым и тIощIрэ тхум Щамил Шали къыдэкIащ. Урысхэм зэрыжаIэмкIэ, абы бгырыс мин пщыкIуплI и гъусэт, лъэсыдзэу мин фIэкIа яхэмыту, топий яIыгъыу. Щамил адрей и лъэсыдзэ цIыху миний зыхэтым нэблагъэм Нур Алий и унафэм щIэту нэгъуэщI гъуэгукIэ иунэтIат. А махуэ дыдэм и пщыхьэщхьэм Iимамым и дзэр Аргун зэпрыкIащ, жыжьэрыуэ топхэм я лъэужьыр щIэзыхъумэж шуудзэр я ужьым иту. Мэлыжьыхьым и тIощIрэ хым ар Фортангэ псым икIщ, Казак-Кичу лъэныкъуэкIэ кIуэнэпцI зищIри, мэлыжьыхьым и тIощIрэ блым Сунженск къэзакъ станицэм деж къыщыувыIащ. Мэлыжьыхьым и тIощIрэ им Курпыпс зэпрыкIа Щамил «Къэбэрдей ЦIыкIум и гум» ихьащ. Жэщыр Алъхъо1 къуажэм щигъэкIуащ. КъыкIэлъыкIуэ махуэм нэIибищ - Саид Абдуллах, Дубэ, Атабай сымэ - иутIыпщащ цIыхухэр къуажэхэм къыдашу бгым ягъэIэпхъуэну. Езы Щамил АзэнджапIэм деж Тэрч щызэпрыкIри, фIыуэ узэда и дзэр иригъэувыкIащ. Абдежым ар хуиту Къэбэрдей Тафэ2 псом щыкIэлъыплъыфынут, и унафэ Къэбэрдейми, Осетие гъунэгъуми ялъигъэIэсу, апщIондэху Кавказ Ищхъэрэмрэ Куржымрэ я зэхуаку щекIуэкIми щыгъуазэу.
Iимамым и лIыкIуэхэм къэбэрдейхэмрэ шэрджэсхэмрэ зыкъаIэтыну къыхураджащ, ауэ, иужькIэ езым зэрыжиIэжамкIэ, «угуващ» жаIэри къыжраIащ. Урысхэр Щамил и мурадхэм щымыгъуазэххэу зэрыщымытрат абы и щхьэусыгъуэр…
Щамил и зекIуэр нэгъэсыпауэ зэгъэпэщат, IэкIуэлъакIуащэуи иригъэкIуэкIат. Фрейтаг нэмыщIамэ, абы урысхэм мыхьыр яригъэхьыфынут. Адрей и зекIуэхэм хуэдэ дыдэу, Iимамым иджыри хъыбар нэпцI гъэIунымрэ кIуэнэпцI зыщIынымрэ апхуэдизкIэ Iэзэу къигъэсэбэпати, Къэбэрдейм ихьэпа нэужьи, урыс дзэзешэхэм ар зэрагъэбэлэрыгъ Iэмалу къалъытэрт.
КъинэмыщIауэ, Къэбэрдей зекIуэм Щамил и дзэзешэ Iэзагъыр зэщIэлыдэу аргуэру наIуэ къищIащ… И зекIуэлI жанхэм Iимамым ткIийуэ яжриIат къуажэдэсхэр яхъунщIэнкIэ Iэмал зэримыIэр, зыкIи хамыгъэзыхьынуи унафэ яхуищIат: «Сэ зыри хэзгъэзыхьыркъым, Алыхьым иухар ядэтлъагъунщ». Дауи, и мурадым зэрылъэмыIэсари къытехьэлъат. И гъусэхэм апхуэдэу къалъытэртэкъым, абыхэм щхьэусыгъуэу ябжыр къэбэрдейхэр Iуэхум зэрытемыгушхуэфарат… Щамил жиIэрт иджыри къызэрытригъэзэнур, къэбэрдейхэри Iимамым 1846 гъэм и гъэмахуэм е и бжьыхьэм къыпэплъэрт».
Къэбэрдей зекIуэм и хъыбарыр езы Iимамым и тхакIуэ, щихъ Мухьэммэд ТIэхьир Аль-Къэрахий «Дыгъыстэн сэшхуэхэр Щамил зыхэта лъыгъажэ зыбжанэм зэрыщылыдар» тхыгъэм къызэрыщиIуэтэжыр мис мыпхуэдэущ:
«Адыгэхэм мыувыIэу, зым и ужьым зыр иту, Щамил тхыгъэхэр къыхуагъэхьырт, бийхэмрэ ныкъуэкъуэгъухэмрэ зэгъусэу япэщIэувэну, я деж кIуэуэ я зауэлI сатырхэр къарууфIэ ищIыну лъаIуэхэу. Iимамым хъыбару къыхуахьырт ахэр хабзэ зыхэлъ, унафэм едаIуэ лъэпкъ зэкIэлъыкIуэу зэрыщытыр. Арати, 1262 (хьиджрэмкIэ) гъэм абы топышхуибл, абыхэм яхуэфэщэн топышэ, шыхэр, зауэлIхэр зэригъэпэщри ежьащ, бийр зыпэмылъэщын, щышынэу зыпемыжьэфын, къыIуплъэми, щыщтэу, зэмыбгъэрыкIуэфын лъэсыдзэрэ шуудзэрэ дэщIыгъуу.
Тэрч зэпрыкIмэ, Iимамым и мурадт абдежым къыщыувыIэу, щытхъушхуэ зиIэ адыгэхэм я щэныфIагъыр игъэунэхуну. АрщхьэкIэ я щIыр зэрыджафэр, зыщагъэпщкIуфын мэзи къуакIэ-бгыкIи, езыхэр здэбгъэIэпхъуэн къуэладжи зэрамыIэр илъагъури, зэрыкIуам хущIегъуэжащ.
И къэувыIэпIэр Къэбэрдей Тафэрат. Адыгэ лIыкIуэхэр зым и ужьым адрейр иту гуп-гупхэурэ къакIуэхэрт. Я унагъуэхэри мэзхэм ягъэIэпхъуат. Iимамым езы лъэпкъым къыхишри, нэIибхэр ящхьэщигъэувэжащ».
Дагъыстэн щIэныгъэлI Гамзаев Магомед и Iэдакъэ илъэс зыбжанэ ипэкIэ къыщIэкIа «Iимам Щамил» тхылъым Iыхьэ псо щеубыд Къэбэрдей зекIуэм теухуа хъыбарым. АварыбзэкIэ дунейм къытехьа тхыгъэр гурыщхъуэншэу щытын хуейщ тхакIуэм и Iуэху еплъыкIэр лъэныкъуэ гуэрым фIэлIыкIыу итхауэ зэрыщымытымкIэ. Гамзаевми гулъытэншэу къигъанэркъым къэбэрдейхэм я къэзэуат хыхьэкIэр Щамил зыщыгугъам зэрынэмысар, ауэ щхьэусыгъуэу къигъэувыр лIыгъэншагъэркъым икIи Iиманыншагъэркъым, атIэ а зэманым Къэбэрдей хэкум зыщиубгъупауэ урысыдзэм и къаруушхуэ зэритарщ. Пычыгъуэ щхьэхуэу къыдохь ар къызыхэщ «Iимам Щамил» тхылъым щыщ Iыхьэр.
Щамил Къэбэрдейм зэрыкIуар
Кавказ Ищхъэрэм и КъухьэпIэм шэрджэс лъэпкъхэр пащтыхь зэрыпхъуакIуэхэм езауэу щапэщIэтт Псыжь щегъэжьауэ хы ФIыцIэм нэс. Ауэ Къэбэрдейр пащтыхьым и IуэхутхьэбзащIэхэм яхуэжыIэщIэ щIыналъэ мамыру къанэрт. Къэбэрдейхэр къэзэуатым хишэфамэ, Щамил Кавказ Ищхъэрэм и лъэпкъ псори зэкъуигъэувэфынут. Абы куэд щIауэ щIэхъуэпсырт Iимамыр. Къэзэуатым къыхуриджэу, къэбэрдейхэм абы лIыкIуэ зэрахуигъэкIуар зэкъым, тIэукъым, ауэ Iуэхур къехъулIэртэкъым. Щамил пащтыхьыдзэм ебгъэрыкIуэу зыбжанэрэ зэратекIуар щызэхахым, къэбэрдей пашэхэм я лIыкIуэхэр Ведено къагъэкIуащ, Iимамыр я деж кIуэуэ шэрихьэт хабзэр щызэтригъэувэну къелъэIухэу. Хасэм ечэнджэщри, Щамил мурад ищIащ Къэбэрдейм зекIуэ ежьэну. И мурадыр бийм къримыгъэщIэн папщIэ, 1846 гъэм Iимамыр Дагъыстэным кIуэжри, Дарги лъэпкъхэм яхыхьэну зигъэхьэзыр хуэдэу хъыбар игъэIуащ. Iимамым и гугъэ дыдэр къыхуэмыщIэу, Воронцов джыназым Темырхъан-Шурэрэ Гъэзийкъумыхъурэ пэгъунэгъу быдапIэхэр зэщIаузэдэну унафэ ищIат.
Iимамым Шэшэн нэIибхэу Батэрэ Талхьикърэ тхыгъэ яхуигъэхьат. ЩызэгурыIуа махуэм дзэр я гъусэу Шали къекIуэлIэну унафэ яхуищIу, ауэ здэкIуэну зыздигъэхьэзырыр тхыгъэм наIуэ щищIатэкъым. Ар зригъэхьа лIыкIуэр бийм и тIасхъэщIэхыу къыщIэкIри, тхыгъэр Фрейтаг генералым Iэрыхьащ. Генералым письмор трыригъэтхыкIщ, зэтригъэпщIэжри, нэIибхэм хуахьыну яритыжащ, арщхьэкIэ, тхыгъэм къеджами, Щамил и мурадыр къыгурыIуакъым. Ауэ Тэрч Iуфэ Iут быдапIэхэмрэ дзэхэмрэ дэIэпыкъуэгъу яхуигъакIуэри, нэхъ зыщыгугъ къарухэм хьэзыру щытыну унафэ яхуищIащ. А зэманым ирихьэлIэу пащтыхьым и унафэкIэ Етхуанэ урыс армэм щыщ гуп щхьэхуэхэр Урысейм кIуэжын хуейт, абы теухуауи Фрейтаг Кавказтету лажьэ Воронцовым и унафэ къыIэрыхьакIэт. ИтIани, Щамил зэрымыщIэкIэ къатеуэнкIэ шынэ генералым а дзэхэр имыутIыпщыжу Тэрч и ищхъэрэкIэ щиIыгът, Мэздэгурэ Владикавказрэ я зэхуакум.
Мэлыжьыхьым и пщыкIуплIым цIыху миних зыхэт лъэсыдзэрэ шууей миниплIрэ и гъусэу, топибли яIэу, Щамил Шали къыдэкIащ. Iимамым дзэр IыхьитIу иугуэшат. Зым и унафэщIыр Даниял-СулътIант, адрейм - Нур Алийт. Шуудзэм и унафэщIу Хьэжы-Мурат игъэуват. Щхьэж и зауэлIхэм я пашэу, дзэм ипэ итхэт Андий щыщ Лабазан, Гимры щыщ Ибрэхьим, Телетль щыщ Муртазалий, Аух щыщ Гойтемир сымэ. Дзэм и кум муртазэч щитIым къаухъуреихьауэ езы Iимамыр кърикIуэрт3 . Я щIыбагъым шэшэн нэIибхэу Атабай, Саадулэ, Дубэ, Батэ сымэ къыдэтт. Дзэм и кIэм топхэм я лъэужьыр ягъэкIуэдыжу шухэр итт. Нур Алий и пщэ далъхьат Дарьял къуэладжэм дэкIыу Тифлис кIуэ Куржы гъуэгур игъэбыдэну: Тифлис къикIыу Къэбэрдейм къакIуэ биидзэм кIуапIэ къримытыныр и къалэнт абы.
ЕтIуанэ махуэм, Iимамым и дзэр Сунжэ зэпрыкIыу Къэбэрдейм и къуажэ пэрытхэм гъунэгъу яхуэхъуа нэужь, абы ТенгинскIэ полкым щыщ Iыхьэ щхьэхуэхэр пежьащ. Муридхэм ахэр кIуэрыкIуэм тету зэтракъутащ. ЗдэкIуэм нэса нэужь, Хьэжы-Мурат и шуудзэм МэздэгукIэ иунэтI хуэдэу зищIащ, езы Iимамым и къару нэхъыщхьэхэр и гъусэу Къэбэрдеишхуэм ихьащ. Къэбэрдей лъэпкъыр гуапэу къыпежьат Iимамым, абыхэм ящыщ пашэ гуэрхэри къыгухьащ. Щамил и муридхэм унафэ яхуищIат къэбэрдейхэм зыри къытрамыхыну, цIыхухэри гугъу ирамыгъэхьыну. Iимамым и лIыкIуэхэр адыгэ къуажэхэми балъкъэр къуажэхэми иутIыпщат, къуажэдэсхэр къэзэуатым къыхуриджэу. АрщхьэкIэ пащтыхь унафэщIхэм лей кърахыным щыщтэхэри, ахэр Iэщэ яIыгъыу къыдэкIын шынахэщ. Къэзэуатым къыхыхьэну къэзыгъэгугъа шэрджэсхэри къэкIуакъым. Iимамым къэбэрдей лъэпкъым нэIибхэр ящхьэщигъэуват, ауэ абыхэми яхузэфIэкIакъым цIыхухэм зыкърагъэIэтын, уеблэмэ и дзэр ерыскъыкIэ къызэрагъэпэщыфакъым.
Щамил фIыуэ егупсысат Къэбэрдейм къыщызэкъуихыну зауэм. А зэманым ирихьэлIэу, Нур Алий Тифлис къыщежьауэ Дарьял къуэладжэмкIэ къикI пащтыхьыдзым и гъуэгур игъэбыдэн хунэсауэ щытын хуейт. АрщхьэкIэ биидзэр Тифлис къикIыу Владикавказ къызэрысар щызэхихым, Iимамым къыгурыIуащ Нур Алий ар къызэремыхъулIар.
ИтIани, пащтыхь генералхэм Щамил Къэбэрдейм къызэрыкIуар щызэхахым къэгузэвахэт. ЯпэщIыкIэ я фIэщ хъуакъым. Кавказым щыIэ пащтыхьыдзэм и тепщэ Голицыным, ищIэнур имыщIэу, Налшык кIуэри зыщигъэпщкIуат. Псыхуабэ къалэр ихъуреягъкIэ кърагъэбыдэкIри, Мэшыкъуэ жыжьэрыуэ топхэр трагъэуват. Кавказтетым майор Лабынцевым унафэ хуищIат, и дзэр и гъусэу къакIуэу, Куржымрэ Владикавказрэ зэпызыщIэ гъуэгур ихъумэну.
Мэлыжьыхьым и тIощIрэ тхум Къэбэрдейм Воронцовым къиутIыпща дзэхэр къэсакIэт. Iимамым къэбэрдейхэм закъызэрыримыгъэIэтыфынур къыщыгурыIуэм, Шэшэным игъэзэжыну мурад ищIащ, ауэ ежьэжын ипэ Бахъсэн къуэладжэм кIуэ хуэдэу хъыбар игъэIуати, ар зи фIэщ хъуа Фрейтаг и дзэр а лъэныкъуэмкIэ иригъэпIэщIэкIащ.
ЕтIуанэ махуэм, мэлыжьыхьым и тIощIрэ хым, Щамил и дзэр Тэрч Iуфэ щынэсым, абдеж щыт Iуащхьэхэм я нэхъ лъагэм, мэзым зыщигъэпщкIуауэ, Меллер-Закомельскэм и дзэ минищ хъур къащыпэплъэрт. Щамил иутIыпща гупым, урыс сэлэтхэр къазэрыпежьам щхьэкIэ къамыгъанэу, псы Iуфэм деж нэхъ зыщыубгъугъуафIэу иIэ щIыпIэр зыIэрагъэхьащ. Полковникым бгырысхэм ар къаIэщIигъэкIыжыну хуежьа щхьэкIэ, къехъулIакъым.
Пащтыхьыдзэр бгырысыдзэм ебгъэрыкIуэн щIидзат, Тэрч зыпрамыгъэкIыжыну хэту. НэIиб гуэрхэр гужьейри, Iэнкуну зэхэзежэ хъуахэт. Арати, Хьэжы-Мурат Iимамым арэзы зыкъригъэщIщ, Меллер-Закомельскэм и дзэм теуэри, урысхэр псы Iуфэм пэжыжьэфIу Iуихуащ.
Полковникым лIыгъэ хурикъуакъым Тэрч зэпрыкIыжу ШэшэнымкIэ зыунэтIа Iимамым и дзэм кIэлъыщIэпхъуэн. Зы жэщ-зы махуэм километрищэрэ ныкъуэрэ къызэзынэкIа Щамил и дзэр Шэшэным нэсыжащ къэбэрдей лъэпкъым щыщхэри я гъусэу. Абыхэм яхэтт иужькIэ Iимамым нэIибу игъэува къэбэрдеипщ Анзор Мухьэммэд. Тхыдэ щIэныгъэлIхэм зэратхыжымкIэ, Щамил Къэбэрдейм зэрыкIуар урыс императорым щыжраIэжым, абы къэуIэбжьауэ жиIэгъат: «Щамил апхуэдэу къэбгъанэмэ, зы махуэ гуэрым ар Бытырбыху и Сенат утыкум къыщыхутэнкIи хъунущ».
Iимамым ебгъэрыкIуэнымкIэ жанагъ зэрыхуримыкъуам къыхэкIыу IэнатIэкIэ кърагъэIэбыха урыс офицер Беклемишев Николай 1848 гъэм етхыж:
«Къэбэрдейхэм апхуэдизкIэ щэхуу икIи Iэзэу яхуэбзыщIат Щамил къызэрыкIуэри, ар къызэрысу псоми зыкъызэраIэтынури, уеблэмэ езы Голицын джыназым екIуэкIым зыри хищIыкIыртэкъым. А Iуэхум фIыуэ хэлэжьыхьащ къэбэрдей Адыгэ щIалэ - Анзорхэ я къуэ Мухьэммэд-мырзэ. Абы и къуэш Хьэту зи щIыхьыр ин пащтыхьым и шуудзэм дзэзешэу хэтащ, езы Мухьэммэд-мырзи офицерт. Урысейм я гур зэрахуэкъабзэр пащтыхьым и фIэщ ящIыну илъэс блэкIам Бытырбыху кIуа адыгэ лIыкIуэхэм язт ар. Анзорхэ я къуэм езы пащтыхьым и IэкIэ къыIэщIилъхьат къэбэрдей лъэпкъым и ныпыр. А зэманым Мухьэммэд-мырзэ Налшык дэс Кавказ гъунапкъэтетым деж къулыкъу щищIэрт.
ХьэщIэхуэфI Голицын джыназым и унагъуэ гуапэ дыдэм Анзорыр фIыуэ къыщалъагъурт икIи щыхэгъэрейт. БжьыфIэу, губзыгъэу, IэкIуэлъакIуэу щыт а щIалэр зэ Iуплъэгъуэм уигу дыхьэрти, уи дзыхьри ихьэхурт. Къэбэрдейм и нэхъыщхьэм бгъэдэту зэрылажьэм абы Iэмал къритырт пащтыхьыгъуэм щызекIуэ унафэхэми, дзэр здэкIуэ-къыздикIыжми щыгъуазэу щытыну. И пщэрылъым и фIыгъэкIэ, Щамил и къыхуеджэныгъэр здынэсари, цIыхухэр абы зэрыхущытри ищIэрт.
Iуэхур къыщыхъуа пщыхьэщхьэ дыдэм, 1846 гъэм мэлыжьыхьым и 18-м Анзорхэ я къуэр мамыру Голицын джыназым куэзыр дэджэгуу щыст, зыгуэр къыIухьэу къыщеджам. Къыдэджэгухэр къигъанэри, щIалэр къыщIэкIащ, афIэкIаи къигъэзэжакъым. ИужькIэ къызэрыщIэкIамкIэ, дакъикъэ зыбжанэ дэкIыу Голицыным зи хъыбар кърагъэщIа, Налшык пэмыжыжьэу щыс адыгэ къуажэм4 къыщыувыIауэ лъэпкъым иригъэблагъа Щамил и деж занщIэу шэсри кIуат ар».
Iимамыр кIуэжа нэужь, Къэбэрдейм щыIэ урыс къулыкъущIэхэм я унафэр щIагъэткIиящ. Абы и гъусэу емыжьа къэбэрдейхэр «Щамил и телъхьэрэ» «урысхэм я телъхьэу» зэхадзын щIадзэри, япэрейхэм «абрэдж» фIащауэ, къакIэлъыплъхэрт. 1846 гъэм ПIалъэкIэ ягъэува Къэбэрдей Судым унафэ къищтат Щамил и дзэр дэзыIыгъахэм а Iуэхур япэу яIэщIэщIамэ, дыжьын сомищэрэ щэ ныкъуэрэ къуэдыуэ ятыну, «къызэщIэгъэстакIуэм» и телъхьэу тIэу зыдалъэгъуар суд пащхьэм иувэн хуейт. «Псо дыдэри жысIэркъым, Тхьэм апхуэдэ гупсысэ Iейм сыщихъумэ, ауэ къэбэрдейхэм ящыщ куэдым щэхуу Iуэху гуэрхэр зэрахьэу, езыхэми гурыщхъуэ нэхъ уагъэщIу зэрыхъуам урыс тетыгъуэр икъукIэ егъэгузавэ», - и нэхъыщхьэхэм жэуап ярет Кавказ гъунапкъэм и унафэщI Хлюпин Семён.
«Псыжьрэ Лабэрэ я зэхуакум дэлъ щIы Iыхьэр яфIэкIуэда нэужь, шэрджэс адыгэхэм нэхъ япхыкIащ Щамил и унафэм щIэту Дагъыстэнымрэ Шэшэнымрэ ирагъэкIуэкI бэнэныгъэм хэувэныр зэрынэхъыфIыр, - щетх Хьэткъуэ Самир и «Хьэжрэт Къэбэрдейм». - Апхуэдэ зэпыщIэныгъэхэр къэунэхуным фIыуэ хэлэжьыхьащ ШэшэныщIыр щтапIэ зыхуэхъуа, ауэ Къэбэрдейм пыщIауэ къэна къэбэрдей хьэжрэтхэм я пашэхэр. 1841 гъэм Щамил и унафэм щIэту екIуэкI бгырыс бэнэныгъэм и ехъулIэныгъэхэр апхуэдизкIэ нэрылъагъути, Iимамым дзыхь зыхуищI и лIыкIуэ Шэрджэсейм ирагъэблагъэу, адыгэхэми абы щапхъэ трахыну мурад ящIащ. Апхуэдэу убла хъуащ адыгэ зэкъуэхуахэр зэгухьэу щхьэхуитыныгъэм и нып лъабжьэм щызэкъуэувэнымкIэ къалэн къызэрымыкIуэ зыгъэзэщIа нэIибхэу Щамил Iимамым Шэрджэсейм игъэкIуахэм я тхыдэр».
1 Иджырей Къаншыуей е Курп Ипщэ къуажэрщ.
2 Къэбэрдей ЩIызахуэ, е Тафэ - Къэбэрдей-Балъкъэрым и ищхъэрэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ, Балъкъыпсымрэ Тэрчыпсымрэ я зэхуаку дэлъ щIыпIэ.
3 Урыс генерал Марков Евгений Щамил зекIуэ зэрыдэкIыу щытар сурэт дахэу и гукъэкIыжхэм къыхощ: «МафIэм хуэдэу, дэпу и жьакIэр иIауэ; адыгэ цей фIыцIэ щыгърэ и щхьэешыхьэкIыр хужьу; езым хуэдэ дыдэу пхъашафэ зытет, нэгъэсыпауэ узэда мурид лъэщхэм къаухъуреихьрэ топ уэ макъкIэ кърагъажьэу, адыгэш уардэм тес Iимамым и Iэпкълъэпкъ плIабгъуэ шэщIар Гъуниб и сэнтх джафэхэм е Ведено къыщыдэкIкIэ, псэкIэ ягъафIэ я Iимамым и цей къуащIэмрэ и Iэхэмрэ ба хуащIу, абы зэрыбгырыс Кавказу пежьэрт; муридхэр дэщIыгъуу, ягухэри я гугъэхэри зрапх я пашэр, я зауэлI хъыжьэр зекIуэ дэкIыху, абыхэм къыхидзэ къэзэуат зэчырым зэры-Кавказу псэкIэ дежьурт».
4 Иджы Нартан, абы щыгъуэ Къылышбийхьэблэ.
ЧЭРИМ Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "29.txt"
} |
Мэшыкъуэ Хьэчим Курск мэIэпхъуэ
Футбол
«Спартак-Налшыкым» и гъуащхьэхъумэныкъуэ Мэшыкъуэ Хьэчим дызыхуэкIуэ илъэсрэ ныкъуэм щыджэгунущ Урысей Федерацэм футболымкIэ и япэ дивизионым и пашэхэм ящыщ Курск и «Авангард»-м. Абы теухуа зэгурыIуэныгъэм лъэныкъуэхэм иджыблагъэ Iэ щIадзащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и футболист нэхъыфIу нэгъабэ журналистхэм къалъыта, илъэс 23-рэ зи ныбжь Мэшыкъуэ Хьэчим иджыри къэс «Спартак-Налшыкым» хэту зэIущIэ 50 иригъэкIуэкIащ икIи я хьэрхуэрэгъухэм топ 13 яхудигъэкIащ. Мы гъэм зэрыщIидзэрэ ар Курск и «Авангард»-м щыIащ икIи абы и тренерхэм я нэкIэ ялъэгъуащ и зэфIэкIыр зыхуэдэр. Хьэчим къазэрыхуэсэбэпынур хьэкъ ящыхъуа иужькIэ, илъэсрэ ныкъуэкIэ зэгурыIуэныгъэ къращIылIащ.
«Авангард»-м хэту Мэшыкъуэм зэIущIэ зыбжанэ ехъулIэныгъэкIэ иригъэкIуэкIащ икIи Кипрым къыщызэрагъэпэща ФНЛ-м и кубокыр командэщIэм дэщIыгъуу зыIэригъэхьащ. КъищынэмыщIауэ, курскдэсхэр япэ дивизионым бжьыпэр щызыIыгъхэм ящыщ зыщ икIи, мазэ зыбжанэ дэкIмэ, премьер-лигэм хыхьэну Iэмал гъуэзэджэ яIэщ. Аращи, ди щIалэм урысейпсо утыкум зыкъыщигъэлъэгъуэфыну и насып къикIащ.
Мэшыкъуэ Хьэчим и къуэш Ислъами «Спартак-Налшыкым» зыщиIэжьэну къыщIэкIынукъым. Пэжщ, иужь тхьэмахуэхэм къыщыкIэлъыплъа Краснодар и «Урожай»-м ар хыхьакъым, ауэ нэхъапэм командэ лъэщхэм щыджэгуа щIалэщIэм щIэупщIэ зэриIэнум шэч хэлъкъым.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "290.txt"
} |
Артист IэщIагъэм хуэпэж, абы къыхуигъэщIа бзылъхугъэ
Нобэ ди хьэщIэщ Музыкэ театрым и солисткэ Мэз (Пщыунэ) Джульеттэ. Ар ящыщщ иджыри сабийуэ зи IэщIагъэр къыхэзыхахэм.
Абы и гъащIэ гъуэгур иубзыхунымкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ и адэ-анэр щэнхабзэм и дунейм зэрыхэтым. Абыхэм культпросветучилищэр къаухат: Джульеттэ и анэ Мысостышхуэ Светланэ режиссёру еджат, и адэ Iэниуар «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым и къэфакIуэт. КъищынэмыщIауэ, Iэниуар ди республикэм фIыуэ къыщацIыху сабий тхакIуэщ.
- Артисту седжэну щытезухуар езы дыдэм сщIэжыркъым, ар сыт щыгъуи къыздэгъуэгурыкIуа гупсысэщ, - жеIэ Джульеттэ. - Школ нэужьым музыкэ училищэри Кавказ Ищхъэрэм ГъуазджэхэмкIэ и институтри къэзухат. Пэжу жысIэнщи, а IэщIагъэр къыщыхэсхам си адэр щыгуфIыкIатэкъым, артистыным гугъуехьу пылъыр ищIэрти, сыщихъумэну хуейт а псом. Ауэ сызыщIэхъуэпсыр къыщыгурыIуэм, къыспэрыуакъым. Езым зыкъызимыгъащIэми, иригушхуэу къысщыхъурт утыку сызэритыр щилъагъукIэ.
Театрым лэжьэн щыщIэздзам пащтыхьыпхъу, Золушкэ хуэдэ ролт нэхъыбэу згъэзащIэр, ар зыуэ зэшыгъуэщи, ныкъусаныгъэ зыхэмылъ лIыхъужьу ущытыныр. ИужькIэ уд фызыжьым, кикиморэм, угъурсызым я ролхэр къызатри «зыстIыжащ». Сэ сымыцIыху хьэл, щытыкIэ сиувэн зэрыхуейм, ар къызэрызэхъулIэм сэ зыкIэ къару ин къысхилъхьэрти!
- Сыт хуэдэ роль япэу бгъэзэщIар?
- «Летучая мышь» (Штраус Иоганн) опереттэм Адель и ролыр щызгъэзэщIат. Зэи сщыгъупщэжынкъым япэу утыку сыкъызэрырашауэ щытар, артистхэр гуапэу къызэрыспежьар. Театрым и псэр актёрхэращ. Актёрхэр зэрызэкъуэтым, зэрызэрыIыгъым куэд дыдэ елъытащ. Дяку къаугъэ дэлъмэ, ар къыдэплъым зыхимыщIэнкIэ Iэмал иIэкъым. Псалъэм папщIэ, сэ тхьэкIумэкIыхьу сыщыджэгу таурыхъым, бажэм и ролыр зыгъэзащIэр къэмыкIуамэ, ролитIри сэ щызгъэзащIэ къохъу. Апхуэдэурэ зым адрейм зыщIыдогъакъуэ.
- ПфIэфIу, фIыуэ плъагъуу бгъэзэщIа ролым и гугъу уэзгъэщIынут.
- Дэбагъуэ Роман игъэува «Валида» музыкэ комедием (Кажлаев Мурад ейщ) Валида и ролыр щызгъэзэщIат. Псыкъелъэхэр дахэ дыдэу утыкум щагъэувауэ, дигу, дипсэ хыхьэу дыхэтат абы. Ныбжьышхуэ зэриIэм емылъытауэ, Кажлаевыр къакIуэри премьерэм щIэсауэ щытащ, хуабжьу игу ирихьауэ кIуэжат. ИужькIэ «Культура» телеканалым а композиторым теухуауэ игъэхьэзыра нэтыным ди деж щагъэува мюзиклым щыщ Iыхьэ хигъэхьауэ щытащ.
- Иджыпсту сыт хуэдэ ролхэр бгъэзащIэрэ?
- МузыкэмкIэ театрым хэхъуэ нэхъыбэу къыхуэзыхьыр сабий спектаклхэращи, ахэращ мы зэманкIэ нэхъыбэу сыщыджэгур. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, ди цIыхухэм оперэм и «IэфIыр» иджыри зыхащIакъым, абы къыхэкIыу цIыхур нэхъ къезышалIэ таурыхъхэмрэ музыкэ комедиехэмрэ дгъэувын хуей мэхъу.
- Артист IэщIагъэр къызэрыхэпхам ущыхущIегъуэжа къыпхуихуа?
- Хьэуэ. Сэ нэгъуэщI зыри къысхэкIынутэкъым, а IэщIагъэращ нобэ флагъу Джульеттэ и хьэлыр, дуней еплъыкIэр зэфIэзыгъэувар. Артистыным къищынэмыщIа, нэгъуэщI «роль» мы гъащIэм щысхуэгъэзэщIэну къыщIэкIынтэкъым.
- Сэ зэрысщIэмкIэ, анэм, щхьэгъусэм я ролхэри мыIейуэ къохъулIэ. Уи унагъуэр дыбгъэцIыхуамэ арат.
- Си щхьэгъусэр и IэщIагъэкIэ мыартистми, си лэжьыгъэр фIыуэ къыгуроIуэ, сыт хуэдэ Iуэхури къыздигъэпсынщIэ зэпытщ.
- Артист IэщIагъэ мытыншыр къыхэзыхыну мурад зыщIам сыт жепIэнт?
- Ди жагъуэ зэрыхъунщи, артист ныбжьыщIэхэм я нэхъыбэр хьэгъуэлIыгъуэ егъэкIуэкIыным дехьэх, профессиональнэ сценэмрэ абырэ зэхэбгъэзэрыхьынкIэ Iэмал иIэкъым. Сценэм хуэфащэ пщIэмрэ лъагъуныгъэмрэ щыбгъащIэмэ, и щIыб къыпхуигъэзэнкIэ зыхуэIуа щыIэкъым, а IэщIагъэм ухуэпэжын, ар къызэрымыкIуэу фIыуэ плъагъун хуейщ, зыгуэр къохъулIэн папщIэ.
Епсэлъар Щомахуэ Залинэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2900.txt"
} |
ГъащIэр зыгъэдахэр IуэхущIафэщ
Мулай Алихъан:
КъБР-м щIыхь зиIэ и артист, «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым и къэфакIуэу илъэс куэдкIэ щыта, иужьрей илъэс 30-м «Шэ-джэм псыкъелъэхэр» ансамблым и художественнэ унафэщI Мулай Алихъан щэкIуэгъуэм и 13-м и ныбжьыр илъэс 70 ирокъу.
Лэжьыгъэр фIыуэ зылъагъу, зыпэрыт IэнатIэр езыгъэфIакIуэ цIыхум сыт зэмани пщIэ лей хуащIу къокIуэкI. Апхуэдэу пщIэ къалэжь зи зэфIэкIыр хэзыгъахъуэу псэухэми. Мулайм къикIуа гъуэгуанэм, абы и творческэ лъэужьым ириплъэ дэтхэнэми ар ищхьэкIэ зи гугъу тщIахэм зэращыщыр тыншу къыгурыIуэнущ. Ауэ ар абы зэрыхуэкIуар тыншу щытауэ жыIэгъуейщ.
Ди лIыхъужьым лъэпкъ щэнхабзэм, макъамэм пасэу гу хуищIати, къэжэпхъмэ, нэхъ куууэ абы зритын мурад иIэт. АрщхьэкIэ Илъэс 12-м иту абы и адэр дунейм ехыжри, унагъуэм я бын пажэ Алихъан нэхъыжь къалэнри унагъуэ зехьэнри и пщэ къыдэхуащ. И анэм гугъуехьыр дигъэпсынщIэну 8-нэ классым къыщIэкIыжат ар. ИужькIэ, и адэм и лъэужьым тетын мурад иIэу, КъалэкIыхь (Прохладнэ) дэт ветеринарнэ техникумым щIэтIысхьати, а IэщIагъэм игури и псэри щыхэмыхьэм, къигъэнэжащ. Я гъунэгъу щIалэр щеджэ ГПТУ №2-м, Налшык дэтым, къафэмкIэ къыщызэра-гъэпэща гупжьейм Алихъан щригъэблагъэм, куэдрэ мыгупсысэу кIуат. Зэгуэрым а гупжьейм ПрофтехегъэджэныгъэмкIэ управленэм и балетмейстер нэхъыщхьэ Къудей Мухътар кIуауэ щIалэщIэм и зэфIэкIым гу лъитэри, «Кабардинка» ансамблым иригъэблэгъащ. Абы щыгъуэ ансамблым и балетмейстер нэхъыщхьэр Ульбашев Мутайт. А лъэхъэнэр Алихъан игу къыщигъэкIыжкIэ, игу зэрыхэхъуэр зэрытепсэлъыхьыр нэрылъагъущ.
«ЩIэрыщIэу сыкъалъхужам хуэдэт. ХъуэпсапIэу сиIэр къафэм ехьэлIауэ щытати, гъащIэм апхуэдэ Iэмал къыщызитым, гъуэгу захуэм сызэрытетыр къызгурыIуащ», - игу къегъэкIыж абы.
«Кабардинка» ансамблым хэту Мулайм дунейр къызэхикIухьащ. Зи утыку итыкIэм куэд итхьэкъу къэфакIуэ Iэ- зэм чэнджэщэгъурэ гъэса- кIуэу иIар РСФСР-м щIыхь зи- Iэ и артист Алэкъей Мухьэ-мэдщ. Алихъан и псалъэхэм къазэрыхэщымкIэ, ар куэдым тезыгъэгушхуари, къэфакIуэ Iэзэ къыхэкIыну и фIэщ зыщIари Мухьэмэдщ.
Дуней зылъэгъуам жиIэжын и мащIэ?! Алихъан къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм зэрыщыIам, зэрагъэхьэщIам, ансамблым хуаIэта Iэгуауэ инхэм, тыгъэ лъапIэхэм ятеухуа хъыбар дахэ и куэдщ, дауи! Абыхэм ящыщщ гупым Иорданием зыкъыщагъэлъэгъуа иужькIэ, къэралыгъуэм и пащтыхь Хъусейн гупым я зэфIэкI лъагэм апхуэдизкIэ итхьэкъуати, «Хьэшимит пащтыхь къэралыгъуэм и медаль» дамыгъэ лъапIэр къахуигъэфэщауэ зэрыщытар.
Ансамблыр гуапэ дыдэу щрагъэблэгъат Доминикан Республикэми (Латин Америкэ). А лъэхъэнэм абыхэм Со- вет Союзым иджыри дипломатие зэпыщIэныгъэ къыхуаIэтэкъым. Къэралым и Президент Карлос Хосе «Кабардинка»-р и деж иригъэблагъэри игъэхьэщIауэ щытащ.
Экваторыр 4 зэпиупщIащ Мулайм. А ансамблым и ежьэгъуэ къэс ещIэж. ЦIыхур къыщыпцIыхур гъуэгурауэ жаIэри, Мулайр апхуэдизрэ зи гъусэу ежьа гупым ятеухуа псалъэ гуапэхэм щысхьыкъым. Дунейр зылъэгъуа, щэнхабзэ куэдым я фIагъ хэплъа ди лъэпкъэгъум жеIэ, адыгэм хуэдэу щэнхабзэ бей зиIэ зыщIыпIи щимылъэгъуауэ.
УэрэджыIакIуэ, артист пажэхэу Къуныжь Хьэждал, Нэхущ Чэрим, Лосэн Тимур, ГъукIэлI Исуф, Блашэ Владимир, Хьэщхъуэт Анжелэ сымэ хэту 1992 гъэм Алихъан къызэрегъэпэщ «Шабзэ» ансамбль лъэщ. Абыхэм пасэрей уэрэдхэри иджырейхэри ягъэзащIэ. Ауэ, 1995 гъэм ансамблым сомкIэ къадэIэпыкъун зэрамыIэм къыхэкIыу, зэбгрыкIыжын хуей хъуащ.
Алихъан къыщалъхуа къуажэм игъэзэжри, лъэпкъ хабзэмрэ щэнхабзэмрэ къэгъэщIэрэщIэжыным и гуащIэ хилъхьэу лэжьащ. Шэджэм ЕтIуанэ къуатэм дэт курыт ежапIэ №1-м и унафэщI Ахъуэхъу Къанщобий ар иригъэблагъэри, ныбжьыщIэ гупым я балетмейстеру лэжьащ. Куэд мыщIэу къуа-жэм дэт ЩэнхабзэмкIэ унэм и балетмейстер ящI. А зэманым Мулайм хузэфIэкIащ ныбжьыщIэ куэд къафэм дригъэхьэхын, лъэпкъ щэнхабзэм и IэфIагъыр къагуригъэIуэн.
ЩIыпIэ администрацэм щэнхабзэмкIэ и къудамэм и унафэщIу щыта Къуэныкъуей Борис 1995 гъэм Алихъан «Шэджэм псыкъелъэхэр» ансамблым и балетмейстеру ирегъэблагъэ. Илъэсищт дэкIар ансамблыр Голландием щекIуэкIа фестиваль иным зыкъыщигъэлъагъуэу, япэ увыпIэмрэ дыщэ медалымрэ къыщыхуагъэфэщам.
1997 гъэр хуэфIащ ди лIыхъужьым. Пасэрей уэрэдыжьхэр щагъэзащIэу Къуныжь Хьэждал и фэеплъу къызэрагъэпэща зэпеуэм Алихъан япэ увыпIэр къыщихьат.
1999 гъэм Мулайм къафэ гупыр къигъанэри уэрэджыIакIуэ гупым яхыхьащ.
Мулайм и гъуэгуанэм уриплъэжмэ, абы къиIуэтэж хъыбархэм уащIэдэIумэ, зыхыбощIэ ар и лъэпкъым гурэ псэкIэ зэрыхуэлэжьар. ЦIыхум зыпэрыт IэнатIэр фIыуэ илъагъур пэжмэ, езым и щапхъэкIэ абы нэгъуэщIхэри дрегъэхьэхыф, а IэщIагъэр фIыуэ ирегъэлъагъуфа. Алихъан и гъэсэнхэм, абы и утыку итыкIэр зылъэгъуахэм ящыщу лъэпкъ щэнхабзэм зи лъагъуэ щыхэзышахэр мащIэкъым.
2004 гъэм ар Иорданием ирагъэблагъэри, щIалэгъуалэр щызэхуэсу абы щыIэ «Нади Ахьли» клубым илъэситIкIэ щылэжьащ.
- «Нади Ахьли»-р, къапщтэмэ, адыгэхэм я спорт клубщ, - жеIэ Алихъан. - Ауэ абы зыхуигъэувыжа къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ ныбжьыщIэ-хэм я блэкIар ящIэу, я хабзэ дахэхэм хащIыкIыу къэгъэтэджыныр. Иорданием сыщыкIуам, зэуэ къалэн къысща- щIат Джэрэш и театрышхуэм щекIуэкI щэнхабзэ фестивалым ныбжьыщIэхэр хуэзгъэ-хьэзырыну. Си гуапэ зэрыхъунщи, сызыдэлэжьа гупым ехъулIэныгъэ иIэу зыкъигъэлъэгъуат. Къафэм и мызакъуэу, уэрэд жыIэнми ныбжьыщIэхэр хуэзгъэсат. Уеблэмэ, сэ зэхэзгъэува концерт программэхэмкIэ мызэ-мы- тIэу Иорданием щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр дгъэгуфIащ.
«Нади Ахьли» клубым цIыху 80-м нэблагъэ къекIуалIэрти, ахэр гупитIу згуэшауэ садэлажьэрт. Фестивалым хуэзгъэхьэзыр гупым и програм-мэр щхьэхуэт, адрейхэм къэфэкIэ езгъащIэрт. Сэ хэкум сыкъэкIуэжа иужькIи гупым щIыпIэ зыбжанэм, лIыщхьэ куэдым я пащхьэ зыкъыща-гъэлъэгъуащ. Дэтхэнэми хуэдэу, сэри си лэжьыгъэр цIыхум ягу зэрыдыхьэр щыслъагъукIэ, къызэрымыкIуэу сыщогуфIыкI, - жеIэ ди псэлъэгъум.
Творческэ цIыхухэм мымащIэу яхэтщ лэжьыгъэр япэ изыгъэщу унагъуэр лъэныкъуэ езыгъэз. Абы и лъэныкъуэкIи Алихъан дагъуэ хуэщIыгъуейщ. Мулайхэ Алихъанрэ Маринэрэ я унагъуэ дахэм мызэ-мытIэу журналистхэр тепсэлъыхьащ, щапхъэу ягъэлъагъуэу утыку кърашащ. ЗэгурыIуэрэ зэдэIуэжу псэу унагъуэм хъыджэбзитIрэ зы щIалэрэ зэдапIащ, гъэсэныгъэ дахэ, IэщIагъэ иратащ. 2008 гъэм «Урысейм и унагъуэ» фIэщыгъэм щIэту екIуэкIа творческэ зэпеуэм «Пасэрей уэрэдыжьхэр гъэзэщIэн» Iыхьэм япэ увыпIэр къыщыхуагъэфэщащ абыхэм.
УщымыгуфIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым иужьрей зэманым щIэблэр лъэпкъ къафэм зэрыдихьэхыр щыплъагъукIэ. Лъэпкъ щэнхабзэм и Iыхьэхэм щыщу нэхъ пасэреуэ къалъытэри аращ, хуэбгъэфащэ зэрыхъунымкIи, нэхъ псэ быдэхэми ящыщщ ар. Къафэм теухуауэ Алихъан и гупсысэр гъэщIэгъуэнщ: «Утыкум къихьэ цIыхум зыщыщ лъэпкъым къыдекIуэкI хабзэ дахэр къеплъхэм захригъэщIэфу щытын хуейщ. Лъэпкъхэр зэрызэхуэмыдэм хуэдэу, я къафэхэри зэщхькъым. Къафэхэм къагъэлъагъуэ лъэпкъым и хьэл-щэныр. Утыку укъыщихьэкIэ уи псэр хэплъ-хьэу укъэфэн хуейщ, къэбжыхьу утемыкIыжу, Iэдэбагъ пхэлъу, уи зыIыгъыкIэмкIэ уи щхьэми укъэзыухъуреихьхэми пщIэ зэрахуэпщIыр къэб-гъэлъагъуэу».
Алихъан и махуэ лъапIэмкIэ дохъуэхъу. Ди гуапэщ дэрэжэгъуэрэ гурыфIыгъуэрэ щымыщIэу и унагъуэм, лъэпкъ щэнхабзэм иджыри илъэс куэдкIэ узыншэу яхуэлэжьэну.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2901.txt"
} |
Тыгъэм я нэхъ лъапIэр!
Хы ФIыцIэ Iуфэм Iус Агуий-Шапсыгъ адыгэ къуажэм и «Шууей Хасэ» зэгухьэныгъэм и щIыналъэ зэхуаку къызэгъэпэщакIуэ комитетым и зэIущIэ екIуэкIащ. Абы «Шууей Хасэм» 2021 гъэм къызэригъэпэща Iуэхухэр, зыхунэсакъехъулIахэр къыщапщытэжащ, дызыхуэкIуэ илъэсы-щIэм я мурадхэр щагъэбелджылащ.
ЗэIущIэм нэгъуэщI зы Iуэху дахи кърикIуащ: Хасэм хэт адыгэ шууейхэм къабгъэдэкIыу спортсмен цIэрыIуэ Игольников Михаил тыгъэ хуащIащ «ТАИК» шэщым къыщыхъуа, илъэсищ зи ныбжь къэбэрдеишыр - «Албэч» зыфIащар. Ар къытехъукIащ «Ашэбей» шым. Европэм тIэунейрэ и чемпион Игольников Михаил и анэр шапсыгъщ. Михаил адыгэ фащэ зыщитIэгъэну фIэфIщ, ди лъэпкъым и тхыдэмрэ и щэнхабзэмрэ дехьэх. Къыхуэтыр зы адыгэшти, тыгъэм щыгуфIыкIащ.
Агуий-Шапсыгъым и нэхъыжь Iумахуэхэр «Шууей Хасэм» хэтхэм ехъуэхъуащ IуэхуфI ирагъэжьар къайхъулIэну.
Гугъуэт Заремэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2902.txt"
} |
Нэр дахьэхрэ псэр яхьэхуу
СурэтыщI гъуазджэмкIэ музейм, Ткаченкэ Андрей и цIэр зезыхьэм иджыблагъэ къыщы-зэIуахащ КъБР-м и цIыхубэ сурэтыщI Гуданаев Борис и гъэлъэгъуэныгъэ. Абы и IэдакъэщIэкIхэр утыку кърахьэным щхьэусыгъуэ хуэхъуар Iуэху дахэщ - и ныбжьыр илъэс 70 зэрырикъуарщ.
Гуданаев Борис 1951 гъэм Къэзахъстаным и Головачевкэ къуажэм къыщалъхуащ. 1983 гъэм абы къиухащ ЖивописымкIэ, скульптурэмрэ архитектурэмкIэ академиеу Репин И. Е. и цIэр зезыхьэр (Ленинград), 1986 гъэм - ХудожествэхэмкIэ Урысей академием монументальнэ живописымкIэ и творческэ мастерскойр. Урысейм и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм 1989 гъэм къыщыщIэдзауэ хэтщ, 2016 гъэм «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и цIыхубэ сурэтыщI» цIэ лъапIэр къыфIащащ. ХудожествэхэмкIэ Урысей академием щIыхь зиIэ и академикщ (2018), 1985 гъэм щегъэжьауэ ди республикэм, абы и гъунэгъу щIыналъэхэм щекIуэкIа, урысейпсо, лъэпкъ зэхуаку мыхьэнэ зиIэ гъэлъэгъуэныгъэхэм и IэдакъэщIэкIхэр хэтащ.
Борис и лэжьыгъэхэм мыхьэнэшхуэ зэрыратым и щыхьэту, ахэр щахъумэ ХудожествэхэмкIэ Урысей академием и ЩIэныгъэкъэхутакIуэ институтым, СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ музейм, Ткаченкэ А. и цIэр зезыхьэм, Ставрополь крайм СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ и музейм, Краснодар и ЩIына- лъэ художественнэ музей, апхуэдэуи художественнэ галерее-хэм, ди къэралми нэгъуэщI хэгъэгухэми я коллекционерхэм я гъэтIылъыгъэхэм хэлъщ.
ЖыпIэнурамэ, Борис и гъащIэ псор гъуазджэм хуэлэжьэным триухуащ. Абы и гуащIэм къызэщIеубыдэ хьэуа къабзэм и жьы гуакIуэр къызыпих IэдакъэщIэкIхэмрэ цIыхум и хьэл-щэныр къызэрыбджыкI сурэтхэмрэ скульптурэр лъабжьэ зыхуэхъу лэжьыгъэхэмрэ.
Гуданаевым и къалэмыпэм къыпыкIащ Iуащхьэмахуэ районым, ди республикэм и щIыналъэ щхьэхуэхэм я дахагъэр, абы и цIыху цIэрыIуэхэр наIуэу ди нэгу къыщIэзыгъэувэ лэжьыгъэхэр.
ЖытIа псом я щыхьэтщ музейм и бжэр зэрыIупхыу уи пащхьэ къихутэ лэжьыгъэхэр. Япэ пэшым къыщыщIэдзауэ псоми щIэплъагъуэр нэр дэзыхьэх, псэр зыхьэху защIэщ. Плъыфэбэу зэщIэжьыуэ удз гъэгъахэмрэ пхъэщхьэмыщхьэхэмрэ уи гур гуфIэгъуэрэ дэрэжэгъуэкIэ ягъэнщI, цIыху щхьэхуэхэм, КъБР-м и япэ Президенту щыта КIуэкIуэ Валерэ яхэту, я су-рэтхэм гушхуэныгъэ къыпхалъхьэ, философие гупсысэ куу зыщIилъхьа IэдакъэщIэкIхэми «къыбжаIэр», гугъуехь лъэпкъ хэмылъу, къыбгуроIуэ. «Жэнэтым кърахуахэр», «Лъыпэ къигъэкIын», «Уэшх нэужьым», «Пщыхьэщхьэ», нэгъуэщIхэми я фIэщыгъэм къагъэлъагъуэ абыхэм псоми нэхугъэ гуэррэ гупсысэ куурэ зэращIэлъыр.
- ФэрыщIагъ лъэпкъ хэмылъу жысIэнщи, Гуданаев Борис сэ нэхъыфI дыдэу слъагъу сурэтыщIхэм ящыщ зыщ, - жиIащ зэIущIэр къыщызэIуихым КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къумахуэ Мухьэдин. - Псом хуэмыдэжу сыдехьэх абы плъыфэхэр зыми емыщхьу къызэригъэсэбэпым, зэрызэхилъхьэм. УзыIэпешэ, узрегъэплъ, узыщIегъэгупсысыж… аракъэ нэхъыщхьэу гъуазджэм хэлъри?! Сурэтхэр ар зыщIам ещхьу къызолъытэ сэ. Борис езыр цIыхуфIщ, цIыху хуабэщ, цIыху щабэщ, аращ и сурэтхэми гуапагъэ мыкIуэщIыр къащIыпкърыкIыр.
АдэкIэ зэIущIэм къыщыпсэлъащ КъБР-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм и правленэм и тхьэмадэ Темыркъан Геннадий, ЦIыхухэм я хуитыныгъэхэмкIэ уполномоченнэу КъБР-м щыIэ, Гуданаевым и ныбжьэгъуфI Зумакулов Борис, ди республикэм и ТхакIуэхэм я союзым и правленэм и тхьэмадэ Беппаев МутIэлип, коллекционер Локьяев Рашид сымэ. Абыхэм зыжьэу жаIащ мы гъэлъэгъуэныгъэр Гуданаевым къилэжь пщIэм зэриIыхьэ ма-щIэр, и сымаджагъэм къыхэкIыу зэIущIэм къызэрыримыхьэлIэфар абы и жагъуащэ зэрыхъур, екIуу, дахэу зэрекIуэкIар зэрыхуаIуэтэжынур. Гъуазджэм фIыуэ хэзыщIыкIхэр, ар нэгъэсауэ къызыгурыIуэхэр тепсэлъыхьащ Борис и гуащIэм, ар сурэтыщI Iэзэу гуащIафIэу зэрыщытыр къыхагъэщащ. Адрейхэм япэ къафIищырт и цIыхуфIагъымрэ и гу пцIанагъэмрэ. Дауэ мыхъуми, а Iуэхугъуэхэм зэкIэщIэчыпIэ яIэу си гугъэкъым, псори щызэгъусэм и деж тIэунейкIэ, нэхъыбэжкIэ цIыхум и мыхьэнэр багъуэу аркъудейщ. Аращи, хужаIа псалъэ гуапэ псори зи махуэр зыгъэлъа-пIэ IэщIагъэлIым и деж нэсыжы-ну, абыхэм гукIи псэкIи щыгуфIыкIыну дэри ди гуапэщ.
Къыхэгъэщыпхъэщ Гуданаев Борис и гъэлъэгъуэныгъэ СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ музейм иджы япэу къыщызэIуахыу зэрыарар. Ар екIуэкIынущ щэкIуэгъуэм и 28 пщIондэ. Мы махуэхэм къалэдэсхэмрэ абы и хьэщIэхэмрэ зрагъэлъагъуфыну IэдакъэщIэкIхэр, къанэ щымыIэу, уней гъэтIылъыгъэхэм хэлъ защIэщ.
ИСТЭПАН Залинэ. Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2903.txt"
} |
Шэрэдж электростанц мыиным и лъабжьэр ягъэтIылъ
Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбекрэ «РусГидро» компанием и правленэм и унафэщI - генеральнэ директор Хмарин Викторрэ я зэIущIэ махуэкум КъБР-м и Правительствэм и Унэм щекIуэкIащ.
ЗэIущIэм щытепсэлъы-хьащ Кавказ Ищхъэрэм, къапщтэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыналъэм гидроэнергетикэ мыиным зыщегъэужьыным ехьэлIа программэр гъэзэщIа зэрыщыхъум. КИФЩI-м и щIыуэпсыр хуэщIащ гидроэлектростанц мыинхэр щыгъэлэжьэным. Абыхэм я фIагъхэм ящыщщ экологие и лъэныкъуэкIэ шынагъуэншэу зэрыщытынур. Электрокъарур станцым къилэжьын щхьэкIэ ихъуреягъым щыIэ щIыуэпсым и зэхэлъыкIэр къута хъунукъым, апхуэдэуи ГЭС мыинхэр зытращIыхьыну псым и фIагъыр игъэнэхъыкIэнукъым, абы хэс бдзэжьейхэми егуэуэнукъым. КъищынэмыщIауэ, и гугъу ящIащ республикэм и щIыпIэ пхыдзахэр электрокъарукIэ ирикъуу къызэгъэпэща хъунымкIи электростанцхэм мыхьэнэшхуэ зэраIэм.
КIуэкIуэ Казбек къыхигъэщащ щIыналъэм щагъэзащIэ энергетикэ проектхэм экономикэми зэрызрагъэужьыр. Хмарин Виктор жиIащ дэтхэнэ зы гидроэлектростанцри адрейхэм къазэрыщхьэщыкIыр, ахэр республикэм ехъулIэныгъэкIэ зэрыщаухуэм къегъэлъагъуэ компаниер щIына-лъэм купщIафIэу зэрыдэлажьэр. КъБР-м щаухуэну нэгъуэщI ГЭС мыинхэм я проектхэми щытепсэлъыхьащ зэIущIэм.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, ди республикэр нэгъабэ хэтащ УФ-м Энергетикэм зыщегъэужьынымкIэ и зэгухьэныгъэм къызэригъэпэща рейтингым. А Iуэхум къриубыдэу я лэжьыгъэр къапщытауэ щытащ Урысей Федерацэм хыхьэ щIыналъэ 66-м. Ди республикэр а рейтингым хэтам имызакъуэу, «Урысейм и гидроэнергетикэ IэнатIэ пашэ» унэтIыныгъэм щытекIуащ. Апхуэдэ ехъулIэныгъэ лъагэм лъабжьэ хуэхъуа Iуэхугъуэхэм ящыщщ блэкIа илъэситхум къриубыдэу ди щIыналъэм электростанц мыин зыбжанэ зэрыщаухуар.
ЗэIущIэ нэужьым КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбекрэ «РусГидро»-м и правленэм и унафэщI - генеральнэ дирек-тор Хмарин Викторрэ ирагъэжьащ Шэрэдж гидроэлектростанц мыиным и ухуэныгъэр.
Япэ бетон кубометрыр щыдакIэ гуфIэгъуэ зэхыхьэм хэтащ Урысей Федерацэм и Къэрал Думэм и депутат Геккиев Заур, КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Мусуков Алий, абы и япэ къуэдзэ Говоров Сергей, КъБР-м и Парламентым и УнафэщIым и къуэдзэ Къардэн Мурат, республикэм энергетикэмкIэ, промышленностымрэ сатумкIэ и министр Iэхъуэбэч Щамил, «РусГидро»-м и генеральнэ директорым и япэ къуэдзэ Карпухин Николай, Аруан муниципальнэ щIыналъэм и администрацэм и Iэтащхьэ Ажий Валерэ, нэгъуэщIхэри.
Хмарин Виктор и къэпсэлъэныгъэм къыхэщащ Къэбэрдей-Балъкъэрым гидроэлектростанц мыинхэр щыухуэным ехьэлIа лэжьыгъэхэр «РусГидро»-м илъэс зыбжанэ хъуауэ зэрыригъэкIуэкIыр.
«Зэтеублауэ мэлажьэ Зэрэгъыж, Балъкъэр Ипщэ МГЭС-хэр, Бахъсэн Ипщэ гидроэлектростанцым и проектыр гъэхьэзырын щIадзащ. Нобэ зи ухуэныгъэ едгъажьэ станцым илъэс къэс къитынущ электрокъарууэ киловатт-сыхьэт мелуан 87-рэ. Мыр щIыуэпсым зыкIи зэран хуэмыхъу электрокъару къызэралэжь IэмалыфIщ. Шэрэдж МГЭС-м лэжьэн щIидзэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и унагъуэ мин 70-м щIигъу электрокъарукIэ къыхузэгъэпэщынущ. Дэтхэнэ ухуэныгъэщIэри ар электрокъару хэгъэхъуапIэщ, налогхэмкIэ, лэжьапIэ IэнатIэщIэхэмкIэ щIыналъэм и социально-экономикэ щытыкIэр езыгъэфIакIуэщ», - жиIащ «РусГидро»-м и унафэщIым.
Хмарин Виктор республикэм и унафэщIхэм фIыщIэ яхуищIащ гидроэнергетикэм и проектхэр гъэзэщIэнымкIэ лэжьэгъу къазэрыхуэхъум пап-щIэ икIи ухуэныгъэм хэт псоми ехъуэхъуащ проектыр ехъулIэныгъэкIэ зэфIагъэкIыну.
ГЭС-р Аруан районым хыхьэ Псыгуэнсу къуажэм пэмыжыжьэу Шэрэдж псым тращIыхьынущ. Ар щIыналъэм щынэхъ ин дыдэ Шэрэдж Ищхъэрэ энергокомплексым еплIанэу хыхьэнущ. Каскадым къызэщIеубыдэ гидроэлектростанцищ: Къэщкъэтау, Аушыджэр, Зэрэгъыж щаухуахэр. Псори зэхэту абыхэм къат мегаватти 155,7-рэ. Иджырейм и ухуэныгъэр 2024 гъэм яухыну траухуащ.
ГуфIэгъуэ зэхыхьэм кърихьэлIахэм ирагъэлъэгъуащ Шэрэдж Ищхъэрэ каскадым и къежьапIэм теухуауэ трахауэ щыта фильмыр. Абы хыхьэ япэ станцыр Къэбэрдей-Балъкъэрым и япэ Президент КIуэкIуэ Валерий хэту 2002 гъэм и мазаем ирагъэжьауэ щытащ.
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек къызэхуэсахэм захуигъазэри, фIыщIэ яхуищIащ республикэм и япэ Президентым и фэеплъыр зэрахъумэм, илъэс куэд щIауэ щIыналъэм купщIафIэу зэрыдэлажьэм папщIэ. «Шэрэдж Ищхъэрэ МГЭС-хэм хыхьэ къыкIэлъы-кIуэ станцым и ухуэныгъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и экономикэм зегъэужьыныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэхъунущ, - къыхигъэщащ Iэтащхьэм. - Ар энергетикэ IэнатIэм зегъэужьыным хэлъхьэныгъэ хуэхъум и закъуэкъым, атIэ республикэр электрокъарукIэ къызэгъэпэщыным, абы щымыщIэным хуащI хэлъхьэныгъэщ. Проектым экономикэр иригъэфIэкIуэнущ, къэкIуэну щIэблэм ягъэзэщIэну инвестицэ проектхэм лъабжьэ яхуэхъуу», - жиIащ КIуэкIуэ Казбек. Республикэм и унафэщIыр «РусГидро»-м и лэжьакIуэхэм ехъуэхъуащ гидроэнергетикэ мыиным зегъэужьыным ехъулIэныгъэщIэхэр къыщахьыну.
СтанцыщIэм и щытыкIэнум щытепсэлъыхьым къыхагъэщащ Шэрэдж ГЭС мыиныр псы хъумапIэ хэмыту, псы ежэхым и щытыкIэм зрамыгъэхъуэжу зэраухуэнур. Станцым екIуэлIэну псыр къыхашынущ Зэрэгъыж ГЭС-м пыщIа кIэнауэм. Абы и фIыгъэкIэ мылъкушхуэ зытекIуэ-дэну ухуэныгъэхэр ирамыгъэкIми хъунущ. Псым пшахъуэри хазыкIынукъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ ищхьэкIэ щыIэ МГЭС-м ар къабзэу къыщIэжынущи.
Шэрэдж гидроэлектростанц мыиным и лъабжьэр щагъэтIылъым бетоным халъхьащ къэкIуэну щIэблэм яхуэгъэза тхыгъэрэ ухуэныгъэр щыщIадза зэманым щегъэжьауэ ар зэрекIуэкIыну зэманыр къэзыбжыну электрон капсулэ-рэ. ЗэIущIэм хэтахэм къыкIэлъыкIуэу Iэ тра-дзащ гидроэлектростанц мыиным и япэ кубо-метрым кIэралъхьэну фэеплъ пхъэбгъум. ЗэIущIэм и кIэухым КIуэкIуэ Казбек «РусГидро»-м къыбгъэдэкI фэеплъ саугъэт тыгъэ къыхуащIащ.
ГуфIэгъуэ зэIущIэм кърихьэлIахэм я нэгу зрагъэужьащ «Кабардинка», «Балкария» къэфакIуэ ансамблхэм.
«РусГидро»-р Урысей Федерацэм и энергетикэ компание нэхъ лъэщхэм ящыщщ. Абы къызэщIеубыдэ электростанц 400-м щIигъу. Богучан ГЭС-р хэту «РусГидро»-м къызэщIиубыдэ электростанцхэм я лъэщагъыр гигаватт 38-м щIегъу.
Тхыгъэри сурэтхэри ЖЫЛАСЭ Замир ейщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2905.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым кадет классыщIэ къыщызэIуахащ
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек хэтащ Калюжный Н. Г. и цIэр зэрихьэу Налшык къалэ дэт 7-нэ курыт еджапIэм и 5-нэ «К» классым щIэс цIыкIухэр кадетым зэрыхагъэхьэм ехьэлIа гуфIэгъуэ дауэдапщэм. Iуэхур щекIуэкIар Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министерствэу КъБР-м щыIэрщ. Кадет ныбжьыщIэ 29-м тхьэрыIуэ ятащ икIи а цIэр къызэрыфIащам щыхьэт техъуэ тхылъхэри иратыжащ.
Илъэс кIуам, КъБР-м щыIэ МВД-м и жэрдэмкIэ, мы еджапIэм къыщызэIуахащ япэ кадет классыр икIи а проектым арэзы техъуауэ щытащ сабийхэри адэ-анэхэри.
Республикэм и Iэтащхьэм къызэхуэсахэм защыхуигъазэм къыхигъэщащ: «Урысейм и кадет зэщIэхъееныгъэм илъэс щитI тхыдэ иIэщ икIи ноби ди сабийхэр хэкупсэу, къэралым къулыкъу хуэщIэным хуэхьэзыру къэгъэтэджынымкIэ Iэмал хъарзынэу щытщ. УзыщыгуфIыкIынщ ка-дет зэщIэхъееныгъэм республикэм адэкIи зэ-рызыщиужьыр». КIуэкIуэ Казбек а лэжьыгъэм жыджэру хэт псоми фIыщIэ яхуищIащ икIи кадет ныбжьыщIэхэм ехъуэхъуащ а цIэр щIыхь пылъу зэрахьэну.
Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру КъБР-м щыIэ, полицэм и генерал-майор Павлов Василий республикэм и унафэщIхэм фIыщIэ яхуищIащ кадет зэщIэхъееныгъэм зегъэужьынымкIэ IуэхущIапIэм зэрызыщIагъакъуэм папщIэ.
Павлов Василий тепсэлъыхьащ еджапIэм кадетхэм щагъуэт щIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэ: «Кадетхэр егъэджэнымрэ гъэсэнымрэ хузэ халъхьащ сыт и лъэныкъуэкIи зэпэлъыта программэ, абы хэтщ урысей милицэмрэ полицэмрэ къызэрызэрагъэпэщам, абыхэм зэрызаужьам щIэблэр щыгъэгъуэзэным, хабзэхъумэхэм я лэжьыгъэр зыхуэгъэпсам теухуа дерсхэр».
Кадет ныбжьыщIэхэм апхуэдэу ехъуэхъуащ КъБР-м цIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министр Езауэ Анзор, курыт еджапIэм и унафэщI Хъарзынэ Анзор, КъБР-м щыIэ МВД-м и Жылагъуэ советым и тхьэмадэ Мэкъушэ Руслан сымэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2906.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэм и Указ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и ЩIыхь тхылъыр
Хьэрэдурэ А. М. етыным и IуэхукIэ
Илъэс куэд хъуауэ хьэлэлу зэрылажьэм папщIэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и ЩIыхь тхылъыр етын Хьэрэдурэ Анатолий Мухьэмэд и къуэм - Тэрч муниципальнэ щIыналъэм и щIыпIэ администрацэм граждан зыхъумэжыныгъэмкIэ, къызэрымыкIуэ щытыкIэхэмкIэ, къызэгъэпэщыныгъэ Iуэхухэмрэ диспетчер-плъыр IэнатIэмкIэ и къудамэм и унафэщIым.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм
и Iэтащхьэ КIУЭКIУЭ Казбек
Налшык къалэ
2021 гъэм щэкIуэгъуэм и 9-м
№120-УГ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2907.txt"
} |
КIуэкIуэ Казбек УФ-м и Президентым и егъэблэгъапIэм цIыхухэм щаIущIащ
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек УФ-м и Президентым Къэбэрдей-Балъкъэрым щиIэ егъэблэгъапIэм щэкIуэгъуэм и 12-м щахуэзащ я щхьэ IуэхукIэ къыхуэкIуахэм.
Къэрал щIэгъэкъуэн хуэныкъуэу республикэм и унафэ-щIым зыкъыхуагъэзащ щытыкIэ гугъу къихута, сабий куэд зиIэ, хуэмыщIауэ псэу унагъуэхэм щыщхэм, технологие лъагэр зи лъабжьэ медицинэ дэIэпыкъуныгъэ цIыхум щрат къэрал центрхэм щагъэхъужыным зэрыхуэныкъуэм къыхэкIыу, апхуэдэуи лышх узыфэ зыпкърыт сабийм и псэупIэр ирагъэфIэкIуэнми къыщIэлъэIуащ.
КIуэкIуэ Казбек зыкъызэрыхуагъэза дэтхэнэ лъэIури зэфIагъэкIыным теухуа пщэрылъхэр ящищIащ зыхуэфащэ IуэхущIапIэхэм, ахэр зэрагъэзащIэми Iэтащхьэм и нэIэ тетынущ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2908.txt"
} |
Бюджетхэм я проектхэм тепсэлъыхьынущ
«Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм 2022 гъэм, апхуэдэу 2023, 2024 гъэхэм ятещIыхьа и республикэ бюджетым и проектым и IуэхукIэ», «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм фIэкIыпIэ зимыIэ медицинэ страхованэмкIэ и щIыналъэ фон-дым 2022 гъэм, апхуэдэу 2023, 2024 гъэхэм ятещIыхьа и бюджетым и IуэхукIэ» цIыхубэ едэIуэныгъэхэр коронавирус узыфэ зэрыцIалэм (COVID-19) зыщиубгъу мы зэманым зэхуэмысу, пыIудзауэ ирагъэкIуэкIыну я мурадщ 2021 гъэм щэкIуэгъуэм и 24-м.
Законопроектхэм халъагъуэ ныкъусаныгъэхэр, чэнджэщ-хэр ягъэхьын хуейщ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Парламентым БюджетымкIэ, налогхэмрэ финансхэмкIэ и комитетым. ХэщIапIэр: 360000, КъБР, Налшык къалэ, Лениным и цIэр зезыхьэ уэрам, 55-нэ унэ, е мы электрон пощтым - [email protected].
ЗэрызапыфщIэну телефоныр: (8662) 42-64-60
КъБР-м и Парламентым и пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2909.txt"
} |
Театр гъуазджэм хуэлэжьа Къардэн Лъостэнбий
КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Къардэн Лъостэнбий къызэралъхурэ мазаем и 1-м илъэс 90 ирикъуащ.
Къардэн Лъостэнбий гъуазджэм пасэу дихьэхащ. Абы и фIыщIэ хэлъщ ди республикэм и артисткэ нэхъыфIхэм ящыща Къардэн ХьэкIуцэ. Театрым спектаклыщIэ щагъэувкIэ, абы и дэлъху цIыкIур здишэурэ иригъэплъырт. АпщIондэху щIалэ цIыкIур гъуазджэм зыIэпишэрт икIи гукIэ зэригъэзахуэрт, артист хъумэ, дуней насыпыр къеуэлIауэ къызэрилъытэнур.
Лъостэнбий иджыри къуажэдэс щIалэ цIыкIуу драматическэ гупжьейм хыхьащ. Абы къыдыхэтхэм ямыгъэщIагъуэу къанэртэкъым тегушхуэныгъэ хэлъу сыт хуэдэ ролми зэрызрипщытыр. А зэманым абы мурад быдэ ищIат, школыр къиухмэ, фIыуэ илъагъу IэщIагъэм хуеджэну. Апхуэдэурэ екIуэкIыурэ, 1944 гъэм Налшык къалэм театральнэ студие къыщызэIуахыу Лъостэнбий зэхихащ. Абдеж гъуазджэм япэ лъэбакъуэр щыхичащ ар зи хъуэпсапIэ щIалэм: экзаменхэм пхыкIри, студием щIэтIысхьащ.
Къардэным и гъащIэ псом къыщыдэгъуэгурыкIуащ икIи зэи зыщигъэгъупщакъым еджэн щыщIадзагъащIэм, я егъэджакIуэхэм ящыщ гуэрым къажриIа мы псалъэхэр: «Артист нэс ухъун папщIэ, япэрауэ, умыбэлэрыгъыу уеджэн хуейщ. ЕтIуанэрауэ, цIыхухэм я гурыщIэ зэхуэмыдэхэр пэжагъышхуэ хэлъу къэбгъэлъэгъуэфу ущытыпхъэщ!». ЦIыхухэм ягу къинэжа образ куэд къэзыгъэщIа артистым а чэнджэщхэр къыхуэщхьэпащ.
Япэ илъэс зытIущым Лъостэнбий къыхуагъэфащэр роль нэхъ къызэрыгуэкIхэрт. Абыи емылъытауэ, ар хущIэкъурт цIыхухэм я фIэщ хъууэ, пэжагъ ин хэлъу, образыр нэхъ куууэ къигъэлъагъуэу зэрыджэгуным.
«На бойком месте» спектаклырщ япэу Лъостэнбий утыку къыщихьар. Зэпымыууэ и Iэзагъымрэ щIэныгъэмрэ зэрыхигъахъуэм къыхэкIыу, абы кърат дэтхэнэ зы ролри гум хыхьэу икIи пэжагъ нэс хэлъу къигъэлъагъуэрт. Роль цIыкIу къыхуагъэфащэкIэ зэи зытригъэгусэртэкъым, ролышхуэми «щхьэуназэ» техъуэртэкъым. Абы къыгурыIуэрт ехъулIэныгъэ иIэн папщIэ роль зэхэдз имыщIу, гу къабзэрэ псэ хьэлэлкIэ театрым хуэлэжьэн зэрыхуейр. ЩIалэм и гурыхуагъымрэ и Iэзагъымрэ гу щылъатэм, роль нэхъ гугъухэр пщэрылъ къыщащI хъуащ. Зэуэ къемыхъулIэ щыIэми, ерыщу Iуэхум пэщIэтт ар. И зэфIэкIым зригъэужьын папщIэ зыдэплъеин, щапхъэ зытрихын, зэчэнджэщын гъунэжу щыIэт. Апхуэдэхэт ТIыхъужь Алий, Сонэ Мухьэрбий, Болэ Мурат, ДыщэкI КIунэ сымэ. А нэхъыжьыфIхэм я псалъэхэм щIэдэIуащ, зыхуаущийхэр зыхилъхьащ Къардэным.
Ар ящыщщ зи творчествэм лъэныкъуэ куэдкIэ зиузэщIа артистхэм, сыту жыпIэмэ драмэми, трагедиеми, комедиеми роль зэмылIэужьыгъуэхэр щигъэзэщIэфащ. Театр гъуазджэм зэфIэкIышхуэ зэрыщиIэм и нэщэнэт ар. Жанр псоми хэзагъэми, нэхъ дэзыхьэхыр комедиерт. ГъащIэм зэран щыхъу цIыху нэджэIуджэхэр, пцIыупсхэр, фадафэхэр и дэтхэнэ зы щIыкIэмкIи иубу, ауаныр и куэду комедиехэм щыджэгуащ.
Зи купщIэкIи гъэпсыкIэкIи зэщхьэщыкI спектакль куэдым Къардэн Лъостэнбий роль 90-м щIигъу щигъэзэщIащ. Апхуэдэхэщ «Кремлым и сыхьэткъеуэхэр», «Уимыш умышэс», «Щхьэгъусэ гъэсэкIэ», «Ревизор», «Лашын», «Борэн», «Нэчыхьытх», «Хъуэжэ» лэжьыгъэхэр, нэгъуэщIхэри.
Зы жанр фIэкIа щымыджэгуф артистхэм я ролхэр зэщхь щафIэхъу къохъу. Дэтхэнэ зы образми бгъэдыхьэкIэ щхьэхуэ къыхуэзыгъуэтыф, ахэр цIыхухэм ягу нэсу къэгъэлъэгъуэным сыт щыгъуи хуэсакъ Къардэным жанр зэмылIэужьыгъуэхэм щигъэзащIэ ролхэр зэи зэтехуэртэкъым. Апхуэдэ Iэзагъ хэлъу и IэнатIэм зэрыбгъэдэтырт а артистым ехъулIэныгъэхэр щIиIэр. И лэжьыгъэхэм фIыуэ щыгъуазэхэм къызэраIуэтэжымкIэ, спектаклым щыщIидза дакъикъэм щегъэжьауэ абы къехъулIэрт Iуэхур зэрыщыт дыдэм хуэдэу цIыхухэм я нэгу къыщIэгъэхьэныр. Аращ игъэзащIэ ролхэм ящыщ куэд гукъинэж щIащыхъуари. «Хъуэжэ» спектаклыр ди республикэм и къалэхэмрэ къуажэхэмрэ ехъулIэныгъэ иIэу зы зэман щагъэлъэгъуауэ щытащ. Къардэным а спектаклым Астемырыпщым и ролыр пэжагъ хэлъу къыщигъэлъэгъуэфащ. Псом хуэмыдэу зи ныбжькIэ зэщхьэщыкI лIыхъужьхэм я ролхэр гъэзэщIэныр Къардэным ныкъусаныгъэншэу къехъулIэрт. Куэд дихьэхыу ар щыджэгуащ «Нэчыхьытх» спектаклми.
Осетин драматург Хугаев Г. и пьесэм къытращIыкIа «Си щыкъуанэ» спектаклым Къардэным роль гъэщIэгъуэнхэр щигъэзэщIащ. Ар артистым ехъулIэныгъэ къыхуэзыхьа, нэхъри цIэрыIуэ зыщIа ролхэм ящыщ зыщ. ЯпэщIыкIэ Лъостэнбий Къазбэч щIалэм и ролыр гушыIэшхуэ хэлъу, узыIэпишэу егъэзащIэ, иужькIэ Марфэ Петровнэ фыз абрагъуэм и ролыр къохъулIэ. ЦIыхухъухэм цIыхубз ролхэр ягъэзащIэу куэдрэ къэмыхъуми, Къардэным ар щIэщыгъуэу къигъэлъэгъуащ.
- Лъостэнбий «Мадинэ» спектаклым щигъэзэщIа Къасым и образымрэ «Гуащэ ябгэ» лэжьыгъэм щищIа Елгъэр и ролымрэ зэбгъапщэмэ, япэр мылъкум дихьэха, напэр зыфIэкIуэда цIыху нэжэсу долъагъу. И пхъурылъху хъыджэбзыр лIыжь кхъахэм мылъкукIэ Iэригъэхьэн папщIэ, абы Iуэху фIейхэр зэрехьэ. Апхуэдэ образхэр Къардэным фIыуэ къехъулIэрт, - жеIэ Тхьэзэплъыж Ислъам. – «Гуащэ ябгэ» спектаклым Къардэным щигъэзэщIа ролыр япэкIэ зи гугъу тщIам къыщхьэщокI. Мыбы ар щыдолъагъу щэнхабзэ ин зыхэлъ цIыхуу, гушыIэрейуэ, зи мурадыр зэзыгъэхъулIэ цIыху акъылыфIэу. Апхуэдэу образ зэмыщхьхэр щигъэзащIэкIэ къигъэсэбэп Iэмалхэр, зыщIыкIэхэр зэщхькъым. Псом ящхьэращи, ар къигъэлъэгъуэну зыхуежьа цIыху лIэужьыгъуэхэм я сэфэтым ихьэфырт. «Сыт и уасэ лъагъуныгъэр», «Ди ауанхэр», «Уэсхэр» спектаклхэм щигъэзащIэ ролхэр зыкIи зэкIуалIэркъым, ауэ дэтхэнэри гукъинэж пщохъу. «Уэсхэр» спектаклыр щекIуэкIкIэ Къардэныр пощтзехьэу сценэм зэритыр дакъикъитI иримыкъущ. АрщхьэкIэ а зэман кIэщIми, псалъитI-щы фIэкIа къыжьэдэмыкIыу, Лъостэнбий пощтзехьэм и образыр IупщIу ди нэгу къыщIигъэувэфащ.
Ди республикэм и мызакъуэу, Къардэныр фIыуэ къыщацIыхуат Адыгейми, Къэрэшей-Шэрджэсми, Осетие Ищхъэрэ - Аланиеми. Къардэн Лъостэнбий пасэу дэзыхьэха Iуэхур псэуху IэщIыб ищIакъым икIи абы епцIыжакъым. Республикэм и театр гъуазджэм лъэужь дахэ къыщинащ, щыпсэуа лъэхъэнэкIи, я хьэлкIи зэщхьэщыкI цIыхуищэм я ролхэр игъэзащIэри. ИгъэзэщIа къудей мыхъуу, гъащIищэ къигъэщIауэ жыпIэ хъунущ Лъостэнбий, апхуэдиз лIыхъужьым я гъуэгур зэпичащи.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и лъэпкъ щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ зегъэужьыным, жылагъуэ лэжьыгъэм хуищIа хэлъхьэныгъэфIхэм папщIэ абы мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ ВЦСПС-м, КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым, республикэм ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм я щIыхь тхылъхэмрэ саугъэтхэмрэ. КъищынэмыщIауэ, къратащ Лениныр къызэралъхурэ илъэси 100 щрикъум и щIыхькIэ къыдагъэкIа юбилей медалыр.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "291.txt"
} |
Нобэ
♦Гъуэгум къыщыхъу автомобиль зэжьэхэуэхэм хэкIуэдахэр ягу къыщагъэкIыж дунейпсо махуэщ
♦Дзэм къулыкъу щищIэну ираджэм и урысейпсо махуэщ
♦Урысейм зэщIэгъэуIуауэ щалэжь щIэпхъаджагъэхэм ебэныным хуэгъэпса IэнатIэр къыщызэрагъэпэща махуэщ (1988 гъэм)
♦Бразилие Республикэр къыщызэрагъэпэща (1889 гъэм) махуэщ
♦Палестинэм и лъэпкъ гуфIэгъуэщ - къэралыр къыщызэрагъэпэща (1988 гъэм) махуэр ягъэлъапIэ
♦Японием щагъэлъапIэ сабийхэм я махуэр
♦1764 гъэм Урысейм ХудожествэхэмкIэ и академиер къызэрагъэпэщащ.
♦1886 гъэм Штутгарт къалэм (Германие) щыщ Бош Роберт унагъуэм къыщагъэсэбэп Iэмэпсымэхэр щызэпкъралъхьэ и IуэхущIапIэ, цIыхуитI фIэкIа щымылажьэу, къызэIуихащ. Иджы ар дуней псом щыцIэрыIуэ «Bosch» фирмэрщ.
♦1912 гъэм лэжьэн щIидзащ IV Къэрал Думэм.
♦1933 гъэм Москва япэ троллейбус линэхэм лэжьэн щыщIадзащ.
♦1934 гъэм СССР-м япэу щекIуэкIащ макъ зыщIэт теленэтынхэр.
♦1955 гъэм Ленинград метром и япэ гъуэгум лэжьэн щIидзащ.
♦1922 гъэм къалъхуащ совет конструктор, Iэщэ лIэужьыгъуэ куэд, абыхэм иджыпсту и цIэр зезыхьэ кIэрахъуэри яхэту, къызыгупсыса Стечкин Игорь.
♦1937 гъэм къалъхуащ техникэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъМУ-м и профессор, ЩIДАА-м и член-корреспондент, КъБР-м мэкъумэш хозяйствэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Хьэшыр Юрий.
♦1937 гъэм къалъхуащ «Адыгэ псалъэ» газетым и корректору илъэс 40-м щIигъукIэ хьэлэлу лэжьа, республикэм и дамыгъэ лъапIэхэр зрата Сокъур Тамарэ.
♦1949 гъэм къалъхуащ КъБР-м и цIыхубэ егъэджакIуэ ДыщэкI Марие.
♦1951 гъэм къалъхуащ экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ЩIДАА-м и академик, Москва дэт финанс академием и ректор Есчындар Мухьэдин.
♦1959 гъэм къалъхуащ КъШР-м и Правительствэм и УнафэщIу щыта, республикэм мэкъумэш хозяйствэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Чым Мурадин.
♦1953 гъэм къалъхуащ урысей актёр, УФ-м щIыхь зиIэ и артист Ливанов Игорь.
♦1956 гъэм къалъхуащ жылагъуэ лэжьакIуэ, Москва дэт циркым и художественнэ унафэщI Никулин Максим.
♦1957 гъэм къалъхуащ публицист, «Адыгэ псалъэ» газетым и унафэщI-редактор, КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист Ширдий Маринэ.
♦1960 гъэм къалъхуащ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и актрисэ Мэкъуауэ ФатIимэ.
♦1973 гъэм къалъхуащ АР-м щIыхь зиIэ и артисткэ Къудей ФатIимэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 12 - 13, жэщым градуси 4 - 5 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2910.txt"
} |
Гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я зыужьыныгъэм теухуауэ
Иджыблагъэ «Принт-центр» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ искусствовед Аппаевэ Жаухар «Запечатленное время» зыфIища и тхылъыр.
Лэжьыгъэр теухуащ республикэм и гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я зыужьыныгъэм и Iуэху зэIумыбзхэм, политикэ, экономикэ, социальнэ щхьэусыгъуэхэр лъабжьэ зыхуэхъухэм. Зэманым и щытыкIэр ехьэкI хэмылъу зэрыщыт дыдэм хуэдэу къигъэлъэгъуащ тхылъыр зи Iэдакъэ къыщIэкIам.
Тхылъым ихуащ илъэс зэмылIэужьыгъуэхэм итха статьяхэр, газетхэмрэ журналхэмрэ къытехуахэр, щIэныгъэ къыдэкIыгъуэхэм хагъэхьа лэжьыгъэхэр. Абы зи гугъу щищI щэнхабзэ Iуэхухэр езым и нэгу зэрыщIэкIам къищынэмыщIауэ, тхыдэр тегъэщIапIэ зэрищIым егъэбей. Аращ абыхэм я мыхьэнэмрэ купщIэмрэ нэхъри зыгъэиныр.
«Избранные статьи об авторе книги», «Научная деятельность» Iыхьэ щхьэхуэм щызэхуэхьэсащ Аппаевэ Жаухар и щIэныгъэ, узэщIыныгъэ тхыгъэхэр.
Тхылъыр гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ зи дунейр епха дэтхэнэми гъэщIэгъуэн зэрыщыхъунум шэч хэлъкъым.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2911.txt"
} |
ЗымащIэ яхурикъужакъым
Ижевск къалэм щекIуэкIащ Урысей Федерацэм дзюдомкIэ и зэхьэзэхуэр. Абы хэтащ къэралым и щIыналъэ 74-м икIа, зи ныбжьыр илъэс 18-м фIэмыкIа спортсмен 700-м щIигъу.
Зи хьэлъагъыр килограмм 60-м нэблагъэхэм я зэпэщIэтыныгъэм и финал зэIущIэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Зэмбатэ Къантемыр къыщыхигъэщIащ Санкт-Петербург щыщ Алиев СулътIан икIи дыжьын медалыр къылъысащ.
Зэпеуэм и Iыхьэхэм текIуэныгъиплI къыщызыхьа ди лъэпкъэгъу Пщыбий Амир кIэух зэIущIэм щыхуэзащ Мэзкуу щыщ Коловердов Павел. И хьэрхуэрэгъур зымащIэкIэ къефIэкIри, килограмм 46-м нэблагъэ зи хьэлъагъхэм я гупым Пщыбийм етIуанэ увыпIэр щиубыдащ.
Спортсменхэр ягъасэ Джэданэхэ Залымрэ Алимрэ.
МЭЗКУУ Къан.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2912.txt"
} |
Чемпионыр кърагъэблэгъэж
Налшык и кхъухьлъатэтедзапIэм иджыблагъэ къыщрагъэблэгъэжащ «грэпплинг» спорт бэнэкIэмкIэ дунейпсо чемпионатым, Белград щекIуэкIам, дыщэ медаль къыщызыхьа, Къэхъун къуажэ щыщ Урыс Мухьэмэдрэ абы и тренер Шыхъуэстэн Русланрэ.
Къэралым и командэ къыхэхам къихьа ехъулIэныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIахэм япежьащ Къэбэрдей-Балъкъэрым спортымкIэ и министрым и къуэдзэ Хэжь Заур, республикэм щыщу спортым дыхьэхьэххэм ящыщхэр, спортсменым къыдэщIхэр.
«Шэч хэмылъу, нобэрей зэхыхьэр узыгъэгуфIэщ - ди лъэпкъэгъум дунейпсо утыкум пашэныгъэр щиубыдащ. Ар иджыри зэ щыхьэт техъуащ ди щIалэхэр я къару емыблэжу, сыт хуэдэ гугъуехьми къыпимыкIуэту зэрыщытым. Нобэ Мухьэмэд зыIэригъэхьа текIуэныгъэм ухуэкIуэныр тыншкъым. Шэч кытесхьэркъым абы хуэдэхэм я зэфIэкIыр щапхъэ зыхуэхъу щIэблэщIэм лъагапIэщIэхэр плъапIэ зэрахуэхъунур», - жиIащ Хэжь Заур.
ЗэIущIэм кърихьэлIа къэфакIуэ ныбжьыщIэ цIыкIухэм къызэхуэсахэм къафэ дахэхэмкIэ я нэгу зрагъэужьащ.
КЪЭХЪУН Бэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2913.txt"
} |
Ди щIалэхэр къикIуэттэкъым
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым щекIуэкI зэхьэзэхуэм хыхьэу щэбэт блэкIам «Спартак-Налшыкыр» Ставрополь щыIущIащ «Динамо»-м.
Япэ дакъикъэхэм щыщIэдзауэ ди щIалэхэм бжьыпэр яубыдащ. Джэгум щIидза къудейуэ арат хэгъэрейхэм я гъуэм деж щытыкIэ шынагъуэ хьэщIэхэм къыщыщагъэхъуам. Черткоевым къыхита угловойм иужькIэ топыр къызыIэрыхьа Хьэшырыр лъэщу гъуэм и лъэныкъуэмкIэ еуащ, арщхьэкIэ сантиметр бжыгъэкIэ ар штангэм блэлъэтащ.
Джэгугъуэ зыбжанэ хъуауэ и очко бжыгъэхэм хэзыгъахъуэ зэпыту екIуэкI «Динамо»-р зэман кIэщIым къриубыдэу турнир таблицэм и епщыкIуплIанэ увыпIэм къикIыу епщIанэм нэс къыдэкIуэтеящ. Мы гъэм командэхэм Налшык щрагъэкIуэкIа зэIущIэм ставрополдэсхэр 1:0-у ди щIалэхэм къащефIэкIауэ щытащ. «Спартак-Налшыкым» мы зэIущIэм текIуэныгъэ къыщихьмэ, щытыкIэр зэхуэдэ хъужынут. Абыи хьэщIэхэр жыджэру телажьэрт.
Джэгум щекIуэкI зэпэщIэтыныгъэм и нэхъыбэр хэгъэрейхэм я лъэныкъуэмкIэ щекIуэкIыурэ япэ Iыхьэр и кIэм нэблэгъащ. АрщхьэкIэ налшыкдэсхэм щIэщхъу къащыщIащ. Зэман кIэщIым къриубыдэу джэгум етIуанэ дагъуэ къызыщыхуащIа КIэдыкIуейр зэIущIэм къыхахуащ. Апхуэдэ къекIуэкIыкIэм напIэзыпIэм жыджэрагъ къыхилъхьащ «Динамо»-м. Зы цIыхукIэ зэрынэхъыбэр къагъэсэбэпурэ ебгъэрыкIуэныгъэ зыбжанэ къызэрагъэпэщауэ командэхэм загъэпсэхуну икIащ.
ЕтIуанэ Iыхьэр зэрыщIидзэжрэ куэд дэмыкIауэ бжыгъэр къызэIуихыным пэгъунэгъу дыдэ хъуат «Спартак-Налшыкыр». Черткоевым угловойкIэ къыхита топыр штрафнойм ит Хьэшырым и дежкIэ къэлъеящ. АрщхьэкIэ иужьрейр топым тэмэму техуакъым.
Дакъикъэ зыбэжанэ дэкIауэ арат «Динамо»-м хьэщIэхэм я штрафнойм щытыкIэ шынагъуэ къыщызэригъэпэщам. Майсултановыр лъэщу зэуа топыр гъуэм щхьэпрылъэтащ. КъыкIэлъыкIуэу абы къыхита топыр Гаранжа къыIэрыхьащ. Метр зыбжанэкIэ Антиповым пэмыжыжьэу ар зэуа топыр ди гъуащхьэтетым къищтащ.
Хэгъэрейхэр нэхъыбэми, налшыкдэсхэр нэхъ жыджэрт. «Спартак-Налшыкым» къызэригъэпэща контратакэ псынщIэм хэту штрафнойм щихьэм топыр къыIэрыхьащ джэгум къыхыхьагъащIэ ЛIупым. «Динамо»-м и гъуащхьэхъумищым Iэзэу къапекIуэкIа ди щIалэр лъэщу гъуэм еуащ, ауэ топыр пхъэшыкъум техуэри, губгъуэм икIащ.
Командэхэм ирагъэкIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм я фIыгъэкIэ джэгур къэщIэрэщIэжащ. «Динамо»-м щыщу зэIущIэм къыхыхьагъащIэ Далиевым угловой нэужьым къыIэрыхьа топым ди гъуэм хуэзэу къеуащ. Антиповыр зылъэмыIэсыфыну топыр хьэщIэхэм я гъуащхьэхъумэхэм ящыщ зым техуэри, угловойм кIуащ.
Командэр ипэкIэ игъэкIуатэрт икIи нэхъапэми хуэдэу жыджэрт ЛIупыр. Топыр иIыгъыу ар штрафнойм ихьащ, арщхьэкIэ къыпэува гъуащхьэхъумэхэм гъуэм ирагъэуакъым. Абыхэм къапекIуэкIри, ар сытми гъуэм еуащ, ауэ «Динамо»-м гъуащхьэтетым топыр къищташ.
Иужьрей дакъикъэ тIощIыр «Спартак-Налшыкым» и тепщэныгъэкIэ екIуэкIащ. Зэман нэхъыщхьэм къыщIагъуа дакъикъэхэм ящыщ зым хьэщIэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэ псынщIэм хэту ди щIалэхэр зэуа топыр гъуащхьэтетым къигъэлъеижащ. Абы ЛIупыр кIэлъеуэжат, арщхьэкIэ хэгъэрейхэр аргуэру штангэм къригъэлащ.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр «Спартак-Налшыкым» и унэ щригъэкIуэкIынущ. ЩэкIуэгъуэм и I9-м ар IущIэнущ Новороссийск и «Черноморец»-м.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2914.txt"
} |
Псыбабэ хуэдэу дахэщ, жиIащ…
Гуащэм - унагъуэм унэгуащэр яхэмытыжу нысэр къахыхьэмэ, е нысэ къашагъащIэм куэд дэмыкIыу гуащэр щхьэщыукIуриикIмэ, гуащэ палъэу унагъуэм ялъытэ хъу гъунэгъу нанэм е адэ шыпхъу къахэнэм гуащэмкIэ еджэрт. Гуащэмыр мазитI нэхърэ нэхъыбэкІэ яхэстэкъым е къахыхьэрейтэкъым унагъуэм: апщIондэху нысэ цIыкIур къызыхыхьа лъэпкъым и хабзэ, и дуней тетыкIэ, илъытапхъэ-игъэфIапхъэхэм хуиущийрт. «Гуащэм дэкIуатэ» ящIыжу щытащ, гугъу закъыдезыгъэхьа бзылъхугъэ зэрахузэфIэкI хуэдизкIэ ялъытэу, ягъафІэу.
Губзэ - и гум щыщIэр къыумыщIэнкIэ Iэмал имыIэу ар зи нэгум къищ цIыхум и щытыкIэм щхьэкIэ аращ жаIэр. ГъэщIэгъуэнщ, мы псалъэр Узун-Яйла ит ХьэтIохъущыкъуеижьми щахъумащ.
ДумэрданэтIас пшынэ ирагъауэ - ДумэрданэтIасыр Борэхэ япхъут, хуабжьу пшынауэ цIэрыIуэт. Пшынэ щеуэкIэ, и щхьэр иридзэкIрэ и нэхэр зэтрипIэу еуэрти, абы ещхьу зызыщI пшынауэхэм щхьэкIэ ар жаIэу къэнауэ зы псалъэщ.
ЗэбгрыутысыкІын - зэбгрыпхъын, ипхъэн, жыхуиІэщ. Бжьэхъуэкъуейхэм ноби зэрахьэу псалъэ гъэщІэгъуэнщ.
ЗэIукъун - едэмэпкъауэурэ зыхэт цIыху Iувыр зэлъыIузыгъэкIуэтым ищIэр аращ.
И Iугъэгъури, и IутIыжри зэпылъщ - уэд щыхъури къыпхуэщIэнукъым, гъум щыхъури къыпхуэщIэнукъым, нэгъуэщIу жыпIэмэ зы щIыкIэм тет зэпытщ, жыхуиIэщ.
И бэкъу гурыщхъуэ дещIыкI - сытми дзыхьмыщIу хущытым щхьэкIэ жаIэ.
И тыкъыным пылъщ - и къурмакъейм телъщ, хуегъэхкъым, иробампIэ, жыхуиIэщ. «Тыкъын» псалъэр иджырей къэбэрдей адыгэхэм куэдым ящІэжыркъым, ауэ кIахэ адыгэбзэм къыхэнауэ нобэми псалъэ щхьэхуиту хэтщ. ХьэтІохъущыкъуей къуажэм хьэблэу хэтым зэрахьэ псалъэщ.
И жэмыкуэ лыр хэзщ - сыт имыпщэфIми хъеррэ махъэрэ пылъщ, IэфIщ, гурыхьщ, жыхуиIэщ.
И лъэгуажьэгъу и жэрэгъущ - пэшэгъу-псэлъэгъу ищIыр и ныбжь итхэращ, жыхуиIэщ. «ИкIи деплъейкъым, икIи еплъыхкъым, и лъэгуажьэгъу и жэрэгъуу мэпсэу», жаІэ.
КIэрыхубжьэрыху - къэна, щIакIэ, къыдэхуа.
Къуардащэ - ипэм щэкI, щIыIу, нэгъуэщI дэрбзэр хуэIухуэщIхэр къуажэ-къуажэкIэрэ къыдашэти, кърахьэкIыу дэту щытащ, абыкIэ сату ящIу. Бахъсэн псыхъуэ дэс къуажэхэр зэпэгъунэгъубзэу зэрыщысым къыхэкIыу, абы сату щызыщIыну къакIуэхэр хьэмкIэшыгукIэ зы щIыпIэ деж къекIуалIэхэрти, итIанэ сату зыщIынухэм ящэнухэр урысыбзэкIэ „коробка“ жыхуаIэхэм илъу зэбгрыкIырт. А сату щIакIуэхэрат къуардащэкIэ зэджэри. УрысыбзэкІэ «коробейник» жыхуэпIэнуращ.
Къуардэ - урысыбзэкIэ «коробка» жыхуаIэращ.
Логъащтэ - щэкІуэкІэ хабзэхэм щыщщ. Iэуэлъауэшхуэ ирагъэщIу мэзым хэс псэущхьэхэр къыхахурэ зыщIыпIэ щрахулIэкIэ аращ зэреджэр.
ЛъэрыкIуэ-лъэрыуэу кІуэн - ипэ иту кIуэм иужь итыр къытеувэу зэкIэлъыпIащIэу зыщIыпIэ кIуэн, жыхуиIэщ.
МацIэр цIиблым ягуэшыж нэхъей - нэпсейщ, иризыгъэкъу щыIэкъым, зэкIэми хуэлъэщ, жыхуиIэщ. Къалэдэсым я псэлъафэщ.
Мыхъу-мыпцIэ - сыт хуэдизу иужь уимытами, сыт хуэдиз пщIэнтIэпс хыумылъхьами, зэхэмыхьэ, зэрымыубыд Iуэхугъуэм, лэжьыгъэм щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ.
ПкъыбзалIэ - и Iэ ищІ мыухыжым утезыгъэзашэ, жиIэнури къипсэлъынури къыпфIэмыIуэхужу екIуэкIым щхьэжагъуэ ухуэзыщI цIыхум щхьэкIэ жаIэ. Мы псалъэр ХьэтІохъущыкъуейм и мызакъуэу нэгъуэщIыпIи щызэрахьэу щытагъэнущ. Нало Заур и псэлъафэ дыдэт: хэт и пкъыбзалIи лIышхуэщ, жиIэу. «ЛIышхуэ» жыхуиIэр IэнатIэ гуэр пэрыту зыкъызыфIэщIыжа гуэрхэрат.
ПкъыбзафIэ - и Iэ ищІымкIэ жиIэну зыхуей псори нахуэ икIи нэрылъагъу зыщI цIыху.
Пкъыбзэ - и Iэ-и лъэр, и щхьэр, и нэгур дищIурэ псалъэ цIыхум игъуэт щытыкIэм аращ зэреджэр. Мыбы къытекIа жыIэкIэщ «пкъыбзафIэ», «пкъыбзалIэ» жыхуиIэхэр.
Псапэпс ефэн - гъуэгу тету псы щIэлъэIуам и псыхуэлIэ ибгъэкIмэ, абы къыпэкIуэ фIыщIэгуапэ псалъэм хэту «псапэпс Тхьэм уригъафэ» жаІэу зэрехъуэхъуж псалъэщ.
Псыбабэ І - псыхъуэгуащэ.
Псыбабэ ІІ - и ныбжьыр хэкIуэта пэтми, зи щIыфэри зэмылъа, и щIалэгъуэм бгъэдэлъа дахагъэри къызыхэна бзылъхугъэм щхьэкIэ жаIэ.
ПхъэшкIурэ - цым хуэдэу щабэу пхъэмрэ пхъафэмрэ я кум къыдэкIым аращ зэреджэр, мафIэ зэщIэгъэнэгъуейр псынщIэу зэрызэщIагъанэ Іэмалщ.
ПцIыр IэгуплIэкIэ ехь - сыт къипсэлъми, пцIыкIэ екудэ, жыхуиIэщ.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2915.txt"
} |
Лъэпкъыр зэрыгушхуэ цIыху
Нобэ и ныбжьыр илъэс 70 зэрырикъур егъэлъапIэ экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, УФ-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, ЕгъэджэныгъэмкIэ Урысей академием и академик, ФинансхэмкIэ университетым и ректор, си гъащIэм къриубыдэу сызрихьэлIа цIыхухэм ящыщу нэхъ пщIэшхуэ зыхуэфащэу къэслъытэ Есчындар Мухьэдин Абдурэхьман и къуэм. Абы къызэринэкIащ IуэхукIэ, лэжьыгъэ купщIафIэкIэ гъэнщIа гъащIэ гъуэгуанэ кIыхь, ар къапхыкIащ тхыдэ мыхьэнэ зиIа лъэхъэнэ зыбжанэм.
Зы лIы ныбжь къыщызэбнэкIам деж блэкIам ухуоплъэкIыжри, къохъулIамрэ къомыхъулIамрэ, пхузэфIэкIамрэ узыхунэмысу къэнамрэ къыбопщытэж. Абы щыщ дэтхэнэ лъэбакъуэри лъапIэщ цIыхум дежкIэ, куэдым уогупсысыж, блэкIам нэгъуэщIу уIуоплъэж. А блэкIар бейуэ къызыхущIэкIахэм ящыщщ Есчындарыр, ауэ «къаплъэ нэхърэ къиплъ» жыхуаIэращи, лъэныкъуэкIэ укъыщытмэ, нэхъыбэж болъагъу.
«КъызэрыгуэкI Iуэху къохъулIэн щхьэкIэ, Iуэхугъуэшхуэхэр уи плъапIэу щытын хуейщ» къыхуеджэныгъэм тету мэпсэу Мухьэдин. Абы и гъащIэр и щапхъэщ цIыхум езым и къарурэ зэфIэкIкIэ куэд зэрызригъэхъулIэфым.
Зи махуэшхуэр зыгъэлъапIэ ди къуэшыр зи лIыгъэкIэ цIэрыIуэ хъуа Беслъэней шэрджэс къуажэм къыщалъхуащ. Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм Ленинград къыдаша сабий 32-р къезыгъэла беслъэнейдэсхэм я щIэблэщ Есчындарыр. Гитлер и щхьэфIэххэр яужь ит пэтми, абыхэм ящымышынэу сабийхэр унагъуэ унагъуэкIэ зэбграшри, я унэ тхылъхэм ирырагъэтхауэ щытащ адыгэхэм. А Iуэхум я щхьэр халъхьэн хуей зэрыхъунур ящIэми, зы адыгэ къикIуэтакъым, сабийхэр кърагъэлащ.
И лъэпкъым, къуажэгъухэм къалъыкъуэкIа лIыгъэм иригушхуэ Мухьэдин къару къыхэзылъхьэхэм ящыщщ зи гугъу тщIа Iуэхур, езыри а щапхъэ дахэм ирикIуэри, и гъащIэ псом шэрджэс лъэпкъым и пщIэр къэIэтыным телэжьащ.
Мухьэдин и адэ-анэ Есчындар Абдурэхьманрэ Рэбихьэтрэ я сабиибгъум я ебланэт. ЗыхапIыкIар зэман гугъу пэтми, адэ-анэм яхузэфIэкIащ щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ цIыху щыпкъэу гъащIэм хагъэувэн, абыкIэ езыхэр щапхъэ нэс яхуэхъуащ, лэжьыгъэмрэ цIыхугъэмрэ пщIэ хуащIу япIащ.
Мухьэдин пщIэшхуэ хуищIырт Хэку зауэшхуэм хэта и адэм, абы и псалъэхэрщ гъуазэ хуэхъуари, аращ еджэным хуэзущияри. ЦIыху хуэдэ цIыхуу щытынымкIэ мыхьэнэшхуэ игъэзэщIащ и анэми. Ар зыцIыхуу щытахэм жаIэж щIалэм зыхилъхьа хьэлыфIхэр - жыджэрагъыр, гурыхуагъэр, пашэу щытыныр, щIэм хуэпабгъэныр - и анэм хэлъу зэрыщытар. Абы и чэнджэщхэмрэ псалъэ Iущхэмрэ сытым дежи къыхуэсэбэпащ Мухьэдин, я нэхъ IэнатIэ гугъу дыдэм щыпэрыхьами. Зэанэзэкъуэм зэпыщIэныгъэ быдэ я зэхуаку дэлът. Мухьэдин махуэ къэс телефонкIэ епсалъэрт и анэм, Iэмал зэриIэу лъагъунлъагъу кIуэжырт. АбыкIэ абы игъэлъэгъуащ, и къулыкъу лъагэхэм емылъытауэ, къуэ гумащIэу зэрыщытыр.
Студенту къригъажьэри, зыщIэтIысхьа еджапIэм и ректор хъуащ Мухьэдин. Студенту, аспиранту, деканым и къуэдзэу, къудамэм и унафэщIу, декану, проректору, япэ проректору лэжьащ, 2006 гъэ лъандэрэ ректор къулыкъум пэрытщ. Абы ипкъ иткIэ, IэнатIэм и сыт хуэдэ лъэныкъуэми фIыуэ щыгъуазэщи, къалэну къэувым, цIыкIуми инми, езыр полъэщ, гупышхуэр зы унагъуэу зэдегъэлажьэ. ФинансхэмкIэ университетыр Есчындарым и унафэ щIэува нэужь, къэралым щынэхъ лъэрызехьэ еджапIэ нэхъыщхьэ хъуащ жыпIэкIэ ущыуэнукъым. Аращ нобэрей лъэпкъ IэщIагъэлI нэхъ ехьэжьахэр къыщIэзыгъэкIыр.
Есчындарым гъэщIэгъуэну хэлъхэм ящыщщ езым бгъэдэлъ акъылымкIи, цIыхугъэмкIи, гъэсэныгъэмкIи, щIэныгъэмкIи адрейхэм зэрадэгуэшэфыр. И хъуреягъым щыт псори тригъэгушхуэфынущ абы. Арагъэнщ апхуэдиз илъэс лъандэрэ цIыху гупышхуэ щылажьэ, щеджэ университетыр, пашэхэм хабжэу, щIигъэлэжьэфри. Абы къулыкъукIи, лэжьыгъэкIи, щIэныгъэкIи куэд хузэфIэкIащ, мащIэкъым а псом щхьэкIэ къыхуагъэфэща щытхъухэмрэ фIыщIэхэмри. 1996 гъэм абы къратащ Зэныбжьэгъугъэм и орденыр, «УФ-м ЩIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» бгъэхэIу дамыгъэр 1997 гъэм къратащ, 2001 гъэм Урысей Федерацэм и Президентым ЕгъэджэныгъэмкIэ и саугъэтым и лауреат хъуащ, «Урысей Федерацэм щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр 2009 гъэм къыфIащащ, «Урысейм и хэкупсэ» медалыр, Николаев Лев и цIэкIэ щыIэ дыщэ медалыр, «Хэкум и пащхьэ щиIэ фIыщIэм папщIэ» медалым и IV, III нагъыщэхэр зиIэ орденхэр, Сталыпиным и медалыр къратащ.
Зыпэрыт лэжьыгъэ нэхъыщхьэм къыдэкIуэу, къэрал, жылагъуэ зэгухьэныгъэ куэдым и гуащIэ хелъхьэ Мухьэдин. Ар хэтщ Урысей Федерацэм и Президентым, министерствэ зыбжанэм я деж щыIэ къэпщытакIуэ гупхэм, УФ-м ШынагъуэншагъэмкIэ и ЩIэныгъэ советым, УФ-м ФинансхэмкIэ и министерствэм, УФ-м и Налог къулыкъущIапIэм я Жылагъуэ советхэм хэтщ, Урысей ректорхэм я Союзым и унафэщI гупым, Компание, банк зыбжанэм я УнафэщIхэм я советым хэтщ, УФ-м Дзэ щIэныгъэхэмкIэ и академием и действительнэ членщ.
А псоми къадохуэри, къыщалъхуа Къэрэшей-Шэрджэсымрэ Кавказ Ищхъэрэмрэ и гулъытэрэ IуэхущIафэкIэ ялъоIэсыф. Ар сытым дежи щыгъуазэщ и хэку цIыкIум щекIуэкI Iуэхухэм, хэгъуэгу Iэтащхьэхэм япыщIащ, чэнджэщкIэ, щIэныгъэ IуэхукIэ сыт щыгъуи я щIэгъэкъуэнщ.
Адыгейм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Осетие Ищхъэрэ-Аланием, Ингушым, Шэшэным, Дагъыстэным щыщ щIалэгъуалэ куэдым я хъуэпсапIэщ ФинансхэмкIэ университетым щIэтIысхьэну, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абыхэм щапхъэ яхуохъу еджапIэ лъэрызехьэм и ректор адыгэ щIалэр.
И хэкум гупцIанэу зэрыхущытым и щыхьэтщ республикэ Iэтащхьэхэм езы Мухьэдин къыхуащI гулъытэри, апхуэдэу 2018 гъэм Къэрэшей-Шэрджэсым и Iэтащхьэ Темрезов Рашид «Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и пащхьэ щиIэ фIыщIэм папщIэ» орденыр къыхуигъэфэщауэ щытащ, Ингуш Республикэм и ЩIыхь тхылъыр къритауэ щытащ Iэтащхьэу лэжьа Евкуров Юнус-Бек. Ар Къэрэшей-Шэрджэс, Къэбэрдей-Балъкъэр, Адыгей Ингуш республикэхэм, Бурятием, Къалмыкъым щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэщ.
Сыт хуэдэ къулыкъу пэрымытами, Есчындар Мухьэдин щIэныгъэ Iуэхум зэи къыхэкIакъым. Урысейм и къэкIуэнум, экономикэ, финанс, егъэджэныгъэ IэнатIэхэм зегъэужьыным хуищI хэлъхьэныгъэр куэдщ икIи куущ.
НобэкIэ Мухьэдин дэзыхьэх Iуэхухэм иджыри зы къахэхъуащ - ар и къуэрылъхухэрщ. Адрей зыпэрыта IэнатIэ псоми щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм йофIэкIыж адэшхуэм игъэзащIэ къалэнымрэ мыхьэнэмрэ. Ауэ ахэр зэгуэпх мыхъуну зэпхащ. Абы сытри ищIэнущ и къуэрылъхухэр Урысей лъэщым, зызыужь зэпытым къыщыхъун, щыпсэун папщIэ.
Уи махуэшхуэмкIэ сынохъуэхъу, си ныбжьэгъу! Узыншагъэрэ насыпрэ уи куэду, уи щIэныгъэмрэ акъылымрэ дяпэкIи уи гъуэгур пхуагъэнэхуу Тхьэм уигъэпсэу!
Агъырбэ Юрий, Москва къалэм щIыхь зиIэ и ветеран, Москва дэс адыгэхэм я зэгухьэныгъэм и Нэхъыжьхэм я советым и тхьэмадэ, экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, КъБР-м, КъШР-м, Адыгейм, Ингушым щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2916.txt"
} |
Iущ икIи гуакIуэ
Нотариус IэщIагъэм ди зэманым щIэупщIэшхуэ иIэ хъуащ. Ауэ абы и лэжьыгъэр тыншу къэзылъытэхэр щыIэщи, щоуэ. Дэфтэрхэр гъэхьэзырынымрэ Iэ щIэдзынымрэ къыдэкIуэу, ахэр зэпымыууэ щыгъуазэу щытын хуейщ къэралым и законхэм халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэм.
КIуэкIуэ Дианэ иджыри магистратурэм щIэсу (2010 гъэм), юрист-чэнджэщакIуэу щIыдагъэ къезышэкI IуэхущIапIэм лэжьэн щыщIидзащ, аспирантурэм щIэтIысхьа нэужь, егъэджэныгъэ Iуэхум хыхьащ. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым граждан правэмкIэ и кафедрэм и ассистент, итIанэ и доцент (2012 гъэм щегъэжьауэ) хъуащ. Илъэсищ хъуауэ а лэжьыгъэм нотариус IэщIагъэри дехь.
- Хабзэ зэхущытыкIэхэм студентхэр зэрыхэзгъэгъуазэр сфIэмащIэу, юристуи сылэжьэну сыт щыгъуи сыщIэхъуэпсу щытащ, - къыхегъэщ абы.КIуэкIуэ Дианэ хэтщ Нотариатым и дунейпсо зэгухьэныгъэм. Абы зэрыжиIэмкIэ, ар IэмалыфIщ дуней псом щылажьэ нотариусхэм я зэфIэкIым зыщагъэгъуэзэнымрэ я Iуэху бгъэдыхьэкIэхэм щапхъэ трахынымкIэ. «Зэгухьэныгъэм и мыхьэнэр нэхъ ин ещI къащтэ хабзэхэм ехьэлIауэ уиIэ щIэныгъэм щыщIагъэ гуэр хэлъмэ абы гу зэрылъыуигъэтэжым», - жеIэ Дианэ.
АдэкIэ ар щеджащ Нотариатым и Дунейпсо университетым - нотариус ныбжьыщIэхэр зыщIагъэтIысхьэм. «Си лэжьыгъэм зэрыщIэздзэрэ абы щызгъуэта гъэунэхуныгъэм нэхъ згъэлъапIэ сиIакъым. Франджым, Швейцарием, Канадэм я профессор нэхъ цIэрыIуэ дыдэхэм, къэрал зэмылIэужьыгъуэу 80-м щIигъум я IэщIагъэлIхэри абыхэм яхэту, щхьэж и къэралым хуитыныгъэхэр зэрыщахъумэм, я Iуэху еплъыкIэхэм дедэIуэну Iэмал диIащ», - пещэ абы.
КIуэкIуэ Дианэ Федеральнэ Нотариальнэ палатэм и лIыкIуэхэм я гъусэу, Париж щекIуэкIа Франджы-урысей конференцми хэтащ.
- Нотариатыр псом нэхъыщхьэу цIыхум дэлажьэу аращ. Махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу, абы щызэхокI цIыхухэм я хуитыныгъэхэм епха гугъуехьхэр. Ди зэманым бжыгъэ технологиехэм зэрызрагъэужьым нотариусым и IэщIагъэм хуэмыныкъуэж хъуну еплъыкIэ зэрыщыIэр си фIэщ хъуркъым, - къыхегъэщ бзылъхугъэм. - СызэреплъымкIэ, цIыхухэм сыт хуэдэ зэманми абы зыхуагъэзэнущ. Сыту жыпIэмэ, абы и хуитыныгъэхэр лъэныкъуэ псомкIи къилъытауэ программэм хузэгъэзэхуэну къысщыхъуркъым. Абы щыгъуэм нотариусым Iэ зыщIидза, мыхъур зытридза дэфтэрым шэч хэлъыжкъым. Иджыпсту нэхъыбэрэ IэщIагъэлIхэм зэрызыхуагъазэр щIэину къалъысым щыхьэт техъуэ дэфтэрыр тхыным теухуащ. Апхуэдэуи дзыхьтхылъ гъэхьэзырынми щIэупщIэ иIэщ. Иужьрей зэманым къыкъуэкIа дистанционнэ IэмалыщIэхэм я фIыгъэкIэ куэдым зыкъытхуагъэзэф нэгъуэщI къалэхэм щыщыIэм дежи.
Дианэ Нотариус ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ. Ар КъБР-м и Нотариальнэ Палатэм хеубыдэ икIи абы хагъэхьэр илъэси 10 нэхъ мащIэ а IэщIагъэм ирилэжьахэрщ.
- СызэреплъымкIэ, зэгухьэныгъэм и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ нотариатым и мыхьэнэр зыхуэдэр цIыхум къагуригъэIуэныр, хабзэ и лъэныкъуэкIэ чэнджэщэгъу яхуэхъуныр, - жеIэ Дианэ. - КъБР-м и Нотариальнэ палатэм и Президентым и гъусэу, ди зэгухьэныгъэр зэлэжьынухэр иджыблагъэ игъэбелджылащ. Сэ сыхуейщ адэкIи жылагъуэ IуэхущIапIэхэм садэлэжьэну, цIыхухэм я хуитыныгъэхэм хэзыгъэгъуазэ зэхыхьэхэм си къару хэслъхьэну, псапэ зыпылъ Iуэхухэм сыхэтыну. Псалъэм папщIэ, ди зэгухьэныгъэр ядолажьэ республикэм и Адвокатхэм я коллегием, КъБР-м ЦIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм епха щIалэгъуалэ центрым, КъБР-м и профсоюз IуэхущIапIэхэм я зэгухьэныгъэм. Иджыблагъэ КъБКъУ-м и юридическэ къудамэм и гъусэу «стIол хъурей» едгъэкIуэкIащ. Ар тедухуат ди республикэм щыпсэухэм юридическэ Iуэхухэм ехьэлIауэ пщIэншэу чэнджэщхэр зэрыратыр тэмэму зэтеублэным. Ди мурадхэр куэд мэхъу, зэрыхъукIэ, ахэр зэрыдгъэзэщIэнум дыхущёэкъунущ.
НэгъуэщI зы Iуэху щхьэпи КIуэкIуэ Дианэ и ужь итщ - ар Инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым дэфтэрхэр зэрагъэхьэзырым ехьэлIауэ цIыхухэр нэхъыбэу зыщIэупщIэхэм, зи хэкIыпIэ къалъыхъуэхэм теухуауэ чэнджэщхэр зэращритырщ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2917.txt"
} |
Мэздэгу адыгэхэр дегъэцIыху
Адыгейм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Ставрополь крайм, Осетие Ищхъэрэ-Аланием, Абхъазым щагъэлъагъуэ Мэздэгу адыгэхэм ятеухуа «Вековые традиции Моздокских кабардинцев» документальнэ фильм гъэщIэгъуэн.
Илъэс 250-рэ и пэкIэ Джылахъстэнейм иIэпхъукIыу Тэрч и сэмэгурабгъу Iуфэм, Мэздэгу щетIысэха къэбэрдеипщхэмрэ абыхэм я блыгущIэтхэмрэ къатепщIыкIауэ нобэ а щIыналъэм ис ди къуэшхэмрэ ди шыпхъухэмрэ я щыIэкIэ-псэукIэм теухуа фильм техыныр япэу зигу къэкIар Ставрополь щIыналъэм щызэхэт «Адыгэхэр» шэрджэс щэнхабзэ центрым и унафэщI Шыбзыхъуэ Юрэщ. Юрэ крайм щылажьэ Лъэпкъ Iуэхухэмрэ казачествэмкIэ и комитетым захуигъазэри, и мурадыр къыдаIыгъащ икIи мылъкукIэ зыкъыщIагъэкъуащ.
ЗэдеIэр лъэщщ жыхуаIэрати, Адыгэ Республикэм щIыхь зиIэ журналист, шэрджэс дунейм щыцIэрыIуэ теленэтынхэр езыгъэкIуэкI ТIэш Светланэ зыщыхуагъазэм, «хьэуэ» къыхигъэкIакъым. Илъэс 30-м нэсауэ дуней псом текъухьа адыгэхэм ятеухуа фильмхэр, репортажхэр тезых, проект гъэщIэкъуэнхэр утыку къизыхьэ Светлани дихьэхт Ставрополь крайм и Курской районымрэ Осетие Ищхъэрэ-Аланием и Мэздэгу щIыналъэмрэ щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм яхыхьэну. Америкэм, Израилым, Иорданием, Сирием, Австрием, Германием, Тыркум, нэгъуэщI къэралхэми щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр хэкурысхэм езыгъэцIыхуа ТIэш Светланэ 2020 гъэм дунейр зэщIэзыщта пандемием къигъэувыIакъым. Мэздэгу адыгэхэм яхыхьэри, я IуэхущIафэ, шыфэлIыфэ, псэукIэр зригъэщIащ, кIэщIу тригъазэри, нобэ утыку кърахьа фильмыр трихащ.
- Махуищ щыдгъэкIуащ Мэздэгу къалэм, Азэней, Иналхьэблэ, Русское жылэхэм, - къыддогуашэ Светланэ. - Хуабжьу хъыбар куэд икIи гъэщIэгъуэн зэхуэтхьэсащ а махуэхэм. Тхыдэми дыхуеплъэкIыжащ, иджырей гъащIэри къэдгъэлъэгъуащ, я псэукIэм епха Iуэхугъуэхэри зэдгъэщIащ. Куэд щыгъуазэкъым мэздэгу адыгэхэм дин зэмыщхь зэрызэрахьэм - иныкъуэр муслъымэнщ, иныкъуэр чыристэнщ. Чыристэнхэм члисэр я тхьэелъэIупIэщ, муслъымэнхэр мэжджытым йокIуалIэ, ахэр зыдэт къуажэхэр гъунэгъу дыдэу зэпэщысщ. Ауэ зыщ нэхъыщхьэр – муслъымэнхэри, чыристэнхэри гурэ псэкIэ адыгэщ, зэрахьэр адыгэ хабзэщ, зэрыпсалъэр адыгэбзэщ. Ахэр псори нэхъ гъунэгъу зэхуэзыщIыр адыгагъэращ. Арагъэнщ тетха фильмым купщIэ хуэхъуари. Иналхьэблэ, Азэней жылэхэмды дыщыщылэжьа пIалъэ кIэщIым къриубыдэу дэ тлъэгъуащ нэхъыщIэхэм нэхъыжьым пщIэ зэрыхуащIыр, цIыхубзхэр цIыхухъухэм я гъусэу Iэнэ зэрымытIысыр, нысащIэхэр тхьэмадэр зыщIэс пэшым зэрыщIэмыхьэр, адыгэ шхыныгъуэхэр зэрапщэфIыр, нэгъуэщIхэри. Мыбыхэм зэхэгъэж яIэкъым - муслъымэнрэ чыристэнрэ жаIэу, ахэр зэрошэ, унагъуэ зэдаухуэ, зэгурыIуэу зэдопсэу. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, псом япэ ирагъэщыр я лъэпкъ зэхэщIыкIымрэ адыгагъэмрэщ, я хабзэ зехьэкIэмрэ адыгэбзэмрэщ.
ТIэш Светланэ зэрыжиIэмкIэ, махуищым къриубыдэу сыхьэти 10 трахащ, бзылъхугъэхэр зэрыпщафIи, ныбжьыщIэхэр зэреджи, цIыхухъухэр зэрылажьи - зыри къагъэнакъым. Абы къыхахыжри, дакъикъэ 70 хъу документальнэ фильмыр дунейм къытехьащ. Ар дыгъэгъазэм хэгъэгухэм щагъэлъэгъуащ, иджы «Адыгэхэр» шэрджэс щэнхабзэ центрым и ютуб каналым фыщеплъыфынущ.
- ЩIыналъэкIэ дызэпэмыжыжьэу, ауэ ди хъыбар апхуэдэу зэрымыщIэу дыкъекIуэкIащ мэздэгу адыгэхэмрэ дэрэ, - къыддогуашэ Юрий. - Сэ сытым дежи сфIэгъэщIэгъуэнт абыхэм я псэукIэр, муслъымэнрэ чыристэну зэрызэхэсыр, я къекIуэкIыкIам и тхыдэр, нэгъуэщIхэри. Ди щэнхабзэ центрыр Дунейпсо Адыгэ Хасэм хыхьа нэужь, Мэздэгу жылагъуэ зэгухьэныгъэри къыхагъэхьати, абы дыщызэрыцIыхуащ, хъыбархэр зэIэпытх хъуащ, уеблэмэ, махуэшхуэхэр, зэIущIэхэр ди щхьэусыгъуэу дызэкIэлъыкIуэ, дызэдолажьэ. ДызыхэпсэукI пIалъэр къэщIэрэщIэжыныгъэм и лъэхъэнэу жыпIэ хъунущ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, щIалэгъуалэм я лъэпкъ зэхэщIыкIыр нэхъ къэушащ, социальнэ сетьхэм хъыбар щызэIэпахыурэ, дэнэ щыпсэури зэрощIэ. Мис апхуэдэ Iуэхугъуэхэм къыхэкIыу тIэкIу нэхъ тIэщIэхуа мэздэгу адыгэхэр утыку къитшэжыну, абыхэм я хъыбар куэдым къедгъэщIэну ди мураду фильмыр техыным иужь дихьауэ аращ.
«Адыгэхэр» шэрджэс щэнхабзэ центрым гъэ къэс фестивалхэр къызэрегъэпэщ, ди лъэпкъэгъухэм ятеухуа Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэ куэд утыку кърехьэ. Иджы пандемием и зэранкIэ цIыхухэр щызэхашэ зэхыхьэшхуэхэр ирагъэкIуэкI хъуатэкъыми, фильмыр трахащ. АбыкIэ щIэгъэкъуэн къыхуэхъуа псоми фIыщIэ яхуещI Шыбзыхъуэ Юрий икIи хуэарэзыщ лъэпкъ щхьэхуэныгъэхэр хъумэн зэрыхуейр къагурыIуэу абыкIэ сытым дежи закъыщIэзыгъакъуэ Ставрополь крайм и унафэщIхэм.
«Вековые традиции Моздокских кабардинцев» документальнэ фильмыр Кавказ Ищхъэрэм и федеральнэ канал псоми щагъэлъэгъуащ, иджы абы ущеплъыфынущ ютуб каналым.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2918.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
Зэхудэчыхыныгъэм и дунейпсо махуэщ
Проект зыщIым и урысейпсо махуэщ
Таджикистан Республикэм и президентым и махуэщ
Исландием щагъэлъапIэ я лъэпкъыбзэм и махуэр
1841 гъэм къагупсысащ пхъэмыфым къыхэщIыкIа, цIыхур псым щIезымыгъэлъафэ бгырыпх.
1921 гъэм Москва къыщызэIуахащ литературэ-художественнэ институт нэхъыщхьэр.
1933 гъэм СССР-мрэ США-мрэ дипломатие зэпыщIэныгъэхэр яку дэлъ хъуащ.
1938 гъэм самбэ спорт лIэужьыгъуэр къагупсысащ.
1942 гъэм «За Советскую Кабардино-Балкарию!» листовкэр къыдагъэкIыу щIадзащ.
1945 гъэм ЮНЕСКО-р – Лъэпкъ зэкъуэтхэм ЕгъэджэныгъэмкIэ, щIэныгъэмрэ щэнхабзэмрэ я IуэхухэмкIэ я зэгухьэныгъэр – къызэрагъэпэщащ.
1943 гъэм Яхэгуауэ Михаил Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къыфIащащ.
1950 гъэм Польшэм и къалащхьэ Варшавэ къыщызэIуахащ мамырыгъэм и телъхьэхэм я 11 Дунейпсо конгрессыр. Абы къыщызэрагъэпэщауэ щытащ Мамырыгъэм и Дунейпсо Советыр.
1966 гъэм вагъуэиж нэхъыбэ дыдэ къэхъуауэ щытащ: зы дакъикъэм хуэзэу метеор 2300-рэ ижауэ къахутащ щIэныгъэлIхэм
1996 гъэм Каспийск къалэм (Дагъыстэн) теракт щалэжьащ. Къатибгъуу зэтет унэр къагъауэри, абы цIыху 67-рэ хэкIуэдат.
1900 гъэм къалъхуащ совет тхакIуэ, драматург, сценарийхэр зытхыу щыта Погодин Николай.
1929 гъэм къалъхуащ къэрал куэдым щылэжьа урысей журналист цIэрыIуэ, тхакIуэ, СССР-м и Къэрал саугъэтыр тIэунейрэ зрата Боровик Генрих.
1936 гъэм къалъхуащ физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор Дыкъынэ Хьэсэнбий.
1947 гъэм къалъхуащ театрымрэ киномрэ я актёр, УФ-м и Къэрал саугъэтыр зрата, Урысейм и цIыхубэ артист Ильин Владимир.
1943 гъэм къалъхуащ физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор Щокъарэ Хьэсэнбий.
1957 гъэм къалъхуащ оперэ уэрэджыIакIуэ, УФ-мрэ КъБР-мрэ щIыхь зиIэ я артист Батыр Мухьэдин.
1958 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ, УФ-м и цIыхубэ артист Малинин Александр.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, уэс тIэкIу къыщесынущ. Махуэм хуабэр I градус, жэщым щIыIэр градуси 7 - 5 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бадзэ и дзапэ узылъэщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2919.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ усакIуэ Балъкъэр Фоусэт
Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ усакIуэ, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и академикыу щыта Балъкъэр Фоусэт адыгэ лъэпкъым и япэ цIыхубз усакIуэщ.
Балъкъэр Фоусэт Гъузер и пхъур Бахъсэн районым хыхьэ Кыщпэк (Тыжьей) къуажэм 1932 гъэм гъатхэпэм и 27-м къыщалъхуащ.
Къуажэ школыр къиуха нэужь, Налшык щыIэ педтехникумым заочнэу щIэтIысхьащ, езыр щеджа школым егъэджакIуэуи увыжащ. ЩIыпIэ советым и депутату хаха нэужь, секретарь IэнатIэр къратащ. 1948 - 1950 гъэхэм КъБАССР-м и Министрхэм я Советым соцкультурэмкIэ чэнджэщэгъуу щылэжьащ. 1950 - 1957 гъэхэм Старэ Крепость дэт курыт школ №6-м щригъэджащ.
Балъкъэр Фоусэт литературэ творчествэр зи IэщIагъэу абы ирилэжьа япэ адыгэ цIыхубзт. Къэбэрдей-Балъкъэр пединститутым и тхыдэ-филологие факультетым заочнэу щеджэурэ еплIанэ курсым нэсауэ, Москва дэт Литературэ институтым, Максим Горький и цIэр зезыхьэм, 1957 гъэм зригъэдзыжащ. Ар 1960 гъэм къиухри, илъэсиблкIэ лэжьащ «Iуащхьэмахуэ» журналым критикэмрэ драматургиемкIэ и къудамэм и редактору. 1967 - 1970 гъэхэм ар КъБКъУ-м и аспирантурэм щеджащ. И диссертацэм и темэу щытащ: «Къэбэрдей драматургиер зэрызэфIэувар». ИужькIэ «ЩIэныгъэ» обществэм и лектору, 1971 - 1978 гъэхэм Фоусэт Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и лэжьакIуэ нэхъыжьу щытащ.
Балъкъэр Фоусэт и япэ тхылъыр 1958 гъэм дунейм къытехьащ. Абы къыкIэлъыкIуащ тхылъ 30-м щIигъу, адыгэбзэкIэ, урысыбзэкIэ Налшык, Москва щытрадзауэ. УсакIуэм и IэдакъэщIэкIхэм щытхъу яIащ, цIыхухэм дзапэ уэрэду къахуэна куэдым я псалъэхэри ейщ. Дунейм къытехьащ «Уафэр хызодыкI», «ЗэгуакIуэр дахэщ», «Ноби щапхъэщ а лIыхъужьхэр», «Си уэрэдым къыдежьу», «Гугъэм и лъэрыгъ», «Дыгъэ бзийр си пшынэ Iэпэу», «КъысхуэгуфIэ», «НыбжьэгъуIэ», «УэрэдыщIэ», «ХамыгъэщIэфа лъагапIэ», «Усыгъэхэр. ТхылъитIу», «Капля солнца», «Самое сокровенное», «Дочь Кавказа», «Горный напев», «Струны сердца», «Вышиваю небо», «Песня на скале», «Ищу тебя, отец», «Ожидание чуда», «Новая песня», «Стремя мечты», «Зари хрустальный звон», «Серебряное кольцо», «Узоры мыслей», «Любовь и доблесть», «Поэмы и баллады» тхылъхэр.
Фоусэт и усэхэмрэ поэмэхэмрэ бзэ куэдкIэ зэрадзэкIащ. Ахэр фIыуэ щалъэгъуащ ди щIыналъэм и мызакъуэу, нэгъуэщI щIыпIэхэми. Фоусэт и усэхэм къахощ цIыхухэм я гупсысэр, я псэукIэр, я IуэхущIафэхэр. Абы и усэ 70-м нэблагъэм макъамэ щIалъхьащ. Ахэр Венгрием, Болгарием, Тыркум, Сирием, Иорданием, Германием, США-м щагъэзащIэ. Хельсинки щекIуэкIа дунейпсо IуэрыIуатэ фестивалым Тхьэбысым Умар макъамэ зыщIилъхьа, Фоусэт итха «ФIыуэ слъагъум сыкъыдофэ» уэрэдым япэ саугъэтыр къыщыхуагъэфэщащ. Финляндием щыпсэухэм иджыри ар нэхъыфIу ялъагъу уэрэдхэм ящыщ зыуэ жаIэ.
«Крестьянка» журналым 60 гъэхэм зи тхыгъэхэр традза адыгэ усакIуэ Балъкъэр Фоусэт и IэдакъэщIэкIхэр куэдым ягу ирихьри, редакцэм тхылъеджэхэм письмо къыхуагъэхьу щIадзащ, Фоусэт и гъащIэм, зыщыщ лъэпкъым, щыпсэум щIэупщIэу. Апхуэдэт, псалъэм папщIэ, Винницэ къалэм щыпсэу Попко Людмилэ къитхар: «Фоусэт лъапIэ! Уи усэхэм си гущIэм нэсу сагъэпIейтеящ. Ахэр апхуэдизкIэ щIэщыгъуэщ, гурыщIэ куу, пэжыгъэ ин яхэлъщи, гунэс пщохъу. Псом хуэмыдэу сигу ирихьащ «Гъатхэ жэщхэм умыжей» усэр. Макъамэ щIэмылъ щхьэкIэ, ар уэрэд хъарзынэщ». Мы письмор къэзытхами езы Фоусэти абы щыгъуэм ящIэртэкъым Венгрием и композиторхэми а усэм гу зэрылъатар. Ар зэрыхъуар мыпхуэдэут. Фоусэт и усэхэр зэрыхуа «Крестьянка» журналыр Венгрием щыщ тхыдэдж, географ, усакIуэ Антал Сатмари къыпэщIэхуащ. Урысейм щыпсэуауэ урысыбзэр фIыуэ зыгъэшэрыуэф а щIалэм Фоусэт и усэхэр венгрыбзэкIэ зэридзэкIащ. Уеблэмэ «Гъатхэ жэщхэм умыжей» усэр Венгрием и Композиторхэм я зэгухьэныгъэм щихьым, абы хэт цIыху 15-р усэм и псалъэхэм макъамэ щIалъхьэну арэзы хъуащ. Абы теухуауэ къызэрагъэпэща зэпеуэм Палинкаш Иожеф щытекIуат.
Мыгувэу Фоусэт къыIэрыхьащ композитор Йожеф игъэзащIэ уэрэдыр зытет пленкэмрэ абы щIигъужа фIыщIэ тхыгъэмрэ. Абы иттт: «Фоусэт лъапIэ! Уэ, дауи, тхыгъэфI куэд уиIэщ, ауэ «Гъатхэ жэщхэм умыжей» усэм фIэкIа нэгъуэщI зыри умытхами, усакIуэ къыпфIащыну пхуэфащэт». Фоусэт ар къыщыIэрыхьэм, «Самое сокровенное» зыфIища и усэ тхылъыр Йожеф хуигъэхьри, щIэх-щIэхыурэ зэхуэтхэ хъуащ. Венгрием къыщыдэкI «Не Лапиа» журналым Балъкъэр Фоусэт и усэхэмрэ абы теухуа тхыгъэрэ Йожеф къытригъэдзащ, уэрэдхэр щызэхуэхьэсауэ Будапешт къыщыдагъэкIа тхылъым макъамэ зыщIалъхьа «Гъатхэ жэщхэм умыжей» и усэри хагъэхьащ. Йожеф цIыхугъэ къыхуэхъуа адыгэ усакIуэр и лъэпкъэгъу щIэджыкIакIуэхэм нэхъ гъунэгъуу яригъэцIыхун папщIэ Венгрием иригъэблагъэри, гуапэуи къыIущIат. Фоусэт къыщежьэжым, «До свидания, венгры» усэр итхащ. Апхуэдэу усэм лъэкIат къэралитIым щыпсэухэр зришэлIэну.
Лэжьыгъэ купщIафIэ къезыхьэлIа, дахагъэмрэ къабзагъэмрэ зи IэрыкIыу щыта Балъкъэр Фоусэт и цIэр лъэпкъ усыгъэм къыхэнащ, и усэхэм, уэрэдхэм, пьесэхэм тхылъеджэхэр, макъамэ зыфIэфIхэр, и лэжьэгъухэр щIэх-щIэхыурэ ироплъэж.
Балъкъэр Фоусэт СССР-м и ТхакIуэхэм я союзым 1959 гъэм хагъэхьащ. ЩIыхь зыпылъ къалэн и хэкум, и лъэпкъым хуищIам къыпэкIуэу абы къыхуагъэфэщащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ усакIуэ» цIэ лъапIэр, РСФСР-м и ТхакIуэхэм я союзым и Къэрал саугъэтыр.
2009 гъэм дунейм ехыжа Балъкъэр Фоусэт и цIэр лъэпкъ усыгъэм къыхэнащ.
ХамыгъэщIэфа лъагапIэ
ФIыщэу слъагъуу си къурш инхэ!
Сэ нэ лейкIэ сынывоплъ,
Фи лъэщагъыр, фи лъагагъыр
Си хэкущIым дыгъэу щопс.
Фэрщ зыпIар адыгэ лъэпкъыр,
Псыр быдзышэ яхуэфщIау,
Зыпсыхьар фэращ си лъэпкъыр,
Жыру лъэщхэу къэвгъэщIау.
Я нэхъ гухэ къыщыхъуами,
Фэ фи нэгум къиплъа лIым
Къыхыхьэжырт лIыгъэ иныр,
КъытемыкIуэу абы зы.
Пэжщ, фыгъуэгъухэу, ди щIым къещэу
ЗэрыпхъуакIуэ куэд флъэгъуащ,
Ауэ зыми, зыми, зыми
Фи щхьэр фэ хуэвмыгъэщхъа.
А къэкIуахэу къебгъэрыкIуэр -
Благъуэм ещхьми - къуэм дэвдзащ…
Щхьэхуит гъащIэр яхъумэфу
Вгъэса лIыфIхэм я хабзащ.
ПыIэ хужьу фи щыгу лъагэм
Зы лъэ фIей темыхьэфа,
Фи щхьи, фи лъи, фи бын паги
Зыми химыгъэщIэфа…
…Фэ фызиIэщ, къуршхэ, щапхъэу,
Фи хьэл куэдым сыдэплъейу,
Зыхэслъхьэну фи къабзагъэр,
Фи пагагъэр си дунейу.
Псом хуэмыдэу срогуфIэ:
Фэщхь пэжагъкIэ гъуэгу къэскIуам,
ЦIыху - сыдзыхэу е сеубзэу -
ЩIэзгъэщхъа щхьэр къэмыхъуа.
Къурш псынэхэр
Кавказ къуршхэ!
Фэ фи теплъэр
Тет зымыщIэ мы дунейм?
Фи инагъым,
Фи дахагъым
КъыIуплъэну псори хуейщ.
Ауэ ящIэркъым цIыху куэдым
Къызэрищыр фэ фи нэгу –
Мо фи куэщIым ису, хахуэу
Зэрыпсэур адыгэ лъэпкъ.
БлэкIа гъэхэм а лъэпкъ дахэм
Бий шынагъуэу къытеуам
Лъапсэрыхэ цIыхухэр ищIри
ЩIыр я нэпскIэ ишыуат!..
Абы щыгъуэ а цIыху хейхэм
Гузэвэгъуэу ятелъар
Хуэмышэчу и псэр гуIэу -
ЩIыбгъэр къуршу къэбэгащ!..
Мывэ хъуау кIуэдахэм ягухэр
А бгъэ кIуэцIым щызэтелъщ!
Къуршхэм уэру къежэх псыхэм
Ди лъэпкъ нэпси куэду хэлъщ…
Къуршхэм арщ щIапэмылъэщыр
Дапщэ бийуэ къахуэкIуам -
Адыгэлъ зыщIэт пелуанхэу
Зэбгъурыту зэгъэкIуау!..
Зэман
Зэманыр дакъикъэу мэлъалъэр,
Зэхитхъуэу, зэхипщэу цIыху псалъэр.
Зэманыр бэуэгъуэу мэлъатэр,
Ди тхыдэр, блэкIахэр къиIуатэу…
Зэманыр лъэщ дыдэу мэбакъуэр,
ЩIиуду и лъабжьэр ныкъуакъуэм.
Зэманым имыщIэ къэгъазэ,
ИмыщIэ ди махуэ, ди мазэ…
«КъэувыIэ», «Къызэжьэ» имыщIэ -
Пхихынущ и гъуэгур уи гущIэм.
Зэманым епхъэнкIыр цIыху нэдхэр,
Е зыщIэу мы щIышхуэм щыкуэдхэр!..
Зэманым ещI фае цIыхуфэр, -
Ехъуэжыр зэмыщхьу я плъыфэр.
Зэманым лъэмыкI зы щымыIэ,
Емыплъ ар уи гуфIэ, уи гуIэ.
ЦIыху гъащIэр трипхъэу тетщ щIышхуэм,
Зэманыр тпхырокI дэ фочышэу!..
Зэманым хуэзыщIыр зы унэ,
Езытыр фIы дыдэу Хэку быныр,
Езытыр мылIэжу зы усэ -
Къегъанэ зэманым и купсэу…
Зэманыр усакIуэм и набдзэщ -
И тхыбзэр пэжыгъэу зыгъабзэр…
Пэлъэщкъым зэманыр усакIуэм, -
Усэбзэу псэ дахэм и джакIуэм…
…Сышынэу зэманым семыплъу,
Сыпожьэ сэ фIыгъуэ сIэщIэлъу:
Си усэм ныIуещIэ и гъуэгур, -
Тетынщ ар пIалъэншэу мы щIыгум…
Адыгэм и гъащIэр
АдыгэлIым кавказыщIыр
Ирипагэу къекIуэкIащ.
А лъэпкъ уардэм, а лъэпкъ хахуэм
И фэм гугъуехь куэд дэкIащ.
И цIыхугъэм, и нэмысым
Ныбжьэгъу Iэджэ къыхуищIау,
Ядопсэу ар лъэпкъ зэмыщхьхэм,
ПIэщхьагъ и гур, щIыр хуищIау!..
Ди нэхъыжьи ди нэхъыщIи
Адэжь Хэкум хуэпэжау,
Зы хъужатэм ди лъэпкъышхуэр,
Насып ин къахуэкIуэжат!..
Си нэхум сыкъыдофэ
Си дахэу пщащэ гуакIуэр,
Си нэхуу си псэ закъуэр,
Къэсшащи фIыуэ слъагъур,
ТхуаIэтыр хьэгъуэлIыгъуэр.
Уей, фыджэгу, уитI, жи, Iэгу, -
Нэхъыжьхэр щефэкIэ,
НэхъыщIэр къофэхэр, уей.
Ныбжьэгъухэр Iэгум феуэ,
ДиIэжкъым дэ гукъеуэ,
Къыздэфэт уэ, си гуащэ,
Иджыри уэ упщащэщ.
Уей, доджэгу, уитI, жи, Iэгу, -
Гухэлъыр гуащIэмэ,
Утыкур мащIэкъэ, уей.
Си нэхум сыкъыдофэ,
НысащIэу къызогъафэ,
Ныжэбэ иужь дыдэу
Къэфэж, си дахэ, быдэу.
Уей, дуней, сэрщ узейр,
Уи нитI дахащэмкIэ
КъызэIущащэт, уей.
Гухэлъыр мафIэу маблэ, -
Ныбжьэгъухэм фи нэр вгъаплъи,
ЗевгъэщIыт джэгум кIащхъэ, -
КъытхуещI лэгъунэм нащхьэ.
Уей, дуней, уей, дуней,
Псэм хэлъыр гуащIэмэ,
Жэщ кIыхьри мащIэкъэ, уей.
Гъатхэ жэщхэм умыжей
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Гъатхэм щIылъэр щхъуантIэу зэлъыIуех.
Сэ уэр папщIэ си гур зэIузох,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Сэ уи закъуэщ зыхуэсIуатэр щэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Вагъуэхэм къолъэIуу нащхьэ къащI,
Укъэсшэну мурад сэ пхузощI,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Хъыджэбз нагъуэ дахэу си Iэхулъэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Гъатхэ пшапэр мащIэу зэхэуам,
ЦIыху насыпыр къыхыхьам хьэуам,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Сэ абдеж уэ уи гум сумыгъэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Бжэр къыIухи щэхуурэ къыщIэкI,
Уи хъыджэбз насыпыр блумыгъэкI.
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Сэ сыппоплъэр, си тхьэрыкъуэ пщэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Гъатхэм щIылъэр удзкIэ зэлъыIуех,
Ягъэ кIынкъым, нобэ сызэхэх,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху.
Дыгъэ бзийр си пшынэ Iэпэу…
Дыгъэ бзийр си пшынэ Iэпэу
Мы лIэщIыгъуэм сэ сыкъыхалъхуащ.
Гъатхэ дахэу гъащIэм иIэм
Япэ пцIащхъуэу абгъуэм силъэтащ.
Гугъэр, фIыгъуэр, насып IэплIэр
Си щIыб илъу цIыхухэм къахуэсхьащ.
Удз гъэгъам мэ IэфI япылъыр,
Жыг гъэгъахэр цIыхухэм сэ естащ.
Къыздэсхьащ нэхущ дыгъэпсыр,
Бзухэм уэрэд дахэу ягъэIуар,
Уэшхыпс хуабэу щIыр щIэхъуапсэр,
Лэгъупыкъур фэ куэду зэриIар.
Къыздэсхьащ мы щIы къэкъуалъэм
Псалъэ ткIийуэ ар зэрагъэупщIыIу;
Бгырыс пщащэу щытар лъахъшэу
СщIыщ щхьэхуити къуршхэм схьащ и щыгу.
Лъагъуныгъэм епщIыхь мыхъумэ
ЗыхащIэну псэкIэ хуимытам
ЕзгъэщIащ сэ абы хэлъ IэфIыгъэр,
Гухэлъ гуапэм хуиту зыратащ…
Нэмыс дахэр цIыхухэм зэхуаIэфу,
ГущIэ псомкIи ялъагъуу я Хэку,
Я ныбжьэгъухэм хуэгуфIэу я нэгу, -
Дыгъэ бзийкIэ цIыху гъуэгухэр згъэнэхуу,
Дыгъэ нурыр зыIурих Хэку дахэу
Мы лIэщIыгъуэм сэ сыкъыхыхьащ.
КъоIукI си гущIэм зы макъ гуэр
КъоIукI си гущIэм зы макъ гуэр,
Зыхуейр сымыщIэу мэуз гур.
СыныщIэдэIумэ, сэ а макъым,
ЩеубыдыкI мы си тэмакъыр.
ЗыгъэпIейтейри ар зы упщIэщ –
«Дэнэ здэщыIэр? - ар мэупщIэр
- ЦӀыхугъэр, хабзэр, нэмыс лъагэр?
Нэхъ кIэщIу жыпIэм - адыгагъэр?».
Жэуап естынур къысхуэмыщIэ,
Псэлъамэ - псори цIыхуфI защIэщ.
УакIэлъыплъамэ - мылъку, былым
ЗимыIэр хэти... и хьэрэмщ.
Уеблэм, кIуэтэху «гуэныхьщ», «псэкIуэдщ»
ЖыхуаIэ псалъэхэр мэкIуэд.
А псор хэхауэ я бзэ дыдэр
Зэзмыпэсыжхэри куэд дыдэщ.
АбыкIэ къуаншэр дэ тщIэ пэт
ДызоупщIыжыр: «Къуаншэр хэт?».
КъоIукI си гущIэм зы макъ гуэр –
Зыхуейр сымыщIэу мэуз гур.
Уей, дуней, уей, дуней,
Псэм хэлъыр гуащIэмэ,
Жэщ кIыхьри мащIэкъэ, уей.
Гъатхэ жэщхэм умыжей
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Гъатхэм щIылъэр щхъуантIэу зэлъыIуех.
Сэ уэр папщIэ си гур зэIузох,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Сэ уи закъуэщ зыхуэсIуатэр щэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Вагъуэхэм къолъэIуу нащхьэ къащI,
Укъэсшэну мурад сэ пхузощI,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Хъыджэбз нагъуэ дахэу си Iэхулъэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Гъатхэ пшапэр мащIэу зэхэуам,
ЦIыху насыпыр къыхыхьам хьэуам,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Сэ абдеж уэ уи гум сумыгъэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Бжэр къыIухи щэхуурэ къыщIэкI,
Уи хъыджэбз насыпыр блумыгъэкI.
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Сэ сыппоплъэр, си тхьэрыкъуэ пщэху.
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху,
Гъатхэм щIылъэр удзкIэ зэлъыIуех,
Ягъэ кIынкъым, нобэ сызэхэх,
Дунейм теткъым абы ищхьэ Iуэху,
Гъатхэ жэщхэм умыжей, си нэху.
Дыгъэ бзийр
си пшынэ Iэпэу…
Дыгъэ бзийр си пшынэ Iэпэу
Мы лIэщIыгъуэм сэ сыкъыхалъхуащ.
Гъатхэ дахэу гъащIэм иIэм
Япэ пцIащхъуэу абгъуэм силъэтащ.
Гугъэр, фIыгъуэр, насып IэплIэр
Си щIыб илъу цIыхухэм къахуэсхьащ.
Удз гъэгъам мэ IэфI япылъыр,
Жыг гъэгъахэр цIыхухэм сэ естащ.
Къыздэсхьащ нэхущ дыгъэпсыр,
Бзухэм уэрэд дахэу ягъэIуар,
Уэшхыпс хуабэу щIыр щIэхъуапсэр,
Лэгъупыкъур фэ куэду зэриIар.
Къыздэсхьащ мы щIы къэкъуалъэм
Псалъэ ткIийуэ ар зэрагъэупщIыIу;
Бгырыс пщащэу щытар лъахъшэу
СщIыщ щхьэхуити къуршхэм схьащ и щыгу.
Лъагъуныгъэм епщIыхь мыхъумэ,
ЗыхащIэну псэкIэ хуимытам
ЕзгъэщIащ сэ абы хэлъ IэфIыгъэр,
Гухэлъ гуапэм хуиту зыратащ…
Нэмыс дахэр цIыхухэм зэхуаIэфу,
ГущIэ псомкIи ялъагъуу я Хэку,
Я ныбжьэгъухэм хуэгуфIэу я нэгу, -
Дыгъэ бзийкIэ цIыху гъуэгухэр згъэнэхуу,
Дыгъэ нурыр зыIурих Хэку дахэу
Мы лIэщIыгъуэм сэ сыкъыхыхьащ.
КъоIукI си гущIэм
зы макъ гуэр
КъоIукI си гущIэм зы макъ гуэр,
Зыхуейр сымыщIэу мэуз гур.
СыныщIэдэIумэ, сэ а макъым,
ЩеубыдыкI мы си тэмакъыр.
ЗыгъэпIейтейри ар зы упщIэщ -
«Дэнэ здэщыIэр? - ар мэупщIэр
- ЦIыхугъэр, хабзэр, нэмыс лъагэр?
Нэхъ кIэщIу жыпIэм - адыгагъэр?».
Жэуап естынур къысхуэмыщIэ,
Псэлъамэ - псори цIыхуфI защIэщ.
УакIэлъыплъамэ - мылъку, былым
ЗимыIэр хэти... и хьэрэмщ.
Уеблэм, кIуэтэху «гуэныхьщ», «псэкIуэдщ»
ЖыхуаIэ псалъэхэр мэкIуэд.
А псор хэхауэ я бзэ дыдэр
Зэзмыпэсыжхэри куэд дыдэщ.
АбыкIэ къуаншэр дэ тщIэ пэт
ДызоупщIыжыр: «Къуаншэр хэт?».
КъоIукI си гущIэм зы макъ гуэр –
Зыхуейр сымыщIэу мэуз гур.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "292.txt"
} |
Аствацатурян Эммэ адыгэ Iэщэм топсэлъыхь
Пасэрей Iэщэр къызыфIэIуэху цIыхухэм зэхамыхыпIэ иIэкъым Аствацатурян Эммэ и цIэр. Мэзкуу дэт Къэрал тхыдэ музейм епхауэ зи гъащIэр зыхьа бзылъхугъэр Кавказ Ищхъэрэми мызэ-мытIэу къэкIуауэ щытащ, хъыбар щхьэпэ куэди ди щIыналъэм теухуауэ къызэринэкIащ.
Адыгэ мухьэжырхэм я Iэщэр ирашати, сэшхуэ куэд хъума хъуащ. Абыхэм я гугъу щащIу тхыгъэ куэд урохьэлIэ. Псалъэм папщIэ, 17I8 гъэм Имеретием кIуа урыс лIыкIуэхэр куржы пащтыхьым и шыфэлIыфэм топсэлъыхь. Езы пащтыхьымрэ къулыкъу зэмылIэужьыгъуэ зезыхьэ и къуэдзэхэмрэ члисэм щIохьэ нэмыцэ, кызылбаш джатэхэр якIэрыщIауэ. Зытхыжым жеIэ: «И джатэр, сэ нэхъей, кIэрыщIауэ и куэпкъым телът». Абы зи гугъу ищIыр «шашкэ» жыхуэтIэращ. АдыгэбзэкIи ардыдэращ псалъэм къикIыр: «сэшхуэ».
«Нэмыцэ, кызылбаш джатэхэр» щIыжиIэр сыт? А зэманым урысхэм Европэ лъэныкъуэмкIэ къикIа псоми «нэмыцэ» хужаIэрт, зауэлI шыфэлIыфэр абыкIэт къыздикIыр. Абы нэмыщI, Архангельск щыпсэу инджылыз щIалэ гуэрым урыс псалъалъэ щызэхилъхьэм, урыс Iэщэр къыщрибжэкIкIэ, «шаш» псалъэр хегъэувэ. А «шашри» къыпхуэгупсысынукъым, пэжкъэ? А щапхъитIыр сэшхуэм теухуа хъыбар нэхъ пасэу щыIэщ.
Шэч хэмылъыххэу, Iэщэри псалъэри зейр адыгэхэращ, шэрджэсхэрат Кавказым щызекIуэ хабзэхэр къезыгъажьэу щытар. Зи фащэ ящыгъыр хэт къэзакъхэм? Мэзкуу метром телъыджэ гуэр си нэгу щыщIэкIат перестройкэм и зэманым. «ТеплъэгъуэкIэ» фIэкIа абы сызэреджэнур сщIэркъым. Европей кIэстум зэфIэткIэ зэщыхуэпыкIа кавказ щIалэ гуп зэрыс метром и бжэр зэIуокIри, къэзакъ гуп къотIысхьэ, адыгэ фащэ зыкъизыххэр ящыгъыу. Дауэ къыпщыхъурэ ар?
ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм хуэзэ щапхъэ куэд диIэщ. Ахэр сыт и лъэныкъуэкIи зэрыадыгэ хьэпшыпыр IупщIу уолъагъу. Нагъыщэ зытетхэри куэду диIэщ. Ахэри зэрышэрджэс нагъыщэм шэч хэлъкъым. Сыту жыпIэмэ, нэгъуэщIхэм апхуэдэу ящIыртэкъым, адрей къамэщIхэм иджыри къаублатэкъым Iэщэм дамыгъэ тращIыхьу. А псори шэрджэс хьэпшыпщ. ЩащIа зэманкIэ зэтехуэу сэшхуэ щэ ныкъуэрэ хырэ диIэщ. И щIыкIэкIи и нагъыщэкIи псори зэбгъэдэплъхьэу узэхуеплъмэ, гуп-гупу зэхэбдзмэ, псори гурыIуэгъуэ мэхъу. Ар зыгуэрым къигупсысауэ аракъым. Си тхылъыщIэм щысхъуэжынур адыгэхэм ятеухуа Iыхьэм и закъуэщ. Адрей лъэпкъхэм ятеухуа Iыхьэхэм зэрымыщIэкIэ хэхуар къыхызохыж. СщIэртэкъым и пэжыпIэр. Мис, псалъэм папщIэ, джатэм теухуауэ зы напэ закъуэ стхауэ арат, сщIэртэкъыми. Иджы сощIэ адыгэ джатэр зищIысыр. Адыгэ сэшхуэр зищIысри сощIэ.
Иджыри, къэхъу хабзэрат. Адыгэхэр зэтраукIа нэужь, я Iэщэхэр нэгъуэщIхэм яIэрыхьащ. Мис, псалъэм папщIэ, езы къамэр зэращI щIыкIэм, жудыр зэрыжьэдах хабзэм елъытауэ уоплъри, зэрыадыгэ хьэпшыпыр уолъагъу. Ауэ тет дамыгъэр нэгъуэщIщ. Абы къикIыр ар нэгъуэщI IэщIагъэлIым къищэхури, дыжьын тхыпхъэ трилъхьэжауэ аращ. Абы къыхэкIыу, зэхэбгъэкIыну гугъущ, ущыуэнкIи хъунущ. ИтIанэ, хьэпшыпыщIэ гуэр къежьа нэужь, ар къезымыгъэжьами ищIу зрегъасэ. «Адыгэ сэшхуэ схуэщI» жеIэри зыгуэр къокIуэ дагъыстэн дыщэкIым деж, псалъэм папщIэ, е «шэрджэс нагъыщэ» («черкес накыш») тету схуэщI жи. Дагъыстэнри хуэмыхукъым, пэжыр жыпIэмэ. Аращи, хуещI лъэIуакIуэм «шэрджэс нагъыщэ» зыкъизых. Iэщэр зым ещI, нагъыщэ тезылъхьэр нэгъуэщIщ. Плъагъурэ, хьэпшып куэд зыщIэлъыр артмузей, Эрмитаж хуэдэхэращ, музей къызэрыкIуэхэм зы хьэпшып хьэпшыпитI щIэлъу аращ, абыхэмкIэ дауэ зэхагъэкIын а псор? Адыгэхэм ятеухуауи тщIэртэкъым ар. Иджы мы къаша хьэпшыпхэм я фIыгъэкIэ зэхэдгъэкIауэ аращ.
ИтIанэ «зыщIар Алийщ» жиIэу Iэщэм тетхакIэ, абы куэд къыбжиIэнукъым. Псалъэм папщIэ, мы тхыпхъэм зэреджэр «мазэщ» (къегъэлъагъуэ). Нэмыцэ IэщIагъэлIищым ящIырт «мазэ» тхыпхъи, адыгэхэми ягу ирихьри, ящIын щIадзащ. Апхуэдэ нагъыщэу щитIым нэс диIэщ. «Мазэр» зы, иджыри «фалъэ» тхыпхъэми куэдрэ урохьэлIэ.
Мыбы адыгэ IэщэкIэ дыщIеджэр апхуэдэ тхыпхъэ нэгъуэщIхэм ящIыртэкъыми аращ, нэгъуэщIхэм апхуэдэ нагъыщэ лIэужьыгъуэ къафIэIуэхутэкъым. Мыбы нэгъуэщI лъэпкъхэм я деж дыщрихьэлIэркъым. Мыпхуэдэ нагъыщэхэр зыхуэзэр епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэращ. Зы зэманкIэ Мысырым щыIэ адыгэхэр щхьэхуиту щытащ. ИтIанэ, Тыркум иубыда нэужь, Шэрджэсейр щIыпIэ пхыдзауэ пыщхьэхукIат.
Мамлюк щыжаIэкIэ «пщылI хужь» кърагъэкIыу арат. ЯпэщIыкIэ яIар тырку пщылIт. ИужькIэ, 1230 гъэра си гугъэжщ, адыгэхэр тепщэ хъури, зэманкIэ унафэр яIэщIэлъащ. 1517 гъэра сфIощI тыркухэм Мысырыр щаубыдар. Ауэ мамлюкхэр япэщIыкIэ яукIыртэкъым, я мылъкуи къытрахыртэкъым, я сэрейхэри къыхуагъэнат. Хуейхэр тыркухэм ягухьэрти, Тырку къэралыгъуэм хэту ядэлажьэрт. Ауэ епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и пэм революцэ хуэдэу Iэуэлъауэ гуэр къэхъури ар ягъэбэяужын папщIэ тыркухэм яубыда щIыналъэхэм зауэлIу и сыр зэхуашэсащ. Абы ирихьэлIэу албаныдзэм и дзэпщ Мухьэмэд-Алий жыхуаIэр IэкIуэлъакIуэ гуэр къыщIэкIынти, дзэхэр зэгуигъэхьэщ, унафэр иубыдри, тыркухэм ар пэщэуэ ягъэувыну къабыл ящIащ. Иджы и телъхьэхэм щIы яритын хуейтэкъэ? ХэкIыпIэ тынш дыдэ къигъуэтащ: щIы иIэтэкъыми, мамлюкхэм я щIыр къатримыхыу, езыхэр иукIын щIидзащ, ящIхэр иубыдын папщIэ. Арати, адыгэхэм Шэрджэсейм зэрыщыщыр къащIэжри, я хэкум ягъэзэжащ. Иджы адэкIэ жысIэнур хуэзгъэфащэу аращ, мыпэжынкIи хъунущ, ауэ а къэкIуэжахэм дыщэкI яхэта къыщIэкIынщ, Iэщэ ищIу. Ар зыхуэзэр I807 гъэращ, епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм.
Дагъыстэн гуэбэшыхэм, Кубачи щыщхэм, яфэфIу ящIырт «адыгэ тхыпхъэхэр». СыкIэлъыплъыху солъагъу а нагъыщэр адэ-модэкIэ зэрызэбгрыкIар. Плъагъурэ, адыгэхэм псори ядэплъейрт, зыпащIыжырт. Ахэр лъэпкъ ехьэжьат а лъэхъэнэм. Я фащэхэр, япщхэр яIэжу. ПщылI бэзэрым псом нэхърэ нэхъ лъапIэу щащэ я бзылъхугъэ зэкIужхэр-щэ? Торнау щIэщыгъуэу итхыжащ ар... Хъыджэбз цIыкIухэр кхъухьым ису здашэм нэжэгужэу зэдэуршэрхэрт жи, зыхуашэ тыркум ягу ирихьыну фIэкIа нэгъуэщI зыри хъуэпсапIэ ямыIэу.
Зыгъэхьэзырар ЧЭРИМ Марианнэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2920.txt"
} |
Лъэхъэнэхэм хоплъэжри, къегъэзэж…
ТхылъыщIэ
Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ Щоджэн Аксанэ «Капканы и империи» зыфIища романыр.
-Тхылъыр удэзыхьэхщ, тхыдэм ухэзыгъэплъэжщ, гупсысэ щIэщыыгъуэ зыхэлъщ, - жеIэ тхылъ тедзапIэм и унафэщI Котляров Виктор. – Романым и лIыхъужь адыгэ журналист Аслъэнбэч Урысейм и тхыдэм, и блэкIа лъэхъэнэхэм хоплъэж. Къэбэрдеипщ ХьэтIохъущокъуэ Кургъуокъуэ, пащтыхь Александр III-м, Гитлерым и анэм йопсалъэ. ТхакIуэм ди нэгу къыщIегъэувэ: Урыс-Кавказ зауэр, Япон зауэр, 1905, 1907 гъэхэм щыIа революцэхэр, дунейпсо зауэр, Хэку цIыхуцIэ зиIэм я тхыдэм хэмытауэ. А гупсысэхэм зэщIаIыгъэу, Аслъэнбэч ди зэманым къыхохутэж. Къапщтэмэ, фантастикэ ухуэкIэм тетщ тхыгъэр, ауэ щыхъукIи, тхыдэм къыщыхъуа Iуэхугъуэхэри хэухуэнащ.
Тхылъыр зи IэдакъэщIэкI Щоджэн Аксанэ 1977 гъэм Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Къармэхьэблэ къуажэм къыщалъхуащ. Дзэлыкъуэкъуажэ школыр къиухащ дыжьын медалкIэ, 1999 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэр мэкъумэш академиер диплом плъыжькIэ. Санкт-Петербург Экономикэмрэ финансхэмкIэ и къэрал университетым кандидат лэжьыгъэр щыпхигъэкIащ 2005 гъэм. Къэбэрдей-Балъкъэр мэкъумэш академием, ЭкономикэмкIэ Санкт-Петербург къэрал университетым, Санкт – Петербург политехникэ техникумым щригъэджащ. Иужьрей илъэсхэм литературэм, тхэным дихьэхащ. Котляровхэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа романым нэмыщI, абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Цепь добра» зыфIища рассказымрэ «Вечные узы» повестымрэ. Иджыпсту йолэжь Грозный Иван и пащтыхьыгъуэм теухуа романым.
«Капканы и империи» тхылъыр Котляровхэ я тхылъ тедзапIэмрэ Бекъул Аниуар и полиграф IуэхущIапIэмрэ я мылъкукIэ къыдагъэкIащ.
Гъуэт Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2921.txt"
} |
И лэжьэкIэм къыхуихьащ а пщIэр
ЦIэрыIуэхэр
РСФСР-м щIыхь зиIэ, УФ-м и цIыхубэ артисткэ, театрымрэ киномрэ я актрисэ, роль куэд урысей киноми театр зэхуэмыдэхэми щызыгъэзэщIа, цIыхубз роль мынэхъыщхьэу ищIахэм щыщу («Небеса обетованные», «Изображая жертву» лэжьыгъэхэм) нэхъыфIу къалъытахэм къыпэкIуэу «Ника» саугъэтыр тIэу къызрата бзылъхугъэ цIэрыIуэ АхъуэджакIуэ Лие Мэжид и пхъур зэрыадыгэр куэдым ящIэркъым. И лэжьэкIэ гумызагъэм пщIэшхуэ къыхуэзыхьа актрисэм и творчествэм иропагэ дэтхэнэ ди зы лъэпкъэгъуу абы и псыпэм щыгъуазэхэр.
«АхъуэджакIуэ» адыгэ пщы лъэпкъым къыхэкIа хъыджэбз цIыкIур I938 гъэм бадзэуэгъуэм и 9-м Украинэм хыхьэ Днепропетровск къалэм къыщалъхуащ. Ар къыщыхъуащ Адыгэ Республикэм и Мейкъуапэ къалэм. Абы и адэ-анэр гъуазджэм и лэжьакIуэт: и адэ Мэжид Сэлихь и къуэр Адыгэ драмэ театрым и къызэгъэпэщакIуэт икIи и режиссер нэхъыщхьэт, и анэ Юлие Александр и пхъур а IуэхущIапIэм и актрисэт. Фигу къэдгъэкIыжынщи, «Старые клячи» фильмым хэт зэадэзэпхъум я ролхэр зыгъэзэщIар Мэжидрэ Лиерэщ. Иужьрей илъэсхэм Лие и адэр нэф хъуауэ псэуащ. И анэ Юлие жьэн уз пкъырытти и щхьэгъусэри ицIэлат. Ахэр хьэлъэ щыхъум, Лие цIыкIу Сталиным письмо хуитхауэ щытащ, къыдэIэпыкъуну елъэIуу. Зыхуэгъэзам тхыгъэр Iэрыхьар фIэщщIыгъуейщ, ауэ хущхъуэ гъуэтыгъуейхэр къратат. I990 гъэм и анэр илIыкIащ лышх узыфэ шынагъуэм.
ГъущI цIугъэнэхэмрэ дыщэмрэ ехьэлIауэ Москва дэт институтым I956 гъэм Лие щIэтIысхьэри, зы илъэсрэ ныкъуэкIэ щеджащ. ИтIанэ Луначарский А. В. и цIэр зезыхьэ ГИТИС-р къиухащ (1962 гъэм). 1961 гъэм щыщIэдзауэ Москва ТЮЗ-м щылэжьащ. «Современник» театрым 1977 гъэм щегъэжьауэ щыIащ. И япэ лэжьыгъэ нэхъ ин дыдэхэм щыщщ Виктюк Роман игъэувауэ щыта «Квартира Коломбины» спектаклыр. Режиссерым Лие къритат зэуэ роль нэхъыщхьиплI.
Сценэм АхъуэджакIуэм щигъэзэщIащ роль зэхуэмыдэ Iэджэ. И зэфIэкI псор утыку кърихьэн мурадкIэ, ар I990 гъэхэм икухэм уней театрым кIуащ. Колядэ Николай и пьесэм къытращIыкIа «Персидская сирень» спектаклым (режиссерыр Мильграм Борисщ) ехъулIэныгъэшхуэ иIауэ щытащ. Театрым щылэжьа илъэсхэм абы сценэм «къыщипсэуащ» образ зэмылIэужьыгъуэ куэд. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, Драгунский Виктор и «Денисинские рассказы», Думбадзе Николай и «Я, бабушка, Илико и Илларион», Михалков Сергей и «Дорогой мальчик», Рощин Михаил и «Эшелон» пьесэхэм къытращIыкIахэр, нэгъуэщIхэри.
«Селестина» спектаклым 2012 гъэм щыджэгуу, Лие джалэри и Iэр икъутауэ, и дзажэри чауэ щытащ. Ар щIыжытIэр Лие нэгъуэщIкIэ зэрыпхузэмыхъуэкIырщ. Абы и щыхьэтщ «Современник» театрым ар зыхэт спектакль псори гъэлъэгъуэныр зэпигъэуауэ, гастролхэри къигъэувыIауэ зэрыщытар.
1973 гъэм щыщIэдзауэ кином хэтщ АхъуэджакIуэ Лие. Ар япэ зыхэта «Ищу человека» фильмым Варнэ, Локарнэ къалэхэм щекIуэкIа дунейпсо кинофестивалхэм саугъэтхэр къыщыхуагъэфэщащ. Абы къыкIэлъыкIуащ «Ирония судьбы, или с лёгким паром!» (Таня и ролыр), «Москва слезам не верит» (Ольгэ Павловнэ), «Гараж» (Малаевэ), «Сукины дети» (Нанайцевэ), «Странное Рождество» (Лусэ), нэгъуэщI Iэджи. ЖыпIэнурамэ, АхъуэджакIуэм и лэжьыгъэр зэи зэпыуакъым, 1981 гъэм ар фильми 6-м хэтащ, 1983, 1984, 1986 гъэхэм псоми лэжьыгъэ щырыщ щиIащ, 2007 гъэм – 5! Иужьрей ролыр абы «Кротрая» фильмым щигъэзэщIащ 2017 гъэм.
И роль нэхъыфIхэм ящыщщ «Двадать дней без войны» фильмым щигъэзэщIа роль цIыкIур. ЦIыхубэм фIыуэ актрисэр щилъэгъуар, ар гукъинэж щыщыхъуар Рязанов Эдуард и фильмхэм щыджэгуа иужьщ. 1991 гъэм «Советский экран» журналым иригъэкIуэкIа IэIэтым ипкъ иткIэ, АхъуэджакIуэр илъэсым и актрисэу къалъытат.
Лие хуэжыджэрщ жылагъуэ лэжьыгъэм, «Современник» театрым и труппэм хэтщ, зыми емыщхь и джэгукIэ гъэщIэгъуэнымкIэ цIыхухэм я гукъыдэжыр къиIэту.
Зэман зэхуэмыдэхэм ар я щхьэгъусэу щытащ Театр ЦIыкIум и актер Носик Валерий, сурэтыщI Кочейшвили Борис, 2001 гъэм Москва щыпсэу сурэттех Персиянинов Владимир дэкIуащ. Зи ныбжьыр илъэс 80-м щхьэдэха Лие къызэрыгуэкIыу, щэху цIыкIуу мэпсэу. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, бын иIэкъым.
ИСТЭПАН Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2922.txt"
} |
Пушкин и тхыгъэеджэ
Налшык дэт Лъэпкъ музейм иджыблагъэ щекIуэкIащ «Пушкин и тхыгъэеджэ» Iуэху дахэр. Ар егъэщIылIауэ щытащ Пушкин теухуауэ а музейм къыщызэрагъэпэща гъэлъэгъуэныгъэм.
«Пушкин и тхыгъэеджэм» хэтащ «Свеча» литературэ клубым щыщ ныбжьыщIэхэмрэ «ДыгъафIэ къалэм» щеджэхэмрэ.
Музей бжэIупэм щызэхуэсат тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр фIыуэ зылъагъу къалэдэсхэр. Абдеж кърихьэлIа дэтхэнэми Пушкин и усэхэм щыщ къеджэну Iэмал иратащ. Урыс усыгъэм и классикыр урысыбзэкIэ, адыгэбзэкIэ, балъкъэрыбзэкIэ «къагъэпсэлъащ» а махуэм.
Абы иужькIэ къызэхуэсахэр еплъащ Пушкин Александр и гъащIэмрэ лъэжьыгъэмрэ теухуа гъэлъэгъуэныгъэм, .сурэтыщI цIэрыIуэхэу – Устинов Евгений, Платовэ Анастасие – Виринее, Байрос Марфэ сымэ ящIахэм щыщу зэхуахьэсащ.
Мы гъэлъэгъуэныгъэм утыку къыщрахьахэр «Пушкин и унэу Кавказым щыIэ» музеймрэ абы и къудамэу Москва дэтымрэ къызэрырашар. Мы Iуэхур къызэрагъэпэщымынкIэ хуабжьу щIэгъэкъуэн хъуащ «Птицы счастья» жылагъуэ зэгухьэныгъэм хэтхэр.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2923.txt"
} |
НэхъыфIхэм ящыщщ
Хьэцым Лианэ зэрысабийрэ дохутыр хъуну щIэхъуэпсырт. Иджыпсту абы а цIэр зэрихьэ къудейкъым, атIэ а IэщIагъэм щынэхъыфIхэм хабжэ.
Лианэ ЭндокринологиемкIэ институтым и щIэныгъэ лэжьакIуэщ, Алмазов В. и цIэр зэрихьэу Санкт-Петербург дэт самаджэщым эндокринологыу щыIэщ. И лэжьыгъэм къищынэмыщIауэ, дунейпсо конференц зэмылIэужьыгъуэхэм хэтащ пщащэр.
А IэщIагъэм илъэс куэдкIэ хуэкIуа пщащэм жеIэ абы къиуха курыт еджапIэ №26-м щIэсыху а унэтIыныгъэмкIэ зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм зэрыхэтар, абыхэм я фIыгъэкIэ медицинэм япэ лъэбакъуэхэр зэрыхичар. Школым щезыгъэджахэми зэрахузэфIэкIкIэ хъыджэбзым зыкъыщIагъэкъуащ. Иджыри II-нэ классым щIэсу ар хэтащ «Егъэджэныгъэ. ЩIэныгъэ. IэщIагъэ» къэхутакIуэ ныбжьыщIэхэм я вуз зэхуаку конференцым. Абы Лианэ грант тIууащIэ къыщихьат. Конференцым ипкъ иткIэ ар нэхъыфIу къалъытаитхум хабжат, абы иужькIэ «ЗэрыцIыхуныгъэ» дунейпсо программэм хагъэхьэри Швециемрэ Финляндиемрэ къыщызэрагъэпэща щIэныгъэ конференцым и лэжьыгъэхэр инджылызыбзэкIэ утыку къыщрихьат. И зэфIэкIхэр къэзыгъэлъэгъуа пщащэр Санкт-Петербург дэт университетым и медицинэ факультетым щIагъэтIысхьат, ауэ езым нэхъ фIэкъабылу а къалэ дыдэм Кировым и цIэр зэрихьэу дэт Дзэ-дохутыр академиер къыхихри абы щеджащ. ИужькIэ ординатурэр Алмазовым и цIэр зезыхьэ Лъэпкъ медицинэ къэхутакIуэ центрым къыщиухыжащ.
Дохутыр хъуну зэрысабийрэ триухуами, эндокринолог унэтIыныгъэр Хьэцымым иужькIэщ къыщыхихар. ЯпэщIыкIэ хирургыу еджэну триухуат пщащэм, ауэ а лэжьыгъэ хьэлъэм пэмылъэщынкIэ зэрыхъунури къыгурыIуэрт. Академиер къиуха иужь абы терапиемкIэ кафедрэм щылэжьэну къыхуагъэлъэгъуат, ауэ нэхъ къищтащ куууэ джа мыхъуауэ къалъытэ эндокринологие унэтIыныгъэр къыхихмэ. Лианэ жеIэ эндокринологием узыфэ хьэлъэ куэд зэриIэр икIи ди цIыхухэм абы фошыгъу узым фIэкIа къыхэмыкIыу къащыхъуми, зэрыщыуэр. Ар иджыпсту здэщыIэ клиникэм а узыфэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэрагъэхъужын IэмалыщIэхэр къыщохутэ. Абы дызэрыщигъэгъуазэмкIэ, лэжьыгъэм къыхудэхуэ зэманым щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэм дехьэх.
Лианэ хэтащ Тыркум щыIа 5-нэ дунейпсо конференцым. Абы ипэкIэ Португалием и къалащхьэ Лиссабон щекIуэкIа I9-нэ конгрессым. Ди лъэпкъэгъу пщащэм а зэхыхьэхэм доклад гъэщIэгъуэнхэр щищIащ, Iуэху еплъыкIэщIэхэр къыщыхилъхьащ.
Медицинэм и сыт хуэдэ IэнатIэри тыншкъым. Абы пэрыувэну тегушхуэхэми, шэч хэмылъу, къару ин яхэлъын хуейщ. Сэбэп хуэхъуну хунэмысу цIыху къызыIэщIэлIэхэм ар къызытемыхьэлъэ зыри яхэту къыщIэкIынкъым. Хьэцымым жеIэ дохутырым апхуэдэхэр и гум щIигъэхьащэ зэрымыхъунур, армырамэ, абы къыщыгугъ адрей сымаджэхэм лей къатехьэнкIэ шынагъуэ зэрыщыIэр. Къэхъуам дерс къыхэпхыу апхуэдэ дяпэкIэ къызэрумыгъэхъуным ухущIэкъуу, уи лэжьыгъэр ебгъэфIакIуэу улэжьэн хуейуэ аращ.
Хьэцым Лианэ и мурадщ ди республикэм къигъэзэжу щылэжьэну. ЗэкIэ и IэщIагъэм и щэху нэхъыбэ зэригъащIэмэ нэхъ къещтэ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2924.txt"
} |
ХьэпащIэ Заудин: Нобэ дызэлъэпауэр пщэдей къытхуэщтэжынукъым
КъБР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и артист, «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым и музыкэ унафэщI, пшынауэ цIэрыIуэ ХьэпащIэ Заудин и ныбжьыр мы гъэм илъэс 65-рэ ирикъуащ.
Ар ящыщщ зи пшынэ гъэбзэрэбзэкIэкIэ къацIыхуж пшынауэ закъуэтIакъуэхэм. Илъэс 40-м щIигъуауэ къыхиха макъамэ Iэмэпсымэм хуэпэж адыгэлIым и Iуэхур къызэрежьар гъэщIэгъуэнщ.
Заудин 1956 гъэм Тэрч щIыналъэм хыхьэ Плановскэ къуажэм къыщалъхуащ. Ар пшынэ еуэным зэи хуеджакъым. ГуфIэгъуэ щыIэу зыгуэрым и пшынэр шэнтым къытринати, къищтэри «игъэтIылъыжакъым». Абдежым Заудин илъэс 14 хъууэ арат. Абы ипэ къуажэм зэфIэкI ябгъэдэлъу дэс ныбжьыщIэхэр къыхашыурэ Налшык дэт музыкэ школым щIагъэтIысхьэрти, ХьэпащIэр илъэсибгъу фIэкI мыхъуу абыхэм яхэхуэри, контрабасым хуеджэри ар къиухауэ щытащ. Илъэс 16-м Заудин езыр-езыру пшынэр къигъэIэрыхуат. ЗэрыцIыкIурэ артист IэщIагъэм щIэхъуэпсми, пшынэр Iэпэгъу щыхуэхъум, адрей хъуэпсапIэ псори IуигъэкIуэтащ. Курыт еджапIэр къиуха иужь, Культпросвет училищэм и къэфакIуэ къудамэм щIэтIысхьащ. ИлъэситIкIэ щеджауэ дзэм къулыкъу щищIэну даш, абы къикIыжа иужь училищэр къиухыжащ.
ХьэпащIэм пшынауэкIэ къеджэ щыхъуам, «Кабардинка»-м кIуэну триухуащ. АрщхьэкIэ гупым я художественнэ унафэщI Ульбашев Мутай щыхуэзэм: «Уэ улъагэщ, узэкIужщ, укъэфэн хуейщ», — жиIэри, къэфакIуэхэм яхигъэхьат. Пшынэм и гу бампIэр къафэм игъэтIысыркъым. ИлъэситIкIэ къэфакIуэхэм яхэтауэ, ансамблым я пшынауэр щыIукIыжым, Заудин абы и пIэ ирагъэуващ. Гупым я программэр зыщIэ пшынауэр гугъущэ емыхьу Iуэхум хэзэгъащ. Абы лъандэрэ ансамблым хэтщ, иужькIэ музыкэмкIэ унафэщI ящIауэ, нобэми мэлажьэ.
ХьэпащIэр ди уэрэджыIакIуэ пэрытхэми ядэлэжьащ, абы и пшынэ макъращ фIыуэ тлъагъу уэрэд куэдым щыбзэрабзэр.
Дунейм и щIыпIэ куэдым я лъэ теуващ, ди хабзэ екIур, щэнхабзэр щагъэлъэгъуащ ар зыхэта «Кабардинка» гупым. Заудин игу къегъэкIыж япэу Тыркум щыкIуам хуабжьу фIэгъуэщIэгъуэну абы щыпсэу адыгэхэм яIущIауэ зэрыщытар, Иорданием и пащтыхьым щригъэблэгъам къыхуащIауэ щыта пщIэмрэ щIыхьымрэ, Голландием щыщ унагъуэм мазищкIэ щыпсэуауэ зэрыщытар… Игу къигъэкIыжын и куэд щхьэкIэ, и хэкум пищIынрэ абы ефIэкIынрэ зэрыщымыIэр, сытым щыгъуи абы хуэзэшауэ къэкIуэжу зэрыщытар дыщIегъуж.
Апхуэдиз хъуауэ «Кабардинка»-м и махуэфIи махуае дэзыгъэвам а пIалъэм къриубыдэу ансамблым иIа балетмейстерхэм (Ульбашев Мутай, Думэныщ Iэулэдин, Атэбий Игорь сымэ) дэтхэнэми и хъэтI щхьэхуэ яIэжу зэрылажьэр, ипэкIэ ягъэкIуатэу я IэнатIэр зэрырахьэкIыр жеIэ.
- Къафэхэр кIуэтэху нэхъ псынщIэ мэхъу, дэ дызэса жыпхъэм щикIи къохъу. Ансамблым теухуа гукъеуэкIэ сывдэгуэшэну сыхуейт. Абы къыхыхьэ щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ къахь улахуэр къомэщIэкIри, илъэс-илъэситI нэхъ хэмытауэ, лъэныкъуэ зрагъэзыж. Я пIэм нэгъуэщIхэр къоувэ, арщхьэкIэ абыхэм я щхьэ кърикIуэр ардыдэращ. КъэфакIуэр дагъуэншэу утыку итын папщIэ нэхъ мащIэу илъэситхукIэ ансамблым хэтыпхъэщ, — жеIэ ХьэпащIэм.
- Пшынауэхэм ехьэлIа гукъеуэри нэхъ мащIэкъым. Пшынэ еуэ щIалэгъуалэм дэ диIэ лъэпкъ зэхэтыкIэр IэщIыб ящIащ. Къафэхэр зэхафыщIэ, зыгуэр дагъэху, и кIэм нэсу еуэркъым е нэгъуэщI макъамэ гуэр къыпагъэувэри ар и пIэм ираху. Макъамэр апхуэдэу ирагъэтх, нэгъуэщI зыгуэрым ардыдэм зэхъуэкIыныгъэ хелъхьэ, апхуэдэурэ къафэр къыпхуэмыцIыхуж мэхъу. Къафэм и псэр и купщIэращ. А купщIэм зы тIэкIу дэхуамэ, гупсысэр мэбгъунлъэ. Ар къагурыIуэу зыхуэсакъыжыну селъэIуну сыхуейт ди щIалэгъуалэм. Нобэ дызэлъэпауэр пщэдей къытхуэщтэжынукъым.
Пшынауэ ныбжьыщIэхэм я ныкъусаныгъэр зи дагъуэу къилъытэр ахэр езыгъаджэращ. Заудин зэрыжиIэмкIэ, пшынэ еуэным хуезыгъасэхэр Iэмал имыIэу езыхэри пшынэ еуэфу щытыпхъэщ. Иджырей егъэджакIуэхэм я нэхъыбэм дахэ-дахэу ар яхузэфIэкIыркъым.
- Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм ящыщу къэбэрдей пшынэ еуэкIэм нэхъ гугъуи нэхъ IукIэ дахэ зиIи яхэткъым. Иджырей щIэблэм Iэзагъ я куэдщ, ауэ макъамэм и IэфIыр зыхащIэркъым. Пшынэр Iэпэракъым, псэращ зыгъэбзэрабзэр. Макъамэм и щабагъымрэ ар зэтеубыдауэ зэрыщытымкIэ псоми дакъыхэщу щытащ. Лъэпкъым и хьэлыр макъамэм къеIуатэ. Адыгэ макъамэхэр щIагъыбзэ куукIэ гъэнщIауэ псэм йохуэбылIэ. Иджы дэнэкIи щызэхэпхыр гупсысэр зылъэщIэмыхьэж къафэ псынщIэщ. Джэгу укIуамэ, долъейри итщ, ар нэхъ дахэу къащIыщыхъур къызгурыIуэркъым. Адыгэ къафэхэм ямыгъэдахэ джэгур джэгу хъурэ, ар зыфIэмыфIыр ди быныж? — ибзыщIыркъым къэукъубея и гукъеуэр пшынауэм.
Лъэпкъ щэнхабзэм хуащI гулъытэм зэрыкIэрыхуар, абы и зэранкIэ щэнхабзэм и лэжьакIуэхэм я лэжьыгъэм ягу, я псэ хэмыхьэж зэрыхъуар, нэгъуэщI гукъеуэхэри и куэд щхьэкIэ ХьэпащIэм и фIэщ мэхъу зэгуэр цIыхубэм зыкъызэращIэжынур, къыддекIуэкI лъапIэныгъэхэр мылъкум ипэ ирагъэщ хъужыну.
Зэхэгъэж имыщIу, адыгэхэм я Iэужь макъамэ псори фIэгурыхьми, Сэхъу Хьэсэн игъэзащIэу «Си Вася» макъамэм жэщи махуи зэпымыууэ едэIуэфыну фIыуэ зэрилъагъумкIэ зыкъеумысыж.
- Пшынэм уи гуфIэгъуэр къеIэт, уи гузэвэгъуэр къыбдегъэпсынщIэ. Абы ухуеймэ гъыбзэ, ухуеймэ гуфIэгъуэ уэрэд къикIынущ. ЦIыхум и гум жиIэм хуэжыIэщIэщ пшынэр. Илъэс 40-м щIигъуауэ си Iэпэгъу пшынэм сыпэIэщIэу си нэгу къысхущIэгъэхьэркъым. Ар щIакхъуэ Iыхьэ къызэрызлэжь къудейкъым, ар сэ сщыщ Iыхьэщ.
Заудин гъащIэр фIыуэ илъагъуу, абы пщIэ хуэзыщI цIыхуу зэрыщытыр ди зэпсэлъэныгъэм къигъэнэIуащ.
Заудинрэ и щхьэгъусэ ФатIимэрэ хъыджэбзитI яIэщ, тIури унагъуэ хъужащ.
ХьэпащIэ Заудин иджыри илъэс куэдкIэ узыншэу, гъащIэм къару, гурыфIыгъуэ къыщезытхэр къыщхьэщыту, и пшынэ Iэпэ щIэмыуэу, лъэпкъым ди гуфIэгъуэ махуэшхуэхэр иджыри мызэ-мытIэу тхуигъэдэхэну дохъуэхъу!
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2925.txt"
} |
И IэдакъэщIэкIхэм гупсысэ яхэлъщ
Хьэнцэ Албэч Аруан (Мысостей) къуажэм къыщыхъуащ, щопсэу. Дизайным хуеджащ, сурэт щIыным дехьэх, футболыр и псэм хэлъщ. Зызрипщытым щIэщыгъуагъ хелъхьэ. Албэч адыгэу дунейм къызэрытехьам ирогушхуэ – абы и нэщэнэхэр и лэжьыгъэхэм щыдолъагъу.
Топыр щIым нэзмыгъэсу…
-Къуажэ сабий куэдым хуэдэу сыкъэхъуащ сэри. Зэкъуэшхэр, зэгъунэгъухэр дызэдэджэгурт, дызэпеуэрт, дыкъызэрехуэкIырт. Сурэт сщIырт, шахмат сыджэгурт. Топ джэгур зыхэслъхьэ щыIэтэкъыми. Зэгуэрым, си адэм къытхилъхьат щIым лъэдмыгъэIэсу топыр дэддзеин зэпеуэр. Абы сыдихьэхат. Къысхуинауэ, нобэр къыздэсым пызощэ. Иджыпсту си рекордыр – 7900-рэщ, апхуэдизрэ топыр дызодзей щIым нэмысу. Топ джэгуныр си лъым хэтщ, профессионал сыхъуну Iэмал симыIами. Зэгуэрым футболымкIэ зэпеуэрэ си шыпхъу нэхъыжьым и хьэгъуэлIыгъуэмрэ зы махуэу зэтехуат. ХьэгъуэлIыгъуэр къэзгъанэри, футболым сыкIуауэ щытащ. Ар нобэми къызаудэкIыж …
Сигу къинэжа зы зэпеуэ и гугъу фхуэсщIынщ… Зэгуэр интернетым щыслъэгъуат сабий хуэмыщIахэм ядэIэпыкъун папщIэ къызэрагъэпэща футбол цIыкIумкIэзэпеуэ Налшык зэрыщекIуэкIынум и хъыбар. Дэри «Адыгэ» зыфIэтща ди гуп зэпэщыр абы дыхэтащ. Командэ 12 дызэпеуати, япэ увыпIэр къэтхьащ. Ар сигу къыщIинам и зы щхьэусыгъуэщ гуапагъэ хэлъу зэрекIуэкIар, псапащIэ Iуэхуу зэрыщытар.
Си адэм къысхуигъэфэщащ
-КъБКъУ-м дизайнымкIэ и колледжыр къэзухащ. IэщIагъэ схуэхъуари си адэращ къыхэзыхар. Сурэт щIыным сыхэзагъэрт сызэрыцIыкIурэ, абы теухуауэ лэжьыгъэ школым къыщыдатым и дежи, фIыуэ къызэхъулIэрт. Ауэ ар IэщIагъэ сщIыну сегупсысыртэкъым. Си адэр езыр хуеджащ сурэт щIыным. Илъэс 25-кIэ сурэт щIынымрэ итхъэнымкIэ (черчение) Аруан къуажэм щригъэджащ. Сэри сурэт щIыным сыщIыдихьэхар си адэми фIыгъэщ - и зэчийм щыщ гуэр къыслъэIэсауэ къысщохъу.
Студент гъащIэр щIэщыгъуэу есхьэкIащ. Еджэным хузиIа гупыжыр зыкъомкIэ и фIыгъэу къыщIэкIынущ си япэ куратор Псынокъуэ Иннэ. Еджэным, гъащIэм, дунейм щекIуэкIхэм, си мурадхэм ятеухуауи си гупсысэхэр жесIэрт, куэдым гу лъызигъатэрт.
IэфIу, гурыхьу
- Зэгуэрым си анэр интернетым къыщеджащ пряникым сурэт тезыщIыхьыф къалъыхъуэу. СыкIуащ, сэ сщIа тхыпхъэхэри язгъэлъэгъуащ. ИкIи ар лэжьыгъэ схуэхъуащ – «Скалка» фирмэр Москва щыIэщ, абы и пщэфIапIэ Налшыки щагъэлажьэ. Сабийхэм фIыуэ ялъагъу таурыхъхэм хэт лIыхъужьхэр, псэущхьэхэр, сурэт щхъуэкIэплъыкIэхэр IэфIыкIэм (пряникым) тесщIыхьу щIэздзащ. Лэжьыгъэм нэхъ сыдихьэха икIи сыхэгъуэза нэужь, сэри си гупсысэ хэслъхьащ. Сыт сэ псом япэ сызэгупсысынкIэ хъунур жыпIэмэ?! Адыгэ Iуэхум! Иджы сабийхэм нэмыщI, балигъхэми къаIурызогъэIэфIэ пряникхэр: адыгэ фащэ, шы, адыгэ тхыпхъэ щIэщыгъуэхэр тызощIыхь.
Интернетыр къысхуосэбэп
-ЦIыхур гъащIэм хэбэкъуэху, и гупсысэри зэроубыд. Зыкъелъыхъуэжри, и гум фIэфI гуэрхэр къехутэ. Апхуэдэурэ, сэри езгъэжьащ адыгэ теплъэ зиIэ сурэтхэр сщIыныр. Ди зэманым интернетым куэдым дыхуегъасэ, пэжым ухуеймэ. Абдеж куэдым сыщеплъащ, щызджащ. Сегупсысащ, тхылъымпIэм нэмыщI, нэгъуэщI зыгуэрхэми сурэт тепщIыхь зэрыхъунум. ТхылъымпIэм, пхъэм, блыным, щыгъыным, ерыскъым тызощIыхь. Пэжщ, щыгъыным зыгуэр тептхэ зэрыхъур сыцIыкIуу си адэм сигъэлъэгъуат - а гупсысэр си щхьэм илът куэд щIауэ. Топджэгу командэхэм я цIэхэр, бжыгъэхэр си адэм и гъусэу щыгъынхэм тезгъауэрт трафареткIэ. Трафаретри иджыри IэщIыб сщIакъым. Ауэ иджыпсту нэхъыбэу щыгъынхэм тесщIыхь тхыпхъэхэр, сурэтхэр сэ си гупсысэкъым – интернетым щыслъагъури, сыдихьэхауэ аращ. Егъэлеяуэ сигу ирохь Сэралъп Лалинэ и дизайн щIэщыгъуэхэр.
ЩIыхь пщIэхэлъщ
-Лъэпкъ укъызыхэкIам ухуэфэщэжыныр екIущ! Ди ныпыр щэкI дахэ къудейуэ жьым щыбырыбу аракъым, абы тхыдэ иIэщ, лъэпкъ щIыхь пщIэхэлъщ. Сыт дэ ныпым хуэфащэ дызыщIыжыр?! Адыгагъэм, напэм, хабзэ-бзыпхъэм. Аращ сыадыгэным къизгъэкIыр.
Гугъуэт Заремэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2926.txt"
} |
«Адыгэ щэнхабзэ хышхуэр ди адэ щIэинщ»
Псалъащхьэу къэтщта псалъэухар фIэщыгъэ хуэхъуащ дызэрыт илъэсым дунейм къытехьа тхылъым. Ар и IэдакъэщIэкIщ Тыркум къыщыхъуа, Мюнхен щыIэ Адыгэ Хасэм и къудамэм и тхьэмадэу илъэс куэдкIэ лэжьа Къардэн Хьусний.
ГъащIэ къэзыгъэщIа цIыхур зэрысабийрэ и нэгу щIэкIа дунейм и щытыкIэм зэрызихъуэжам щриплъэкIэ, сэтей къимыщIынкIэ Iэмал зимыIэ гупсысэхэр къытогуплIэ. Аращ Къардэн Хьусний и тхылъым гукъэкIыж къудей фIэпщыну ущIытемыгушхуэр. Тхыгъэр япэ щхьэм къызэрыбгъэдэкIым къалэмыр зыIыгъым уэршэрэгъу ухуещI. НыбжьыщIэхэр зыщIэгъэтэджыпхъэ дерсу тхьэкIумэм къоIуэ Хьусний и хабзэ зэпкърыхыкIэр. Абы и уасэр, шэч хэмылъу, инщ, сыту жыпIэмэ, напэкIуэцI200-м нэблагъэ тхылъ IыгъыгъуафIэм щызэхуэхьэса хъуащ адыгэ щэнхабзэм и дауэдапщэ лъэныкъуэри лъэпкъым и цIыху хэтыкIэм щIэлъ мыхьэнэри.
«ТыркубзэкIэ тхауэ адыгэбзэм къизгъэзэгъа «Адыгэ щэнхабзэ хышхуэр ди адэ щIэинщ» тхылъыр зытеухуар ди лъэпкъым Хэкум къыздрихыу хамэ щIыпIэм щихъумэфа хабзэращ, - щетх пэублэм тхылъым тэрмэш хуэхъуа Емуз Баязыт. - Къардэн Хьусний зытепсэлъыхьыжыр адыгэхэр Уэсмэн пащтыхьыгъуэм къэкIуа нэужь, зэхъуэкIыныгъэ хамылъхьэу илъэс куэдкIэ ягъэзэщIа зэхэтыкIэ, IуэхузехьэкIэ, зэхущытыкIэхэрщ. Нэхъыбэу къыхэщыр Гёксун, Афшин-Джылахъстэней, Анзорей жылагъуэхэм щыпсэуа адыгэхэм я дуней тетыкIэращ».
Гу лъытапхъэщ зэдзэкIакIуэм езыр икIуэту тхакIуэр къытхуигъэкIуатэ пэтми, тхыгъэр Емузым и адыгэбзэ нэгъэсамкIэ шэрыуэу анэдэлъхубзэм къигъэзэгъа зэрыхъуам. КъалэцIэхэмрэ щIыпIэцIэхэмрэ Iуэхур щекIуэкIыр Хэкур зэрыармырар уи фIэщ ящIми, Хьусний къиIуэтэж хъыбархэм «тырку акцент» ящIэлъкъым, нэгъуэщIу жыпIэмэ, хамэм къиIуэтэжу уи нэгу къыщIэувэркъым.
«Сэ сы-Хьуснийщ, Къардэнхэ сащыщщ. Си унагъуэцIэр Гёзташщ, - дыкъыщоджэ «Си сабиигъуэ, си къежьапIэ» Iыхьэм. - Уэсмэн пащтыхьыгъуэм (нобэрей Тыркум) къэIэпхъуа Къардэн Анзор срикъуэрылъхущ. АнзорейкIэ (ШыкIуртIакъей) зэджэ, тыркум щыIэ адыгэ къуажэм сыкъыщалъхуащ».
Сыт зытепсэлъыхьыр къалэмым зи дзыхь езыгъэза тырку джылахъстэней тхакIуэр? Дауи, и Хэкур гум изымыгъэху хабзэрщ. Псалъащхьэхэм дриплъэмэ, тыншу къыдгуроIуэ ар: «Адыгэ хабзэм и къежьапIэр унагъуэращ», «Адыгэ щэнхабзэм щIалэгъуалэр зэрыхэтыр», «Адыгэхэм я унагъуэ щIыкIэр», «Адыгэхэр лъыхъу зэрыкIуэр», «Нысашэ джэгум и екIуэкIыкIэр», къинэмыщIхэр. Хьусний и тхылъыр зыгуэркIэ поджэж Хэкужьым къыщежьа дауэдапщэхэм хамэ щIыпIэм щагъуэта-щамыгъуэта зэхъуэкIыныгъэхэр къызыхэщ, Тэгъулан Екъуб и тхыгъэхэм. Зэремыщхьыр Къардэныр зыгуэр къигупсысыным, и тхыгъэм щIэщыгъуагъ хилъхьэным емылIалIэу, итхыр гукъэкIыж къудейуэ зэрыщытырщ, и нэгу щIэкIам и щыхьэту езыр къызэрыувыжырщ. Аращ ар нэхъыбэу «мемуар» лIэужьыгъуэм щIыхуэкIуэр.
Лъэпкъым зи псэр етауэ псэуа щIалэр, и чэзу къэсри, Адыгэ Хасэхэм гъуэгу щагъуэтыжа лъэхъэнэм хиубыдащ. Хьусний ябгъурытащ Хэкуми, Тыркуми, Европэми Адыгэ Хасэхэр щызэфIэзыгъэувэжахэм, иужькIэ къыхуагъэфащэри, Мюнхен щылажьэ ДАХ-м и къудамэм тхьэмадэ хуэхъуащ. Абы и фIыгъэкIэ тхылъеджэм и нэгу щIокI «адыгэ Iуэхум» Хэкуми хамэ щIыналъэхэми щича лъэбакъуэхэр.
Илъэс зыбжанэ дэкIмэ, мыпхуэдэ тхылъхэр лъэпкъым и тхыдэмрэ щэнхамбзэмрэ зэфIэзыгъэувэжынухэм дыщэ плъыжьым ещхьу къалъыхъуэнущ. Ноби ар тIуащIэ-щащIэу гъэщIэгъуэн ещI и Iэмэпсымэр хамэбзэу зэрыщымытым.
ГукъэкIыжхэмрэ адыгэ хабзэмрэ къадэкIуэу, зи гугъу тщIы тхылъым ихуащ адыгэ шхыныгъуэхэм лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ дауэдапщэхэм щагъэзащIэ мыхьэнэр. Апхуэдэхэм я щапхъэщ «Нэгэгъур адыгэ хабзэм къызэрыхыхьар», «Адыгэм я Iэнэ щысыкIэр», «Iэмал имыIэу ныш щIаукIыр» хуэдэ Iыхьэхэр.
Къардэн Хьусний и тхылъым пэублэ дахэ хуащIащ тхылъ еджэн зи хьэл адыгэ псоми фIыуэ яцIыху Шэуджэн Джэудэт, ХьэцIыку Рае, Къаныкъуэ Заринэ, Хъуажь Фахъри, Емуз Баязыт сымэ.
МащIэу уагъэнэщхъей Хэкум имыс адыгэхэм я IэдакъэщIэкIхэм. Зы лъэныкъуэкIэ - дыгъэм зи щхьэр хуэзыгъазэ сэхураным ещхьу, «Хэку» псалъэм «хабзэр» напэкIуэцI къэс къыщыдожьу. Ауэ къэкIуэжу хэкурысым бгъурыту щIыр IэбжьанипщIкIэ къизытхъуну хьэзырхэр сыту мащIэ! Иджыри лIэщIыгъуэ дапщэ текIуэдэну пIэрэ адыгэр и гуращэм и ужь иувэным тегушхуэфу зригъэсэхукIэ? Е а гуращэр имыIэххэу пIэрэ? ЩIыналъэр и пIэ итщ, цIыху и мащIэщ, дэIэпыкъуэгъу хуэныкъуэщ. Пщэдейрей ныбгъуэр лъагэIуэу зэрыдгъэлъатэр армырауэ пIэрэ нобэрей бзум и зэфIэкIхэм дыщIыхуэбэлэрыгъыр?! Апхуэдэ гупсысэхэри къадоуш Iэмал фиIэххэмэ, къызэгуэфхыну фызытедгъэгушхуэ тхылъым.
«Налшык зымылъэгъуам Кавказыр слъэгъуащ жремыIэ», - щетх абы Къардэн Хьусний. «Налшык щымыпсэуам сыпсэуащ жремыIэ», - поджэж абы къалэм дэт жыгхэри, псыежэххэри, цIыхухэри.
ЧЭРИМ Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2927.txt"
} |
Нобэ
♦Студентхэм я дунейпсо махуэщ
♦Сабий мылъхуэсхэм я дунейпсо махуэщ
♦Географие хъыбарегъащIэ системэхэм я махуэщ
♦Урысейм щагъэлъапIэ Уполномоченнэ участковэхэм я махуэр
♦Азербайджаным и гуфIэгъуэщ – лъэпкъ къэщIэрэщIэжыныгъэм и махуэр ягъэлъапIэ
♦Армением щагъэлъапIэ дзэ-медицинэ лэжьакIуэм и махуэр
♦Къыргъыз кином и махуэщ
♦Чехиемрэ Словакиемрэ ягъэлъапIэ хуитыныгъэмрэ демократиемрэ щIэбэныным я махуэр
♦1757 гъэм Сенатым унафэ къищтащ Петербург къалэм Императорым ХудожествэхэмкIэ и академие (иджыпсту Урысейм ХудожествэхэмкIэ и академиещ) къыщызэгъэпэщыным теухуауэ.
♦1800 гъэм США-м и Конгрессыр япэ дыдэу Вашингтон щызэхуэсащ.
♦1855 гъэм Шотландием щыщ Ливингстон Давид Африкэм псыкъелъэ абрагъуэ зэрыщыIэр къихутащ икIи а зэманым Инджылызым и пащтыхь гуащэу щыта Викторие и цIэр абы фIищащ.
♦1869 гъэм Суэцкэ кIэнауэм (Мысыр) кхъухьхэр щызекIуэу хуежьащ.
♦1920 гъэм Бгырыс АССР-р къызэрагъэпэщащ.
♦1948 гъэм Санкт-Петербург деж, афIэкIа псым иритемыхьэну, щагъэуващ «Аврора» кхъухь цIэрыIуэр.
♦1970 гъэм «Луна-17» автоматическэ станцым Мазэм тригъэуващ «Луноход-I» езырызекIуэ аппаратыр.
♦1978 гъэм СССР-м хэIущIыIу ищIащ нейтроннэ бомбэм и лъэщагъыр къызэрипщытам теухуа хъыбарыр.
♦1988 гъэм муслъымэн къэралыгъуэхэм апхуэдэ зэи къыщымыхъуауэ, Пакистаным и премьер-министру хахащ бзылъхугъэ - Бхуттэ Беназир.
♦1991 гъэм Македоние Республикэм и конституцэр къащтащ. Абы ипкъ иткIэ ар зи щхьэ и унафэ зыщIыж къэрал щхьэхуит хъуащ.
♦1901 гъэм къалъхуащ совет кинорежиссёр цIэрыIуэ, СССР-м и цIыхубэ артист, Сталиным и цIэр зезыхьэу щыта саугъэтыр хэнейрэ зрата Пырьев Иван.
♦1926 гъэм къалъхуащ комментатор цIэрыIуэ, актёр, Куржым и цIыхубэ артист Махарадзе Котэ (Константин).
♦1926 гъэм къалъхуащ урысей журналист, тхакIуэ цIэрыIуэ, СССР-м и Къэрал саугъэтыр зрата Овчинников Всеволод.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ. ЩIыIэр махуэм 1 градус, жэщым градуси 4 - 3 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бжьыхьэ жэщым вырэ шырэ йокIуадэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2928.txt"
} |
Индие къэралыгъуэм и щхьэхуэныгъэхэр
1. Индием иIыгъ щIым и инагъкIэ дуней псом ебланэ увыпIэр щиубыду арами, щыпсэу цIыхухэм я бжыгъэкIэ етIуанэщ, абы и лъэныкъуэкIэ япэ ищыфар Китайрщ. Хуэгъэфэщауэ къызэрабжамкIэ, Индием цIыху мелард 1,2-рэ щопсэу.
2. Индием диным ехьэлIа махуэшхуэ яIэщ, илъэс 12-м зэ ягъэлъапIэу. Зи чэзу Кумбха-мела махуэшхуэр 2013 гъэм щIышылэм и 14-м ягъэлъэпIащ. А махуэм индуист щихъым я щхьэр хуагъэщхъыну Аллахабад щызэхуэсат цIыху мелуани 100-м щIигъу.
3. Дунеягъэм и пкъыгъуиплIыр (мафIэр, щIыр, хьэуар, псыр) ямыуфIеин папщIэ, дунейм ехыжам и хьэдэр щIым щIалъхьэркъым, атIэ «щэхум и чэщанэм» тралъхьэри, къуалэбзухэм яшхыж. Къэна къупщхьэлъапщхьэр псыкъуийм ирадзыхыж.
4. Индие унагъуэм и унэгуащэм и щхьэгъусэм и цIэр ину жиIэу хабзэкъым.
5. Индиер шахматым и хэкущ. Абыхэм нэхъапэм зэреджэу щытар «чатцранга»-щ, гупиплI ищIыкIа дзэ къикIыу аращ. Шахмат фигурэхэри плIыуэ гуэшащ.
6. Щыгъыным и щIыкIэми и плъыфэми куэд къыбжеIэ. Уеблэмэ индие бзылъхугъэм и щхьэцыр зэрызэщIэкъуам къуегъащIэ абы и дуней тетыкIэр зыхуэдэр.
7. Индусхэм я процент 80-м зэрахьэр индуизмырщ. Муслъымэнхэм етIуанэ увыпIэр щаубыд къэралым, абыхэм я бжыгъэр процент 13-м ноблагъэ. Къэбгъэлъагъуэмэ, муслъымэн нэхъыбэ дыдэ щыпсэу къэралхэм я ещанэщ Индиер, ар къакIэлъокIуэ Индонезиемрэ Пакистанымрэ.
8. Дуней псом щынэхъ ин дыдэ кино-индустриер - Болливудщ - ар Мумбай щыIэщ. Болливуд щытраха фильм псори, фэ зэрыфщIэщи, мюзиклщ.
9. Къэралым зэрихьэ цIэр къызытекIар Индус псырщ. Ар санскритыбзэкIэ «синдху»-щ, «псы» къикIыу аращ.
10. Индием щынэхъ пашэ спорт лIэужьыгъуэр - крикетщ, британхэм къабгъэдэкIауэ аращ.
11. Индием къэралыбзитI щызокIуэ: хинди, инджылыз. КъищынэмыщIауэ, Правительствэм бзэ 17 къегъэлъагъуэ. Апхуэдэуи диалект 1650-кIэ щопсалъэ мы къэралым.
12. Индусхэм я нэхъыбэм шхэн ипэ къихуэу я Iэр, я напэр, я лъакъуэр ятхьэщI. Зэрышхэр, Iэмал имыIэу, я Iэ ижьымкIэщ. Бзылъхугъэхэр Iэнэм щыпэрытIысхьэр цIыхухъухэр къэтэджыжа нэужькIэщ.
13. Гузэвэгъуэ зиIэ цIыхухэм IэлъэщI, щыгъын фIыцIэкъым къагъэсэбэпыр, атIэ хужьщ. Зи щхьэгъусэр дунейм ехыжа бзылъхугъэм хужьыбзэу зехуапэ.
14. Къэрал псом сыхьэт бжыгъэр щызэтохуэ.
15. ШыщхьэIум и 15-р Щхьэхуитыныгъэм и махуэщ. А махуэм 1947 гъэм Индиемрэ Пакистанымрэ къэрал зырызу зэхэкIауэ щытащ. Абы щыгъуэм цIыху мелуан 1,2-р Iэпхъуауэ щытащ, къэхъуа зэрыхьзэрийм цIыху мелуаным нэблагъэ хэкIуэдащ.
16. ИнджылызыбзэкIэ псалъэ лъэпкъ нэхъ ин дыдэу дуней псом къыщалъытэ индусхэр.
17. 1986 гъэ пщIондэ Индием фIэкIа налкъут щумыгъуэту щытащ.
18. Хэплъэгъуэ Iуэхуи яIэщ индусхэм: индие штати 8-м къулейсыз нэхъыбэ щопсэу, африкэ къэрал 26-м тхьэмыщкIэу яIэм нэхърэ.
19. 20 лIэщыгъуэм и япэ Iыхьэм хъыджэбз цIыкIухэм я ныбжьыр 13 зэрырикъуу лIы иратырт.
20. Турист куэдым фIыуэ ялъагъу Гоа штатыр Индием ей щыхъуар 1961 гъэращ. Ар Португалием хыхьэу щыта, къазэуа къалэщ.
НЭЩIЭПЫДЖЭ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2929.txt"
} |
МАРЕМ ПШЫХЬХЭР
Тхыгъэ кIэщIхэр
ЗыгъэкIуэдыфын щыIэкъым
ГъащIэр гъэщIэгъуэнщ! Дауэ хъуми, дауэ щIэми, гъащIэм хэкIыпIэ къегъуэт. Ар зыгъэкIуэдыфын къару щыIэкъым. Муслъымэн диным къемызэгъыу къызэрилъытэм къыхэкIкIэ, адыгэхэм сурэт ящIу щытакъым. Ауэ я гурылъхэмрэ я мурадхэмрэ мыкIуэдыжу дунейм къытрагъэнэн щхьэкIэ, алэрыбгъухэм, арджэнхэм, упщIэхэм сыт хуэдэ тхыпхъэ гъуэзэджэхэр хащIыхьу щыта! ДыщэрыдэкIэ сыт хуэдэ хэдыкI гъуэзэджэхэр ящIу щыта! Тэрэфарэ дахэу, зэщIэпщIыпщIэжу, зэщIэлыдэжу дарий бостейхэмрэ дыщэ пыIэхэмрэ хадыкIырт. Шылэхъархэм сыт хуэдэ тхыпхъэ дахэ хащIыхьрэт. Кистрэ краскэкIэ ящIыну зыхуимытыр мастэрэ IуданэкIэ хадыкIырт.
Гъуджэм къищым…
ЦIыхум и теплъэу гъуджэм къищым узэрыфIэфIу зыхуэщI - ухуеймэ зыхузэкIэщIэш, ухуеймэ ешхыдэ. АбыкIэ уигу мызагъэмэ, кIэрахъуэкIэ еуапэ. Абы хэкIуадэм хэкIуэдэнур гъуджэрщ. Ауэ гъуджэм къищ цIыху сурэтым зэрызыхуэпщIым хуэдэу езы цIыхум зыхуэпщIыныр икIагъэщ, хьэкIэкхъуэкIагъэщ. ЦIыхум гуапагъэрэ IэфIыгъэрэ кIэлъызепхьэныр, абы гукъэкI хууиIэныр, удэIэпыкъуныр уи къалэнщ. Апхуэдэу дапщэри уэ ущытыфу пIэрэ?
Шагъдий
Шагъдийр сытым къытекIрэ жыпIа? Абы къикIыр «шыгъэр лъэдийм щыIэщ» жиIэу аращ. Адыгэхэм япэм шыр мыпхуэдэу зэхагъэкIырт: шыр къагъажэурэ фIы дыдэу еша нэужь, абы и фIалъэм лъакъуэкIэ хущIэуэрт. Шы лъакъуэр щIэщIамэ, ар шагъдийуэ къалъытэртэкъым.
Теунэ Хьэчим.
ГушыIэ
ЗэхэпIытIа IэфI
Иужьрей зэманхэм Шэрыуэжь фадэм тIэкIу дихьэх зэрыхъуам тегузэвыхь анэм хамэ къуажэ щыщ фыз гуэрым жиIэу зэхихат, аркъэ хэкIауэ шху зэхэпIытIа ебгъэшхмэ, занщIэу абы гущыкI хуищIу, IэкIэ теIэбэу узыр зыщхьэщаха сымаджэм хуэдэу.
КъызэрыжраIам хуэдэу ищIри, махуэ гуэрым шэджагъуашхэ къыдыхьэжа и къуэм шху зэхэпIытIар хутригъэуващ, аркъэ пэлыщтоф ныкъуэр хэкIауэ…
- ЗэрыIухуэу иджыпсту гущыкI хуищIынущ! - анэм и щхьэм хужеIэж, пщэфIапIэм къыщIэкIыжарэ, къэхъунум пIейтейуэ пэплъэу здэщытым. - ДехъулIатэкъэ итIанэ! Езыри, сэри, и унагъуэри дытыншыжынт, псалъэмакъ лей дыхэмытыжу. Абы къилэжь сомри хэкIуэдыкIыншэу унагъуэм къихьэнт. Нэхъыщхьэжращи, щIалэм и узыншагъэр зэфIэувэжынт, и щIыхь, и пщIэ, и нэмыс къэIэтыжа хъунт… Ауэ «зэхэпIытIам» си къуэм зыгуэр къримыщIэну пIэрэ? Хущхъуэ хуэхъуным и пIэкIэ, «зэхэпIытIар» щхъухьу къыщIэкIмэ, дауэ хъуну? ИтIанэ щхъуэ есхыжауэ аракъэ си щIалэм… си кIэтIий кIапэ къикIа си быным?.. Адыдыд! Алыхьым жимыIэкIэ! Тхьэм ар къысхуимыхькIэ!..
Гузавэу къыщIэпхъуа анэр пщэфIапIэбжэм къызэрысу зэщIэувыIыкIащ, зыIурыбзаежу къежьэжа и къуэм Iууэри.
- Сыту зэхэпIытIа IэфIыIуэ сыбгъэшха-тIэ! - жеIэ Шэрыуэжь, и Iэ хьэлъэр и анэм и пщэм къришэкIыурэ. - КхъыIэ, ди анэ, дяпэкIи апхуэдэ схуэщIурэ сыгъэшх!..
ЛIыгъур Чэрим.
ЖыIэгъуэхэр
Гъунэ имылъам лъэр щIегъэху
Ушынэу укIуэжмэ нэхъыфIщ, зыбгъэлIу уаукI нэхърэ.
МыхъумыщIэ и щIыфэм фашхэ щодзэлашхэ.
Нэхъыщхьэм еубзэурэ и бзэр иубыдащ.
Еджа щхьэныкъуэ нэхърэ - емыджа щхьэ псо.
Нобэ псори согъуэт жыпIэу зумыIэт.
ЩIалэм ущытхъуу, жьы хъуам уечэнджэщынри щыуагъэкъым.
ЦIыхухъу дэмысмэ, пщIантIэр сабафэщ, цIыхубзыншэмэ - зеиншэщ.
Чэнджэщыр куэд хъумэ, ухозэрыхь.
Лъытэ зиIэм гулъытэ егъуэт.
Убалъэм ихуар къикIыжыгъуафIэ хъуркъым.
НатIэр зищIысыр пщIэнукъым, ужьэхэмыуауэ.
Дохутыр IулъхьэIыхым жеIэ: «Уи IэмыщIэм илъым сегъэплъи, ухъужынрэ умыхъужынрэ бжесIэнщ».
Лъэр щIэмыкIмэ, гур ныкъуакъуэкIэ сыт и мыхьэнэ?
Гъунэ имылъам лъэр щIегъэху.
И узыншагъэм махуэ къэскIэ тохъуэхъухь, зыIурикIэурэ щхъухь.
ЖыпIэну узыхуейр жыпIэ мыхъумэ, абы нэхъ Iей сыт щыIэ?
Зэуэ къулей хъуну хуейуэ Iуэхум зридзри, и дзэр Iуиудащ.
Къулейм и шым щэлъахъэ илъми, шыгъажэм япэ къос.
Бохъшэр ахъшэм и унэIутщ.
Къардэн Мухьэмэд.
Хъыбарыжь
АдрыщI шу
... Мыпхуэдэ хъыбар яIуатэу зэхэсхащ, пцIыи пэжи, тхьэм ещIэ. Зэрызэхэсхам хуэдэу вжызоIэж. Хуейми ирепэж, хуейми ирепцI - ара-тIэ, нэхъыщхьэр? Аракъым. Ящыгъупщэркъым - аращ нэхъыщхьэр…
Кърым хъаныр дзэшхуэ щIыгъуу Къэбэрдейм къихьат. «Къэбэрдейхэр жыIэмыдаIуэ хъуащ. ЗывэзгъэцIыхужынкъэ!» - жери къэгубжьри къэкIуат.
КъакIуэри Гум Iуфэ къыIутIысхьащ, и дзэр псы Iуфэм Iут мэз лъагуэм щIигуэшащ. Псым къызэпрыкIын тегушхуэртэкъым: мыдрыщIкIи мэзщ, къэбэрдейхэм ар тIысыпIэ ящIауэ къыпэплъэмэ ищIэрэ? Сыт хуэдиз зауэлIи ягъэшэсыфауэ пIэрэ? Я къару здынэсыр умыщIэу уапэув хъурэ?..
Хъаныр псы Iуфэм къыIутщи, къоплъэ. Къэбэрдейхэми зыкъагъэхъейркъым, езыми ярикуркъым. Псым узэпрыплъмэ, мэзым Iугъуэ мащIэ адэ-мыдэкIэ къыхеху, къэбэрдейхэр къызэрыпэтIысам шэч хэлъкъым. Ауэ дапщэ хъурэ къапэтIысар? Ныжэбэ тIасхъэщIэх игъэкIуати, къигъэзэжыркъым…
Хъаныр жыг къуагъым къыкъуоплъ, псым зэпроплъри щытщ. «Дзэр есшэжьэнт, псым адрыщIкIэ щысхэм я бжыгъэр сщIатэмэ…» - и щхьэм щIотIахъуэ хъаныр…
АдрыщIкIэ шу гуэр псы Iуфэм къыIухьащ. КъыIухьащи, шыр егъэджэгу, псы Iуфэм Iут удзыпцIэр еутэ.
Хъаныр, Iэдакъэжьауэ ищIри, псым зэпрыплъащ. «Ар къытIэрыхьатэмэ, къедгъэIуэтэнт…», - и щхьэм хужиIэжурэ кIэлъоплъ шум.
Шур мэджэгу, шыр егъатхъуэ.
- Къафщтэт си фочыр!
Хъаным и фочыр къыхуахь.
АдрыщIкIэ щыджэгу шум трегъапсэри кIакхъур щIеч.
Шур, щхьэщIыбкIэ йощIри, уанэгум йоджалэ…
Хъаным зы зауэлI зыбгъэдешэ:
- КIуэи, и псэр хэмыкI щIыкIэ, къызэпрых: абы къедгъэIуэтэнщ къытпэтIысам я бжыгъэр…
Хъаным и зауэлIыр, шым зредзри, псым зэпроцIэфт. Уанэгум къилэл шур къипхъуэтэну щыIэбэм, модрейр къопхъуэри хъаным и зауэлIыр еубыд, шыплIэм дедзэри мэзым щIохьэж…
ЕтIуанэ махуэм хъаным и дзэм нэху къытещхьащ, адрыщIым исахэм къаувыхьауэ…
Зытхыжар Къэрмокъуэ Хьэмидщ.
Нэщэнэхэр
Iуащхьэмахуэ пшагъуалъэмэ...
Адакъэр бжэIупэм къыIуувэрэ и щIыбагъыр къэгъэзауэ Iуэмэ, фIыкъым.
Бещтоужьыр къепщэмэ, гъэр фIы хъуну къалъытэрт.
Iуащхьэмахуэ пшагъуалъэмэ - уэлбанэ пэплъэ жаIэрт.
Бжьыныфэ, бжьыныхуфэ, джэдыкIафэ ягъэсыртэкъым - тхьэмыщкIагъэ къишэу къалъытэрти.
Бзэгупэр шхэмэ, пцIы къыптралъхьэ жаIэрт.
Вагъуэиж зэралъагъуу, «си мывагъуэу къыщIыукI» жаIэрт.
ГъавэщIэр зейр япэ абы хэIэбэмэ нэхъыфIщ, хамэм Iухуэ нэхърэ.
ГъуэгущхьэIум пхъэщхьэмыщхьэ жыг хэпсэну фIыщ.
Дыгъэм пшэкIухь иIэмэ, лIыщхьэ малIэ е зауэ къохъу жаIэрт.
Дыгъэм Iэпэ хуэпшиину фIыкъым.
ГъуэгурыкIуэм и гъуэгу зэпаупщIыртэкъым.
Дэшхуей жыг унэм къебгъэтIысылIэмэ, цIыхухъум дежкIэ фIыкъым жаIэрт.
Джэдум и щIыб мафIэм хуигъазэмэ, уае хъуну къалъытэрт.
Къанжэр унэ гупэмкIэ къыщыкIакIэмэ, лIым и благъэ хьэщIэ къокIуэ жаIэрт.
Жэмыр жьэгъуашхэмэ, гъэшыфIэу къалъытэрт.
ЩIыIу зэрымыт джанэ щыптIэгъэну фIыкъым жаIэрт.
Iуэху гуэр мурад пщIауэ укъепсамэ, къохъулIэ.
ГунэщIу ужеину фIыкъым.
ДыщэхэкI уи унэ илъыну фIыщ.
ИпщэкIэ уафэр япэу щыгъуэгъуамэ, гъэр гъэфI, бэв мэхъу жаIэрт.
Унэм ущыщIыхьэкIэ лъапэ ижьыр нэхъапэ щIэшие жаIэрт.
Хуэ зышхым и щхьэцыр кIыхь хъууэ къалъытэрт.
Хьэ къугъым мелыIыч елъагъу жаIэрт.
Хьэдэ зэрыщIалъхьа бел зэIэпахыртэкъым.
ХьэкIэ къызытеуам и гугъу ящI жаIэрт.
Цыбэ угъурлыщ, насыпыфIэщ жаIэрт.
Тхыдэ
Я адэхэм ещхь хъужакъым
«Мыщэ лъхуэри, дыщэ къилъхуащ, дыщэ лъхуэри, мыщэ къилъхуащ», - жаIащ XVIII лIэщIыгъуэм псэуа къэбэрдейхэм. Апхуэдэу жаIэн хуей щIэхъуар мыращ: Беслъэн ПцIапцIэ и лIакъуэ Къазиипщым къуитху иIащ: ХьэтIохъущокъуэ (ХьэтIохъущыкъуэ лъэпкъыр къызытехъукIар), Щолэхъу (бын иIакъым, пасэу дунейм ехыжащ), Жамболэт, Мысост (пщы Мысостхэ я лъэпкъыр къызытехъукIар), Ислъам («Ислъэмей» щIыжаIэр).
Арати, Къазиипщым и къуэ ещанэ Жамболэт къуищ иIащ: Бэчмырзэ, Къетыкъуэ, СулътIан-Алий.
Бэчмырзэрэ Къетыкъуэрэ лIыпIэ щиувэм, тIури адыгэпщ цIэрыIуэ хъуащ. Ауэ я хьэл-щэнкIэ ахэр зы анэ къилъхуа хуэдэтэкъым. А тIур я пщылIхэмрэ я уэркъхэмрэ зэрахущыт елъытауэ, Бэчмырзэ «мыщэкIэ», Къетыкъуэ «дыщэкIэ» еджэ хъуащ.
Ауэрэ зэманыр екIуэкIыурэ, Бэчмырзэ къуих иIэ хъуащ: Тэтэрхъан, Темырболэт, Бэтокъуэ, Къесын, Долэт-Джэрий, Елмырзэ.
Къетыкъуэ къуитху иIащ: Аслъэнбэч, Къарэмырзэ, Къасболэт, Къэнэмэт, Жамболэт (и адэшхуэм и цIэр фIащыжащ).
Арати, Бэчмырзэ «мыщэрэ» Къетыкъуэ «дыщэрэ» я бынхэр лIыпIэ иувэу пщыгъэр щаубыдым, я къуэ нэхъыжьитIыр - Бэчмырзэ и къуэ Тэтэрхъанрэ Къетыкъуэ и къуэ Аслъэнбэчрэ - я хьэл-щэнкIэ я адэхэм зыкIи емыщхь хъуащ. Бэчмырзэ «мыщэ» и къуэ Тэтэрхъан хьэл-щэн дахэ зиIэ, цIыху Iэдэб, бзэ IэфI зыIурылъ лIы зэтес къыхэкIащ. Къетыкъуэ «дыщэ» и къуэ Аслъэнбэч, и адэм зыкIи емыщхьу, цIыху IуэнтIа, гурымыкъ, щхьэзыфIэфI пщы пагэ къищIыкIащ. Абыхэм цIыхухэр еплъри, я адэхэм зыкIи зэремыщхьым щхьэкIэ «мыщэ лъхуэри, дыщэ къилъхуащ, дыщэ лъхуэри, мыщэ къилъхуащ», - жаIащ. А псэлъафэр абы къытекIащ.
Бекмурзин пщы лъэпкъ унэцIэр Бэчмырзэ деж къыщежьащ. Бекович-Черкасскэ пщы лъэпкъыр Бэчмырзэ и къуэ нэхъыщIэ Елмырзэ къытепщIыкIыжащ. Елмырзэ инэрал цIэ иIэу, дзэпщу Астрахань къалэм дэсащ. И бынхэри, абыхэм я щIэблэри, урыс хъужауэ, пащтыхьым къулыкъу хуащIащ.
Кайтукин пщы лъэпкъ унэцIэр Къетыкъуэ деж къыщежьащ. Къетыкъуэ и къуэ Аслъэнбэч Къэбэрдейм пщыгъэр тIэунейрэ щиIыгъащ: 1721 - 1722, 1736 - 1739 гъэхэм. «Шы пшэр уанэу» зэ УрысеймкIэ, зэм КърымымкIэ еутэкIыурэ, зы пщы гуэрми емызэгъыу, Къэбэрдейр зэIищIэу псэуащ, икIэм-икIэжым, Кърымым Iэпхъуапэри, абы щылIэжащ. Аслъэнбэч и къуэ Хьэмырзэ ЛIы КIэщIырщ 1778 гъэм «Къэбэрдей жэщтеуэр» къызэзыгъэпэщауэ щытар.
КъардэнгъущI Зырамыку.
Зыгъэхьэзырар ЩХЬЭЩЭМЫЩI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "293.txt"
} |
Хъарбыз
КъаншыуейкIэ зэджэ къуажэшхуэм ику дыдэм хуэзэу дыщыпсэурт. Зэкъуэш цIыкIуитIыр - сэрэ Вовэрэ - зыр илъэсиплI, адрейр тху дыхъуу арат. Пщэдджыжьым иджыри дыжейуэ, ди адэ-анэр лэжьакIуэ дэкIырт.
Дыкъызэщыумэ, десагъэххэу езыр-езыру гъуэлъыпIэм дыпIащIэу дыкъепкIэрт, зы пщэрылъ ин гуэр дгъэзэщIэн хуейм хуэдэу. Къапщтэмэ, унагъуэ Iуэхур зи пщэ дэлъри дэрат. Джэдкъазыр гъэшхэныр, унэр зэлъыIухыныр, ди пщIантIэшхуэр пхъэнкIыныр, нэгъуэщI куэди щIэн хуейти, пщыхьэщхьэ хъухукIэ абыхэм яужь диту къэджыхьырт.
Зы дакъикъэ лей диIэтэкъым. Ди унэ гупэм къыщыт щхьэл инышхуэм деж къыщыщIэддзэрти, уэрамри пщIантIэри зэщIэткъуэрт: гъуэгубгъум Iут къуацэ-чыцэхэр къитчырт, уэрамым жыг щIагъхэм щрапха, гъуахъуэу тет шыд тхьэмыщкIэхэр къыкIэрыттIэтыкIыжырт…
А зэманым ди щхьэлым гъунэгъу къуажэхэми, уеблэмэ нэхъ жыжьэхэми къикIыурэ цIыхухэр щыхьэжэрт. Чэзур къалъымысу, жэщ къызытехъуи, нэху абдеж щызыгъэщи къахэкIырт. Арати, шэджагъуэм, дыгъэр щыкъэракъэм ирихьэлIэу, къыщытхуэмыIэтым деж тлъэфу, чэзум хэтурэ езэша, я адэхэм «дыкIуэжыну дыхуейщ» жраIэурэ гъыным нэса сабийхэм хъарбыз къуэлэнышхуэхэр яхуэдгъажэрти, зэтесабырэжырт.
АпщIондэху щхьэхуит хъужа шыдхэм щхьэл гупэм зэрыхьзэрий къыщагъэхъурт. Дэ а Iуэхум зыкIи дыхэмылIыфIыхьа хуэдэ, зэкъуэшитIыр Курп псы ежэхым дыдэлъэдэжырти, дыгъэм къигъэплъыну хунэса псы утхъуа цIыкIум дызэрызехьэу зыхэддзэрт. ИужькIэ псы Iуфэм IуищIыхьа сэбсэтI щIыIэтыIэм зыщыдгъэупщIыIужырт.
Дрикъуху дыджэгуа нэужь, дыкъызэрымэжэлIар зыхэтщIэ щыхъум, унэм декIуэлIэжырт. КъыщыдгъэзэжкIэ мащIэри дыкъуейщIейрэт дэ?! Гъунэгъухэм я пхъэ куэбжэхэр IудгъэузэщIыкIырти, танэхэр, хывышкIэ цIыкIухэр, абыхэм хьэхэр банэу яужь иту, къызэрыдэхырт, псыхъуэм зэрыхьырт.
Унэм дыкъызэрысыжу джэдэщыбжэхэр Iутхырти, джэджьеймрэ гуэгушымрэ пщIантIэм къыдэдутIыпщхьэрт, «хуит дыхъуа закъуэ!» жыхуаIэу, хэт хадэм илъэдэнт, языныкъуэхэми, дыгъэ гуащIэмрэ гъудэбадзэмрэ зыщахъумэу, жьауапIэ здэщыIэ къуацэ-чыцэхэм, кIарц жыг лъабжьэхэм зыщIадзэнт.
… Дызэрызехьэурэ а махуэм гу лъыттатэкъым ди ныбжьэгъу ПIытIатIэрэ ди къуэш цIыкIуитI Сэлэдинрэ Зауррэ псыхъуэм нызэрымыкIуам. Iуэхур зытетыр зэхэдгъэкIыну дыщыжэм, ахэр зэрыкъуейщIеям къыхэкIыу я адэ-анэхэм унэм щIаубыдауэ зэрыщIэсыр къэтщIащ. ПIытIатIэрэ и анэмрэ щыпсэур ятIэ чырбышкIэ ящIауэ щыта зы унэ кхъахэ цIыкIут. Абы IункIыбзэ къэби хэлътэкъыми, и анэр лэжьакIуэ щыкIуэм унэбжэм баш пэщIигъэкъуауэ арат. Куэдрэ дыпэрытакъым: щэхуу пщIантIэм дыдыхьэри, ПIытIатIэ щхьэхуит къэтщIыжащ. Нэхъ гугъур къытпэщылът. Сэлэдинрэ Зауррэ щыпсэу унэщIэр инышхуэт икIи пут и хьэлъагъынщ жыпIэну IункIыбзэ къэбышхуэ фIэдзэжат. IункIыбзэIухыр уимыIэмэ, укъэсыжат.
АрщхьэкIэ дэ дынэхъ бзаджэжти, пхъэ пкIэлъейр зэпэтIыгъыу къэтлъэфри, унэм кIэрыдупсеящ, кIэлындор кIыхьым хуэзэ щхьэгъубжэм и гъунэгъуу. СыдэкIуейри щхьэгъубжэ плIимэ нэхъ цIыкIур IузгъэузэщIыкIри сыщIэпщхьащ, апхуэдэ дыдэу ди ныбжьэгъухэр абыкIэ къыщIэтшри, щхьэгъубжэр здыхуэтщIыжащ.
Ди гупыр ирикъужат иджы. ЩIалитхум тщIэн дгъуэтынтэкъэ?! Зэрыхабзэу, джэдкъазымрэ Iэщымрэ уэрамым дэдутIыпщхьэрт, гъунэгъухэм я хадэхэм къыхэжа къудей я пхъыр, къэбыстэр, бжьын цIынэхэр Iисраф ящIу.
ПщыхьэщхьэхуэкIуэ хъуауэ мурад тщIащ къуажэм зы километркIэ пэжыжьэ хъарбыз хьэсэм дыкIуэну. Жэщ къыттехъуэнкIэ зэрыхъунум зыри егупсысакъым. Къаз шырхэмрэ шкIащIэхэмрэ удз цIынэ къазэрыхуэтшэ гу цIыкIур здетшэжьащ.
Хъарбыз хьэсэм дынэсыху жэщ къыттехъуащ. Дунейр къигъэнэхуу уафэм мазэ хъуреишхуэ къитIысхьат, вагъуэ цIыкIу минхэр зэщIэпщIыпщIэрт. Сабэ гъуэгур абыхэм къытхуагъэнэхуу дыкIуэцIрокI. Ди хъуреягъкIэ цIыр-цIырхэмрэ шэдым хэс хьэндыркъуакъуэхэмрэ я макъхэм фIэкIа, псэ зыIут нэгъуэщI зыри щыIэтэкъым. АдэкIэ-мыдэкIэ жыгхэм жьындухэр къыхоплъ, укъагъэшынэжу. ПщIэнтIэпсыр еткъуэкIыу, жэщ ныкъуэм дынэсащ хьэсэм.
Хуиту ди закъуэу губгъуэм дызэритым щхьэкIэ, дызыщIэмыгупсысыжу Iэуэлъауэшхуэ къэдгъэхъурт. Хъарбыз хьэсэм дыщыхыхьэм, хъумакIуэ лIыжьым бийр къэблагъэ къыфIэщIщ, гужьейри, фочыр игъауэурэ Iуащхьэм дэжри, къуакIэбгыкIэм зыкъуигъэпщкIуащ. Абы фIэкIа хэмылъу, бгым кърилъэсэхыу лъакъуэ гъэувыпIэ имыIэжу губгъуэм щрикъухьа фIэкIа умыщIэну, ди пащхьэм илъ хъарбыз къуэлэнышхуэхэм щыщ тыншу ди гу цIыкIум къихуэр идгъэзагъэри, дыкъызэрыкIуа гъуэгум дытеувэжащ.
Нэхулъэр къызэкIэщIитхъырт. ИхъуреягъкIэ даущыншэщ, жэщым зыри къэмыхъуа хуэдэт. Къару лъэпкъ тхэмылъыжу, псоми ди щхьэр къыфIэхуауэ зыр адрейм иужь диту лъагъуэ псыгъуэм дрикIуэрт. Пщэдджыжьыпэм къызэщIэуша уэгунэбзум я уэрэдыр къызэрытхурашми нэхъ лейуэ дыкъигъэнэжэгужэртэкъым. КъуэкIыпIэмкIэ цIыплъу дыгъэр къыкъуэплъыну хунэсащ. ЦIыхухэм я Iэщыр хъупIэм къыщыдахум ирихьэлIэуи къуажэм дыкъэсыжащ.
Унэм дыдэмыхьэж щIыкIэ ди хъыбарыр япэ иту къэкIуат. КъызэрыщIэкIамкIэ, хъумакIуэ лIыжьыр апхуэдизкIэ дгъэшынати, дэ хъарбызыр къетлъэфэкIыхукIэ езыр къэсыжри, нэмыцэхэр жэщыбгым къытеуэу хъарбызыр ягъэукхъуэжауэ жиIэу къуажэм дэлъэдат. АрщхьэкIэ псоми къагурыIуат Iуэхур зытетыр.
Ди адэ-анэм зэи унэм дыщIаубыдэну иужь ихьэртэкъым, сыту жыпIэмэ ящIэрт, дауэ дымыщIами дыкъызэрыщIэкIуэсыкIыжынур. Ауэ абы ямыщIэр зыт: IункIыбзэIух лейр абыхэм зэращыдгъэпщкIурт. Апхуэдэ Iэмалыр щытхэмызагъэм, дахэкIэ дагъэIущмэ яфIэкъабылу къыдэпсэлъащ, нэхъыжьхэм дедэIуэн зэрыхуейм, дызэрымыкъуейщIеиным дыщIагъэдэIуащ. Я унафэ хэмылъу дяпэкIэ зыщIыпIи дызэрамыутIыпщынур хьэкъыу тпхагъэкIат.
Махуэ псом дыкъэпIэтIэуакъым, ди жейр иридгъэкъужыху. Нэхъыжьхэр куэдрэ дгъэдыхьэшхыжащ сабийхэм защызыгъэпщкIуа хъумакIуэ лIыжьым къыщыщIар жытIэжыхункIэ. Ауэ гъунэгъу щIалэ цIыкIухэм я кIэн къикIатэкъым: ахэр унэхэм щIаубыдэри, ар я тезыру махуэ зыбжанэкIэ щIагъэсат.
Илъэс куэд дэкIакъэ абы лъандэрэ?! Сабиигъуэ дахэ диIащ. Иджы дэ езыр дадэ дыхъужащи, дызэхуэзэхукIэ хъарбызыхьэ дызэрыкIуар Iэмал имыIэу ди гум къокIыж.
КIЭРАШЭ Михаил. ЗэзыдзэкIар БАГЪЭТЫР Луизэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2930.txt"
} |
Бзэм уи зэхуакум гъунапкъэ къыдинэркъым
Адыгэбзэм теухуа хъыбархэр зыфIэгъэщIэгъуэнхэм зэхахагъэнщ илъэс куэд хъуауэ адыгэбзэр зыдж профессор Коларуссо Джон и цIэр. США-м и президенту щыта Клинтон Билл Кавказ IуэхухэмкIэ и чэнджэщэгъу щIэныгъэлIыр щылажьэр Канадэм щыIэ Макмастер университетырщ. Иджыблагъэ щэнхабзэмрэ жылагъуэ Iуэхухэмрэ къыщыхэжаныкIа адрей цIыхушхуэхэм я гъусэу, ар кърагъэблэгъащ Мейкъуапэ дэт Адыгэ университетым хыхьэ Дунейпсо щIэныгъэ-къэхутакIуэ центрым онлайн IэмалкIэ иригъэкIуэкIа зэIущIэм.
Урысейм, Тыркум, Японием, Иорданием, США-м, Кавказ республикэхэм щыщ щIэныгъэлIхэмрэ студентхэмрэ хэлэжьыхьащ хэтхэр зэпэIэщIэу екIуэкIа щIэныгъэ конференцым. Япэ лекцэр утыку кърихьащ Коларуссо Джон. Профессорым и псалъэр теухуат адыгэбзэм и къежьапIэмрэ адыгэхэм я дуней тетыкIэр бзэм уэру зэрызэщIишамрэ.
ЗэIущIэр махуитIкIэ екIуэкIащ. Псалъэмакъыр нэхъыбэу зытеухуауэ щытар адыгэбзэмрэ адыгэ щэнхабзэмрэщ.
ЩэкIуэгъуэм и 11-м утыку кърахьащ «Пасэрей КъухьэпIэ Кавказыбзэр. Пасэрей индоевропеибзэр. КъежьапIэмрэ лъабжьэмрэ (Proto-North West Caucasian/Proto-Indo-European. Sources and origin) зыфIаща лекцэр.
ЩэкIуэгъуэм и 12-м ирагъэкIуэкIар нартхэм ятеухуат: «Нарт эпосыр адыгэхэм я щэнхабзэм и IункIыбзэщ» (The Nart Sagas as a cultural code of the Adyghe people).
«Дэнэ Прометей (Нэсрэн ЖьакIэ – ред. ) зыщыщыр?» - иратащ профессор Коларуссо упщIэ.
«Шэч хэлъкъым, - Кавказым», - къажриIащ щIэныгъэлIым.
ЕтIуанэ упщIэр Нарт эпосыр зеинкIэ хъуну лъэпкъхэм теухуат. Ар Кавказ лъэпкъ зыбжанэм зэIэпахыу щытми, япэ ирагъэщыр адыгэ-абхъаз IуэрыIуатэрауэ къажриIащ.
«Мыхьэнэ зиIэр Нарт эпосым Кавказыр зэрыщыту зэрызэпищIэрщ, щIыналъэхэм я зэхуаку гъунапкъэ къызэримыгъанэрщ», - аращ зэхуэзахэр зэакъылэгъуу зыхуэкIуа гупсысэр.
Лэжьыгъэр къызэзыгъэпэща Мэчэр Сусаннэ я мурадыр къазэрехъулIам топсэлъыхьыж: «ЗэIущIэр жьы щIэту екIуэкIащ. И жыпхъэкIэ ар ещхьт щIэныгъэлIхэр студент гупым щадэурэшэр зэхыхьэм. Мы Iуэхум мурад нэхъыщхьэу иIэр студентхэр щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм тегъэгушхуэн, хэпщIа хъунырщ. Ущием я нэхъыфIыр щапхъэрауэ зэрыщытыр хэти ещIэ, гъуазэ пхуэхъури тхыдэм хэлъхьэныгъэ хуэзыщI ЦIыхурщ. Абы къыхэкIыу, дызыдэплъейри лэжьыгъэмрэ гъащIэмрэ я пIалъэ зыщIэ, псалъэм папщIэ, Коларуссо Джон хуэдэу гулъытэ зэзышалIэ IэщIагъэлI гъэщIэгъуэнхэрщ. Ди егъэблагъэ тхылъым фIыщIэкIэ къыщыпэджэжым абы къытхуитхащ адыгэбзэм зыщIиша адыгэхэм я щIэныгъэ щIэинымрэ Нарт эпосым къыхэщ лIыхъужь образхэмрэ я философиемрэ иджыным и гъащIэр зэрытриухуар.
«А щIэныгъэлI щэджащэм и цIыху щIыкIэм ситхьэкъуауэ сыкъыхэкIыжащ зэIущIэм», - жеIэж конференцым хэлэжьыхьа псори зэпызыщIа журналист Панеш Саидэ.
Зи гугъу тщIы зэIущIэри абы ихъуреягъкIэ ежьа адрей лэжьыгъэхэри щекIуэкIар Адыгэ университетым и инджылызыбзэмкIэ факультетырщ, абы и лэжьакIуэхэри хэту. КъинэмыщIауэ конференцым и лэжьыгъэм жыджэру хэуващ Адыгэ республикэм ис IуэрыIуатэджхэри, Кавказым щыщ адрей щIыналъэхэм щыщ щIэныгъэлIхэри.
Пасэрей кавказыбзэхэм я гугъу щыпщIкIэ, Iэмал уогъуэт щэнхабзэ, бзэ зэмылIэужьыгъуэкIэ псалъэхэм я зэхуаку лъэмыж щызэпрыпшыну. ЗэIущIэм зигу хигъэхъуар щIэныгъэлIхэм я закъуэкъым. Хамэ къэралыбзэхэр щадж факультетым и студентхэм бзэ щIэныгъэлI цIэрыIуэм и гъащIэ гъуэгум ириплъэну, я упщIэхэм жэуап убгъуа езы профессорым къыбгъэдэкIыу зэхахыну Iэмал яIащ. Уэ пIурылъ анэдэлъхубзэм и къежьапIэ жыжьэм апхуэдэ хьэщIэ къыпхутепсэлъыхьыныр гъащIэр зэрыщыту лъэныкъуэ гуэркIэ зыунэтI щхьэусыгъуэщ. Абы нос бзэм и зэфIэкIыр.
КъызэгъэпэщакIуэхэм зэIущIэр къайхъулIауэ къалъытэ.
ЧЭРИМ Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2931.txt"
} |
Министрым ирегъэблагъэ
Къэбэрдей-Балъкъэрым спортымкIэ и министр Хьэсанэ Ислъамрэ Bellator 268 зэзауэ зэхэтхэмкIэ зи чэзу зэхьэзэхуэм щытекIуа Бырхьэм Мухьэмэдрэ иджыблагъэ зэIущIащ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм я Финикс къалэм щекIуэкIащ Bellator 268 зэзауэ зэхэтхэмкIэ зи чэзу зэхьэзэхуэ. Абы япэу утыку къыщихьащ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ спортсмен цIэрыIуэ, зэIущIэ куэдым щытекIуа ди лъэпкъэгъу Бырхьэм Мухьэмэдрэ США-м щыщ Уиллис Джалилрэ.
ЗэIущIэм и япэ Iыхьэм хухаха зэманыр и кIэм нэмыс щIыкIэ ар судьяхэм къагъэувыIащ. Адыгэ щIалэм и тепщэныгъэм пигъэувыфын зимыIэ американ зэуакIуэм зитын хуей хъуащ.
Иджырейм ипэкIэ мыпхуэдэ зэхьэзэхуэшхуэ Бырхьэмыр щыхэтар 2019 гъэм и шыщхьэуIурщ. АСА 97-м абы къыщыпэщIэтащ Бразилием щыщ спортсмен Родригес Сиро. Судьяхэр псори зэдэарэзыуэ зэIущIэм Мухьэмэд текIуэныгъэр къыщыхуагъэфэщауэ щытащ абы щыгъуи.
Уиллис нэхъапэкIэ иригъэкIуэкIа зэIущIэм щыхуэзауэ щытащ и лъэпкъэгъу Мендонк Майкон. Bellator 259 зэхьэзэхуэу мы гъэм и накъыгъэм екIуэкIар Джалил и текIуэныгъэкIэ иухащ.
Зэи къыхамыгъэщIа ди лъэпкъэгъум и дежкIэ иджырейр 14-щ.
Хьэсанэр чемпионым ехъуэхъуащ икIи къыдэщIхэр апхуэдэу и текIуэныгъэ инхэмкIэ иджыри куэдрэ игъэгуфIэну зэригуапэр жриIащ. ЗэIущIэм и гугъу щащIащ Бырхьэмым адэкIэ зызыхуигъэхьэзыр зэIущIэхэм, зыгъэсэныгъэхэр зэрекIуэкIым.
МЭЗКУУ Къан.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2932.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
Латвием и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
1699 гъэм Пётр Езанэм къыдигъэкIащ дэтхэнэ цIыху щхьэхуитми дзэм къулыкъу щищIэну Iэмал зэрыратым теухуа унафэ.
1775 гъэм Урысейм и гуэшыкIэщIэм теухуа унафэ къыдэкIащ – ар щIыналъэ 50-у гуэша хъуат.
1842 гъэм Урысейм и император Николай Езанэм Iэ щIидзащ Нева псым япэ лъэмыжыр телъхьэным теухуа унафэм.
1866 гъэм Къэбэрдейм мэкъумэшыщIэхэр пщылIыпIэм щрагъэкIащ.
1917 гъэм къалъхуащ къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэу, политик цIэрыIуэу, 1956 – 1985 гъэхэм КъБР-м и унафэщIу щыта Мэлбахъуэ Тимборэ.
1920 гъэм къалъхуащ совет футболист икIи гъэсакIуэ, СССР-м щIыхь зиIэ и тренер Бесков Константин.
1927 гъэм къалъхуащ кинорежиссёр цIэрыIуэ, сценарийхэр зытхыу щыта, СССР-м и цIыхубэ артист Рязанов Эльдар.
1928 гъэм къалъхуащ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Тыгъуэн Рашад.
1937 гъэм къалъхуащ журналист, тхакIуэ, АР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Багъ Нурбий.
1941 гъэм къалъхуащ композитор, АР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Натхъуэ Жанхъуэт.
1943 гъэм къалъхуащ композитор, УФ-м, АР-м, КъБР-м, КъШР-м я цIыхубэ артист, Абхъаз Республикэм щIыхь зиIэ и артист, АР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат Нэхей Аслъэн.
1958 гъэм къалъхуащ УФ-м и ХъумапIэ банкым и IуэхущIапIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым щыIэм и унафэщIу щыта, УФ-м щIыхь зиIэ и экономист Урысбий Хьэмидбий.
1980 гъэм къалъхуащ урысей биатлонист, дуней псом щэнейрэ и чемпион хъуа, Олимп Джэгухэм дыжьын, домбеякъ медалхэр къыщызыхьа, УФ-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Черезов Иван.
1988 гъэм къалъхуащ урысей спортсменкэ цIэрыIуэ, 2008 гъэм Пекин щекIуэкIа ХХIХ Олимп Джэгухэм псы есын спорт лIэужьыгъуэмкIэ я чемпионкэ хъуа, дуней псом енейрэ и чемпионкэ Ильченкэ Ларисэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Махуэм хуабэр градуси 2 - 3, жэщым щIыIэр градуси 3 - 2 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бзаджэм уи кIэ иубыдмэ, пыупщIи блэкI.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2933.txt"
} |
Исмел Псыгъуэ
1763 гъэм урыс дзэпщхэм Къэбэрдейр мафIэлыгъейм хадзащ. Дзэпщ къанлыхэм къагурыIуэрт: Къэбэрдейр Iэрыубыд умыщIмэ, Кавказыр уи лъэгу щIэбгъэувэфынукъым. Зыми и IэмыщIэ зралъхьэн мурад яIэтэкъым къэбэрдейхэм: игъащIэ лъандэрэ щхьэхуитт, я хуитыныгъэм папщIэ я псэ еблэжынукъым – ар я тхьэлъанэт ди лъэпкъым и нэхъыбапIэм. Черкасскэ унэцIэр къыфIащауэ урыс къалащхьэм дэс епцIыжакIуэхэр зэщэр нэгъуэщIт: урысыдзэр къагъэсэбэпурэ, Къэбэрдейр я IэмыщIэ зэрыраубыдэжынырт.
ЗэрыпхъуакIуэ зауэр зэщIэплъауэ, хэкум къихьэжащ ХьэтIохъущокъуэ Исмел. Къэбэрдей лъэпкъ хасэм и пащхьэ къыщыщыпсалъэм, Исмел ибзыщIакъым ди лъахэр гузэвэгъуэ зэрыхэхуар, гуп-гупурэ зэкIэщIэчауэ, адыгэхэр зыр адрейм едэIуэжыркъым, щхьэж и щхьэ къихьэр елэжь, дэтхэнэми зэрихуэр езым и фейдэ зыхэлъырщ.
Мыпхуэдэ псалъэ щыжиIащ Исмел лъэпкъ хасэм и пащхьэм: «Акъыл зиIэмрэ и хэкур фIыуэ зылъагъумрэ къыгурыIуэнщ дыщыунэхъуну махуэр къызэрыблагъэр. Дызымыпэлъэщынум дыпэуври, ди щхьэр хэтлъхьащ, ди пщIэр ехуэхащ. Апхуэдэ насыпыншагъэр зи лажьэр дэращ.
Ди акъыл зытехуэжыркъым дэ, абы къыхэкIкIэ ди лъэпкъри зэкъуэткъым. Псори зэзыгъэдэIуэн тхьэмадэ диIэжкъым, пщы щIалэхэр нэхъыжьхэм едэIуэжыркъым, я нэр щIалагъэм къыщепхъуэри, гу лъатэркъым ди лъэпкъым и кIуэдыжыгъуэр къызэрыблагъэм: щхьэпсыншэхэм я зэранкIэ, ди лъэпкъым къытохуэ ди гъунэгъухэм я губжьыр, дяпэкIи къытехуэнущ, абы дытетынумэ… Насыпыншагъэм фыхэхуауэ сыкъывихьэлIэжыгъащ зыгъэ сыкъыщыфхыхьэжам, ар къывгурыIуэжауэ гу лъыстэркъым ноби, къывгурыIуэжыным и пIэкIэ нэхъей фекIуауэ солъагъу. Зауэм къытхуихьам ищIыIужкIэ емынэ уз бзаджэм ди лъэпкъым и нэхъыбапIэр икIуэдыкIащ…
Фи фIэщ фщIы, пщIэ зыхуэсщI си лъэпкъэгъухэ, ди Iуэхур абы куэдрэ тет зэрымыхъунур. Сэ си нэкIэ слъэгъуащ, щыхьэти сытехъуэфынущ дызыпэува къэралыр къыщичыным зэрынэсам. ФызытеувыIэ, лъэпкъ насыпыншэ, фегупсыс дэр нэхърэ куэдкIэ нэхъ лъэщым дыпэлъэщынрэ дыпэмылъэщынрэ…»
Исмел и чэнджэщыр къабыл ящIакъым пщыхэмрэ лIакъуэлIэшхэмрэ я нэхъыбэм: шэсри сэшхуэрэ къамэкIэ ебгъэрыкIуащ урыс дзэпщхэм я зауэлIхэм. Топрэ мафIэкIэ къызэтракъутащ Къэбэрдейр Булгаков сымэ, Ермоловым кIэ къаритащ…
ХьэтIохъущокъуэ Исмел 1750 гъэм къалъхуащ, и адэм, Темрыкъуэ, и унафэти, урысыдзэм хыхьащ. Исмел лIыгъэ щызэрихьащ Урыс-Тырку зауэм (1787 – 1791 гъэхэм), Очаков къалэр къыщащтам щыгъуэ къызэрыхэжаныкIам щхьэкIэ Георгий орденым и 4-нэ нагъыщэр къратащ, полковник цIэр къыфIащащ. Пащтыхь Александр и нэфI къыщыхуэри, Исмел 1801 гъэм Бытырбыху яшащ, Къэбэрдейм и Iуэхур зэIубз зэрыпщIыфынум теухуауэ къечэнджэщын щхьэкIэ. Нэхъ иужьыIуэкIэ Исмел псыгъуэ и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Записки о беспорядках на Кавказской линии и о способах прекратить оные»; абы и пэIуэкIэ Исмел зэхилъхьакIэт «Краткое описание жителей горских Черкес», «Записка о жителях Кавказа» тхыгъэхэр – тIумкIи Исмел зыхущIэкъуар Къэбэрдейр зыузэщIыныгъэм и гъуэгум теша зэрыхъунырт.
ХьэтIохъущокъуэ Исмел 1812 гъэм дунейм ехыжащ.
Зыгъэхьэзырар Къэбарт Мирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2934.txt"
} |
Хэтыт ахэр - ХьэтIохъущокъуэхэ?
Сытыт ахэр зищIысыр? Сыт я псэукIэт? Сыт я IуэхущIафэт? Адрей куэдым ахэр сыткIэ къащхьэщыкIрэт? ЦIыхугъэкIэт? ЩIэныгъэкIэт? ЛIыгъэкIэт? МылъкукIэт? Дэнэ жылагъуэт ахэр зыдэсари? Куэдрэ абы щыпсэуат?
Тхыдэм къызэрыхэщымкIи, архивым щIэлъ тхылъымпIэ зыкъомым къызэрыщыгъэлъэгъуамкIи, я къуажэгъу куэдым къызэраIуэтэжымкIи, ХьэтIохъущокъуэхэ уей-уей жезыгъэIэ пщыуэ щытахэщ. Абыхэм ящыщ зыкъомыр Урысейм гурэ псэкIэ бгъэдэтащ, хьэлэлу хуэлэжьащ. КъызыхэкIа адыгэ лъэпкъым пэжу яхущытащ. Пащтыхь пщIантIэм ахэр дэтащ, хуиту щызекIуэу. Абы иригъэкIуэкIа зауэ куэдым жыджэру хэтахэщ, полковник, подполковник, нэгъуэщI офицер цIэхэр зэрахьэу. А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу, илъэс 300-м щIигъукIэ Урысей къэралыгъуэм и тепщэу щыта Романовхэ я унагъуэм мыбыхэм пщIэ къыхуащIырт. Абы и щыхьэтщ, къапщтэмэ, пащтыхь Александр II и къуэш пщышхуэ Михаил 1869 гъэм накъыгъэм и 7-м ХьэтIохъущокъуэхэ я унагъуэм хьэщIапIэ къэкIуауэ зэрыщытар.
Еджагъэшхуэ, щIэныгъэлI зыкъомым къызэрахутамкIэ, урыс усакIуэшхуэ Лермонтов Михаил и поэмэ хьэлэмэт «Измаил-бей» жыхуиIэр зытратхыхьар мы лъэпкъым ящыщ лIы щыпкъэщ. ХьэтIохъущокъуэхэ ящыщт адыгэ тхыдэм, бзэм, литературэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа ХьэтIохъущокъуэ Къазии…
А псом къыдэкIуэу абыхэм щIышхуэ яIыгъащ, мылъкушхуи ябгъэдэлъащ, иджырей Налшык парк хьэлэмэтыр яхэтыжу…
«ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIохъущыкъуэ Аслъэнбэч и къуэр (мыращ лъэпкъыр щыхэкIуэдэжым нэхъыжьу яIар) пщыуэ щытащ. Кърым хъаным и пхъур и щхьэгъусащ. Революцэм и пэкIэ абы иIащ шы лъэпкъыфIу 1.000, щIащIэ шыуэ 400, жэму 200, мэлу 800, бжэну 200, IэщIэвыщIэу 400. ЩIыуэ яIэщIэлъащ: Шэджэм куейм и деж гектар 4.000, Минвод и Iэшэлъашэхэм хуэзэу - гектар 3.000, Зеикъуэрэ Гундэлэнрэ я зэхуакум дэлъу - гектар 2.000, мэкъупIэу Бахъсэн аузым щаIащ -гектар 3.500, Къулъкъужынрэ Зеикъуэрэ я зэхуакум дэлъу - гектар 400. ЛIыщIэу 450-рэ яIыгъащ. Псыхуабэ, Нартсанэ, Владикавказ, Налшык, Мэздэгу, Киев, Минвод къалэхэм, Зеикъуэ, Гундэлэн къуажэхэм псэупIэ унэ щаIащ.
ПЩы цIэр зэрахьэ, лъэкIыныгъэшхуэ яIэ, мылъкушхуи ябгъэдэлъ щхьэкIэ, къуажэдэс нэхъыжьхэм жаIэжу зэрыщытамкIэ, ХьэтIохъущокъуэхэ цIыху дыджакъым, псом хуэмыдэжу я къуажэгъухэм я дежкIэ.
Абы и лъэныкъуэкIэ щапхъэ зыбжанэ къэпхь хъунущ. Абыхэм ящыщщ, къапщтэмэ, ХьэтIохъущокъуэхэ я гъунэгъу дыдэу псэуа БжьыхьэлI Темыркъан къиIуэтэжауэ щыта мы хъыбаритIыр.
Япэ хъыбар. ЩIыпIэ жыжьэ гуэрым кърашри, ХьэтIохъущокъуэхэ я пщIантIэ хуитышхуэм жыгыщIэ куэд щыхасат, ди лъэныкъуэмкIэ къыщыкIхэм яхуэмыдэу. Уэрамым дэзутIыпщыкIа си бжэн гупыр, щхьэрыутIыпщ хъури, а пщIантIэм дыхьащ икIи жыгыщIэ хасахэр Iисраф ящIащ, зэхагъухьащ, я щхьэкIэхэри пашхыкIащ. Iуэхузехьэу пщым и деж щылажьэ ди къуажэгъу гуэрым (я цIэ-унэцIэр къитIуэркъым) зэран хъуа бжэнхэр «гъэру» иубыдри, чэтым щIиубыдащ.
Зыкъомрэ къэту къекIуэлIэжа ХьэтIохъущокъуэр, гурыIуэгъуэу зэрыщытщи, Iуэхузехьэм еупщIащ езыр къэтыху и унагъуэмрэ къуажэмрэ къыщыхъуа-къыщыщIа IуэхухэмкIэ.
- Псори хъарзынэт, - жеIэр Iуэхузехьэм, пщыр къызэреупщIам и жэуапу, - ауэ Темыркъан и бжэн гупыр къищхьэрыуэри, пщIантIэм щыхаса жыгыщIэхэр Iисраф ящIащ. Ахэр чэтым щIэзубыдауэ щIэтщ, зыкъом щIауэ.
А хъыбарым едэIуа ХьэтIохъущокъуэм:
- КIуэи Iэщыр зейм етыж! - жиIэри пыупщIауэ унафэ ищIащ. Темыркъан бжэнхэр хъуакIуэ дигъэкIын хуейти, дигъэкIащ. Езы бжэнхэми, шхэн хуейти, жыгхэр ягъуащ. Уэ мыбы ущIыдэтыр абыхэм уакIэлъыплъын хуейуэ аращ, армыхъуамэ бзэ зимыIэ Iэщхэмрэ лажьэ зимыIэ Темыркъанрэ тезыр ятеплъхьэн хуейуэ аракъым…
ЕтIуанэ хъыбар. Къуажэм щыщ мэкъумэшыщIэ гуэр (и унэцIэр сщIэжыркъым, ди жагъуэ зэрыхъущи) мэз кIуат, унэ къригъэжьам ирихьэлIэн пхъащхьэ къишэну. ЗдэкIуэр псори зыхыхьэ, псоми паупщIурэ цIырхъ хъуа къуажэ мэзыртэкъым, атIэ щхьэхуэу пщым IэщIэлъ щIыпIэм итырт. КIуат, тIэкIу «зигъэгъуащэри». Гу зэщIэщIам тевэву пиупщIа пхъащхьэр икъузыжу здэщытым, «шокъу» жиIэу абы къыIууащ мэзыр зей ХьэтIохъущокъуэр, щакIуэ къыдиша хьэщIэ гупыр и гъусэу.
«Дыгъу» яубыдар къэукIытащ икIи къэгузэващ. Абы жиIэнур къыхуэгупсысыртэкъым, зэрызищIынури ищIэртэкъым.
- СлIожь, унэ тIэкIу пщIыуэ ара? - щIоупщIэр пщыр, и къуажэгъу лIым къыбгъэдыхьауэ.
- Арат… Къысхуэгъэгъу, кхъыIэ, къемызэгъ сщIащ.
- Къемызэгъ блэжьакъым. Мыбы уримыкъумэ, къытегъэзэжи, узыхуейм хуэдиз пхъащхьэ пыупщI… - Ар жиIэри, ХьэтIохъущокъуэр ежьэжащ…
ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм (иджы ЗеикъуэкIэ зэджэ къуажэм) къакIуэу (хэт ищIэн къэкIуэпауэ щытами?), ар здэщыс щIыпIэ дахэр набдзэгубдзаплъэу къызэхиплъыхьа фIэкIа пщIэнтэкъым «Измаил-бей» поэмэ цIэрыIуэр зи IэдакъэщIэкI М.Ю.Лермонтовым апхуэдизкIэ тэмэму икIи Iэзэу а щIыпIэм и пейзажыр къритхэкIати:
Бгым дыгъэпсхэм ящихъумэу
Зей жыг куэдкIэ къэхухьауэ
ЕгъэзыпIэ ящIа жылэр
Щыст, псы Iуфэм щикъухьауэ.
УсакIуэшхуэм зэритхыжымкIэ, лъэгъупыкъу къудейри мы щIыпIэм и деж егъэлеяуэ щыдахэт.
Абы дежым мызэ-мытIэу
Телъыджащэу, щхъуэкIэплъыкIэу
Лъэмыж дахэ пшэм хищIыхьырт.
УкIуэн папщIэ уафэ гъуэгукIэ
Зы бгым уикIыу адрейм...
Псом хуэмыдэжу мы пейзаж хьэлэмэтыр къуажэр зыгъэтIысауэ щыта ХьэтIохъущокъуэхэ я унэм, я пщIантIэм, я лъапсэхэм и деж икъукIэ щынэрылъагъут. Иджы интернат еджапIэр зэрыт, 1909 гъэм езыхэм ящIауэ щыта унэри здэщыта а щIыпIэм пэмыжыжьэу гупэмкIэ къит бгым дыгъэ бзийхэр щIэх дыдэ къатригъапсэркъым. Мывэжьхэм дэлъей-къелъыхыурэ икIи шыгъу хуэлIа Iэщым хуэдэу, нэпсейуэ Iуфэр зыбзеижу ежэх Бахъсэн псыри мыбы и дежым щыгъунэгъущ, къэрэгъул пэжым ещхьу, гупэмкIи щIыбагъымкIи къуажэм къыщхьэщыт бгыжьхэри мы куейм и деж нэхъ щызэхуокIуэжыр...
ЛIыгъур Чэрим.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2935.txt"
} |
Дейскэ - Мэртэзей
Нобэ Дейскэ къуажэр зэрыс щIыпIэм къэтIысын и пэ лъэгу псор дей мэзу, пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэри, псэуалъэ къызыхэпщIыкI хъунухэри иту, и лъэгур мывэкIэщхърэ псы къабзэ цIыкIу мэзым пхырыжу щытащ. Псы цIыкIур псынэпс къабзэу зэхэлъэдэжауэ арат.
А псори къалъытэри, жэмыхьэтхэр псы цIыкIум и Iуфэм IутIысхьат. Геодезист Чичагов Степан Къэбэрдей Инымрэ Къэбэрдей ЦIыкIумрэ теухуауэ зэхилъхьа географие картэм цIыху щыпсэу щIыпIэу къыщигъэлъагъуэм укъыщоджэ Мэртазэ къуажэр жэмыхьэт зыбжанэу зэхэсу. А лэжьыгъэр Чичаговым щигъэзэщIар 1744 гъэрщ (Кабардино-русские отношения в XVI – XVIII веках, стр. 173-175, Т.2, г. Нальчик, «Эль-фа», 2007). А картэм къыщыгъэлъэгъуащ Мэртэзейр.
НэгъуэщI илъэсхэри щыIэщ Мэртэзей къуажэм и къежьапIэу. Интернетым итщ 1740 гъэр; Ащыж Л.М. хъыбар IуэрыIуатэ къуажэм дэлъхэр и тегъэщIапIэу етх 1746 гъэр (Ащыж Л. М. «Мэртэзей къуажэм и тхыдэм щыщхэр» зыфIища тхылъым; Налшык, «Эль-ФА», 2004, с.7).
Чичаговым зэритхымкIэ, Дейскэ къуажэр жэмыхьэтиплIу зэхэту къогъуэгурыкIуэ, ауэ ахэр зы мазэм е зы илъэсым зэхэтIысхьакъым.
А зэманым лIакъуэлIэшхэм я псэупIэр щызрахъуэкIым я акъылэгъу – IупэфIэгъу лъэпкъхэри я гъусэу Iэпхъуэу щытащ.
Дейскэр иджы зэрыс щIыпIэм япэ дыдэу къитIысхьауэ щытар Жагъыщэхэщ, лъэпкъитху я гъусэу. Жагъыщэхэ я ужькIэ Дейпс Iуфэ къетIысылIащ Мэртазэхэ, лъэпкъиплI я гъусэу. Ещанэу, Къунжьей жэмыхьэту, Дейпс Iуфэм Мэртазэхэ пэмыжыжьэу къетIысылIауэ щытащ Къуныжьхэ, лъэпкъих я гъусэу.
Шыгуэней жэмыхьэтыр Деипс Iуфэм яужь дыдэу, еплIанэу къэтIысащ (Безрокъуэ, Шыгуанэ, псори зэхэту лъэпкъипщI зэгъусэу). Абы иужькIэ жэмыхьэтиплIыр зэхэтIысхьэжри, Мэртэзей къуажэ хъуащ.
1920 гъэм Къэбэрдейм Советскэ властыр щыува нэужь, Мэртэзей къуажэр ДейскэкIэ зэрахъуэкIащ. Дей псы цIыкIум, дей мэз итам тращIыхьри.
Дохъушокъуэ Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2936.txt"
} |
БЕШКЪЭЗАКЪХЬЭБЛЭР ЗЭРЫЧИЙЛЪЭРЫКІУЭ, УНЭПАКІУЭ КЪЭСИ ЗЭРЫГУАЩЭТІУРЭ
Адыгэбзэм щыщщ
И цІэр езым ещхьу екІуу икІи гъэщІэгъуэну Бешкъэзакъхьэблэ дэсащ зы цІыхубз – ДумэрданэтІас. Езыр Борэхэ япхъут, Мэршэнкъулхэ я нысэт. ЗэраІуэтэжымкІэ, и щІыкІэр ямылей пагагъ хэмылъу удэзыхьэхт, Іущт, и псалъэр бэм къалъыхъуэрт, къуажэдэс нэхъыжьхэми чэнджэщэгъу щащІи куэдрэ къыхэкІырт.
Гум губгъуэм ис къуажэхэр абы къимыІэпхъукІынкІэ Іэмал имыІэу псэзэпылъхьэпІэ щихуэм, къуажэм цІыхухъу ямыІэжыр ДумэрданэтІас тегъэщІапІэ ищІщ, къащІэхъуэ щІэблэр хъумэн зэрыхуейм тригъэчыныхьри, и дыщ къуажэр, БорейкІэ зэджэр, нэхъапэкІэ Фэндыкъуэ кІуэжауэ дэсти, къуэблыгущ, къыкъуэнащ, дэри псэупІэ тхуэхъунущ, жиІэри Бешкъэзакъхьэблэр абы кІуэуэ тІысыну нэхъыжьхэр къыхуезыджауэ щытар аращ. Жылэр апхуэдэу ихъума хъуащ ДумэрданэтІас.
ДумэрданэтІас ныбжьышхуэ къигъэщІащ, къыщІэхъуа цІыхубзхэми а нанэм и хабзэр я бзыпхъэщ хужаІэу апхуэдэт. И напщІэ телът и къуэм къыщІэхъуа зы къуэ закъуэмрэ пхъу пщыкІутІымрэ. Нэхъ гъэщІэгъуэныжращи, а щІалэ закъуэми къуитхурэ пхъу пщыкІутІрэ къыхуэхъуат. Апхуэдиз цІыхубзыр зэхэту плъагъуным гухэхъуэ къыуитым имызакъуэу, акъылрэ щІэныгъэкІэ уакъуэувэж хъуну апхуэдэ защІэ хъуат
ХьэтІохъущокъуэхэ я гуащэм зэхихащ ДумэрданэтІас и къуэрылъу цІыхубзхэм я хъыбарыр. Ехъуэпсащ абыхэм я Іущагъым, я губзыгъагъым, ХьэтІохъущыкъуейм къыдалъагъумэ хъуапсэ хъуащ гуащэр. Къуажэ зэхуэхусыр щекІуэкІ лъэхъэнэти, Бешкъэзакъхьэблэри зыхэтІысхьэж хъуну къуажэм хэплъэрт. ЛІыкІуэ ящІри, Наурызхэ ягъэкІуащ, жаІэ, къуажэгъуу дыщтэж, жаІэри. Наурыз и къуэр «Бжьэхъуэкъуейм фекІужи, зэгъусэу фыкъыхыхьэж», жиІэри щІагъуэу къеплъакъым, жаІэ. ХьэтІохъущокъуэхэ щыкІуэм,
«Си пщэкІэ зей лъэгущ,
ЛампІэжьыкъуэр къешкІуркІурмэ,
Аргъеикъуэр къошкІурэх, тІуащІэ зэвщ, жумыІэмэ,
Бешкъэзакъхьэблэу абдеж къэтІысыж», жиІащ, жаІэ, ХьэтІохъущокъуэ и къуэм, гуащэнанэм и чэнджэщкІэ.
Бешкъэзакъхьэблэхэри куэдрэ гупщысакъым:
«ТІури пщыми,
ХьэтІохъущокъуэхэ пщыщхьэщ,
ЩхьэегъэзыпІэ нэхърэ
ЗыгъэзапІэр нэхъыфІщ», жаІэри Бешкъэзакъхьэблэр ХьэтІохъущыкъуейм къэкІуэжащ.
ХьэтІохъущокъуэхэ я гуащэнанэр зэхъуэпса цІыхубзхэр къуажэм щыщ щыхъужым, цІыхубзхэр зы къэмынэу и уэрсэр, нэгъуэщІу жыпІэмэ, чэнджэщакІуэ хъуащ. Гуащэнанэр ирагъэхъуэхъу хабзэт сабий къызыхуэхъуахэми, ар и уэрсэрхэм зэблэкІыу якІэлъыджэрт, «хъуэхъубзэу зэкІэлъызгъакІуэхэм едзыгъуэ щІэщыгъуэкІэ фыкъыхэувэ», жиІэурэ. «Зы Мэршэнкъул къыфхэтмэ, зы уэрсэри фиІэщ», жаІэ хабзэщ.
ЦIыхубз дахэу, теплъэкIэ зэкIужу, щэныфIэу, IэпэIэсэу, унагъуэ Iуэхум хуэщIауэ апхуэдэт Мэршэнкъул зэшыпхъухэр. Куэд къащIэупщIэт, нэхъыбэжи къалъыхъурт. Зым иужьым иту зыр яшэурэ, зыр игъэдыщасэмэ, зым ар уасэу къыщIихыжурэ Хьэцу и шыпхъухэри ипхъухэри зэбгрыкIа хъуащ. «Сыт ухуэдэ, Хьэцу?» жаIэрэ къыщIэупщIамэ, «ДыфIкъым, дыIейкъым, ды-Мэршэнкъулщ» жиIэу щытащ жаIэ. А псалъэри нобэр къыздэсам зэрахьэ, ауэ и тхыдэ пэжым щыгъуазэр мащIэ дыдэщ.
АдыгэцІэ щІэупщІэ мащІэкъым. «Адыгэ псалъэ» газетым и щІэджыкІакІуэхэм гъэщІэгъуэн къащыхъуну къыщІэкІынщ а цІыхубзхэм я цІэхэри. «Пхъужь нэхъыжьхэр» Бэгъэгусэ, Асыху, ДанэтIас, Данэфо, НэхуритIэ, Хурмылэ, ЛэтIэ, Лабыху, Къанхурицэ, КъансиIэфI, ФIэрафIэ, КIулыху сымэт. «Пхъужь нэхъыщІэхэри» мыхэрат: Къангуащэ, Къансэрей, Муслъимэ, Лъостэхъан, Хъандусар, Сэрымэ, Мейгуащэ, ГуащэIэфI, Iэбэхунэ, Нэхушыр, Хуасэ, ТIасэцIыкIу сымэт. Мы цІыхубзхэм я адыгэбзэращ ХьэтІохъущыкъуейхэмрэ Щоджэнхьэблэхэмрэ зэхамыха ирихьэлІэмэ, «Бешкъэзакъхьэблэ бжьэпэ укъытекІауэ къыщІэкІынщ», щІыжаІар.
БэрэхуатIэ – езыр хужыбзэрэ тIатIэу зи ныбжьыр хэкIуатэу хуежьа бзылъхугъэ. «БлагъэзэгъэцIыхум къыщIаша цIыхубзхэр апхуэдизкIэ бэрэхуатIэти, защетшэкIым я IэплIэм дыкъищакъым», жаІэу гушыIэ зыхэлъ цIыхубз псалъэмакъым дыщрихьэлIащ.
БэрыкIуэхыр къыхуэкIуэн – мызэ-мытIэу щагъэтIылъам щамыгъуэтыжу кIуэд хьэпшыпым щхьэкIэ аращ жаIэр. Псом хуэмыдэу, Iэпхъуалъэ, мастэ, мастэкъуаншэ хуэдэхэм хуэгъэзауэ къапсэлъ.
Гуащэ пхъуантэ – зэрыджэгу гуащэм и щыгъын хуэдэхэр, ирахьэлIэ цIыкIуфэкIухэр щахъумэ дестэ.
ГуащэтIурэ – зэрыджэгу гуащэ лІэужьыгъуэщ; зейм чымпэ псыгъуэ кIыхь зыбжанэ къыхахри, тIууэ зэтралъхьэ, и хъуреипIэм деж фIапхыкIри, ар щхьэ мэхъу, псыгъуэ кIыхьу къызэрыщIидзым щхьэкIэщ щхьэтIурэ щIыжаIэр, мыдрей къэнар пкъыщи, зэрахуэIэрыхуэм хуэдэу Iэмрэ лъакъуэмрэ къыхагъэкIыжри, гуащэтIурэкIэ зэджэжри аращ. ГуащэтIурэри хъыдан гуащэм хуэдэу яхуапэ. Бешкъэзакъхьэблэхэрат гуащэтІурэ щІынкІэ Іэзэр. «Бешкъэзакъхьэблэм я гушыІэ уэрэду» къэнам ар щыжеІэ: «Бешкъэзакъхьэблэр зэрычийлъэрыкІуэ, унэпакІуэ къэси зэрыгуащэтІурэ», жиІэу. Илъэс дэсыж кърамыту унэ ирашэ хъыджэбз щіалэм кІэлъырагъэхьыж щыгъыным гуащэтІурэ тралъхьэу щытащ, «фэттар щІалащэщи, фыхуэсакъ», жиІэу ар къикІыу.
Гущхьэмэрычу зыгъэзэн – къэхъуари къэщIари умыщIэу гузавэм уиубыдрэ, зыхуэпхьыныр умыщIэу абы уигъэндэращхъуэу щытмэ, «мы си гущIэм гущхьэмэрычу зегъазэ», жаIэ.
Джырыдж – нэм щIэпщIыпщIыкIыу къыIуидзэ плъыфэ. Нэхъыбэм хужь, дыжьын, дыщэ плъыфэхэм хуэгъэзауэщ къызэрапсэлъыр. Щоджэнхьэблэхэм жыджэру зэрахьэ псалъэщ.
Дыщэ сырымэ – дыщэ къабзэ, щымыщ хэмылъу, жыхуиIэщ.
Елъэстэуэн – зэмыпэсын, зыгуэрым елъэпэуэн, жыхуиIэщ. Бзэм нэхъыбэрэ узэрыщрихьэлIэр шхыным епхауэщ, «ерыскъым уемылъэстауэ», жаIэ.
Есэбэуэн – тепIэнщIэлъыным е щыгъыным башкIэ е IэкIэ сабэр храгъэхумэ, есэбауэу аращ жаIэр.
ЗэхэцIыцIэн – цIыкIу-цIыкIуу зэтекъутэн, къэнар зэтегъэсхьэн. «Къуажэр сыт хуэдизрэ зэхамыцIыцIами, щIэрыщIэу я псэуалъэр зэрагъэпэщыжырт», къыхощ.
Куэтын гъулъыпIэ – чыр зэдадзурэ ящI гъуэлъыпIэ аращ зэреджэр.
КIэд – кIэ зимыIэ гурыщхъуэ упщIэкIэ уи щхьэр уэзыгъэужэгъу цIыхум щхьэкIэ «цIыху кIэдщ», жаIэ.
КIэдэвэж – щIыр ява нэужь, гъавэм и кум псыгъуэ цIыкIуу щIы Iыхьэ мыву къонэ, абы кIэдэвэжщ зэреджэр.
Курызэ – Iэпэ джэдыкIэ фIэкIа мыхъуу лы зыдэлъ псыхьэлывэ цІыкІум аращ зэреджэр. Курызэ щащIкIэ, «тхьэври лыри зыгуэр хъунт, курызэм IэфI щIэзылъхьэр шыбжиитхъуращ», жаIэурэ тхъу гъэвэжамрэ шыбжий плъыжьымрэ зэхагъажьэрт, дэ купщIэ хьэжа щыхалъхи къэхъурт. Щоджэнхьэблэм я шхыныгъуэщ. «Щоджэнхэ я хьэщІэнышпежьэщ» жыхуаІэр курызэращ.
Къэухьын – псалъэкIэ, упщIэкIэ щIэгъэнэн, щIэуфэн, жыхуиIэщ.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2937.txt"
} |
Адыгэ-абхъазхэр зыхьэхэм къатехъукIащ
Урым дунеяплъэ, XV лIэщIыгъуэм и кIэухым – XVI лIэщIыгъуэм и пэм псэуа Интериано Джорджио адыгэ-абхъазхэм я пасэрей лъэпкъыжьу къалъытэ зыхьэхэр щыпсэуа щIыпIэм топсэлъыхь:
«ЗЫХЬЭХЭР – апхуэдэущ а лъэпкъым урымыбзэкIи, алыджыбзэкIи, латиныбзэкIи зэреджэр. Тэтэрхэмрэ тыркухэмрэ абыхэм щатепсэлъыхькIэ, «шэрджэсхэр» жаIэ, езыхэр «адыгэкIэ» зоджэж.
Абыхэм яубыд щIыналъэм Танэ (Дон) деж щрегъажьэри, Киммерий Босфорым и лъэныкъуэкIэ ирикIуэ хы Iуфэм бгъэдэту Азием нэс зеукъуэдий. Иджы абы «Боспор», «Иоанн ЛъапIэм и хыдэуапIэ», «Забак хым (абы къикIыр – Танэ) и хыдэуапIэ» хужаIэ, пасэрей зэманым Мэуэт псыпцIэкIэ еджэу щытащ (иджы – Iузэв). ХыдэуапIэм ущхьэдэхмэ, абыхэм я щIыналъэр Бусси ныджэмрэ Фазис псыежэхымрэ нэсу хы Iуфэм ирокIуэ, абдеж Абхъазым, нэгъуэщIу жыпIэмэ, Колхидэм и гъунапкъэм щыгуохьэ».
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2938.txt"
} |
Зи вагъуэр нуру блэ
ЗэрытщIэщи, дэтхэнэ зы цIыхуми нэхъ лъапIэ дыдэу иIэр дамэ къытезыгъакIэ и унагъуэращ, мывэ къыру и щIыбагъ къыдэт, гуфIэгъуэхэр къыдэзыгуэш, гузэвэгъуэхэр къыдэзыгъэпсынщIэ и адэ-анэмрэ къыдалъхуахэмрэщ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, языныкъуэхэм щхьэусыгъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм къыхэкIыу я бынхэр Сабий унэхэм къыщыщIанэ дрохьэлIэ. Апхуэдэу нобэ нэхъ гъунэгъуу фэдгъэцIыхуну ди мурадщ адэ-анэм пэIэщIэу, абыхэм я хуабагъ хуэныкъуэу къэхъуа, НТВ каналымкIэ екIуэкI «Ты супер» проектым щытекIуа, урысейпсо, дунейпсо макъамэ зэхьэзэхуэхэм мызэ-мытIэу Гран-при къыщызыхьа зэфIэкI зиIэ уэрэджыIакIуэ ныбжьыщIэ Анкудиновэ Дианэ.
Дианэ КъуэкIыпIэ Жыжьэм хыхьэ Арсеньевэ къалэм 2003 гъэм щIышылэм и 28-м къыщалъхуащ. Хъыджэбз цIыкIум къызэриIуэтэжымкIэ, къэзылъхуа анэр абы къыхуэгущIыIэт, удын къыщытрилъхьи щыIэу. Илъэсищ щрикъум Дианэ сабий унэм къыщыхутащ. Абы щылажьэ Поник Иринэ сабий дыгъэм и гур кIэрыпщIащ икIи ар ипIыну къыIихащ. Ауэ, Дианэ лей къезыхыу щыта и анэр зэманми щыщимыгъэгъупщэм щIэлъэIуащ нэгъуэщI щIыпIэ псэупIэ ящIыну. 2012 гъэм унагъуэр Тольятти Iэпхъуащ. Дианэ зэрыжиIэмкIэ, къэзылъхуа и анэр зыхэт пщIыхь Iейхэр иджыри къыздэсым елъагъу. Апхуэдэхэм деж хъыджэбз цIыкIум психологыр къыдоIэпыкъу. Хъыджэбзым анэу къилъытэр ар зыпIыжа, лъагъуныгъэкIэ, гулъытэкIэ, гуапагъкIэ къыхуэупса Иринэщ.
Унагъуэр Тольятти щыIэпхъуа 2012 гъэм Дианэ и анэм ишащ къалэм ЩэнхабзэмкIэ и унэм щылажьэ «Мелодия» студием. Хъыджэбз цIыкIур и гъэсэн хъуащ Вовк Светланэ. Дианэ макъамэм щиIэ зэфIэкIхэр къызэкъуихынымкIэ, Тхьэр къызэрыхуэупса зэфIэкIыр и фIэщ хъунымкIэ и егъэджакIуэр къыдэIэпыкъуащ. Хъыджэбз цIыкIум япэщIыкIэ къалэм и уэрэджыIакIуэ ныбжьыщIэхэм я зэпеуэхэм, иужькIэ урысейпсо зэхьэзэхуэхэм, иджы дунейпсо зэхыхьэхэм и зэфIэкI щеплъыж хъуащ. Хъыджэбз цIыкIум и макъ гуакIуэр зэхэзыххэмрэ къэпщытакIуэхэмрэ телъыджэ ящыхъурт. Аращ абы и анэ Иринэрэ и егъэджакIуэ Светланэрэ япэ каналым и «Голос. Дети» программэм Дианэ и зэфIэкI щеплъыжыну и чэзууэ 20I6 гъэм къыщIалъытар. Къыхалъхьа Iуэхум Дианэ занщIэу арэзы техъуащ, сыту жыпIэмэ къэрал псом и цIэ щигъэIунымкIэ ар IэмалыфIт. Ауэ, хъыджэбз цIыкIур проектым пхыкIатэкъым… ИужькIэ, наIуэ къэхъуащ Дианэ проектым и къэпщытакIуэхэм къыщIыхамыхам и щхьэусыгъуэр. Меладзе Валерий зэрыжиIамкIэ, апхуэдиз зэфIэкI зыбгъэдэлъ уэрэджыIакIуэ ныбжьыщIэм адэкIэ ахэр зэрыдэлэжьэнум теухуа упщIэм и жэуапым игъэгузэвауэ арат псори. Дауэ хъуами, Дианэ къызэрыхамыхар и жагъуэ хъуауэ зыми закъригъэлъэгъуакъым, атIэ псоми гукъинэж ящыхъуат ар къахуэгуфIэу къазэрыхэплъамкIэ.
2018 гъэм Дианэ и зэфIэкI щеплъыжащ адэ-анэхэм я нэIэм щIэмытыжу къэна ныбжьыщIэхэм НТВ телеканалымкIэ зыкъыщагъэлъагъуэ «Ты супер!» проектым. Абы жиIащ франджы уэрэджыIакIуэ Индилэ и «Derniere danse» уэрэдыр. Дианэ и утыку итыкIэмрэ и макъ дахэмрэ ятхьэкъуат къэпщытакIуэхэу Лазарев Сергей, Карауловэ Юлианнэ, Дробыш Виктор, Крутой Игорь сымэ. Iэнкун хъуа артистхэр къэтэджри щыту Дианэ Iэгу хуеуащ. Апхуэдэу Дианэ и вагъуэр къэунэхуащ икIи быдэу мурад ищIащ макъамэм и гъащIэр ирипхыну.
Макъамэм къыдэкIуэу зэфIэкI зиIэ хъыджэбз Iущыцэр сурэт щIынми дехьэх, театр гупжьейм хэтщ. 2017 гъэм Дианэ урысейпсо щIалэгъуалэ Дельфий джэгухэм дыщэ медалыр къыщихьащ. Ар пашэ щыхъуащ «Эстрадэ уэрэдхэр жыIэн» унэтIыныгъэм. 2017 гъэм Тольятти Нюшэ концерт щитам Анкудиновэ Дианэ сценэм иригъэблагъэри «Я твой ангел» уэрэдыр зэдыжаIащ. КърихьэлIахэм ар гукъинэж ящыхъуащ.
Дианэ Тольятти къалэм куэд щIауэ щыцIэрыIуэщ, щIэх-щIэхыу концертхэр щет, тIысыпIэ имыIэжу цIыхухэр зэхуишэсу. Крутой Игорь зэрыжиIэмкIэ, «Детская новая волна» зэпеуэм Дианэ Урысейм и цIэкIэ зыкъыщигъэлъэгъуэнущ икIи продюсерым хъыджэбз цIыкIур хуабжьу игъэгушхуащ Москва фэтэр тыгъэ къыщыхуищIри.
Хэт ищIэнт зэгуэр зи гъащIэр егъэзыхыгъуэу къыщIидза хъыджэбз цIыкIум и вагъуэр къэунэхуну икIи апхуэдэу нуру цIыхухэм яхуэблэну! Дианэ и гъащIэмрэ и ехъулIэныгъэхэмрэ анэ псори къыхуриджэ пэлъытэщ сабийхэр хыфIамыдзэну зыщIигъэгупсысыжыну.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2939.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
ЕгъэджакIуэ мелуанищым нэблагъэ
2017 гъэм къызэрабжамкIэ, Китайм исщ цIыху мелард 1,4-рэ хуэдиз икIи щыпсэухэм я бжыгъэмкIэ дуней псом бжьыпэр щызыIыгъыр аращ.
Иужьрей илъэсхэм а къэралым гулъытэ хэха хуищI хъуащ егъэджэныгъэм. Илъэс блэкIам и кIэм ирихьэлIэу КНР-м цIыхухэм щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ и министерствэм къита бжыгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, а къэралым щолажьэ егъэджакIуэ мелуанищым нэблагъэ. ЕгъэджакIуэ мелуани 2,5-рэ хуэдиз пэщIэдзэ, курыт школхэм, мин 420-м щIигъур сабий садхэм щолажьэ. ЕгъэджакIуэ псоми я процент 58,3-м я ныбжьыр илъэс 40-м фIэкIыркъым.
Гулъытэ хэха зыхуащIхэм ящыщщ нэхъ хуэмыщIауэ псэухэр зыдэс жылэхэр. Я щIэныгъэ программэм ипкъ иткIэ, егъэджакIуэ мини 10 ягъэкIуащ абы и лъэныкъуэкIэ нэхъ зытегузэвыхь щIыпIэхэм. Апхуэдэ къалэхэм, къуажэхэм щыпсэухэм я щIэныгъэм хагъэхъуэнымкIэ Iэмал псори къыхузэрагъэпэщ, а щIыпIэ пхыдзахэм еджапIэ нэхъыщхьэхэр къэзыуха IэщIагъэлIхэр ягъакIуэ. ЖыпIэнурамэ, къэралым нэхъри зегъэужьыным лъабжьэ быдэ къыхузэрагъэпэщ Китайм и иджырей унафэщIхэм.
Жейм мыхьэнэшхуэ иIэщ
ЦIыхухэм я Iуэху еплъыкIэхэр зэгъэщIэнымкIэ урысейпсо центрым къызэритамкIэ, ди къэралым щыпсэухэм я процент 40-р жейкIэ иримыкъуауэ къотэдж пщэдджыжь къэс.
IэщIагъэлIхэм къызэрабжамкIэ, зы тхьэмахуэ зэхуакум къриубыдэу цIыхум сыхьэт 16 хуэдиз и жеигъуэ зэманым щыщу хурикъуркъым. Дэтхэнэ цIыху балигъри зы жэщ-махуэм къриубыдэу сыхьэтиблкIэ жеин хуейщ. Зи ныбжь нэхъ хэкIуэтахэр сыхьэтихми ирикъунущ.
ЦIыхур жейкIэ иримыкъуным гу-лъынтхуэ узыфэхэр къыхэкIынкIэ хъунущ. СыхьэтитхукIэ фIэкIа мыжейхэм лъыдэуей, фошыгъу узыфэхэр къахуэкIуэнкIэ шынагъуэщ, я иммунитетыр нэхъ тIасхъэ мэхъури, узыфэхэр нэхъ щIэх къаубыд, жаIэ дохутырхэм.
Тхьэмахуэм къриубыдэу къамыжея сыхьэт бжыгъэхэр зыгъэпсэхугъуэ махуэхэм ирагъэкъужу къалъытэ цIыхухэм.
«Ар IэмалыфIу зи гугъэхэр щоуэ, - жеIэ Москва дэт Япэ къэрал медицинэ университетым псантхуэ узыфэхэмрэ нейрохирургиемкIэ и кафедрэм и доцент, а еджапIэ нэхъыщхьэм къепхауэ лажьэ клиникэ сымаджэщ №3-м жейм и медицинэмкIэ и къудамэм и унафэщI Полуэктов Михаил. - Жеигъуэ блэбгъэкIа псори пхуригъэкъужынукъым. Апхуэдэу щытми, зыгъэпсэхугъуэ махуэхэм, Iэмал зэриIэкIэ, нэхъыбэрэ жеин хуейщ, тхьэмахуэ псом цIыхум и псантхуэм къытехьэлъахэр зыщхьэщихыжын щхьэкIэ».
Аращи, жейм мыхьэнэшхуэ иIэщ цIыхур узыншэу псэунымкIэ икIи абы хуэфащэ гулъытэ хуэдмыщIыныр щыуагъэшхуэщ.
НОБЭ
СПИД узыфэр зыпкърытхэм ящымымэхъэшэным и дунейпсо махуэщ
Гуапагъэ зэжеIэным и дунейпсо махуэщ
Граждан зыхъумэжыныгъэм и дунейпсо махуэщ
УФ-м Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэм и эксперт-криминалистым и махуэщ
Къэзахъстаным щагъэлъапIэ фIыщIэ щIыным и махуэр
Корее Республикэм и лъэпкъ махуэшхуэщ – щхьэхуит зэрыхъуар ягъэлъапIэ. 1919 гъэм къэралым и цIыхубэр къызэрыIэтри, Японием къыгуэкIауэ щытащ.
Босниемрэ Герцеговинэмрэ я щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
1555 гъэм Нострадамус (и цIэ дыдэр Мишель де Нотрдамщ) тхьэгурымагъуэм къыдигъэкIащ къэхъуну-къэщIэнухэр къыщигъэлъэгъуа и тхылъыр.
1565 гъэм Бразилием къыщызэрагъэпэщащ португалхэм я егъэзыпIэ - Рио-де-Жанейрэ зыфIащар.
1762 гъэм Урысейм и пащтыхь Пётр Ещанэм Iэ щIидзащ пщыхэм Iэмал имыIэу къэрал къулыкъу ящIэн хуейуэ яхуэзыгъэуву щыта хабзэр къутэжыным теухуа унафэм.
1790 гъэм США-м япэу щабжащ абы цIыхуу щыпсэур. Абы щыгъуэ къэралым ист цIыху 3929214-рэ.
1810 гъэм император Александр Езанэм Абхъазыр Урысейм къыхагъэхьэну унафэ ищIащ.
1869 гъэм химик цIэрыIуэ Менделеев Дмитрий пкъыгъуэхэм я таблицэ зэхэлъхьэн иухащ икIи ар къыдэгъэкIыным яужь ихьащ.
1873 гъэм Ремингтонхэ я фабрикэм (США) къыщыщIагъэкIыу щIадзащ зэрыбкIэ зэрытрадзэ япэ машинкэр. Ар къагупсысат Шоулз Кристоферрэ Глидден Джозефрэ.
1881 гъэм Урысейм и император Александр ЕтIуанэр яукIащ.
1947 гъэм лэжьэн щIидзащ Дунейпсо Валютэ Фондым.
1954 гъэм США-м Бикини щIыналъэм щигъэунэхуащ водороднэ бомбэр, мегатоннэ 15 зи лъэщагъыр. Абы щыгъуэ хэкIуэдат цIыху минхэр. Маршалловы хытIыгухэм я щIыналъэхэм абы щыгъуэ трихьа радиоактивнэ фIейхэм а щIыпIэхэм ущыпсэункIэ Iэмал зимыIэ ищIауэ иджыри къэс апхуэдэу щытщ.
1995 гъэм Москва, щыпсэу унэм и щIыхьэпIэм деж, щаукIащ теленэтынхэр езыгъэкIуэкIыу щыта Листьев Влад.
1996 гъэм Амур областым «Свободный» зыфIаща космодром къыщызэрагъэпэщащ. Ар 2007 гъэм зэхуащIыжащ.
2011 гъэм «Полицэм теухуауэ» Федеральнэ законым къару игъуэтащ.
1922 гъэм къалъхуащ Израилым и премьер-министру щыта, Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Рабин Ицхак.
1937 гъэм къалъхуащ композитор, дирижёр, СССР-м и цIыхубэ артист, Совет Союзым и Къэрал саугъэтыр зрата Догэ Евгений.
1938 гъэм къалъхуащ актёр, Украинэм и цIыхубэ артист Брондуков Борислав.
1944 гъэм къалъхуащ РСФСР-м и цIыхубэ артисткэ, УФ-м и Къэрал саугъэтыр зрата Купченкэ Иринэ.
1956 гъэм къалъхуащ УФ-м и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэ - УФ-м и Президентым КъуэкIыпIэ Жыжьэ федеральнэ округым щиIэ лIыкIуэ Трутнев Юрий.
1956 гъэм къалъхуащ Литва Республикэм и Президент Грибаускайте Даля.
1961 гъэм къалъхуащ Къэрал къулыкъущIэ, Курган областым и губернатору щыта Кокорин Алексей.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 6 - 9, жэщым градус 1 - 2 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Къуийм и пыIэ щыгъупщэркъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "294.txt"
} |
«Арго» кхъухьымрэ адыгэ-абхъазхэмрэ зэхуаIуэхур
Алыдж литературэр зыцIыхухэм зэхамыхыпIэ яIэкъым «Арго» кхъухьым исрэ Язон я кхъухьыпщу лIыгъэщIапIэ ежьа щIалэхэм я хъыбарыр.
Аргонавтхэр здэкIуа щIыналъэ Колхидэр Абхъаз щIыналъэм зэрыхуэзэр куэд щIауэ щэхужкъым. А пщыгъуэм и тепщэ IэIэтщ, Медеее егуэкIуа нэужь, Язон щыкъуадэ хуэхъуар. ЩIэныгъэлI куэдым къалъытэ адыгэ-абхъазхэм я къежьапIэри я лъэпкъыцIэри Медея и шыпхъу Киркэ деж къыщежьэу.
Аращ зи гугъу ищIыр пасэрей алыдж усакIуэ, бзэ щIэныгъэлI,
ди эрэм и пэкIэ 1295-1215 гъэхэм псэуа Родос щыщ Аполлоний»
«Милетский Дионисий «Арго» кхъухьым исахэм ятеухуа хъыбарыжьхэр» зыфIища япэ тхылъым щыжеIэ Киркэ IэIэтрэ Персей ипхъу Гекатэрэ я быну, Медее и шыпхъуу зэрыщытар. Абы зэритхымкIэ, Гелиос а щIыпIэм къуитI щиIащ, абыхэм я цIэхэр IэIэтрэ Персейрэт. Щхьэж хэгъуэгу зырыз къыIэрыхьащ: IэIэт – колххэмрэ мэуэтхэмрэ щыпсэу щIыпIэр, Персей – Таврхэм я щIыналъэр».
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2940.txt"
} |
ДыгъафIэ жылэщ, и сабий быныр тегуращ…
Адыгэбзэм щыщщ
ГуащэнэпIэс – щхьэгъусэм и анэнэпIэсыр нысэм зэрыхуэхъу.
ГъэплІэжын – зи псэ хэкIагъащIэр щызэрагъэзэхуэжкІэ, апхуэдэу жаІэ. Дунейм ехыжам и жьэпкъыпэр щIапхэри, и нэгум мыхъуу и щхьэм щэкIыщхьэ щабэ гуэр къытрапхъуэ. ПIалъэ-пIалъэкIэрэ къытрагъэзэжурэ, дунейм ехыжам и лъэм йоIусэ. ТхьэмыщкIэр дийуэ щыхуежьэкIэ, и нэгум нэхъыжьхэр йоплъэ. Зы медан гуэрым хуэзэу ар жаIэуи зэхыбох: хьэдэ нэпсыр щIокI, жаІэу. Мыбы иужь хьэдэм и нэгум тепхъуэ пІащІэ гуэр къытрапхъуэ, нэхъ Iуву зыгуэр телъами, ари трахри, и кIыхьагъым тещIыхьауэ щэкIыпхъэ хужь къытрапхъуэ, малъхъэдис и гущIыIум тралъхьэ. Хьэдэр ягъэплІэж, жаІэмэ, аращ къикІыр.
Гъэплъэхъун – гъэжэкъуэн.
ДжэдыкIэ фампIэ – джэдыкIэм телъ фэ. ХьэтІохъущыкъуейхэм «джэдыкIампIэ» жаІэ.
Дурмэчаучэ – делэIуделафэ. Бешкъэзакъхьэблэм я бзэм щыщщ.
Дурмэчач – дурмэчаучэм къикI дыдэр къокI. Щоджэнхьэблэхэм я къэпсэлъыкІэщ.
ЗэIэпыт – зэкIэлъыкIуэ, зым иужь зыр ит.
Зэзэн – щIыр мэзазэ, жаIэ. Зы гъэм гъавэр къытрахрэ къыкIэлъыкIуэ илъэсым зрагъэгъэпсэхумэ, апхуэдэу жаIэ.
ЗэпыщI – мэзыр е бгыр уэх е къуэ хуэдэу тIууэ зэпэщIэзыхым зэпыщIкIэ йоджэ. ЗэпыщIышхуи щыIэщ, зэпыщI цIыкIуи щыIэщ. ЗэпыщIышхуэм псы ирожэ. къуэр нэхъ бгъуэщ, псэущхьэ тIысыпIэу щытынкIэ хъунущ. ЗэпыщI цIыкIум батыргъэныр, удзлъэхъыцыр, къуацэр уэру щокI, пхыкIыгъуейщ, псыIэу щытщ.
КIэдыкIауэ І – нэхъыжьым и псалъэр и кIэ ныримыгъэгъэсу зэпымычу зэпызыуд, зи псалъэ къыдэзыIум щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ.
КІэдыкІауэ ІІ – сыт хуэдэ псалъэми гурыщхъуэрэ мыарэзыныгъэрэ тезыщIэ, щигъуэми щимыгъуэми сыт хуэдэ Іуэхури упщIэкIэ къэзыухь Нэхъыбэм аращ мы псалъэр зэращІэр.
Къэухьын – псалъэкIэ, упщIэкIэ щIэгъэнэн, щIэуфэн, жыхуиIэщ.
ПIастэгъашэ – ерыскъыфIэ, зи Iэнэ зэикI шхын щIэщыгъуэншэ мыхъу.
Пхъужьлъагъу – и дыщ пщIантIэ куэдрэ къемыкIуэлIэжыф, хамэ къуажэ жыжьэ яшауэ ис лъэпкъым ипхъухэр ялъэгъуну унэкъуэщ нысэхэр пхъужьым деж лъагъунлъагъу кIуэуэ щытащ, аращ «пхъужьлъагъу» жыхуаIэри. Бешкъэзакъхьэблэм «пхъужьгъэгуфIэ» жаІэ.
Пшапэнэгъу – дыгъэ тIысыгъуэмрэ жэщ хуэкIуэгъэмрэ я кум илъ пIалъэ.
ПщIэмыхь Iуэху – пщIэ зыпымылъ, фIыщIэ къызыпэмыкIуэн Iуэху. «ЖысIэм къедаIуи ухущIегъуэжынкъым, пщIэмыхь Iуэхущ, ухэмылъадэ», жаIэ.
Пщыдэхь умыщIынумэ, къызэкъуэх – зыгуэрым ямылейуэ ихъумэ хьэпшып е Iэмэпсымэ гуэрым щхьэкIэ, хэбгъэзыхьмэ, ар зейм зыхуигъэтIыгъуэр езы дыдэми имыщІэжу къуэлъмэ, гушыIэу жраIэ хабзэщ.
ПыIулэ – ищIэн имыгъуэту зэфIэлэлу дэт цIыхум щхьэкIэ гушыIэу жаIэ псалъэщ.
Пэлыгъуэ – узыфэ лIэужьыгъуэщ; сырымэ къыпщIихьэ зэIэпыту екIуэкIмэ, «пэлыгъуэр йолыбжьэ», жаIэ.
ТIатIэхъу – лIы ныбэф тIатIэшхуэм щхьэкIэ ауан щIэлъу жаIэ псалъэ.
Тегурэн – зи къуэрылъху-пхъурылъхухэр зэпщIэкIа, и кIэ къуащIэри яIыгъыу, и гущIыIуми ису ялъагъу цIыхум щхьэкIэ «дыгъафIэ жылэщ, и сабий быныр тегураи» жаIэ.
Техъушышэн – зыгуэрым техъущIыхьын, зэпымычу жьэкIэ шхын, зэпымыууэ зыгуэрым ешхыдэн, жыхуиIэщ. «Тохъушышэри, тохъушышэ, жьэмыгъэпсэхущ, сабийр сфIэпсэкIуэдщ», жаІэ.
Тхыныху – тхым къехыу бгъурылъ лыпцIэ.
Тхьэгъушауэ – КъалэкIыхьым ехыу ди къуажэ цIыхухъу зыбжанэ дэсащ, тхьэгъушауэкIэ еджэу. Ахэр пщIэкIэ урыс члисэхэм фIэлъ тхьэгъушхэм еуэрт, урыс жылэр я тхьэлъэIу, я зэIущIэ хуэдэхэм кърашалIэу.
УнэпакІуэ – унэ къэс, жыхуиІэщ.
УткIырыбжьэ – ерыскъым хэлъ ткIыбжьыр Iум ихьарэ имыкIыжыххэмэ, Iур мэуткIырыбжьэ, жаIэ.
ФадэмыкIуэ – фадэр зэмызэгъ, зыIузымылъхьэ.
Фал тхылъ – Iэзэ тхылъ; джэш зыдзри, дыуэ зытхри, къэхъуну-къэщIэнум теухуауэ щыплъэкIэ, здитхыхьыр фалщ. «Фал тхылъ уиджыкIакIи пхузэхэхынкъым абы зэхиджыхьа къомыр», жаIэ.
Хъурэщхьэрыуэ – Iэхъуэм ялъыщIэмыхьэу иужь къинэу зэбгрыхъукI Iэщым щхьэкIэ хъурэщхьэрыуэщ, жаIэ.
Хъытемых – зи нэчыхьыр ятхыу лIыр бгъэдэмыхьэ щІыкІэ зыщхьэщыукIуриикІам (зауэм, узым е нэгъуэщI щхьэусыгъуэм къыхэкIыу) хъытемых цIыхубзкIэ йоджэ.
Хьэбыхъу – хьэнтхъупс. Къалэдэсхэм къахьыжа псалъэщ.
Хьэжыбзу І – зи щхьэр плъыжь бзу лъэпкъ, урысыбзэкІэ «вьюрок» жыхуаІэращ.
Хьэжыбзу ІІ – щхъуэкIэплъыкIагъэ зыхэлъагъуэ дэтхэнэ зы бзу лъэпкъми апхуэдэу йоджэ.
Хьэжь-быжь – унагъуэм щIагъуэу щызэрамыхьэ, къуэдзэщхэм, хьэкуэщхэм щызэрагъэтIылъэкI хьэпшыпыжь.
Хьэжьэрыхъу – зи шхыдэри, зи кIий-гуори зэпымыууэ, сытым щхьэкIи зызышхыхьыж, хэт сыт къипсэлъми, зэIурыдзэсыкIыу жэуап зытыжым щхьэкIэ жаIэ.
ХьэкIурашэ – ныбжьыщIэ куэд зэхуэзыша, псэгъу зэхуэзыщIа цIыхубз.
ХьэкхъупIапIэ – уз лIэужьыгъуэщ, псыбыб ищIу щIыфэр къизыгъэлъэлъ узыфэ.
Хьэнтхъу-вынтхъу – мыхьэнэ зимыIэ, щыкъуей, цIыкIу-фэкIу.
ХьэщIыIущIей – къэгъази егъэзэкIи имыIэу цIыху щIыкIей.
ХэцIыцIыкIын – тІорысэ дыдэ хъуа шэнт, пхъэтIэкIу хуэдэхэм ирагъэщI зэщIэскъыскъэ макъ.
ЦIацIырэ – хьэцIэпIацIэ лъэпкъщ, урысыбзэкIэ «светляк» жыхуаIэращ. Адыгэбзэм цIацIырэ лIэужьыгъуэ зыбжанэ я фIэщыгъэм ущрохьэлIэ: цIау, цIыцIэ, лу, цІом.
Шаш – зи кугъуэм хужьгъэр трищIа, ауэ джэдыкIафэр зытемыхъуа джэдыкIэ. «ДжэдыкIэ пцIапцIи мыхъуауэ къутэжа джэдыкIэ шаш», жаIэ.
Шэджэлъаджэ – щитIэгъэни ишхыни зимыIэ, зыхуей зымыгъуэт тхьэмыщкIэ. «ИлъэсиблкIэ зэIэпыту екIуэкIа гъейм цIыхум ишхыни щитIэгъэни имыIэжу шэджэлъаджэ ищIати, и Iэр шияуэ лъаIуэу къуажэм къыдыхьэм къыдыхьэкIэ уеджэнутэкъым, къыдэужьгъэр жыпIэнут, куэдыщэ хъурти», жаІэ.
ЩIалэегъаджэ – егъэджакIуэ. Бжьэхъуэкъуейхэм я псалъэщ.
Щыхьэр шыбжий – бурш, жыхуаІэращ.
IэгуиуэкIэ къыхэуда хуэдизщ – жыжьэ нэмысын, куэдрэ къуэмылъын, жыхуиIэщ. «Умымейр зэпхьэлIэкIэ ууей хъун, IэгуиуэкIэ къыхэудам хуэдизщ, напIэдэхьеигъуэм пIэщIэкIыжынущ», жаІэ.
Iэпэрыгъажэ щIын – зыгуэр бжын, зыгуэр къэлъытэн.
IэутIэ – цIыхум и псалъэр къыбгуригъэIуэну хэту и Iэхэр дищIу къыщопсалъэкIэ, а Iэ зэригъакIуэм зэреджэр араш.
Iудэ-мыдэ – хуей-хуэмейуэ, фIэфІ-фIэмыфIу зыгуэр зыщIэм щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2941.txt"
} |
«Фокужьым» и кIуэдыкIар
Еуэри, бжьыхьэхуегъэзэкI хъуауэ, бийри ди щIыналъэм итхужыну тедгъэнэцIыхьауэ апхуэдэт. Апхуэдэ зы махуэу бгыщхьэ гуэр къэдубыдыжауэ зыдгъэпсэхуу дытест. Дытести, йоуэри, приказ къытIэрохьэ: «Бийм фебгъэрыкIуи, и Iэбэронэр фкъутэ!» - жиIэу иту.
Уи къару илъмэ, ар куэдрэ: зыкъыдоIэтри, Iэтакэм докIуэ.
Дежьа щхьэкIэ, куэд дэмыкIауэ, «Фоку» жыхуаIэ нэмыцэ истребителым хуэдэ зым дыкъегъэунэху. Дыкъегъэунэхури, пылимоткIэ къыттхэуэурэ хьэлэч дыкъищI щыхъум, сыт тщIэнт - ди пэзицэм къэдгъэзэжащ. Бгы нэпкъ дызэрысым пхъэхуей ин тетт и щхьэкIэр инрэ баринэу, лъагэрэ пшэм хэту. Мы ди щIыпIэхэм къыщыкIыркъым апхуэдэ жыгышхуэ! Апхуэдэ нэхъ къыщыкIыр Урысей пхащIэрщ. Илъэсищэм щIигъуа хъунт а пхъэхуеижьыр! «Фокужьым» зыщыдгъэпщкIун хуей щыхъукIэ, абы и щIагъым дыщIэтIысхьэрти дыщIэст. Сэмэлотыми дыкъилъагъуртэкъым, къеухми, жыг щхьэкIэ Iувым шэр къыпхыкIыртэкъым… УщIэсыну хуэдэ щыIэтэкъым, ауэ жыг щIагъым дыкъызэрыщIэкIарауэ, къыздикIари-къыздихуари дымыщIэу, истрибителыр къэсти, шэ къэуэжкIэ къытхэуэурэ, дыкъыщIихуэжырт. Жыгыр къилъэтыхьурэ дыщIимыгъэкIыу диIыгът. Приказыр срыв хъункIэ Iэпаснэ мэхъу. Сэри сызэгуоп. Сызэгуопри, кэмэндирым деж сокIуэри жызоIэ:
- Тэварыш кэмэндир, Iэлъпинистхэр бгы лъагэ-бгы задэм дэкIыу плъэгъуакъэ?
- Слъэгъуащ,- жи.- Сыт-тIэ иджы нэхъ узыхуейр абы щхьэкIэ?
- Сызыхуейрат, тэварыш кэмэндир, а Iэлъпинистхэр бгы задэм щыдэкIкIэ кIапсэ быдэ зэраIыгъыр пщIэркъэ?
- СощIэ.
- НтIэ, пщIэмэ, кхъыIэ, апхуэдэ кIапсэ метрэ щитI хуэдиз къысхуэгъуэт! – жызоIэри солъэIу.
- Сыт зэрыпщIынур?
- Плъагъунщ.
Йоуэри кэмэндирыр йожьэри, къысхуегъуэт апхуэдэ кIапсэ быдэ: «мыр зэрищIынур сыт мыбы, и натIэ иримукIэнумэ?» - жиIэурэ, гъумэтIымэурэ, къехьри къызет. Арати, мо кIапсэ быдэм и кIапэ лъэныкъуэр аркъэным хуэдэу зэрызодзэ, адрей кIапэ лъэныкъуэр пхъэхуей лъэдийм щызогъэлъадэ. Щызогъэлъадэ быдэуи, «Фокум» сежьэу сотIысыж. СщIэр къагурымыIуэу, сэлэтхэри ней-нейуэ къызоплъ. Сэмэлотри къакIуэркъыми сызэгуоп. Щымыхъужым, сокIуэри кэмэндирым солъэIу:
- ИIэт, дыгъакIуэ Iэтакэ! - жызоIэри.
Кэмэндирым мыарэзы-мыарэзыуэрэ кэмандэ етри, Iэтакэ докIуэ. Жыг щIагъым дыкъызэрыщIэкIыххэу истрибитилыр къос. Къосри, шэ къэуэжкIэ къытхэуэу щыщIидзэм, кэмэндирым «Нэзат!» - жеIэри къыдегъэгъэзэж.
«Фокум» зэрихабзэжьти, ди жыгыр къиуфэрэзыхьурэ, бгъэм ещхьу, пикировать ищIу щIидзащ. Сэри абы пикировать щищIым ирезгъэхьэлIэри, си аркъэныр згъэкIэрахъуэщ-згъэкIэрахъуэри, здзыщ аби, сэмэлот етам и пэм фIэзгъэхуащ. Нэмыцэ лотчикым ар щилъагъум, «ыI, саубыд!» - жеIэри, зиIэтыжыну хуожьэ, арщхьэкIэ пхъэхуейм епхащи, игъакIуэркъым: еIэху кIапсэр нэхъри щолъадэ. ИтIанэ жыгыр иричынкIэ хъуну Iуэхур абы щынэсым, «Алыхьыр согъэпцI, апхуэдэ жыг дыщэр сеплъу мо бзаджэнаджэм ирезгъэчым!» - жысIэри, кIапсэр субыдщ аби, секъум-сшыхьым, сыкъекъум-сшыхьурэ, «Фокужь» плъагъур къеслъэфэхри, дахэ цIыкIуу къэзгъэтIысащ.
Кэмэндирыр гуфIэнтэкъэ?! Къысщытхъури, апхуэдэ смекалкэ узэриIэм щхьэкIэ орденышхуэ къуезгъэтынщ жиIэри, тхылъ итхащ. Итха щхьэкIэ, мо зауэ гуащIэм тхылъыр здэкIуар Алыхьым ещIэ - кIуэдащ. КIуэдами, ягъэ кIынкъым: апхуэдэ Iэджэ хэкIуэдащ зауэм. Дэ дыщIэзэуар ордентэкъым - дыщIэзэуар ди щIыр тхъумэжыну арати - тхъумэжащ…
… НтIэ, арати, «Фокужьыр» ямыIэж щыхъум, нэмыцэр щтэри икIуэтыжащ: бетэмал, ди «Фокужь» мыгъуэр диIэжамэ, сыт хъунт, жаIэурэ.
Нало Заур.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2942.txt"
} |
Лъахэхутэ музей
Дзэлыкъуэ щIыналъэм и тхыдэ-лъахэхутэ музейм и хъыбарыфI куэдрэ зэхыдох, Iуэхугуъэ дахэхэр къызэрыщызэрагъэпэщым, цIыхухэм сэбэп зэрахуэхъум дыкIэлъоплъ. Музейм теухуауэ гъэщIэгъуэн куэд къыджиIащ абы и унафэщI Мэкъуауэ Хьэлимэт.
Къызэрыунэхуар
- Музейр Дзэлыкъуэ щIыналъэм и администрацэм и унафэщI Джатэ Руслъан и жэрдэмкIэ яухуащ. 2018 гъэм жэпуэгъуэм и 12-м къызэIутхащ ар. Тхыдэ къулей зиIэ, цIыху щэджащэхэр зи куэд Дзэлыкъуэ щIыналъэм и хъугъуэфIыгъуэхэр музей уимыIэу зэрыпхуэмыхъумэнур къилъытащ абы. Музейр къызэгъэпэщыным республикэ мылъкуи текIуэдакъым, езы щIыналъэм иIэ Iэмалхэр къигъэсэбэпыжри зэфIигъэуващ.
Хабзэм, тхыдэм, IуэрыIуатэм теухуащ
- Дзэлыкъуэ щIыналъэм теухуауэ щыIэ архивыр, тхыдэ хъыбархэр, щIыпIэ телъыджэхэм теухуа тхыгъэ щхьэхуэхэр, сурэт гъэтIылъыгъэхэр, хьэпшып зэхуэмыдэхэр зэхуэхьэсыныр, хъумэныр, цIыхухэм егъэлъагъуныр - аращ музейм и мурадыр. Республикэм, щIыналъэм, дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа цIыхухэм я япэ лъэбакъуэр щачащ мы щIыналъэм. Хэт гъуазджэм хэлъхьэныгъэ хуищIащ, хэт литературэм хэлэжьыхьащ, хэт щIэныгъэм гъуэгу щыпхишащ, хэт Хэку зауэшхуэм лIыхъужьу хэтащ. Абыхэм я гъащIэр джыжынымрэ щIэблэм щапхъэу едгъэлъагъунымрэ гулъытэ щхьэхуэ худощI. КIэщI-кIэщIурэ цIыху щэджащэхэм ятеухуа пшыхьхэмрэ зэIущIэхэмрэ къызыдогъэпэщ, Iуэхур зытедухуэхэм я благъэ-Iыхьлыхэр къыдогъэблагъэ. Ахэри гукъэкIыжхэмкIэ къыддогуашэ. Ди музейм щIэлъщ адыгэ хабзэм, тхыдэм, IуэрыIуатэм теухуа гъэтIылъыгъэ къулей. Ахэр, псалъэм папщIэ, егъэджакIуэхэми еджакIуэхэми я лэжьыгъэхэм къыщагъэсэбэп хъунущ. ЩIэныгъэ лэжьыгъэ ятхыу куэд къокIуалIэри, сэбэп дахуохъу. НэгъуэщI щIыналъэхэми къыщипсэлъыкI е къыщикI щыIэщ цIыхухэр. Мыбдеж щытхъумэхэм щыщ гуэрхэр зрагъэлъагъу, къагъэщхьэпэ. Тхыдэм, лъахэхутэ щIэныгъэм, адыгэбзэмкIэ дерсхэм къыщыбгъэсэбэп хъуну литературэ ди фондым и куэдщ.
Музейм щыдогъэкIуэкI республикэмрэ къэралымрэ щагъэлъапIэ махуэшхуэхэм хухэтх пшыхьхэр, дыхэтщ зэпеуэхэм. Иджыблагъэ дыхэтащ «Шедевры Территории Победы» дунейпсо зэпеуэм икIи «Щэнхабзэ щIэин» Iыхьэм дыщытекIуащ.
ХъугъуэфIыгъуэхэр щахъумэ
- Нэхъ тIорысэху и лъапIагъыр нэхъ ин хъууэ си гугъэщ хьэпшыпым. Сыту жыпIэмэ, ар зэманыжьым къыпхыкIащ – блэкIам теухуа хъыбар гуэри Iэмал имыIэу дыщIыгъущ. Музейм щыдохъумэ Къармэхьэблэ деж къыщыщIатIыкIыжа хьэпшып тIорысэ дыдэхэр: мывэ уадащхьэр (мывэ лъэхъэнэм и зэманщ), илъэс миниплIрэ ныкъуэрэ зи ныбжьу хуагъэфащэ пасэрей кхъуэщыныжьхэр.
Илъэсищэрэ ныкъуэрэ и ныбжьщ сэ езгъэджа Гындыгъу Резуан къыдита фащэ Iэщхьэпылъым, и анэшхуэм и анэр унагъуэ щихьэнум щыгъуэ тхыпхъэкIэ хидыкIауэ щытар. Къармэхьэблэ щыщ Гувэжыкъуэ Анатолэ къытхуихьа быргуэ-быргуэри яфIэгъэщIэгъуэнщ цIыхухэм. Жьы дыдэ хъуа гуэншэрыкъыр, шыгун етур, псы къызэрахьу щыта гуэгуэныжьхэр, жыр пыIэхэр. Дэтхэнэ хьэпшыпми хъыбар иIэщ. Адыгэм и псэукIэу щытар, IуэхущIафэу зэрихьахэр, щIым зэрытелажьэу, гъавэ зэращIэу щыта Iэмалхэр, Iэщым зэрыкIэлъыплъу щытахэр – куэд къаIуатэ. Зауэ зэман лъандэрэ яхъума сэлэт письмо щимэ цIыкIухэри щIэлъщ мыбы.
- ЦIыхухэм уакъытеувыIэмэ-щэ…
- ЦIыхухэм сакъытеувыIэмэ, япэу сызытепсэлъыхьынур Хэку зауэшхуэр зи нэгу щIэкIахэрщ. Дзэлыкъуэкъуажэ зэрыпхъуакIуэхэм щаубыдам щыгъуэ, Бабыгуей Жан къуажэ советым фIэлъ нып плъыжьыр къыфIихри, и унэ пкIэунэм щигъэпщкIуащ. Къуажэр хуит къэхъужыху ихъума ныпыр нэмыцэхэм къагъуэтамэ, езыри и унагъуэри ягъэкIуэдынут. А шынагъуэм ебакъуа бзылъхугъэр лIыхъужьу къызолъытэ. Тэшло Мурадин! Ар илъэс 14 фIэкIа хъуртэкъым, зэрыпхъуакIуэхэм Малкэ къуажэр щаубыдам. Нэмыцэ офицерым Малкэ шэщым адыгэшу щIэтыр Германием яхуну унафэ ищIат. Мурадин щIалэ цIыкIуитI и гъусэу ди зы партизаным щэхуу зыбгъэдишэри къелъэIуащ: шэщыбжэр ямылъагъуу Iуахыу, шыхэр яутIыпщыну. Мурадин щIыгъу щIалэ цIыкIуитIым дзыхь ящIакъым – шынащ. Мурадиным шыхэр жэщым игъэкIуасэри, Куржым ихуащ. Мазитхум нэблагъэкIэ (нэмыцэхэр дахужыху) абы шыхэр щигъэхъуащ. ЩIалэм къигъэзэжа нэужь, шы спортым хыхьащ, спортсмен хъуащ.
Музейм къекIуалIэхэр къыщоувыIэри куэдрэ зэпаплъыхь Махуэ Джэфар и сурэтхэмрэ абы теухуа дэфтэрхэмрэ зыфIэлъ плIанэпэр - I920 гъэхэм лъандэрэ яхъумащ ахэр. КIэмыргуейхэ Хьэмидрэ Къанэмэтрэ. ЩIалитIыр лэжьакIуэшхуэхэт. Хьэмид трактор бригадэм щыбригадирт, Къанэмэт тракторист нэхъыфIхэм хабжэрт. 1935 гъэм Москва мэкъумэш IэнатIэм пэрытхэм я зэIущIэ щекIуэкIыу, ахэр ираджэри, Лениным и орденыр къратауэ щытащ. Мы хъыбарыр нэхъри гъэщIэгъуэн щIохъукI зы Iуэхугъуэм: зэкъуэшитIыр мафIэгукIэ Москва къикIыжырт орденыбгъэу. МафIэгум деж цIыхугъэ къащыхуэхъуащ сэлэт гуп – я орденхэр ялъагъуу къабгъэдыхьагъэнт. ЗэрыцIыхуа нэужь, сэлэтхэм КIэмыргуей зэшхэм къыжраIащ дзэм къулыкъу щызыщIэ я къуэш ещанэми, езыхэм Ленин и дамыгъэр къыщыхуагъэфэща махуэм техуэу, лIыхъужьу дзэм къулыкъу зэрыщищIэм папщIэ дамыгъэ лъапIэ къызэрыратар. Дзэлыкъуэкъуажэ дэт сабий сад №I-м и унафэщIу куэдрэ щыта, пенсэ ныбжьым нэса нэужьи абы гъэсакIуэу щылэжьа Нэждафэ Валентинэ и гугъу сщIынут. Жьы дыдэ хъууэ дунейм ехыжыху зауэм хэкIуэдахэм я фэеплъ сынхэм якIэлъыплъащ ар – игъэкъабзэрт, зыхуей хуигъазэрт. Мис апхуэдэ лIыхъужьхэм я сурэтхэмрэ я дэфтэрхэмрэ дохъумэ.
НэгъуэщI щIыналъэхэм къикIыу хьэщIэ къытхуеблагъэмэ, Дзэлыкъуэ щIыналъэм ди ныпыр, гербыр, гимныр зыфIэлъ блыным бгъэдыдошэ япэу!
Интернетыр сэбэп мэхъу
- Пэжщ, къыдогъэсэбэп. Музейр щыдгъэлъагъуэ напэкIуэцIхэр щыдиIэщ «Facebook», «Одноклассники», «Вконтакте» интернет утыкухэм. Сурэт, дэфтэр, хьэпшып гъэщIэгъуэнхэр сурэткIэ къыдогъэлъагъуэ, ятеухуа гурыIуэныгъэ гуэрхэр, хъыбархэр щIыгъуу. ЦIыхухэр зыщIэупщIэнуIамэ, интернетым щыдиIэ напэкIуэцIхэм къытхуотхэ е къеблагъэнуIамэ, пIалъэмкIэ дызэгуроIуэ. Музейм щытхъумэ псори интернет напэкIуэцIкIэ, дауи, къытхуэгъэлъэгъуэнукъым. Ауэ, ар IэмалыфIщ, псалъэм папщIэ, хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм япыщIа дыхъунымкIэ, ахэр зыщIэупщIэхэм дапэджэжынымкIэ.
Гугъуэт Заремэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2943.txt"
} |
ЖыIэгъуэхэр
Уи Iэгу икIыр псапэщи, уи жып илъыр сабэщ.
ПIэхэнэу къэнам гъащIэр и мыгъуэщи, ажалым къелам и щIэщыгъуэщ.
Щхьэж ди дунейтетыкIэр гъуазэщи, цIыхум я къытхущытыкIэр ди дунейтетыкIэм зэрыщыгъуазэщ.
Тхьэвыр къыщагъэтэджынум, халъхьэ хабзэщ кIытэ. Бын гъэса къэбгъэтэджынумэ, хабзэм щIыгъу укIытэ.
«Къэсщтэнщ» жиIэу хамэ мылъку еIэбэр, мыгъуэ Iус хоIубэ.
ЩIыбагъкIэ убэрэ гупэкIэ убзэр зыIубыжыр и бзэрщ.
Бзэр лъэпкъым и псэщ, и лъапсэщ, блэкIамрэ къэкIуэнумрэ зэпызыщIэ кIапсэщ.
Жыг мыхъунур лъабжьэншэщ, лъэпкъ мыхъунур хабзэншэщ.
Сомым къыскIэлъигъакIуэ бэм сыхуэгъэныкъуи, си жып щыныкъуэм зыкъысщIэзыгъакъуэ мащIэм хуэныкъуэн сумыщI.
Дэр умыкъутауэ и кум илъыр къапщIэркъым, цIыхур умыгъэунэхуауэ и гум илъыр пщIэркъым. Дэ кунэфи цIыху гунэфи щыIэщ.
Сом къэблэжьмэ, уи жып изщи, псапэ блэжьмэ, уи гур изщ.
УатекIуэну къарукIэ псоми ухэмыт, хущIэкъу акъылкIэ ухъуну пэрыт.
Гугъуэтыж Артур.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2944.txt"
} |
Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ я къуэпсхэр
Тхыдэ гъуэгухэмкIэ
Ардзинбэ Вячеслав: Дэ сыт щыгъуи дызэгъусэнущ
Тхыдэтххэм, бзэхэр зыджхэм, этнографхэм, нэгъуэщI еджагъэшхуэхэм шэч къытумыхьэну сэтей къащIащ ди лъэпкъхэм я къежьапIэр зыуэ зэрыщытыр - ахэр хьэтхэм къазэрытехъукIар. Тхыдэм уриплъэжмэ, тыншу уолъагъу ди лъэпкъхэр зэрызэIыхьлыр. Абы щыхьэт тохъуэ тхыдэ, щэнхабзэ фэеплъхэр. Дэ быдэу къуэпскIэ дызэрызэпыщIар къыдгурыIуэн папщIэ, Абхъазымрэ адыгэ лъэпкъхэмрэ я щIыналъэхэм я топонимикэр зэдгъэщIэн хуей къудейуэ аращ. Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ яIэщ я зэхуэдэ фэеплъ – нарт эпосыр. Адыгэ хабзэмрэ апсуарэмрэ – ди лъэпкъ хабзэмрэ зэгъунэгъу дыдэщ. ИкIэм-икIэжым ди унэцIэхэри зэтохуэ.
Адыгэ лъэпкъхэр зэкъуэзыгъэувауэ щыта пщы Инал Абхъазым и щIыналъэм зэрыщыщIалъхьам дыщыгъуазэщ. Абы и кхъэр Инал-Къубэ зыфIаща щIыпIэм щыIэщ.
Кавказ зауэм и зэманым езыхэм я щхьэхуитыныгъэм зэгъусэу адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ зэрыщIэбэнар аргуэру щыхьэт тохъуэ ди зэкъуэшыгъэм. Ди жагъуэ зэрыхъущи, а зауэм ди лъэпкъхэм хэщIыныгъэ ин дыдэхэр къахуихьащ. Шапсыгъхэр, беслъэнейхэр, абазэхэхэр, натыхъуейхэр залымыгъэкIэ я лъахэм зэрырагъэкIам зэпэIэщIэ дищIащ. АрщхьэкIэ ди лъэпкъхэр хамэ щIыпIэхэми щызэрыIыгъащ: адыгэхэми абхъазхэми а щIыналъэхэм «шэрджэскIэ» къыщоджэ.
Совет властым и илъэсхэм ди лъэпкъхэр зэкIэщIэгъэкIыным теухуауэ Сталиным иригъэкIуэкIа политикэм, адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ зы лъэпкъым къызэрытехъукIар зэрабзыщIам дэ нэхъри зэпэжыжьэ дащIа хуэдэт, ауэ къэралым щыщыIэ жылагъуэ политикэ щытыкIэм зэрызихъуэжу, тхыдэ блэкIам, нобэрей зэманым, къэкIуэнум теухуауэ пэжыр жаIэу щIадзащ. Къэбэрдей щIалэхэу щэхэр езыхэм яфIэфIу къэкIуащ абхъаз щIыналъэр, абхъаз лъэпкъыр яхъумэну. 1992-1993 гъэхэм екIуэкIа зауэ хьэлъэм абыхэм зэбгъэпщэн щымыIэ лIыхъужьыгъэ къыщагъэлъэгъуащ. Мыбдеж къыщыхэдгъэщынщ щхьэхуитщIыжакIуэ зауэм и япэ махуэхэм къыщыщIэдзауэ Абхъазым зыхъумэжыныгъэмкIэ и штабым и Iэтащхьэу икIи Абхъазым и Президент Ардзинбэ Владислав и дэIэпыкъуэгъу нэхъ гъунэгъу дыдэу Къэбэрдейм щыщ полковник Сосналы СулътIан зэрыщытар. ИужькIэ ар Абхъазым зыхъумэжынымкIэ и министру ягъэуващ, абхъазыдзэм и генерал хъуащ.
Абхъазыр залымыгъэкIэ Куржым зэрыгуагъэхьар
1921 гъэм гъатхэпэм и 4-м Абхъазым Совет власть щагъэуващ. Абхъазым щыпсэухэм ар къалъытащ Куржы демократие республикэмрэ унафэ зыщI меньшевик партымрэ я бжьым лъэпкъхэр къыщIэзыгъэкI Iуэхуу. Илъэс 57-рэ и пэкIэ 1864 гъэм фIэкIуэдауэ щыта къэралыгъуэр игъуэтыжащ. Хамэ унафэ щIэмыт Абхъаз республикэ къызэрагъэпэщащ 1921 гъэм гъатхэпэм и 31-м.
Къэрал щхьэхуэм и хуитыныгъэхэр иIэу Абхъаз ССР-р хэтащ ССР-хэм я Союзыр къызэзыгъэпэщахэм, абы и лIыкIуэхэм 1922 гъэм и дыгъэгъазэм Iэ щIадзащ СССР-р къызэгъэпэщыным теухуа зэгурыIуэныгъэм.
Зэхуэдэ хуитыныгъэ зиIэ къэралхэу Куржымрэ Абхъазымрэ (ахэр а зэманым ЗСФСР-м хыхьэрт) Союз зэгурыIуэныгъэ зэращIылIащ. Апхуэдэ щытыкIэ щыIащ 20 гъэхэр иухыхукIэ – зы лъэныкъуэр (абхъазхэр) я хуитыныгъэхэм щIэбэну, нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ Абхъазыр союз республикэу щимыгъэтыну Куржым зэпымыууэ къытрикъузэу. Сталиным и властыр быдэ хъуа иужь, псоми зэращIэщи, лъэпкъ зэхущытыкIэхэм ятеухуа политикэм зэхъуэкIыныгъэ мыхъумыщIэхэр къыхыхьащ. Сталинымрэ ГССР-м и унафэщIхэмрэ къытракъузэри, I93I гъэм и мазаем Абхъаз ССР-м и Советхэм я съездым унафэ къищтэн хуей хъуащ автоном республикэ папщIэу Абхъазыр Куржым хыхьэным теухуауэ.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ Сталинымрэ абы и блыгущIэтхэмрэ Абхъаз ССР-р ягъэкIуэдыжащ. Абхъазым и Конституцэу I937 гъэм къащтам Куржым щигъуэтар автоном республикэм и статусырщ.
ИужькIэ СССР-м щекIуэкIа лъэпкъ-къэрал ухуэныгъэм къызэригъэлъэгъуащи, апхуэдэ Iуэхухэр хуабжьу зэран яхуэхъуащ лъэпкъышхуэхэмрэ лъэпкъ цIыкIухэмрэ я зэхущытыкIэхэм.
КъыбгъэдэмыкIыу хъунутэкъым
Абхъазыр автоном республикэм хуагъэкIуа иужь, Куржым ди щIыналъэм теухуауэ иригъэкIуэкI дэкъузэныгъэ политикэр нэхъри ткIий хъуащ. Куржыхэр ди лъахэм къэгъэIэпхъуэным теухуа политикэр щIэхуэбжьащ. Ар ягъэувыIакъым, уеблэмэ Хэку зауэшхуэм и зэманми. 1942 гъэм къызэрагъэпэщауэ щытащ «Абхъазпереселенстрой» IуэхущIапIэр. Абы Куржым и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм къригъэкIрэ куржыхэр зэрыкъуажэурэ Абхъазым къигъэIэпхъуэрт. Славян лъабжьэм тет абхъаз алфавитыр ягъэкIуэдыжри, куржы алыфбейм трагъэхьащ. Школхэм куржыбзэкIэ фIэкIа щрагъаджэртэкъым. ИпэжыпIэкIэ абхъаз лъэпкъыр ягъэкIуэдыжырт. 1939 гъэмрэ 1969 гъэмрэ цIыхухэр къыхатхыкIауэ щытащ. Абыхэм я зэхуакум дэт зэманым Абхъазым щыпсэу куржыхэм я бжыгъэм мин 70-кIэ хэхъуащ. Абхъазхэм къахэхъуар мини 5 къудейт. ГъэщIэгъуэнщ Сталинымрэ Бериерэ цIыху куэд щызэтраукIа лъэхъэнэмрэ дунейпсо тхыдэм щынэхъ лъыгъажэ дыдэу щыта Хэку зауэшхуэм и зэманымрэ Абхъазым щыпсэу куржыхэр апхуэдизу зэрыбэгъуар.
ЗэрыгурыIуэгъуэрти, абхъаз лъэпкъым, абы и цIыху пэрытхэм езыхэм къращIэр ягу техуэркъым. Сталиныр лIа иужь къэралым щытыкIэр къыщыщэбащ. А зэманым белджылы къэхъуащ абхъаз жылагъуэм иджыри къару зэрыбгъэдэлъыр. Абы къыхэкIыу илъэсипщI къэс абхъаз лъэпкъым зыкъиIэтырт ГССР-м иригъэкIуэкI политикэр имыдэу, абы къыхэкIыу РСФСР-м хыхьэну хуейуэ.
Куржы-абхъаз зэхущытыкIэхэр зыхуэдэр белджылы къищIащ абхъазхэм 1992-1993 гъэхэм ирагъэкIуэкIа зауэм. Абхъаз республикэм 1993 гъэм фокIадэм и 30-м игъуэтащ апхуэдизу гугъу зыдехьа хуитыныгъэр.
Зауэм и ужькIэ
Зауэм и ужькIэ къыкъуэкIа гугъуехьхэр 1994 гъэм нэхъри хьэлъэ хъуащ, япэ щIыкIэ Урысейм езым и закъуэ (Куржым къытрикъузэри) ди республикэм къыхуэгъэза тезыр Iуэхухэр илэжьри. ИужькIэ СНГ-м и къэралхэм я Iэтащхьэхэм къащта унафэхэм Абхъазыр ипэжыпIэкIэ дуней псом пэIэщIэ ящIащ.
АрщхьэкIэ ди цIыхухэр апхуэдэ гугъуехьхэм къызэфIагъэщIакъым. Зэрыбэшэчым икIи зэрыгуащIафIэм я фIыгъэкIэ хъума хъуащ. Къэгъэлъэгъуэн хуейщ а илъэсхэм УФ-м и щIыналъэхэм псапащIэ дэIэпыкъуныгъэ къыдатын зэрамыгъэувыIар.
Дызэныбжьэгъуным, дызэдэлэжьэным теухуа зэгурыIуэныгъэхэр КъБР-м, Тэтэрым, Башкирием, Адыгейм, Краснодар крайм етщIылIащ. Абхъазыр хагъэхьащ Кавказ Ищхъэрэмрэ Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэмрэ я республикэхэм, крайхэм, областхэм я ассоциацэм. Ар щIэгъэкъуэн хуэхъуащ гъунапкъэм нэхъ тыншу дызэпрыкIыным, щэнхабзэ, щIэныгъэ зэпыщIэныгъэхэм я мызакъуэу, мыхьэнэ ин дыдэ зиIэ экономикэ IэнатIэхэм дызэрыщызэдэлажьэм зедгъэужьыным.
Иджырей гъащIэр
Урысей Федерацэм худиIэ гъунапкъэ хабзэр къызэрыщэбам и фIыгъэкIэ иужь илъэсхэм Абхъазым и экономикэм нэхъ хуабжьу зиужьу щIидзащ. Псом хуэмыдэу сатум, курортым, туризмэм я IэнатIэхэм.
Абхъазым и экономикэм и лъабжьэщ мэкъумэш хозяйствэр. Абы увыпIэ нэхъыщхьэр щиIыгъщ цитрусхэр, шей, тутын гъэкIыным.
НаIуэу зэрыщытщи, Совет властым и зэманым Абхъазыр союзпсо курорту, зыгъэпсэхупIэу щытащ. Иужь илъэсхэм хэпщIыкIыу а Iуэхм курорт Iуэхум зеужь.
Абхъазым тенджыз кхъухь тедзапIэу тIу иIэщ: Сыхъумрэ Очамчирирэ. ГъущI гъуэгум зэпещIэ Урысеймрэ Закавказьемрэ.
Абхъаз лъэпкъым и гугъапIэхэр
Щхьэхуит хъуа абхъаз лъэпкъым демократие жылагъуэ еухуэ. Ар хущIокъу ди къэралым и дэтхэнэ цIыхуми захуагъэм тету пщIэ къыхуащIыну. Абы и фIэщ мэхъу Куржым зэрыщахъумэнур.
Езым и къэкIуэнур республикэм псом япэу зрипхыр Урысей Федерацэрщ.
Абхъазым и унафэщIхэм я плъапIэр республикэм и статусыр дуней псом къыщрагъэлъытэнырщ, иужькIэ Урысейм хыхьэнырщ.
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Куржым и унафэщIхэр, нэхъапэми хуэдэу, йогупсыс куржы-абхъаз къаугъэр къарум тещIыхьа IэмалхэмкIэ зэфIэгъэкIыным. Абы къыхэкIыу ди жылагъуэр сыт щыгъуи сакъщ, хьэзырщ. Мыбдеж къыщыхэгъэщын хуейщ УФ-м мамырыгъэр зэтезыIыгъэ и къарухэр зэрыщыIэм мыхьэнэ ин дыдэ зэриIэри. Абы и фIыгъэкIэ куржыхэр тегушхуэркъым ди щIыналъэм къихьэну.
Куржым и унафэщIхэм ялъагъуркъым дунейм нэгъуэщI Iуэхухэр зэрыщекIуэкIыр. Дунейпсо жылагъуэм къыгурыIуэу щIедзэ хамэ унафэ щIэмыт къэрал цIыкIухэри щыIэну зэрыхуитыр, ахэр лъэпкъхэр къызэтенэнымкIэ, абыхэм заужьынымкIэ шэсыпIэу зэрыщытыр. Зы къэралышхуэм нэгъуэщI къэрал цIыкIур пщылIыпIэм иригъэувэн папщIэ, дэIэпыкъухэри къыкъуокI, ауэ абыхэми, зэман докIри, къагуроIуэж я щыуагъэр. Къэрал цIыкIухэр зэрыщыIэр дунейр зауэ цIыкIухэм, терроризмэм щызыхъумэ къарущ.
Щхьэхуит дызэрыхъурэ илъэсипщI щрикъу гъэм къыдгурыIуащ нэхъыщхьэр – сыт хуэдэ гъэунэхугъэми бэшэчагъэм, лIыгъэм, къуэш дэIэпыкъуныгъэм укъызэрыхашынур. Дэ илъэсипщIкIэ зытIыгъащ. Ди хабзэхэр быдэ хъуащ, щIэблэщIэ къыдэкIуэтеящ.
Ди лъахэхэр зэрызэпыщIар
Кавказым щыпсэу лъэпкъхэр 90 гъэхэм тхыдэм нэгъуэщIынэкIэ еплъ хъуащ. Нэхъапэм цIыху мащIэм фIэкIа ямыщIэм жылагъуэ псор щыгъуазэ хъуащ. Псалъэм и хьэтыркIэ, адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ куууэ ядж я тхыдэм и къуэпсхэр, яку дэлъ зэпыщIэныгъэхэр. Къэралым къыщыхъуа жылагъуэ политикэ зэхъуэкIыныгъэхэм я фIыгъэкIэ адыгэ лъэпкъхэмрэ абхъазхэмрэ нэхъ быдэу дызэрыубыдыжыну Iэмал дгъуэтащ. Абы и щыхьэт белджылыщ Урысейм и лъэпкъхэм Абхъазым къыщхьэщыжыным теухуауэ 1992-1993 гъэхэм ирагъэкIуэкIа зэщIэхъееныгъэу цIыху куэд зыхэтар. Псом хуэмыдэу къыддэIэпыкъуащ адыгэхэмрэ абазэхэмрэ щыпсэу щIыналъэхэр.
КъБР-мрэ Абхъазымрэ я зэпыщIэныгъэхэм я гугъу щытщIкIэ, къыхэдгъэщын хуейщ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэу лъэпкъхэм Абхъазыр Куржым и Къэрал Советым и дзэхэм къыIэщIэгъэкIыжыным жыджэр дыдэу зэрыхэтар. Ди зэпыщIэныгъэхэм нэхъри заукъуэдиин папщIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ «КъБР-мрэ АР-мрэ зэныбжьэгъуным, зэдэлэжьэным теухуауэ» зэгурыIуэныгъэу 1995 гъэм Iэ зытрадзам. Абы еубзыху ди республикитIым я зэхущытыкIэхэр зыхуэдэр, абыхэм я унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэр. ИужькIэ Абхъазыр хагъэхьащ Кавказ Ищхъэрэмрэ Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэмрэ я республикэхэм, крайхэм, областхэм я экономикэ ассоциацэм.
БлэкIа илъэсипщIыр лъэхъэнитIу бгуэш хъунущ.
Абхъазыр ипэжыпIэкIэ дунейм пэIэщIэ щащIа зэманым Къэбэрдей-Балъкъэрым дэ псапащIэ дэIэпыкъуныгъэ къыдитырт, пщIэншэу къыщыддэIэпыкъурт егъэджэныгъэм и IэнатIэм, нэгъуэщIхэм.
Къыхэгъэщын хуейщ КъБР-м и унафэщIхэм сыт и лъэныкъуэкIи ди Iуэхур Урысейм щыпхагъэкIыну зэрыхущIэкъуар. Апхуэдэу ди телъхьэу къэуващ фи республикэм и жылагъуэ зэгухьэныгъэхэр, Дунейпсо Адыгэ Хасэр. Абы щыгъуэм нэхъыщхьэу щытар Абхъазым зауэм и шынагъуэр щхьэщыхынырт, абы къытралъхьа тезыр Iуэхухэр къэгъэщэбэнырт.
А мурадыр къайхъулIащ.
Абы и фIыгъэкIэ дэ дытепсэлъыхь хъунущ етIуанэ лъэхъэнэм. Абхъазым езым и къэрал университетым, нэгъуэщI и еджапIэхэм щигъэтIысхьэфащ УФ-м, пыухыкIауэ жыпIэмэ, КъБР-м щыщ щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ. Ди щIалэгъуалэр егъэджэнымкIэ къызэрыддэIэпыкъум папщIэ КъБКъУ-м пансионат Новэ Афон бэджэнду щратащ.
Апхуэдэуи Абхъазым щыхэкIуэда фи щIалэхэм я унагъуэхэм, я Iыхьлыхэм гъэмахуэ къэс ди деж зыщагъэпсэху.
НэгъуэщI Iуэху куэд идогъэкIуэкI. Абхъазтелерадиомрэ Къэббалъкътелерадиомрэ нэтынхэмкIэ зохъуажэ, республикитIым я газетхэр куэдрэ тотхыхь щIыналъитIым я псэукIэм.
Псори зыщыгъуазэ щхьэусыгъуэхэм къыхэкIыу зэкIэ зэтеухуа хъуркъым экономикэ, сату зэпыщIэныгъэ куухэр, ауэ си гугъэщ мыгувэу а IэнатIэхэм Iэмал инхэр къыщыкъуэкIыну.
Ардзинбэ Вячеслав, Абхъаз Республикэм и лIыкIуэу КъБР-м щыIа. 2003 гъэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2945.txt"
} |
ХьэтIохъущокъуэхэ зэрагъэкIуэдам теухуауэ
Илъэсищэм нэскIэ щыпсэуащ ХьэтIохъущокъуэхэ иджырей ХьэтIохъущыкъуейм. Иужьым, 1925 гъэм Нартсанэ къалэм Iэпхъуэжауэ щытахэщ. Абы икIри, борэным ирихьэжьа жьуджалэхэм хуэдэу, ахэр хэт Азербайджаным, хэти Куржым, хэти Тыркумэным, хэти нэгъуэщI щIыпIэхэм Iэпхъуауэ щытащ, я щхьэм щышынэжу, я псэм тегузэвыхьыжу.
Я гъащIэр гугъу-тыншми, Iей-фIыми, хьэлъэ-псынщIэми ХьэтIохъущокъуэхэ псэурт. Лажьэрт. Еджэрт. Шхэжырт. Ауэ…
1937 гъэр екIуэкIырт. Бжьыхьэ лъэхъэнэт. Жэпуэгъуэ мазэр иухырт, щэкIуэгъуэр къихьэрт, Ягодэ Генрих и пIэм иува Ежов Николай (тIури СССР-м Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ цIыхубэ комиссару лэжьащ, репрессие Iуэхур гуащIэ дыдэу ирагъэкIуэкIащ, социалист хабзэр я лэжьыгъэм къызэрыщызэпаудам икIи хейуэ цIыху куэд зэрагъэкIуэдам къыхэкIыу тIури яукIыжащ: зыр - I938-м, адрейр - 1940 гъэм) и «Iэщхьэлъащхьэр» дэгъэджэрэзеяуэ лажьэрт, къэралым и дежкIэ «мыдурыс» цIыхухэр къилъыхъуэу, игъэтIысу, игъэкIуэду.
А зэман ткIыбжьым Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и цIыхубэ комиссариатри и Iэр зэтедзауэ щысакъым. Къапщтэмэ, абы иригъэкIуэкIа оперативно-следственнэ хуэIухуэщIэхэм япкъ иткIэ, Баку къалэм къыщагъуэтри, Налшык къашэжауэ икIи ягъэтIысауэ щытащ ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIохъущыкъуэ Аслъэнбэч и къуэр и къуэхэмрэ и къуэшым и къуэхэмрэ щIыгъуу.
Iуэхухэм къызэрыхэщымкIэ, мыхэр яубыдыным лъабжьэ хуэхъуар Зеикъуэ къуажэм щыщ колхозхэт гуп 1935 - 1936 гъэхэм сэхуран дагъэ ящэну Баку щыкIуам, ХьэтIохъущокъуэхэ ящыщ гуэрхэм яхуэзауэ икIи Совет властымрэ зэгухьагъащIэ колхозхэмрэ яхуэгъэзауэ абыхэм ирагъэкIуэкIа псалъэмакъырщ, гурыIуэгъуэу зэрыщытщи, щхьэусыгъуэр нэгъуэщIхэми.
ФIэщщIыгъуейщ колхозхэт гупым (зыбгъупщIым зэрыщхьэдэх щIагъуэ щыIэтэкъым) гужьгъэжь гуэр хуаIэу ХьэтIохъущокъуэхэ яхуэпсэлъауэ. Псалъэмакъ гуэр абыхэм я Iыхьлы, я ныбжьэгъу, я хэгъэрей, я къуажэгъу гуэрхэм я деж щрагъэкIуэкIами, шэч хэмылъу, ар зытеухуауэ щытар ХьэтIохъущокъуэхэ зэрыпсэу икIи абыхэм зэрыхуэзар зэрафIэгъэщIэгъуэнырт. Ауэ щыхьэт хьисэпу органхэм щраджэм, абыхэм къаIуэтэн хуей хъуащ я хуэзэныгъэмрэ зэдрагъэкIуэкIа псалъэмакъхэмрэ «цырыцу» зэпкърыхауэ.
«Жыджэру пащтыхьым игъэува хабзэхэмрэ муслъымэн динымрэ зэрыщытхъум, властымрэ колхоз строймрэ яхуэгъэзауэ контрреволюционнэ къызэпыудыныгъэ лэжьыгъэ зэрыригъэкIуэкIым къыхэкIыу ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIохъущыкъуэ Аслъэнбэч и къуэм и унафэр укIкIэ щIэн»…
Апхуэдэ унафэ а махуэ дыдэм тращIыхьауэ щытащ абы и къуитIми: Мысострэ Исмэхьилрэ. Унафэр етIуанэ махуэм жэщым сыхьэт 21-м ягъэзэщIащ.
ХьэтIохъущокъуэ Хьэсэн Алджэрий и къуэмрэ ХьэтIохъущокъуэ-Къаплъэн Жамболэт Алджэрий и къуэмрэ я гугъу пщIыуэ щытмэ, япэрейм и унафэр а гъэ дыдэм дыгъэгъазэм и 9-м, етIуанэм ейр - 1938 гъэм щIышылэм и I5-м ящIауэ щытащ. Унафэр жэщыбгым (сыхьэт 23.00, сыхьэт 21.00-м) ягъэзэщIауэ щытащ, зэрызэкIэлъыкIуэм хуэдэу.
Мис апхуэдэу кIуэдыжащ Измаил-бей и лъэпкъыр. Ар гуузщ. ГущIыхьэщ. Псом хуэмыдэжу гущIыхьэщ зи дуней тетыгъуэ, зи дахэгъуэ щIалэхэр. Ахэр революцэр къыщыхъуам хэт илъэс зытхух, хэт мазэ бжыгъэ фIэкIа хъуатэкъым, хэти къалъхухатэкъым. Я адэхэр къуаншами, мыбыхэм щIэпхъаджагъэ ялэжьатэкъым къэралым хуэгъэзауэ, жьэкIэ зыгуэр жаIами.
ЩэщI гъэхэм я напэкIуэцIхэм ящыщ зы къызэбгъэдзэкIыжмэ... ПцIы хэмылъу, а напэкIуэцIым лъы бжьыгъэ телъщ. Ауэ тIощI, щэщI, плIыщI гъэхэм я тхыдэм и напэкIуэцI псори бжьыгъэ зэфэзэщу икIи фIыцIэ защIэу щыткъым, языныкъуэ тхыдэтххэм, философхэм, тхакIуэхэм, журналистхэм, юристхэм, политикэ унафэщIхэм (гъэщIэгъуэнракъэ, зэман щIагъэлъэлъым икIи пхъэнкIийм хакухьым и фIыщIэкIэ, абыхэм гъуэгу ягъуэтащ, щIэныгъэ нэхъыщхьэ зыIэрагъэхьащ, къулыкъу хъарзынэхэри къыIэщIалъхьащ) зэрыжаIэ, зэратхым хуэдэу.
Хьэуэ! НапэкIуэцI хужь икIи къабзэ куэд а гъэхэм яхэтащ. Къэралым и дэтхэнэ щIыпIэми хуэдэу, ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм (Зеикъуэм) ар щынэрылъагъущ. Iэ тедзэжыкIэ зымыщIэу, тхылъымпIэм Iэпхъуамбэр тезыгъауэу щытахэр еджэфу икIи тхэфу есауэ щытащ. ИужькIэ абыхэм я щIэблэхэм щIэныгъэлI, IэщIагъэлI, къэрал лэжьакIуэ, дзэзешэ хьэлэмэтхэр къахэкIахэщ. Абыхэм куэду яхэтщ щIэныгъэхэм я кандидатхэр, докторхэр, генерал цIэрыIуэ, дохутыр, егъэджакIуэ Iэзэхэр, тхакIуэ зыкъом, инженер куэд, нэгъуэщIхэри.
Экономикэм ину зиужьауэ щытащ а лъэхъэнэм. Пхъэ ласкIэкIэ зи жьэгупащхьэхэр къэзыгъэнэхуу щыта къуажэдэсхэм я унагъуэхэм электроуэздыгъэ къыщызэщIэнащ, Бахъсэн ГЭС-р яухуэри. Абыхэм я бгъэныщхьэ унэхэр кхъуэщыныщхьэ дахэкIэ, къэнжал цIуукIэ зэрахъуэкIащ. Шыгумрэ выгумрэ къикIри, машинэ псынщIэхэм цIыхухэр итIысхьащ.
Iуэхушхуэщ ахэр псори. ИкъукIэ Iуэхушхуэщ, зыхащIыкI-зыхамыщIыкIми. Абыхэм нэхърэ нэхъ Iуэхушхуэжщ, хэкIуэдэж адыгэ тIэкIур, нэгъуэщI лъэпкъ цIыкIухэр революцэм и фIыщIэкIэ къегъэла зэрыхъуар (пащтыхьыжьхэм ирагъэкIуэкIа зэрыпхъуакIуэ икIи дэкъузэныгъэ политикэ гущIэгъуншэм мащIэу нэхъ мыхъуми щыгъуазэ, Кавказ зауэ лъапсэрыхым и тхыдэ фIыцIэр щIэзыджыкIа дэтхэнэ зым и дежкIи гурыIуэгъуэщ дыкъызыхэкIа лъэпкъыр хэкIуэдэжыну зэрыщытар, къанэ щымыIэу), къегъэла къудейм къыщымынэу, я щэнхабзэм, бзэм, зэфIэкIым ину зэрызиужьар. Ахэр къэрал, уеблэмэ дуней утыкум зэрихьар къыжыпIэну ирикъунщ. Къэралыгъуэ диIэ зэрыхъуар сыт хуэдиз и уасэ?.. Ахэр зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым. Дыджагъ, Iеягъ щыIам къыдэкIуэу фIыри ди гум илъын хуейщ. Нэ лъэныкъуэкIэ мыхъуу, зэман блэкIам нитIымкIи хэплъэн хуейщ: зым - Iейр, адрейм - фIыр ялъагъуу. Аращ тэмэмыр. Захуагъэр аращ.
ХЬэтIохъущокъуэхэ пщIэ хуащIыжкIэрэ, Къэбэрдей-Балъкъэр Правительствэмрэ Къэбэрдей Адыгэ Хасэмрэ жэрдэмыфI къыхалъхьэри, Налшык паркым «ХьэтIохъущокъуэхэ я хадэ» цIэр фIэщыжащ. Зи гугъу тщIы лъэпкъым паркым и щIыналъэр зэрыIэщIэлъар, абы ит жыгхэр зэрыхисар икIи зэрызэрихьар къэплъытэу щытмэ, ар икъукIэ Iуэху дахэщ.
ЛIыгъур Чэрим.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2946.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
ЦIыхухъухэм я дунейпсо махуэщ
Урысей Федерацэм и Ракетэдзэхэмрэ артиллериемрэ я махуэщ
1765 гъэм Польшэм къыщызэIуахащ япэ драмэ театрыр.
1819 гъэм Испанием и къалащхьэ Мадрид къыщызэIуахащ Прадо музейр. Иджыпсту ар дуней псом щынэхъ къулей галереехэм ящыщщ.
1824 гъэм Санкт-Петербург къалэм абы и тхыдэм щынэхъ ин дыдэ псыдзэр щIэуащ. ЦIыху 208-рэ хэкIуэдат абы щыгъуэ, унэ 462-рэ зэтрикъутат, 3681-м зэранышхуэ хуэхъуат.
1941 гъэм ЗыхъумэжыныгъэмкIэ Налшык комитетым Къэбэрдей-Балъкъэр шууей дивизэр къызэгъэпэщыным теухуа унафэ къищтащ.
1942 гъэм советыдзэхэр Сталинград деж щебгъэрыкIуэу хуежьащ икIи къалэр хуит къэщIыжыным хуэунэтIа зауэшхуэм щIидзащ. Ар екIуэкIащ 1943 гъэм мазаем и 2 пщIондэ.
1942 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Ново-Ивановкэ къуажэм фашистхэм щхьэпылъэ щащIащ партизанкэ Козуб Шурэ.
1711 гъэм къалъхуащ япэ урыс еджагъэшхуэ, Петербург щIэныгъэхэмкIэ и академием и япэ академик, зи жэрдэмкIэ 1755 гъэм Москва университетыр къызэIуаха Ломоносов Михаил.
1875 гъэм къалъхуащ совет политик, «урысейпсо старостэу» къалъытэу щыта Калинин Михаил.
1900 гъэм къалъхуащ Зауэмрэ фашизмэмрэ я бийуэ щыта нэмыцэ тхакIуэ цIэрыIуэ Зегерс Аннэ (и цIэ-унэцIэ дыдэр - Радваньи Нетти).
1917 гъэм къалъхуащ Индием щыщ политик, къэрал лэжьакIуэ, абы и премьер-министру щыта Ганди Индирэ.
1985 гъэм къалъхуащ дуней псом Iэпщэрыбанэ спорт лIэужьыгъуэмкIэ и чемпион ХьэкIырэ Атмир.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ. Махуэм хуабэр градуси 3 - 4, жэщым щIыIэр градуси 2 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Вы пIалъэмыщIэр бжьыкъутэщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2948.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым бжьыпэр иубыдащ «ФIагъ лъагэ зиIэ гъуэгу шынагъуэншэхэр» лъэпкъ проектыр гъэзэщIэнымкIэ
«ФIагъ лъагэ зиIэ гъуэгу шынагъуэншэхэр» лъэпкъ проектым хыхьэу 2021 гъэм зэфIагъэкIыну яубзыхуа лэжьыгъэхэм зэрехъулIэмкIэ къэралым пашэныгъэр зэрыщиIыгъым папщIэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм къыхуагъэфэщащ Урысейм и Правительствэм и дипломрэ фэеплъ дамыгъэрэ.
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек хэтащ ухуэныгъэ, псэупIэ-коммунальнэ IэнатIэхэм 2030 гъэ пщIондэ зэрызаужьыну щIыкIэм теухуа семинар-зэIущIэу щэкIуэгъуэм и 18-м Урысейм и вице-премьер Хуснуллин Марат Москва щригъэкIуэкIам.
Зэхуэсым хэтхэм захуигъэзащ УФ-м и Президентым и Администрацэм и УнафэщIым и япэ къуэдзэ Кириенкэ Сергей. Урысейм и Президент Путин Владимир IэнатIэм къыпэщыт къалэн нэхъыщхьэу къигъэувахэм ящыщщ псэупIэ, гъуэгу ухуэным ехьэлIа инфраструктурэ проектхэр гъэзэщIэныр.
ЗэIущIэм хэтащ УФ-м ухуэныгъэмрэ псэупIэ-коммунальнэ хозяйствэмкIэ и министр Файзуллин Ирек, УФ-м и Къэрал къэпщытакIуэ IуэхущIапIэ нэхъыщхьэм и унафэщI Маны-лов Игорь, УФ-м и Президентым и дэIэпыкъуэгъу Орешкин Михаил, Москва къалэм и Iэтащхьэ Собянин Сергей, щIыналъэхэм я Iэтащхьэхэр, IэнатIэм епха еджапIэ нэхъыщхьэхэм щIэсхэр, IуэхущIапIэ щхьэхуэхэм я лIыкIуэхэр. Хуснуллин Марат ухуэныгъэ IэнатIэм, псэупIэ-коммунальнэ хозяйствэм зэрызиужьыну унэтIыныгъэ нэхъыщхьэхэр зэпкърихыу къэпсэлъащ. Абы къыщигъэлъэгъуащ субъектхэм а лэжьыгъэм щаIэну мыхьэнэмрэ IэнатIэхэм зэрызаужьыну щIыкIэхэмрэ.
Семинар-зэIущIэм щагъэлъэпIащ «ФIагъ лъагэ зиIэ гъуэгу шынагъуэншэхэр» лъэпкъ проектым къыщыхэжаныкIа щIыналъэхэр. Ар ирагъэхьэлIащ Урысейм и транспорт IэнатIэм илъэс къэс иригъэкIуэкI «Транспорт тхьэмахуэ» Iуэхум. ЩIыналъэхэр Iуэхум зэрехъулIэр лъэныкъуэ зыбжанэкIэ къапщытащ: проектхэр щIыныр зэрызэтеухуар, лэжьыгъэхэм я фIагъыр, иджырей технологиехэр къызэрагъэсэбэпыр, гъуэгум шынагъуэншэу щызекIуэныр къызэрызэгъэпэщар, зэгурыIуэныгъэхэр зэщIылIэнымкIэ яхузэфIэкIахэр, жылагъуэм пыщIэныгъэу хуаIэр.
«ФIагъ лъагэ зиIэ гъуэгу шынагъуэншэхэр» лъэпкъ проектым хыхьэу 2021 гъэм зэфIагъэкIыну яубзыхуахэр гъэзэщIэнымкIэ къэралым пашэныгъэр зэрыщиIыгъым папщIэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм къыхуагъэфэщащ Урысейм и Правительствэм и дипломрэ фэеплъ дамыгъэрэ. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек ахэр къратыжащ Кириенкэ Сергей, Хуснуллин Марат, УФ-м и Президентым и дэIэпыкъуэгъу Левитин Игорь сымэ. Лъэпкъ проектыр гъэзэщIэным къыщыхэжаныкIхэм ящыщщ Адыгэ, Тэтэрстан республикэхэр, Белгородскэ, Курскэ, Липецкэ, Мурманскэ, Оренбургскэ, Пензенскэ, Тульскэ областхэри.
Къэбэрдей-Балъкъэрым щызэрагъэпэщыжыну яубзыхуа гъуэгуи 183-м щыщу лэжьыгъэхэр щызэфIэкIащ 170-м, адрей къэнахэми я процент 92-р и кIэм нагъэблэгъащ. Зыхуей хуагъэзащ гъунэгъу щIыналъэхэр, республикэм и жылэхэр зэпызыщIэ автомобиль гъуэгу километри 116-рэ, километр 37-м гъуэгухэр къызэрагъэнэху Iэмэпсымэхэр, ущызекIуэну нэхъ дзыхьщIыгъуэджэхэм деж къэухьхэр щагъэуващ, лъэс зэпрыкIыпIи 116-р лъэпкъ мардэщIэхэм тету зэрагъэпэщащ.
Семинарыр Iуэху щхьэхуэхэм щытепсэлъыхь гупурэ гуэша- уэ щытащ: административнэ лъэпощхьэпохэр, инвестицэхэр къыхалъхьэу ухуэныгъэхэр егъэжьэным текIуадэ зэманыр гъэмэщIэныр, псэупIэ-коммунальнэ хозяйствэр: IэнатIэм зыщыIууэ гугъуехьхэмрэ ахэр дэгъэкIа зэрыхъумрэ, къалэ кIуэцI гъуэгухэр зыхуей хуэгъэзэныр, псэупIэщIэхэр щIынымкIэ щыIэ Iэмалхэр, ухуэныгъэхэр езыгъэкIуэкI IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэныр, нэгъуэщI Iуэхухэри щызэпкърахащ абыхэм.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2949.txt"
} |
Жьыщхьэ махуэхэр
Мазае мазэм Бахъсэн районым щыпсэу цIыхуищым я юбилейр ягъэлъэпIащ.
Абыхэм ящыщ Хъуран Феня Псыхъурей къуажэм щыIа, «Большевик» колхозым илъэс куэдкIэ щылэжьащ, лэжьыгъэм и ветеранщ, тылым и лэжьакIуэщ.
И илъэс 90-р игъэлъэпIащ Къулъкъужын Ищхъэрэ жылэм щыпсэу Нартокъуэ Мэзыкъуэ. И ныбжьыр илъэс 12-м иту абы колхозым лэжьэн щыщIидзащ, дзэм къулыкъу щищIащ. Бынитху иIэщ, къуэрылъху-пхъурылъхуу 10, абы къатепщIыкIыжауэ 12.
Юбилей иIащ Кыщпэк къуажэм щыщ Бэч Хьэсанш. Дзэм къулыкъу щищIэну ираджэхукIэ ар пэщIэдзэ классхэм щригъаджэу школым щылэжьащ. Тырныауз дэт «Молибден» комбинатым щыIащ, и лэжьыгъэфIым къыпэкIуэу фIыщIэ тхылъ тхуэнейрэ къыхуагъэфэщащ. 1979 гъэм СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым къыбгъэдэкIыу «Лэжьыгъэм и ветеран» медалыр къыхуагъэфэщащ. Зы къуэрэ пхъуищрэ ипIащ.
Юбилярхэм къэралым, республикэм, щIыналъэм и унафэщIхэр зэрехъуэхъур яжриIэжащ Бахъсэн районым и Iэтащхьэм и япэ къуэдзэ Къэзан Заур.
Узыншагъэ быдэ, гукъыдэж, дэрэжэгъуэ яIэну дэри дохъуэхъу зи махуэшхуэр зыгъэлъапIэхэм.
ЧЫЛАР Аринэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "295.txt"
} |
Урысеймрэ Узбекистанымрэ адэкIи зэрызэдэлэжьэну щIыкIэр яубзыху
Москва щызэхэтащ Урысеймрэ Узбекистанымрэ зэрызэдэлэжьэнум теухуа 11 щIыналъэзэхуаку Зэхуэсышхуэр.
Зэхыхьэм хэтащ УФ-м экономикэ зыужьыныгъэмкIэ и министр Решетников Максим, Узбекистан Республикэм и Правительствэм и УнафэщIым инвестицэхэмрэ къэ-рал щIыб экономикэ зэпыщIэныгъэ IуэхухэмкIэ и къуэдзэ - инвестицэхэмрэ къэрал щIыб сатумкIэ и министр Умурзаков Сардор, Урысейм хыхьэ субъектхэм ящыщу пщIым (Къэбэрдей-Балъкъэр, Карелие республикэхэм, Самарскэ, Омскэ, Свердловскэ, Ульяновскэ, Челябинскэ, Ростовскэ областхэм, Журт автономнэ областым, Ставропольскэ крайм) я Iэтащхьэхэр, Узбекистаным и щIыналъэхэм я унафэщIхэр.
Урысейм и Президент Путин Владимир Зэхуэсышхуэм хэтхэм захуигъазэу яхуигъэхьа тхыгъэм итщ: «Урысейр Узбекистаным и сатущIэгъу нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщщ икIи а къэралым хамэ хэкухэм сатууэ ядищIымкIэ етIуанэ увыпIэр тIыгъщ. Пандемием и лъэхъэнэми нэхъри зеубгъу ди къэралхэм экономикэ и лъэныкъуэкIэ яIэ зэпыщIэныгъэм. 2020 гъэм сатууэ зэдэтщIар процент 16-кIэ нэхъыбэ хъуащ икIи доллар мелардих и уасэм нэблэгъэпащ».
Форумым хэтхэм закъыхуигъэзащ Узбекистаным и президент Мирзиёев Шавкати. Абы къыхигъэщащ Урысейр Узбекистаным и экономикэм и инвестор нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ зэрыщытыр. «Мы зэманым урысей инвестицэхэр ди къэралым доллар меларди 10-м щыщIегъу икIи абы адэкIи хохъуэ. Шэч хэмылъу, щIыналъэхэр адэкIи зэдэлэжьэнымкIэ Iэмалышхуэхэр диIэщ. Дэ адэкIи пхыдгъэкIынущ зэгъусэу дгъэхьэзыр бизнес-проектхэр икIи промышленность, мэкъумэш IэнатIэхэм, щIыдагъэм, хущхъуэ гъэхьэзырыным, щэкIхэр зэIущэным елэжь, нэгъуэщI IэнатIэхэми IэмалыщIэхэр къыщызэдгъэпэщынущ.
Зэхуэсышхуэм хыхьэу Урысеймрэ Узбекистанымрэ я щIыналъэхэм я Iэтащхьэхэр тепсэлъыхьащ зэрызэдэлэжьыну щIыкIэхэм.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм дежкIэ Узбекистаныр и сату-экономикэ дарэгъу нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ щытщ. 2019 - 2020 гъэхэм къриубыдэу Узбекистаным сатууэ дащIыр процент 59-кIэ нэхъыбэ хъуащ. Процент 12-кIэ хэхъуащ продукцэу яхуригъашэм, щIыналъэм къыщыщIагъэкIауэ нэгъуэщI хэкухэм ярищэм и процент 40-р а къэралым хуозэ. Ди республикэм Узбекистаным нэхъыбэу хурегъашэ Iэмэпсымэ зэмылIэужьыгъуэхэр, сэхэкIхэр, крахмал, пхъэрэ абы къыхэщIыкIахэмрэ, фадэрэ псыIэфIхэмрэ, серчэ, IэфIыкIэхэр. Къэбэрдей-Балъкъэрым къыIэрохьэ Узбекистаным бжьэхуцым къыхэщIыкIауэ щащIахэр, какао, IэфIыкIэ зэмылIэужьыгъуэхэр.
2019 гъэм Ташкент еблэгъат Къэбэрдей-Балъкъэрым и хьэрычэтыщIэхэр, Узбекистаным ейхэр 2020 гъэм ди республикэм щыхьэщIащ. Сату-экономикэ, инвестицэ я лъэныкъуэкIэ яку дэлъ зэпыщIэныгъэм и лъабжьэр мэкъумэш IэнатIэмрэ туризмэм щызэдэлэжьэнымрэщ. «КъБР-м хьэрычэт IэнатIэр щыдэIыгъынымкIэ и центрым» и ЩIыналъэ фондыр и щIэгъэкъуэну Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ хьэрычэтыщIэхэр дызэрыт илъэсым и щэкIуэгъуэм Узбекистан Республикэм кIуэну траухуащ, сату-экономикэ зэпыщIэныгъэхэм нэхъри зрагъэубгъун мурадыр яIэу.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2950.txt"
} |
Адыгэ унагъуэ дахэ
Москва щекIуэкIащ «Илъэсым и унагъуэ-2021» урысейпсо зэхьэзэхуэм щытекIуахэр щагъэлъапIэ зэIущIэ. Ди гуапэ зэрыхъунщи, абыхэм яхэтщ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Къашыргъэхэ я унагъуэ дахэр.
Тэрч районым щыщ Къашыргъэхэ Зурабрэ Дианэрэ щытекIуащ зэпеуэм и «Къуажэдэс унагъуэ» лIэужьыгъуэм. КъызэгъэпэщакIуэхэм яубзыхуа хабзэхэм тету, абы хэтащ къуажэм щыпсэу, жылэм и псэуныгъэр егъэфIэкIуэным хэлъхьэныгъэ хуэзыщI, лэжьыгъэм, творчествэм, спортым, сабийхэр гъэсэным ехъулIэныгъэхэр щызиIэ унагъуэхэр.
Зурабрэ Дианэрэ унагъуэ зэраухуэрэ илъэс 17 мэхъу, сабиищ (зы щIалэрэ хъыджэбзитIрэ) яIэщ. Къашыргъэ Зураб къыхуагъэфэщащ «ФIы дыдэу и къулыкъум зэрыпэрытым папщIэ», «Милицэм и отличник», «Лэжьыгъэм къызэрыхэжаныкIам папщIэ», «Iэщэ къыщагъэсэбэп зэпэщIэтыныгъэхэм зэрыхэтам папщIэ», «Кавказым къулыкъу зэрыщищIам папщIэ» бгъэхэIухэр, КъБР-м Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэм и фIыщIэ тхылъ. Сабийхэм - фIыуэ зэреджэмрэ гъэсэныгъэ зэрахэлъымрэ къыпэкIуа щIыхь тхылъхэр.
Урысейпсо зэхьэзэхуэр Iуэхугъуитхум теухуауэ екIуэкIащ: «Сабий куэд щапI унагъуэ», «УнагъуэщIэ», «Къуажэдэс унагъуэ», «Унагъуэ дыщэ», «Унагъуэр хабзэхэм я хъумакIуэщ». Мы гъэм абы хэтащ ди къэралым и щIыналъэ псоми щыщу унагъуэ мини 3-м щIигъу, финалым унагъуэ 366-рэ нэсащ, фIыхэм я нэхъыфIыжу 85-рэ къыхагъэщхьэхукIащ. Апхуэдэуи Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу унагъуи 5 зэпеуэм и лауреат хъуащ.
ТекIуэныгъэ къэзыхьа унагъуэхэм дипломхэмрэ фэеплъ саугъэтхэмрэ иратынущ.
Урысейпсо зэхьэзэхуэр къызэрагъэпэщащ УФ-м Лэжьыгъэмрэ псэуныгъэмкIэ и министерствэмрэ ЩытыкIэ гугъум къихута сабийхэм защIэгъэкъуэнымкIэ фондымрэ. Къэрал мыхьэнэ иIэу, «Илъэсым и унагъуэ» зэхьэзэхуэр иджы еханэу йокIуэкI. А зэманым къриубыдэу абы хэтащ къэралым и хэгъэгу псоми щыщу унагъуэ мин 18-м щIигъу.
Зэхьэзэхуэр зыхуэгъэзар щапхъэ зытрах хъуну унагъуэ дахэм, щыпсэу щIыналъэм, къэрал псом я зыужьыныгъэм хуэлажьэхэм я пщIэр къэIэтыжынырщ.
ИСТЭПАН Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2951.txt"
} |
Олимп чемпион Махуэ Билал
Дунейпсо Олимп комитетым и зи чэзу зэхыхьэу щэкIуэгъуэм и 12-м екIуэкIам хъыбар гуапэ къытхуихьащ - 2012 гъэм Лон-дон щызэхэта Олимп Джэгухэм я чемпион цIэр къыхуагъэфэщащ бэнэкIэ хуитымкIэ щэнейрэ дунейпсо чемпион Махуэ Билал. А хъыбарыр зэбгригъэхащ Урысейм Спорт бэнэкIэмкIэ и федерацэм и пресс-IэнатIэм.
«Ар ди IэщIагъэлIхэм, Урысей Федерацэм и Олимп комитетымрэ БэнэкIэмкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэмрэ зэдай лэжьыгъэщ. ЗэхэгъэкIыныгъэхэр илъэскIэ екIуэкIащ, куэдрэ чэнджэщащ. Узбекистаным щыщ Таймазов Артуррэ Куржым и лIыкIуэ Модзманашвили Давитрэ допинг зрахьэлIауэ къыщIагъэща нэужь, абыхэм медалхэр къытрахыжащ. А псори зэпалъытри, МОК-м унафэ ищIащ дыщэ медалитI ятыну. Апхуэдэ щIыкIэкIэ, Олимп Джэгухэм щытекIуауэ къалъытащ Махуэ Билалрэ Ираным щыщ Гасеми Комейлрэ.
Къыхэзгъэщыну сыхуейщ, зэIущIэм хэта Дунейпсо Олимп комитетри адрей IэнатIэхэри Iуэхум захуагъэр и лъабжьэу зэрыбгъэдыхьар», - жиIащ УФ-м Спорт бэнэкIэмкIэ и федерацэм и президент Мамиашвили Михаил.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, 2012 гъэм Лондон щекIуэкIа Олимп Джэгухэм зи хьэлъагъыр килограмми 120-м нэблагъэхэм я деж Махуэ Билал бэнэкIэ хуитымкIэ ещанэ увыпIэр къыщихьауэ щытащ.
«Шэч къытесхьэркъым медалыр Махуэм зэрыхуэфащэм. Билали, и адэ-анэми, Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Дагъыстэнымрэ щыщу абы къыдэщIхэми сохъуэхъу!» - жиIащ Мамиашвили.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2952.txt"
} |
Адыгэ шууейхэм дунейпсо утыкур ягъэбжьыфIэ
Шы IуэхухэмкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм (FEI) хэIущыIу ищIащ шууейхэм илъэсым къриубыдэу къагъэлъэгъуа зэфIэкIыр.
Урысей шууейхэм ящыщу япэ увыпIэр а сатырым щиIыгъщ Къалэ Мухьэмэд. Ар и фIыгъэщ иужьрейуэ екIуэкIа дунейпсо шууей зэхьэзэхуэм Мухьэмэд япэреипщIым зэрыщыхиубыдар. Къалэмрэ ар зытес Найсрэ апхуэдэ зэфIэкI къагъэлъэгъуэным хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ урысей шу гупым я тренер Ездэч Мурат.
Шууейхэм я зэфIэкIыр къыщыгъэлъэгъуа дунейпсо рейтингым Къалэ Мухьэмэд 27-нэу итщ. АдэкIэ долъагъу Махуэ Ахьмэд (110), Сибэч Артур (147), Джатэ Щамил (158), Тау Аслъэнбэч (173), Хъупсырджэн Залым (228), Щоджэн Щамел (250), ЦIыпIынэ Ислъам (255) сымэ я цIэ-унэцIэхэр. Псори Тхьэм иригъэфIакIуэ.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2953.txt"
} |
Адыгэ бзылъхугъэм и щапхъэ
Адыгэ бзылъхугъэр анэ гумащIэм, унэгуащэ щыпкъэм, бзылъхугъэ IэпэIэсэм, Iущым, гуапэм и щапхъэщ. Апхуэдэщ Адыгэ Республикэм и цIыхубэ IэпщIэлъапщIэхэм я зэгухьэныгъэм хэт, лъэпкъ фащэхэр къэзыгъэщIэрэщIэж дизайнер цIэрыIуэ, АР-м и ТхакIуэхэм я союзым хэт усакIуэ Бэджокъуэ Бэлэ.
Бэджокъуэ Бэлэ Адыгейм и къалащхьэ Мейкъуапэ щыщщ. Къалэм щиIэ хэщIапIэм лъэпкъ дамыгъэхэмрэ тхыпхъэхэмрэ зыхилъхьа, адыгэ идэхэмрэ уагъэхэмрэ хиухуанэурэ игъэдэха иджырей лъэпкъ фащэ дахэхэм къадэкIуэу (зэманым къызэригъэувымрэ цIыхухэм я щIэупщIэмрэ къилъытэу, фэилъхьэгъуэм и пасэрей щIыкIэр IэщIыб ищIын хуей мэхъу), ныпхэр, дамыгъэхэр, цIыхубзхэм къагъэсэбэп хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэр, саугъэт цIыкIухэр щегъэхьэзыр, Iупхъуэхэр щед.
Экономикэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ зригъэгъуэтами, Бэлэ гукIи псэкIи зыхуэпабгъэр лъэпкъ щэнхабзэмрэ адыгэ литературэмрэ хэлъхьэныгъэ хуэщIынырт. Аращ балигъыпIэ имыувауэ дэзыхьэха IэрыщI гъуазджэм и щэхухэм зыхигъэгъуэзэну и жэрдэму, модельер-конструктор IэщIагъэр щIызригъэгъуэтыжам и щхьэусыгъуэри. Бэджокъуэр иджыри пасэу, курыт еджапIэм щыщIэса зэманым, усэ тхынми дихьэхащ. Абы лъандэрэ бзылъхугъэм усэ купщIафIэ куэд и къалэмыпэм къыщIэкIащ. Ахэр нэхъыбэу ятеухуащ и лъэпкъэгъухэм, абыхэм ижь лъандэрэ къадекIуэкI хабзэ дахэхэм, адыгэ щIыналъэм, лъагъуныгъэм.
Налшык къалэм и «Акрополь» нэгузыужьыпIэм 2017 гъэм утыку къыщрахьауэ щытащ «Принт Центр» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа «Антология женской поэзии» тхылъыр. Бзылъхугъэ усакIуэхэу Къудей Фаридэ, Мэржэхъу ФатIимэ, ХьэщIэлI Заирэ, Бэджокъуэ Бэлэ сымэ я усэ итщ абы. Бэллэ и усэхэр нэхъапэIуэкIэ газет, журнал напэкIуэцIхэмкIэ цIыхухэм ялъэIэсащ. Абыхэм зыхэзыгъэгъуэзэну гупыж зыщIхэм ахэр къыщагъуэтынущ Интернетым щиIэ Стихи.ру напэкIуэцIым.
Бэджокъуэ Бэлэ Налшык щыщ сурэттеххэу Тхьэкъуахъуэ Артуррэ Ардавэ Тамарэрэ и дэIэпыкъуэгъуу, 2017 гъэм накъыгъэм и 21-м къызэригъэпэщащ «XXI лIэщIыгъуэм и адыгэ пщащэ» проектыр. Абы щIэдзапIэ хуэхъуащ Бэлэ ида лъэпкъ фащэхэр щызэхуэхьэса «Черкешенка» выставкэм хыхьэу, ахэр зи IэпкълъэпкъкIи утыку итыкIэкIи зэкIуж пщащэхэм Налшык зэрыщагъэлъэгъуар икIи къалэм и щIыпIэ дахэхэм сурэтхэр зэрыщытрахар. «Нарт Хэку» ЩIалэгъуалэ Хасэм Адыгэ фащэм и махуэм ирихьэлIэу Налшык, Профсоюзхэм щэнхабзэмкIэ я унэм, илъэсищ ипэкIэ щригъэкIуэкIа «Фащэ гъэфIэж» щэнхабзэ Iуэхум хыхьэу, Бэджокъуэ Бэлэ и Iэдакъэ къыщIэкIа лъэпкъ фащэ дахэхэр пщащэхэм ягъэлъэгъуащ. Адыгэм и зыIыгъыкIэр, хьэл-щэныр зыхэлъ а фэилъхьэгъуэхэм еплъыну зи насып къикIахэр фащэр зыщатIэгъэну дезыгъэхьэхт икIи нэр зыгъэгуфIэт а зэхыхьэр.
- ЗэIущIэр зи жэрдэм «Нарт Хэку» ЩIалэгъуалэ Хасэм фIыщIэ хуэфащэщ. Абы кърихьэлIахэм фэилъхьэгъуэхэр хуабжьу ягу зэрырихьам ди гур хигъэхъуащ. Iэпкълъэпкъым хуэщIа адыгэ фащэм пщащэхэр зэрагъэдэхар къэIуэтэгъуейщ. Ар лъэпкъ фащэм и щIэупщIэм хэзыгъахъуэ, щэнхабзэм зезыгъэужь Iуэху дахэщ. КъыдэхъулIэмэ, апхуэдэ пшыхь купщIафIэ иджыри Мейкъуапэ, Черкесск, Налшык къалэхэм къыщызэдгъэпэщыну ди мурадщ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и дизайнер Iэзэхэри, цIыхубз IэпщIэлъапщIэхэри а зэхыхьэм къызэреблэгъар гуапэщ. ЗэрытщIэщи, IэпщIэлъапщIэхэр зэпымыууэ щIэ гуэр долъыхъуэ, ипэкIэ доплъэ, зыгуэрхэр къыдогупсыс. Ди IэщIагъэм теухуауэ дызэчэнджэщыну ар IэмалыфIт. Къызэдгъэпэщыну ди мурадщ адыгэ щэнхабзэм и зэгухьэныгъэ. Ар къыдэхъулIэмэ, Iуэху щхьэпэхэр тхуегъэкIуэкIынут, - жеIэ Бэджокъуэм.
Мейкъуапэ щекIуэкI адыгэ щэнхабзэ фестивалхэмрэ гъэлъэгъуэныгъэхэмрэ къадэкIуэу, Бэлэ и IэрыкIхэр щегъэлъагъуэ Урысейм и щIыналъэ зэмылIэужьыгъуэхэм, Москва, Санкт-Петербург къалэхэм къыщызэрагъэпэщ щэнхабзэ Iуэху гуапэхэм. Бзылъхугъэ IэпэIэсэм и Iэдакъэ къыщIэкIа адыгэ фащэхэр дунейпсо утыкухэми щигъэлъэгъуащ, и лэжьыгъэхэм щIэупщIэрэ ехъулIэныгъэрэ яIэрэ паши щыхъуу.
Бэлэ зи ужь ихьэ Iуэху дахэхэм, лэжьыгъэ щхьэпэхэм хуэзыгъэушыр, дэрэжэгъуэ къезытыр фIыуэ илъагъу адыгэ лъэпкъырщ. IэрыщI гъуазджэм теухуа щIэныгъэр зэрыгъунапкъэншэрщ Бэджокъуэм еш имыщIэу и зэфIэкIым щIыхигъахъуэр, щIэ къыщIигупсысыр. Абы щIэблэр къыхуреджэ а IэщIагъэ дахэр ипэкIэ ягъэкIуэтэну, ди фащэ дахэр щIалэхэми хъыджэбзхэми къыздезэгъым щыщатIэгъэну.
Адыгэ бзылъхугъэм и щапхъэ Бэджокъуэ Бэлэ и IэрыкIхэми усэхэми псэгъэгуфIэ-дахагъэ зэрахэплъагъуэр гур хэзыгъахъуэщ икIи гуапэщ. Апхуэдэхэм фIыщIэ яхуэфащэщ я IэщIагъэмрэ щIэныгъэмрэ лъэпкъым и щэнхабзэм, литературэм, гъуазджэм я зыужьыныгъэм зэрыхуагъэлажьэм папщIэ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2954.txt"
} |
Хьэрхуэрэгъур щIегъуэжа е шынэжа?
ЩэкIуэгъуэм и 20-м Америкэм и Штат Зэгуэтхэм я Лас-Вегас къалэм щызэхэтыну траухуауэ щытащ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Мырзэкъан Азэмэтрэ («Профессионал» цIэ лейр зыфIащар) Польшэм и лIыкIуэ Прачнио Марчинрэ я зэIущIэр, ауэ ар екIуэкIынукъым. Щхьэусыгъуэр - адыгэ щIалэм и хьэрхуэрэгъум идэжакъым абы и гъусэу рингым къихьэн. ЩIегъуэжа е шынэжа - ар зыщIэр езыращ.
ММА зэхьэзэхуэшхуэм хыхьэу Мырзэкъаным иджы япэу зэIущIэ щригъэкIуэкIынур дыгъэгъазэм и пэщIэдзэхэрщ. UFC on ESPN 31 зэпеуэу Мырзэкъаныр япэу утыку къыщихьэнур Лас-Вегас дыгъэгъазэм и 4-м зэхэтынущ. «Профессионал»-м хьэрхуэрэгъу къыхуэхъунущ зэIущIэ куэд езыгъэкIуэкIа, Бразилием щыщ зэуакIуэ Линс Фили- пе. Абы зэпэщIэтыныгъэ 14-м бжьыпэр щиубыдащ, 5-м къыщыхагъэщIащ. Езы Мырзэкъаным октагоным зэIущIи 10 щригъэкIуэкIати, псоми щытекIуащ, абыхэм ящыщу 7-р нокауткIэ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, Dana White’s Contender Series зэхьэзэхуэу фокIадэм и пэщIэдзэхэм екIуэкIам и япэ раундым Мырзэкъаным техническэ нокауткIэ хигъэщIащ Бразилием щыщ Шеффил Матеус икIи абы ипкъ иткIэ UFC-м илъэсиплIкIэ зэгурыIуэныгъэ ирищIылIащ.
Мырзэкъан Азэмэт IэпщэрызауэмкIэ плIэнейрэ дунейпсо чемпионщ.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2955.txt"
} |
Журналист ныбжьыщIэхэр ягъэпажэ
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2956.txt"
} |
НОБЭ
♦Къуэхэм я дунейпсо махуэщ
♦Урысейм щагъэлъапIэ Психологхэм я махуэр
♦Азербайджаным и юстицэ IэнатIэм и лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦Армением и банк лэжьакIуэм и махуэщ
♦Ливаным и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ. 1943 гъэм Ливан Республикэр Франджым и тепщэныгъэм къызэрыщIэкIым теухуа унафэ къащтащ. Ар я махуэ нэхъ лъапIэхэм ящыщу къалъытэ ливанхэм.
♦1717 гъэм Пётр Езанэм къыдигъэкIащ Астрахань губернэ щхьэхуэ къызэрызэрагъэпэщым теухуа унафэ.
♦1917 гъэм Канадэм къыщызэрагъэпэщащ иджыпсту дунейм пщIэ нэхъ щызиIэхэм ящыщ спорт зэгухьэныгъэр – Лъэпкъ хоккей лигэр – НХЛ-р.
♦1920 гъэм къызэрагъэпэщащ урыс щIэныгъэлI-механик Жуковский Николай и цIэр зезыхьэ дзэ-хьэуа академиер.
♦1941 гъэм Ладогэ гуэлым пхыкI мыл гъуэгур («ГъащIэм и гъуэгу» зыфIащауэ щытар) къызэIуахащ.
♦1956 гъэм Мельбурн (Австралие) къыщызэIуахащ ХУI Гъэмахуэ Олимп Джэгухэр. Ахэр екIуэкIащ щэкIуэгъуэм и 22 - дыгъэгъазэм и 8-хэм. Абы хиубыдэу шы спортымкIэ зэхьэзэхуэхэр Стокгольм (Швецие) щызэхэтащ 1956 гъэм мэкъуауэгъуэм и 10 - 17-хэм.
♦1960 гъэм СССР-м къыщыдагъэкIащ «Запорожец» автомобилыщIэр.
♦1963 гъэм Даллас къалэм (Техас штат) щаукIащ США-м и 35-нэ президенту щыта Кеннеди Джон.
♦1982 гъэм Набережные Челны къалэм зэреджэр Брежнев жиIэу зэрахъуэкIащ. 1988 гъэм щIышылэм и 6-м къалэм нэхъапэм иIа цIэр иратыжауэ щытащ.
♦1990 гъэм Инджылызым и премьер-министр Тэтчер Маргарет хъыбар зэбгрыригъэхащ илъэс пщыкIузкIэ зытета а къулыкъум зэрытекIым теухуауэ.
♦1801 гъэм къалъхуащ урыс лексикограф, тхакIуэ, дохутыр, нобэми къагъэсэбэп урысыбзэ псалъалъэ зэхэзылъхьа Даль Владимир.
♦1890 гъэм къалъхуащ къэрал, дзэ къулыкъущIэ, Франджым и I8-нэ президенту щыта Шарль де Голль.
♦1920 гъэм къалъхуащ адыгэ усакIуэ цIэрыIуэ, зэдзэкIакIуэ, щIэныгъэлI КIуащ БетIал.
♦1928 гъэм къалъхуащ совет усакIуэ-уэрэдус, СССР-м и Къэрал саугъэтыр зрата Добронравов Николай.
♦1933 гъэм къалъхуащ мэкъумэш щIэныгъэхэм я доктор, профессор, РАЕН-м и академик, КъБР-м мэкъумэш хозяйствэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Уэлджыр Мушэхьид.
♦1935 гъэм къалъхуащ совет фигуристкэ, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, Олимп джэгухэм тIэунейрэ щытекIуа Белоусовэ Людмилэ.
♦1939 гъэм къалъхуащ журналист, политик цIэрыIуэ, УФ-м печатымкIэ и япэ министру щыта Полторанин Михаил.
♦1940 гъэм къалъхуащ физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор, ЩIДАА-м и академик, КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и Къэрал саугъэтыр зрата Шыбзыхъуэ Азэмэт.
♦1942 гъэм къалъхуащ урысей щIэныгъэлI, политик, УФ-м и Совет Нэхъыщхьэм и унафэщIу щыта Хасбулатов Руслан.
♦1943 гъэм къалъхуащ КъБР-ми АР-ми щIыхь зиIэ я артист Иуан Владимир.
♦1948 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Ало Арсен.
♦1949 гъэм къалъхуащ журналист, КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Беслъэней Владимир.
♦1969 гъэм къалъхуащ адыгэ лъэпкъ фащэр дынымкIэ дизайнер, модельер, урысейпсо, дунейпсо зэпеуэ куэдым щытекIуа Сэралъп Мадинэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ, къешх-къесу щыщытынущ. Махуэм хуабэр градуси 3 - 4, жэщым щIыIэр градуси 3 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Гъаблэм благъэр пщегъэгъупщэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2957.txt"
} |
Илъэсыр текIуэныгъэкIэ зэхуащI
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым щекIуэкI зэхьэзэхуэм хыхьэу мэрем блэкIам «Спартак-Налшыкым» къригъэблэгъащ Новороссийск и «Черноморец»-р.
Мы илъэсым къриубыдэу ирагъэкIуэкI иужьрей зэIущIэр хьэщIэхэм жыджэру къыщIадзащ. Джэгум зэрыщIидзэрэ куэд дэмыкIыу ди штрафнойм пэмыжыжьэу Ольмезовым хабзэр къызэпиудащ. Абы къыпэкIуэу «Спартак-Налшыкым» и футболистым судьям дагъуэ къыхуищIащ икIи «Черноморец»-р штрафнойм къеуэну хуит ищIащ. Хэгъэрейхэм ягъэува «блыным» пхрылъэта топым Антиповым къригъэгъэзащ.
Зэман куэд дэмыкIыу налшыкдэсхэм джэгукIэм и щытыкIэр зэпIэзэрыт ящIыжащ. Апхуэдэу, ди щIалэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэм хэту топыр къызыIэрыхьа Черткоевыр штрафнойм щихьэм ар зыIэщIигъэкIащ. КъыкIэлъыкIуэу бжыгъэр къызэIуихыну IэмалыфI дыдэ иIащ Хьэшырым. Гъуащхьэтетым къыпекIуэкIри, ар лъэщу еуат, арщхьэкIэ гъуэм дыхьэ топым хьэщIэхэм я гъуащхьэхъумэхэм ящыщ зым къригъэгъэзащ.
Джэгум хухаха зэманым щыщу сыхьэт ныкъуэ хуэдиз дэкIауэ «Черноморец»-м къызэригъэпэща контратакэм хэту хьэщIэхэм Антиповым и гъуэм топ дагъэкIащ, арщхьэкIэ ар хабзэм къемызэгъыу дагъэкIауэ къэзылъыта судьям хибжакъым.
Налшыкдэсхэр щIэх-щIэхыурэ ипэкIэ кIуатэрт. Ди щIалэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэм хэту ипэкIэ кIуатэ Жангуразовым иIыгъ топыр Бэчбом хуигъэжащ. Иужьрейр зыIэщIэкI «Черноморец»-м и гъуащхьэхъумэм хабзэр къызэпиуду фIэкIа ар къыхуэгъэувыIакъым - пенальти. Ар Iэзэу игъэзэщIащ ЛIупым - 1:0.
ЗэIущIэм и япэ Iыхьэм и иужьрей дакъикъэхэм гъуащхьэхъумэхэм яIэщIэкIа Сындыкур зэуа топыр гъуэм щхьэпрылъэтащ.
ЕтIуанэ Iыхьэр щIидзэжа нэужь «Спартак-Налшыкым» и ебгъэрыкIуэныгъэхэм пищащ. Штрафнойм щихьэм топыр къызыIэрыхьа Хьэшыр Алан хьэщIэхэм я гъуащхьэхъумэхэм къапекIуэкIри, гъуащхьэтетым хуэзанщIэ хъуащ. Абы щыбгъэдыхьэм ди щIалэр лъэщу топым еуащ, арщхьэкIэ гъуэм щхьэпрылъэтащ. Куэд дэмыкIыу Дэхъум топыр хуигъэжащ штрафнойм ихьэ Черткоевым. Дато ар Бэчбом и лъэныкъуэмкIэ къыхитэжащ, арщхьэкIэ иужьрейр щхьэкIэ зэуа топыр штангэм блэлъэтащ.
2021 - 2022 лъэхъэнэм хыхьэу мы гъэм къриубыдэу ирагъэкIуэкIа зэIущIэхэм очко 26-рэ къыщахьауэ, турнир таблицэм и еянэ увыпIэм зыщигъэбыдауэ «Спартак-Налшыкыр» зыгъэпсэхугъуэ зэманым техьащ.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр «Спартак-Налшыкым» ЕсэнтIыгу щригъэкIуэкIынущ. 2022 гъэм и гъатхэпэм и 7-м ар IущIэнущ абы и «ЕсэнтIыгу»-м.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2958.txt"
} |
Монти и хъуэпсапIэр
Монти зи цIэ щIалэ цIыкIурщ мы хъыбарыр зытеухуар. Абы и ныбжьыр илъэс 16-м иту, курыт еджапIэм сочиненэ щитхауэ щытащ. ЕгъэджакIуэм унэ лэжьыгъэу къаритат балигъ хъумэ, зэрыпсэуну щIыкIэм, я хъуэпсапIэхэм тетхыхьыну. Монти куэдрэ егупсысащ абы, икIи зэритхыну щIыкIэр иубзыхуу щIидзащ. Ранчо иIэну хуейт щIалэ цIыкIур. ТхылъымпIэ напипщI къритхэкIащ абы, акро 400 зыубыд щIы IэнэщIым былым, шы зэрыщигъэхъунур, хадэхэкI зэрищIэнур, мэкъуэмэшым зэрелэжьынур иту. Уеблэмэ фут зэбгъузэнатIэ 4000 хъу унэм и проектыр зыхуэдэнум тетхыхьат. ЕтIуанэ махуэм щIалэ цIыкIум и сочиненэр егъэджакIуэм хуихьащ.
Махуищ дэкIауэ Монти и сочиненэр къратыжащ, шэкъэ плъыжькIэ «2» итрэ, «дерс нэужьым къанэ» кIэщIэтхауэ.
Дерсхэр иуха нэужь, щIалэ цIыкIур егъэджакIуэм зыхуигъэзащ и сочиненэм щхьэкIэ «2» щIыхуигъэувам и щхьэусыгъуэр къыжриIэну.
- ЩIыпхуэзгъэувар апхуэдэ хъуэпсапIэ инхэр уиIэн зэрыхуэмейрщ. Апхуэдэ ранчо пщIын щхьэкIэ ахъшэ куэдыщэ ухуейщ. Уэ уи унагъуэм бгъэдэлъ апхуэдэ мылъку? Унагъуэ къулейсызщ уэ укъызыхэкIар. Зэи пхузэфIэкIынукъым апхуэдэ ранчо бухуэну. Уи хъуэпсапIэр нэхуапIэ зэи хъунукъым. Унэм кIуэжи, нэхъ къохъулIэнкIэ хъуну хъуэпсапIэ гуэр тхыи, оценкэ тэмэм пхуэзгъэувынщ, - жиIащ егъэджакIуэм.
ЩIалэ цIыкIур унэм кIуэжри и адэм ечэнджэщащ. Мыращ жэуапу адэм къритар: «Си щIалэ, сэ зыкIи сэбэп сыпхуэхъуфынукъым. ХъуэпсапIэр зейр уэращ, ар зыIэрыбгъэхьэным иужь итын хуейри уэращ. Уи сочиненэм епщIэнум уэ егупсыси, зэрынэхъыфIым хуэдэу щIы».
Монти тхьэмахуэкIэ егупсысащ ищIэнум. ИтIанэ итха сочиненэр къищтэри егъэджакIуэм деж щIыхьащ: «Уи «2»-р уэ къызыхуэгъэнэж, сэ си хъуэпсапIэр къысхуренэж», - жиIэри.
Зэман дэкIащ, Монти школыр къиухащ, балигъ хъуащ. Мы хъыбарыр жиIэжри, къедаIуэу щыс ныбжьыщIэ гупым я дежкIэ зыкъигъэзащ: «А хъыбарыр щIывжесIэжар фщIэрэ? Фэ гупыр иджыпсту фыщIэсщ фут мини 4 хъу си унэм, ар и кум итщ акро 400 зыубыд си ранчом. Мес мо жьэгум и щхьэм, рамкэм илъу фIэлъщ си сочиненэр».
- Нэхъ гъэщIэгъуэну си гъащIэм къыщыхъуар фщIэрэ? - пищащ адэкIэ Монти. - Илъэсищ и пэ зи гугъу сщIа егъэджакIуэм и еджакIуэ 30 си ранчом къишэри, ехъулIэныгъэ зиIэ цIыхум и гъащIэм щигъэгъуэзащ, заригъэгъэпсэхуащ, ухуеймэ зумыгъэхъулIэфын зэрыщымыIэр яжриIащ. Ахэр щежьэжым си егъэджакIуэр къызбгъэдыхьэри къызжиIащ: «Монти, илъэс бжыгъэ и пэкIэ, уэ уи егъэджакIуэу щыта сэ уи хъуэпсапIэм и дыгъуакIуэ сыхъуащ, хуабжьу жагъуэ сщохъу ар. Ауэ апхуэдэ хъуэпсапIэ иныр зэрызэбгъэхъулIэфар иджы си гуапэщ».
Фи хъуэпсапIэр зыми евмыгъэдыгъу. Хэт сыт къывжиIэми, фи гум жиIэращ фщIэнур.
НЭЩIЭПЫДЖЭ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2959.txt"
} |
Анэдэлъхубзэм и дунейпсо махуэр ягъэлъапIэ
Анэдэлъхубзэм и махуэм ирихьэлIэу зэIущIэ гъэщIэгъуэн щрагъэкIуэкIащ Налшык къалэ дэт «ДыгъафIэ къалэ» лицейм. Абы кърихьэлIат Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артист, композитор цIэрыIуэ ХьэIупэ ДжэбрэIилрэ «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм и унафэщI, усакIуэ Ацкъан Русланрэ.
ЗэIущIэр къызэIуихащ лицейм адыгэбзэмрэ литературэмрэ щезыгъэдж Щоджэн Iэминат. Анэдэлъхубзэм и махуэр къызэрыунэхуам, абы мыхьэнэуэ иIэм теухуа пэублэ псалъэм и ужькIэ, егъэджакIуэм 9-11-нэ классхэм щIэсхэр утыкум къригъэблэгъащ «Сыадыгэну сыхуейщ. ГъащIэм сыдекIурэ, хьэмэрэ сыкъыкIэрыхурэ» фIэщыгъэр зиIэ зэдауэм хэтыну. ЦIыкIухэм яубыда лъэныкъуэхэм тету дахэу, екIуу я гупсысэхэр утыку кърахьащ.
Адыгагъэри пIыгъыну, адыгэ фащэхэри нобэкIэ махуэкъэсу пщыгъыну зэрыгугъур, пасэрей хабзэхэм утет къудейкIэ дунейм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм уазэрыкIэлъымысынур, махуэ къэс щIэуэ къежьэхэм уазэрыдэмыхъунур къыхагъэщурэ, дызыхэпсэукI зэманым къемызэгъыж хъуа хьэл-щэнхэр, хабзэхэр щапхъэу къахьурэ я Iуэху еплъыкIэхэр къыжаIащ зы гупым. Дэнэ щIыпIэ ущымыIами, сыт хуэдэ зэман ухэмыпсэукIми адыгагъэр уи гъащIэ псом пхыпшын зэрыхуейм, уи бзэр, уи япэ итахэр зытета хабзэжьхэр умыгъэкIуэду ди нобэрей дунейми узэдэгъуэгурыкIуэфынум трагъэчыныхьу псэлъащ адрейхэр.
Зэдауэр иуха нэужь ХьэIупэ ДжэбрэIил жиIащ:
- ИкъукIэ джэгукIэ хьэлэмэт дывгъэлъэгъуащ, анэдэлъхубзэм и макъ дахэ дыщIэвгъэдэIуащ нобэ. Тхьэм фигъэпсэу! Ди анэм къыддилъхуа, къытIурилъхьа бзэм нобэкIэ зыужьыныгъэ игъуэтын, ар хъума хъун папщIэ жэуаплыныгъэ фи пщэ къызэрыдэхуэр, ар нэсу зэрызыхэфщIэр ди фIэщ хъуащ. Лъэпкъым и псэр и бзэращ. Ар лъэ быдэкIэ увыныр, абы и тхыдэм, гъуазджэм, щэнхабзэм зиужьыныр, цIыхухэм я зэхэщIыкIым зиузэщIыныр зэлъытар бзэм и къарур аращи, фи анэдэлъхубзэмкIэ фыпсалъэ. Ди республикэм анэдэлъхубзэхэр хъумэным хуэунэтIауэ щрагъэкIуэкI политикэр нэсу гъэзэщIа хъумэ, фэ хуэдэ цIыкIухэр Iуэхум хэлэжьыхьмэ, хэтмэ ди къэкIуэнум утемыгузэвыхьми хъунущ.
Анэдэлъхубзэм иIэ мыхьэнэр, ар дэтхэнэ зы лъэпкъми и къежьапIэу зэрыщытыр къыхэщу къэпсэлъащ Ацкъан Руслани.
ГупитIми жаIахэм гупсэхуу щIэдэIуахэм къыхагъэщащ лъэныкъуитIри зэхуэбгъэдэн фIэкIа зыр адрейм япэ ибгъэщ зэрымыхъунур. Ялъэгъуамрэ зэхахамрэ я гуапэ хъуауэ зэбгрыкIыжащ еджакIуэ цIыкIухэр.
ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "296.txt"
} |
Хэти мэхэбзэусэ, хэти мэхэбзауэ
Аргуэжь – цІыху зэхуэсыпІэ.
Бэдадэ – дэ хьэжа. Шхынхэлъхьэу зэрахьэу щытащ, нэхъыбэм шыпс щащІкІи халъхьэрт. Бешкъэзакъхьэблэм и нэхъыжьхэм нобэми жаІэж я анэшхуэхэм дэшыпс ящІу зэрыщытар. Дэшыпсыр шхыныгъуэ лІэужьыгъуэу нобэ къыщызэтенар шапсыгъхэм я дежщ.
Гуэгуэн ныбэф – гуэгуэн лІэужьыгъуэщ, и Іур бгъузэрэ и кур ину. Бешкъэзакъхьэблэм 1940 гъэхэм пщІондэ зэрахьащ.
ГублыцI І – къамылылъэ.
ГублыцІ ІІ – гъужа хьэзыру къэкIыгъэ щыкI, щыбэ шэдылъэ.
Дэкурэ – дэ ущыкъуея.
Зэбын – унагъуэм щыщ гуэр зыІэщІэукІам хуигъэгъурэ бын хьэкъкІэ ар зыфІэкІуэда анэм щищтэжкІэ, щхьэхуимыту лІыукІ хъуар а анэм зэрыхущытым апхуэдэу йоджэ. «Зэбын зэхуэхъуащи, къилъхуари ІэщІэмыхуауэ пІэрэ жыпІэну зэхущытым», жаІэ.
ЗэщIасэ – къэзыщIэ щымыIэу щэхуу зэкIэлъыкIуэ, зи яку щIасэ щэху дэлъ цIыхуитI.
И цеикIэ къуащIэр гъуэнэн – сыт къыхэхъуэми зыми имыщхьэпэу зыфIэкIуэдыжым, кърихьэлIэр зэмыхъулIэм щхьэкIэ и цеикIэ къуащIэр гъуанэщ, жаIэ.
КурэпцІырэ – къыпцІэ гъэгъупцІа, мыгъуа-мыцІынэу щыту.
Къэбыхъу матэ – къэб жылэращ, дэкурэм халъхьэу щытащ.
Къуажэдэс – пхыдзауэ псэу, зи псэукІэрэ зи щытыкІэ хэхарэ зиІэж хьэблэм щхьэкІэ жаІэ. ЛампІэжьыкъуэ дэсхэм нобэр къыздэсым апхуэдэу йоджэ.
КъуэтІыхь – лъагапІэхэм, быдапІэхэм я хъуреягъкІэ щызэтетхъуа шытхым аращ зэреджэр.
Къулкъэш – пщым ІэщІэкІыу хыхьэжа унэІут. ХьэтІохъущыкъуейхэм псалъэр «къулъкъэшгъэн»-у къапсэлъ.
Кхъаблэпэрыжэ – еплъ хьэдэпэрыкІуэм.
Кхъуауэ – псыкъуийм псыр кърырахыу джэрэзу щхьэщыт пкъожьейм хьэтІохъущыкъуейхэр зэреджэр аращ.
Кхъужьымэ – кхъужь гъэгъуа. Нэхъыбэрэ зэхэпхынур «кхъужьомэ» къэпсэлъыкІэращ.
КІэщэфэщэн – Іэбэнлъэбэн.
ЛашкІэ – ІэкІэ япІу, къыщалъхум зи анэр зыфІэкІуэда шкІащІэм щхьэкІэ жаІэ.
Лэмастэ – мастэ лІэужьыгъуэщ, и Іуданэ иупІэр ину.
МафІэстхъу – дэп жьэражьэ.
Мэчэхъан, Мэчэр – КъурIэн Iыхьлы хъуну зыхуэхъуапсэ, дин щIэныгъэкIэ зыхуэупсэ хъыджэбз цIыкIухэм апхуэдэцIэ фIащу щытащ.
Ныр – сабиибзэм щыщщ, бгъуэнщІагъым щхьэкІэ жаІэ. Щоджэнхьэблэм зэрахьэ псалъэщ.
Пщыдадэкъуэ хъуам нэхъей – зыкъызыфIэщIыжа щIалэжь цIыкIум щхьэкIэ гушыIэу нэхъыжьхэм къапсэлъ.
ПІыргъыш – зыми щымыщ, мыхьэнэншэ.
Санащхьэ гъэгъуа – чыщмыщ. Бешкъэзакъхьэблэм щыщ цІыхубз нэхъыжьхэм ноби жаІэу урихьэлІэнущ.
Тахътыр – шууейм и куафэр уанэм тримыхын щхьэкІэ абы кІэращІэу щыта фэ бгъуэшхуэм аращ зэреджэр.
ТІарыкъуэ – бжыхь. Къалэдэсым я псалъэщ.
ТхъущIэж – тхъу цIынэр щагъэвэжкIэ, къыкIэщIэнэ вэжахуэм щхьэкIэ аращ жаIэр. «Тхъувэжахуэ» псалъэри зэрахьэ.
УэскІапщІэ хэтын – махуэ псом емыкІуэлІэжу уэскІэ щызэдэджэгум деж апхуэдэу жаІэ. ЕджапIэм къыщыгува е IуэхутхьэбзащIэ ягъэкIуауэ щIэх къэмысыжа сабийм щхьэкIэ «Узыхэтар уэскIапщIэ, дэнэ ущыкІуэдар?» жаIэ.
Уэстыку – уэсыр щатхъукІэ, дэнэ лъэныкъуэкІи къыщратхъулІэу ягъэнахуэ щІыпІэ.
ФаІэ – узыфэ лІэужьыгъуэщ, щІыфэм ІэпапІэ-ІэпапІэурэ хужьыгъэ къытридзэм аращ зэреджэр.
Фотэгъэгъу – пхъэщхьэмыщхьэ гъэгъуа зэмылІэужьыгъуэ зыкъом цІыкІу-цІыкІуу зэхэупщІатэрэ фокІэ зэІахыжмэ, аращ зэреджэр.
ФIыцIэру – фIыцIабзэ, фIыцIэ дыдэ.
Хабзауэ – цІыхум къызэдащта унафэм емыувалІэу зыукъум, ебакъуэм щхьэкІэ апхуэдэу жаІэ.
Хэбзэуэн – жылэм къызэдащта унафэр щаукъуэм, щакъутэм деж «хэбзэуащ» жаІэ. «Хэти мэхэбзэусэ, хэти мэхэбзауэ», – жаIэ нэхъыжьхэм.
Хьэдагъэ тIэкIу – дунейм ехыжам кІыхьу бгъэдэсыну ар зыщІэлъ унэм щІыхьэ цІыхухъу гупым щхьэкІэ «хьэдагъэ тІэкІу ящІыну щІыхьащ» жаІэу псэлъафэ щыІэщ. Хьэдагъэ тІэкІу зыщІыр шэнт цІыкІу тесу хьэдэм щхьэщысщ.
Хьэдагъэ удж – игъуэнэмысу дунейм ехыжахэм я хьэдащхьэм къеуджэкIыу щытащ адыгэр пасэм. Мыбы и хъыбарыр мыпхуэдэм иращІэкІащ жаІэу куэдрэ Щоджэнхьэблэм къаІуэтэжу зэхэпхынущ. Абы къыщхьэщыкІыу ХьэтІохъущыкъуейхэм «Удж епщIэкI хъунущ, и уэредадэщ» жаІэу нэгъуэщІ жыІэгъуэ яІэщ.
Хьэдагъэ шхын – гуIэ шхыни жаІэ. Гуауэ зиIэ унагъуэм исхэр, къадинауэ къабгъэдэсхэр гъунэгъухэм ягъашхэу щытащ. Унащхьэ чэзукIэрэ махуибл ирикъуху апхуэдэу ящIэрт. Жьэрымэр махуибл нэужьращ ягъэун щыщІадзэу щытар, къакІуэ-накІуэр зэпыууэ унагъуэр и Iуэху хыхьэжа нэужь.
Хьэдэпхыж – хьэдэр шыкхъаблэ ящIу зейм щыхуашэжым деж, къызэрашэжа щІыкІэм елъытауэ, апхуэдэу жаІэрт. Зы нэхърэ нэхъыбэмэ, шыкхъаблэ зеуалэм пхъашэу имыгъэсысын щхьэкIэ, хьэдэр зыкIуэцIылъ щIакIуэр зэрапхырт. Аращ хьэдэпхыж жыхуаІэр.
ХьэдэпэрыкIуэ – кхъаблэм телъу дахым ипэ къиувэм щхьэкІэ жаІэ. Адыгэм ягъэдахэу щытакъым, «ХьэдэпэрыкІуэ фымыхъу, хьэдэпсэр зэхэзежэ фощІ», жаІэрт.
Хьэжрэт хьэдэ – зыщыщыр ямыцIыхуу, къыздикIар ямыщIэу, зи хэтыр яхузэхэмыгъэкIауэ щIыпIэ зэгъуэкIхэм, губгъуэхэм къыщагъуэта тхьэмыщкIэм арат зэреджэр. Къыщагъуэта щIыпIэм щыщIалъхьэу щытащ, и кIуапIэ зыщIэу щытахэр къежьэмэ, зыгуэрурэ зэхагъэкIынщ, жьуджалэрэ пэт мэхашэ, жаIэрти.
ХьэкIырэ – къуэрылъхухэм ящыщу нэхъыщIэ дыдэм адэшхуэр зэреджэ.
ХьэкIэ-хукIэ – бзаджагъэ-хьилэшагъэ хэлъу зи сэфэтым икI, зи щытыкIэм текI, зы щIыкIэм ебакъуэм хужаIэ.
Хьэкхъужьэ – хьэкум пэралъхьэу ягъажьэ кхъужь. Тебэм илъу ягъажьэ кхъужьыр плъыжь дахэ хъуа нэужь, фом халъхьэрти, яшхырт. Дэкурэ хэлъуи яшхырт.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2960.txt"
} |
ЩХЬЭЛ
Си къуэшхэу КIэрашэ Тимофейрэ Валерэрэя фэеплъу
ДыщыцIыкIум ди адэ-анэм куэдрэ ди закъуэу пщIантIэм дыкъыданэн хуей хъурт. Илъэситху хъуа сэрэ зы илъэскIэ сэ нэхърэ нэхъыщIэ Вовэрэ нэхъыжьу дыкъагъанэрти, зи ныбжьыр илъэситIым нэса къудей Тимошэрэ илъэсым ит Валерикрэ дакIэлъыплъырт. ДакIэлъыплъри хэт ищIэнт, пщIантIэм ахэр дэмыпщын щхьэкIэ, я лъакъуэм кIапсэ кIыхь итщIэрти, езыхэми нэжэгужэу къапщыхьу, дэри щхьэхуиту дыджэгуу дыдэст.
Гъуэгум узэпрыкIмэ, ди унэм хуэзанщIэу щхьэлыжь гуэр щытт. Ар кхъухь хужьышхуэм нэхъ зэзгъэщхь абы щыгъуэм щыIэтэкъым. Чырбыш плъыжькIэ зэтралъхьами, илъэс куэдым къриубыдэу абы къыщIихуа хьэжыгъэ сабэм ар хужьыфэ ищIат. Щхьэлым и унащхьэм жьындухэр ист. Жэщ зэрыхъуу, жыг къудамэхэм къытетIысхьэрти, я джэ макъым нэхъ цIыкIухэр дызэбгригъэжырт, дыгужьеяуэ унэхэм зыщIэддзэжу. Ар ди анэм ищIэрти, дыщыхуэмыгъэбэяум: «Иджыпсту жьындухэр къэлъэтэнущ, щIэхыу фыгъуэлъи фыжей», - жиIэрти къытхурикъурт.
… А зэманым Къэбэрдей ЦIыкIум и Курп район псом зы щхьэл закъуэт щыIэри, ари ди къуажэм дэтрат. Гъунэгъу къуажэхэми, уеблэмэ нэхъ тпэгъунэгъу щIыналъэхэми (Осетие Ищхъэрэ - Алание, Ингуш республикэхэм) вы, махъшэ, шы, шыд зыщIэщIа гухэмкIэ къикIыурэ цIыхухэм я гъавэр абы щахьэжырт. Къэпхэр я плIэм илъу къуажэдэсхэм я нэхъыбэр щхьэлым къекIуалIэрт. Нэхулъэр къызэкIэщIитхъыу щыщIидзэ къудейм абыхэм я псалъэмакъымрэ шыхэм я щыщ макъымрэ дыкъызэщIигъэушырт, асыхьэтуи дыкъэтэджырт. Апхуэдэу нэхущым щегъэжьауэ, жэщыр хэкIуэтэхукIэ лажьэрт къуажэ щхьэлыр.
Щхьэл щIыхьэпIэм уфIэкIыну ухуиттэкъым (абдежт гъавэр къыщыIахыр), моторыр гъуахъуэу адэкIэ щылажьэрт, мывэ щхьэлым гуэдзыр, нартыхур, хьэр, хугур хьэжауэ къыщIигъэкIырт.
Щхьэлым щIэт хьэкушхуэм зэпымыууэ сэхураныр тезу текIутат, ар ягъэлыгъуэрти, дагъэр къыщIахужырт. Си Iум ноби итщ абдеж цIыкIухэм къыщытхуашийуэ щыта макIухуэ пщтырым и гурыхьагъыр. Хьэлыва IэфIыр уигу къигъэкIырт ар щыпшхкIэ… сыт хуэдэуи тфIэфIт дэ ар!
Щхьэлым щIыхьэну хуитыныгъэ зрат мащIэм дэ дащыщт - сэрэ Вовэрэ. Абы и щхьэусыгъуэри дымыщIэу щыттэкъым - ди анэм иригъаджэрт щхьэлтетым и бынхэр. Зи нэ лъэныкъуэм имылъагъуж а лIы Iэчлъэчыр мазутIым фIыцIэ ищIарэ пщIэнтIэпсыр ирикъуэкIыу къижыхьу фIэкIа зэи плъагъунутэкъым.
Щхьэлым ихьэжар пхъэ ашыкхэм къракIутэрти, итIанэ пэгункIэ зэбграхыжырт. Языныкъуэхэми къэп хьэзыр яIыгъмэ, бжьамийм щIаубыдэрти кърагъэщащэрт. А Iуэхутхьэбзэм ахъшэ щIатыртэкъым, яхьэжам и Iыхьэ гуэр къыIахт армыхъумэ. Зыр адрейм дэIэпыкъуу, зэрыхьзэрий лъэпкъ къэмыхъуу чэзур псынщIэу екIуэкIырт.
Щхьэлым щылажьэхэр хьэжыгъэ защIэ хъурт, уеблэмэ я напи хыумылъэгъукIыжу. Апхуэдэм деж дэ абыхэм псысэ лIыхъужь гуэрхэр къахуэдгупсысурэ ди зэманыр нэжэгужэу дгъакIуэрт. Ауэ нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ ар къыттехьэлъэрт: щхьэлым къигъэIу Iэуэлъауэр апхуэдизкIэ инти, цIыхуитI зэгуригъаIуэртэкъым, абы къыхэкIыу Iэпэтэрмэшу псори зэпсэлъэн хуей хъурт. КъищынэмыщIауэ, абы пэгъунэгъуу щыт унэхэм я абджхэр щигъэзджызджыр нэхъыбэт. Зыдгъэпсэхуну абы Iэмал къыщыдитыр жэщрати, а зыр ди гуфIэгъуэшхуэт.
НэгъуэщI къуажэхэм къикIыурэ я гъавэр яхьэжтэкъэ-тIэ?! Зи чэзум нэмысурэ щхьэлыр щызэхуащIыжым деж, цIыхухъухэм абдеж жэщыр щагъакIуэрт. Щхьэл дыхьэпIэм мафIэ щащIынти, абы пэрысу хъыбархэр жаIэжу нэху къатещхьэнт. А псори дэ ди нэгу щIэкIырт, щхьэлыр дызэригъунэгъум къыхэкIыу. ЩIалэ цIыкIухэм хамэ щIыпIэ нэс кърахуа, иджыри гъуэгуанэ къызыпэщылъ псэущхьэхэм псы яхуэтхьурэ щедгъэфа куэдрэ къытхуихуащ.
Махуэ псор щыдгъэкIуэфырт а щхьэлым. Ди сэбэпынагъ гуэри едгъэкIырт лэжьакIуэхэм. Псалъэм папщIэ, хьэжыгъэр къэпхэм къыщракIутэкIэ, дэ Iэмал имыIэу дэIэпыкъуэгъуфI дыхъурт. Щхьэхуит дыкъыщыхъужым, щхьэл щIыбагъым щигъэувыкIа чейхэм ярыт псы пщтырхэм зыщыщIэдгъэмбрыуэрт. Абы хьэлэмэту хэлърати, зыуи къытщыхъуртэкъым чейхэм щагъэупщIыIу хабзэ гъущIыкIэхэм къакIэрыкI дагъэм дыкъызэрицIалэри. ИужькIэ ди анэм сабын фIыцIэкIэ дигъэкъабзэжырт…
ТфIэпсэкIуэд хъурт махуэ псокIэ кIарц жыгхэм кIэрыт шыхэр. Си къуэш цIыкIумрэ сэрэ зэгуэрым мурад тщIащ декIуэлIэфын хуэдэу нэхъ зэпIэзэрыту къытщыхъу зы псэущхьэ дутIыпщыжыну. Зыми дыкъыщамылъагъу пIалъэ зидгъахуэри, шыр жыгым къыкIэрытпхыкIащ: «КIуэж!», - дысакъыу абы кIэлъыддзащ. Шыр щхьэхуит зэращIыжар и фIэщ мыхъущэ хуэдэ, хуэм дыдэурэ лъэбакъуэ цIыкIукIэ щхьэлым IукIуэту хуежьащ. ГъэщIэгъуэнрати, тэлай къэсыхукIэ, ар къызэплъэкIыжырт: «Сыщымыуэу пIэрэ?» - жыхуиIэу.
Щхьэлым метр 300 хуэдизкIэ пэIэщIэ хъуа нэужь, шым лъэхъулъэущ зищIри, нэхъ тегушхуауэ и гъуэгу хигъэщIын щIидзащ - гъавэншэрэ зыхуар имышэжу. Шыр и закъуэу щыдыхьэжым, зыхуэкIуэжахэм гущтэ къащтащ, тхьэмадэр кIуэда къафIэщIри. А шы дыдэм къуэр ягъэшэсащ, икIэщIыпIэкIэ Къаншыуей жылэ нэсу къэхъуар зэхигъэкIыну. МыдэкIи, куэд дэмыкIыу лIым гу лъитащ и шыр зэрыщымытыжым. «Ар дауэ къэхъут? Дэнэ кIуа?» - гуоун щIидзащ абыи. ЦIыхухэр къызэхуэжэсащ, къэхъуар зрагъэщIэну. АрщхьэкIэ зэман щIагъуи дэмыкIыу, езыр кърагъэлъыхъуэжыну кърагъэжьа шууейр къэсри, Iуэхур зыIутыр къагурыIуащ, хэти зэпхыдыхьэшхыкIыурэ лIым къыщIэнэкIащ. А псом дэ лъэныкъуэкIэ щэху зытщIауэ дыкъыщеплъырт…
Куэдрэ дигу къеуащ а щхьэлыр зэракъутэжар. Къуажэхэм токур кIуэцIрашри, макъышхуэ езымыгъэщIу лажьэ, хьэжыгъэр нэхъыбэу къыщIэзыгъэкI нэгъуэщI щхьэл цIыкIухэр къэунэхуащ. Щхьэлыжьыр зыкъомрэ яхузэтехыжакъым, апхуэдизкIэ зыхуей хуэзауэ быдэу ар ящIауэ щытати.
Щхьэл унащхьэм иса жьындухэри псэупIэншэ щыхъум, гъунэгъу унэхэмкIэ Iэпхъуащ. ЦIыкIухэм тхуэмыгъуэтыххэр арати, ди унащхьэм къитIысхьа бзухэм тфIэхьэлэмэту дакIэлъыплъырт, уеблэмэ шырхэм лы гъэвахэр яхудэтхьейрт. Жьынду анэхэм фIыщIэ къытхуащIу къытфIэщIырт, я нэ пIащэ гъуэжьыфэхэр къыттраубыдэу, бзэрабзэу щыхуежьэкIэ.
Зэман дэкIри, щхьэлыр жылэдэсым зэбграхыжыпащ, зы чэрбыши гъущIыпи абы къыхэмынэу. Ауэ а зэманым хиубыда зэкъуэшхэм ар ди гум къинащ кхъухь хужьышхуэм едгъэщхьу зэрыщытам хуэдэу. Языныкъуэхэми си нэгум иджыри къыщIоувэ я чэзум ежьэу щхьэлым деж уэршэру щызэхэт цIыху гуп…
КIэрашэ Михаил. ЗэзыдзэкIар Багъэтыр Луизэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2961.txt"
} |
Мылъкуракъым насыпыр
Норвегием и цIыху нэхъ къулей дыдэхэм ящыщ, ухуакIуэ компаниехэр зыIэщIэлъ, зи ныбжьыр илъэс 90 ирикъуа Тун Улав и мылъкур псапэ Iуэхум хилъхьащ.
«Сэ лъакъуэрыгъажэрэ лъэрыжэрэ сиIэщ, сшхыр мащIэ дыдэщ. Си гугъэщ псори хъарзынэ хъуну», - щыжиIащ Тун «Dagbladet» газетым ирита интервьюм.
Тун Улав крон мелард 25,4-рэ зыхэлъ псапащIэ фонд къызэIуихащ. «Сэ сызэреплъымкIэ, зы илъэсым къриубыдэу псапэ Iуэхухэм тедгъэкIуэдэфынущ крон мелуан 50, - жиIащ хьэрычэтыщIэм. – А ахъшэм и ныкъуэр трагъэкIуэдэнущ математикэм, биологием, медицинэм, нэгъуэщI щIэныгъэхэмкIэ къэхутэныгъэхэр егъэкIуэкIыным».
ХьэщIэщхэр, сату IуэхущIапIэ инхэр ухуэным игъащIэ лъандэрэ хэта Тун Улав Норвегием и цIыху къулейхэм я пашэщ. Абы мызэ-мытIэу къыхигъэщащ и мылъкур адрей дунейм къызэрыщыхуэмысэбэпынур, къызыхуигъэнэн бын, Iыхьлы зэримыIэр.
Тун крон мелуан 15 турист зэгухьэныгъэм иритауэ щытащ, крон мелуан 26-рэ благъагъэкIэ къыгухьэхэм зи ныбжьыр илъэс 13-м щегъэжьауэ 30 хъууэ яхэтхэм яхуигуэшащ.
Абы сыт щыгъуи жеIэ мылъкумрэ хъугъуэфIыгъуэмрэ насып къызэрыпхуамыхьыр, атIэ щIэм ухуэпабгъэу, фIыуэ плъагъу IэщIагъэм урилажьэу упсэуныр зэрыгухэхъуэр. Аращ ар пенсэм мыкIуауэ иджыри щIэлажьэр.
КЪЭБАРТ Мирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2962.txt"
} |
Адыгэ кином цIыхухэр макIуэ
Мы махуэхэм илъэситI ирикъуащ театрымрэ киномрэ я режиссёр цIэрыIуэ, АР-м гъуазджэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ЕмкIуж Андзор триха «Невиновен» адыгэ фильмыр утыку къызэрырахьэрэ. 2019 гъэ лъандэрэ УФ-м и кинотеатрхэм щекIуэкI а фильмым цIыху мин бжыгъэхэр еплъащ. Ютуб каналым цIыху мелуан 40 щеплъащ. Ар иджыри киногъэлъэгъуапIэхэм щокIуэкI, трагъэзэжурэ еплъыр куэдщ.
«Гуапагъэр цIыхум къыдалъху», - жиIащ Конфуций. Ауэ зи гугъу тщIы кином щыдолъагъу цIыхур гупцIанэу дунейм къытехьэ щхьэкIэ, хьэл мыхъумыщIэ зэрызыхилъхьэфыр, фIымрэ Iеймрэ зэбгъурыту къызэрызэдэгъуэгурыкIуэр. Дауэ а тIур зы дунейм зэрытезагъэр? Лейр пхуэгъэгъуну? Бийм уегуэпэкIыфыну? ЦIыху гъащIэм нэхъ лъапIэ тет дунейм? Уэ пхуэдэм ажалкIэ ухуэупсэ хъуну? ЦIыхугъэмрэ гущIэгъумрэ, цIыхугъэншагъэмрэ пхъашагъэмрэ, дэтхэнэра нэхъ лъэщыр? УпщIэ куэд гум къыщызыгъэуш, жэуап купщIафIэхэр щыбгъуэт фильмщ «Невиновен»-р.
Кином къыщыхъу Iуэхугъуэ нэхъыщхьэр, иужькIэ сюжет гъэщIэгъуэн къызэрыкIыр - зы лъэпкъым щыщ щIалэр нэгъуэщI лъэпкъ къыхэкIам зэриукIырщ. Ауэ режиссёрым зэрыжиIэмкIэ, кином къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, яукIари зыукIари къуаншэкъым, тIури хейщ. Апхуэдэ щыIэ?
Къохъу апхуэдэ. «Невиновен»-м щIэлъ гупсысэ нэхъыщхьэр зейр абы и режиссёрыращ. Сценарийр тхынымкIэ дэIэпыкъуэгъу къыхуэхъуащ КъШР-м щыщ тхакIуэ, усакIуэ, драматург Шыд Юрийрэ «Кавказфильм» киностудием и оператор-постановщик, драматург щIалэ Хьэкъул Ратмиррэ. ИлъэситIым къриубыдэу кинор трахри, дунейпсо мардэм изэгъэнымкIэ (постпродакшн) зы илъэскIэ Москва щелэжьыжащ. Дунейм къытехьащ адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхуэ хъун, дунейпсо утыку ипхьэну узытемыукIытыхьын, лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэжьхэр къызыхэщ фильм телъыджэ.
Сыт ар нэхъри тпэгъунэгъу зыщIыр? Дауи, ди артист цIэрыIуэхэр зэрыхэтырщ. ЛIыхъужь нэхъыщхьэр КъБР-м щIыхь зиIэ и артист, ЩоджэнцыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал дамэ театрым и артист пажэ Хьэмырзэ Ахьмэдщ. Айтэч и ролыр хуабжьу хьэл-щэныфI защIэкIэ псыхьащ. Адыгэ цIыхухъу зэпIэзэрытым, щIэныгъэ зыбгъэдэлъым, пэжымрэ захуагъэмрэ япэ изыгъэщым, гъащIэм хуэIущым, и дэтхэнэ лъэбакъуэри зэпэзышэчыфым, нэхъыщхьэращи, адыгэлI нэсым и щапхъэщ Айтэч. Ахьмэд а ролыр апхуэдизкIэ дахэу игъэзэщIащи, джэгуауэ фIэщщIыгъуейщ, дунейм зэрытетым хуэдабзэу хэтауэ къыпщегъэхъуфри.
Апхуэдэ дыдэщ анэм и ролыр Андзор зыхуигъэфэща, КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и актрисэ Тхьэщыгъуей Жаннэ. Зи бын зыфIэкIуэда анэм и гум щыщIэр псалъэкIэ къыпхуэIуэтэнукъым. Кином хэт Зери и псалъэр мащIэщ, ар мэгуIэ, мэхыщIэ. И къуэ нэхъыжьым и хьэдэр къыщыдахьэжым ар къызэрикъугъыкIымрэ и къуэр зыIэщIэкIуэда бзаджащIэр и пащхьэ къыщрагъэувэм и псэм телъ бэлыхьыр ирикъухыу и бгъафэм зэрыщIиубыдэмрэ гуми псэми къытехьэлъэ теплъэгъуэщ. Жаннэ и ролыр и псэм щыщ Iыхьэ гуэру къыпщегъэхъуф, анэпсэ махэм ишэчыфынур зыхуэдизыр а дакъикъэ бжыгъэм уи нэгу къыщIегъэувэф.
Иджыри зы лIыхъужьым щхьэхуэу и гугъу щIыпхъэщ. Ар фильмым и кIыхьагъкIэ псалъалэу щымыт пэтми, Iущагъ куэд къызыпкърыкI Хьэлыуэщ (Куэтэншы Тимур). ИгъащIэми жылэ къэс дэсщ адрейхэм емыщхь зы цIыху. ДелэкIэ еджэми, ахэр цIыху къызэрыгуэкI куэдым нэхърэ щынэхъ губзыгъэ щыIэщ. Ахэр еншэщ, фIэрафIэщ, дахэм, пэжым, фIым я телъхьэщ. Уеблэмэ цIыхубэм нэхърэ нэхъ гуащIэу зыхащIэ гуапагъэм и IэфIымрэ ем и дыджымрэ. Хьэлыуи апхуэдэщ. И цIэм къегъэлъагъуэ лъэпкъым быдэу зэрепхари, фIымрэ екIумрэ зэрищапхъэри. Фильмым и кIыхьагъкIэ Хьэлыуэ япэщIэтщ зызыгъэпхъашэхэм, пэжыр зи гъуазэхэм я телъхьэщ, зэныкъуэкъухэм я щыблэIушщ, зэгурымыIуэхэм я чэнджэщэгъущ.
ЖыпIэнуракъэ, роль телъыджэщ Хьэлыуэ и ролыр, ауэ нэхъ хейм тохуэ жыхуаIэращи, кинор гущIыхьэу еух.
Режиссёрым и лэжьыгъэр къыщIехъулIам и зы Iыхьэщ актёрхэм я Iэзагъыр, ауэ абы и хэкIыпIэр пасэу иубзыхуат ЕмкIужым. Абы къызэрыджиIамкIэ, сценарийр тхын щIимыдзэ щIыкIэ зи гугъу тщIа ролхэр зыгъэзэщIэну актёрхэр къыхихакIэт, и щхьэм щызэригъэзэхуакIэт. Арагъэнщ фильмыр апхуэдизу гущIэм нэсу щIыщытыр. Хьэщэ Къанщобий, Хъыдзэдж Борис, КIэмыргуей Валентин, Шыпш Къантемыр, Къардэн Заур, ХьэхъупащIэ ФатIимэ, Шыдгын Тимур, Зэмай Аминэ - театрым и актёр Iэзэхэр - кино утыку иришащ Андзор икIи къайхъулIауэ жыпIэ хъунущ.
Фильмым къыщыгъэлъэгъуащ адыгэм къыдалъагъу Iуэхугъуэ куэд. Хуабжьу гукъинэжщ щIалэ хъыжьэ, лIы ткIий, леймыгъэгъу Мурат (ДыщэкI Замир) и образыр. И къуэшыр зыукIар псынщIэу къигъуэту илъ ищIэжыну йолъэдэкъэщыкI Мурат, абы и телъхьэхэри мащIэкъым. Ауэ гъащIэм хуэнабдзэгубдзаплъэ нэхъыжьхэр, акъыл зэтеубыдакIэ гупсысэ Айтэч сымэ токIуэ абы. Нэхъыщхьэращи, анэм хуегъэгъуф лей зезыхьа щIалэм IэщIэщIа щIэпхъаджагъэр. Анэм и пащхьэ кърагъэува лIыукIыр и къуэм и ныбжьынуращ, абы и адэ-анэр зэрыса мафIэгур Кавказым щыщ бзаджащIэхэм къагъэуащ зэгуэр, цIыкIуу ибэу къэна щIалэщIэр уэрамым къыщыхъуащ, хьэулейхэм зыхашащ, «нэхъыщхьэхэм» ягъэлажьэ лейзехьэ гупым ящыщ зы хъуащ. Анэм къыгуроIуэ зи сабиигум дыркъуэ телъ щIалэр зыгуэрхэм «Iэмэпсымэу» къызэрагъэсэбэпыр, и гум техуэрэ хуигъэгъуфмэ, абы и гъащIэр зэрихъуэжыфынур, лIы укIыныр къызэригъэувыIэнур. Аращ Айтэчи зи телъхьэр. Егор (Проскурин Артур) зэрихьа лейр хуэзыгъэгъуну хуейхэмрэ ар зыукIыну илъэдэкъэщыкIхэмрэ къаувыхьауэ пщIантIэм щыдэтым; анэм ищIэнумрэ жиIэнумрэ пэплъэу лIы гупыр щызэхэтым; шэми шхуми ису гуIэгъуэр зытелъ анэр гукIэ щычэнджащэм… Нэпсыр кърегъакIуэри, гущIэр зэрегъэдзэкI.
Дауэ а къомыр лъэпкъым щымыщ цIыхум зэрилъагъур? Москва къикIа следователыр къэхъукъащIэм кIэлъоплъ. Къэрал хабзэм тету Iуэхур зэфIэхыным къытекIухьа бзылъхугъэм илъагъур фIэтелъыджэщ. ЛIыукIыр гуауэ къызылъысахэм я пащхьэ ипшэныр фIэшынагъуэщ Аллэ (Дрожжинэ Татьянэ, АР-м щыщ актрисэщ), узыпэмыплъа гуэр къэхъункIэ шынагъуэщ, лей зезыхьар жэуапым иришалIэмэ нэхъ къещтэ. Ауэ ди щIалэ губжьахэм зрадзыну хьэзыр пэтми, анэм лIыукIыр зреубыдылIэ, Егор щхьэхуит мэхъу, лейзехьэм хуэдзэлашхэхэм я губжьыр иракъух. Аллэ илъагъур и фIэщ хъуркъым. «Къэхъур сыт?» - щIоупщIэ. «Лъэпкъ хабзэщ, - ират жэуап. - Анэм игъэгъуащ». Апхуэдэуи а теплъэгъуэм къыхощ адыгэм и бжэщхьэIу къебэкъуа бийр хьэщIэ зэрыхуэхъур, зыри еIусэ зэрымыхъунур.
Кином нэхъыщхьэу укъызыхуриджэр мис аращ. Зи къуэ яукIа анэм зыукIам хуегъэгъури, лъыгъажэр къызэтрегъэувыIэ.
Адыгэ къуажэм, хьэблэм, пщIантIэм, унэм деж щегъэжьауэ а жылэм дэлъ хабзэмрэ щекIуэкI адыгэ гъащIэмрэ къыщыгъэлъэгъуащ мы фильмым. Ауэ щыхъукIи, дунейпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэщ лъабжьэ хуэхъуар, цIыху куэд зыгъэпIейтей къэхъукъащIэщ зыхуэгъэпсар. Режиссёр ЕмкIуж Андзор зэрыжиIэмкIэ, цIыху зэхэгъэж, лъэпкъ зэныкъуэкъу, щIалэгъуалэ зэпэщIэувэныгъэ щыIэн хуейкъым. ЦIыху гъащIэр зыщ зэрыхъур, ар зым адрейм Iихыныр къезэгъыркъым. ЗэгурыIуэрщ, шыIэныгъэрщ, мамырыгъэрщ мы дунейр щызыгъэIэри, зэтезыIыгъэри. Мис ахэращ адыгэ кином цIыхубэр къызыхуриджэ гупсысэ нэхъыщхьэр.
НЭЩIЭПЫДЖЭ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2963.txt"
} |
Нобэ
ПсыкIэ зэIыпх хъу лэчым и дунейпсо махуэщ
Зыри къэмыщэхуным и дунейпсо махуэщ
Къэзахъстаным и гъуэгу полицэм и махуэщ
Японием щагъэлъапIэ лэжьыгъэм фIыщIэ хуэщIыным и махуэр
♦1725 гъэм зэхэтащ Петербург щIэныгъэхэмкIэ и академием и япэ зэхуэсыр.
♦1763 гъэм Екатеринэ II и унафэкIэ Урысейм Медицинэ коллегие къыщызэрагъэпэщащ.
♦1917 гъэм ЦIыхубэ комиссархэм я советым унафэ къищтащ Урысейм нэхъапэм щыIа лIакъуэ-къулыкъу зэхэтыкIэр щымыгъэIэжыным теухуауэ.
♦1965 гъэм Москва СССР-м и Кинематографистхэм я зэгухьэныгъэр къыщызэрагъэпэщащ.
♦1993 гъэм Москва къалэм къищтэжащ 1781 гъэм ягъэувауэ щыта гербыр.
♦2006 гъэм УФ-м и Правительствэм унафэ къищтащ Ипщэ федеральнэ университет къызэгъэпэщыным теухуауэ. Тэн Iус Ростов дэт а еджапIэ нэхъыщхьэр къэралым и вуз нэхъыфIхэм хабжэ хъуащ а илъэсипщIым къриубыдэу.
♦1794 гъэм къалъхуащ адыгэ еджагъэшхуэ, тхыдэдж, филолог, узэщIакIуэ Нэгумэ Шорэ.
♦1804 гъэм къалъхуащ США-м и 14-нэ президент Пирс Франклин.
♦1935 гъэм къалъхуащ совет летчик-космонавт, Совет Союзым тIэунейрэ и ЛIыхъужь Волков Владислав.
♦1947 гъэм къалъхуащ усакIуэ, журналист, зэдзэкIакIуэ Уэрэзей Афлик.
♦1959 гъэм къалъхуащ филологие щIэныгъэхэм я доктор, тхакIуэ ХьэкIуащэ Мадинэ.
♦1979 гъэм къалъхуащ «Адыгэ псалъэ» газетым политикэмкIэ, жылагъуэмрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и къудамэм и унафэщI, АР-м щIыхь зиIэ и журналист НэщIэпыджэ Замирэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 11 - 13, жэщым градуси 3 - 4 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2964.txt"
} |
Адыгэхэм ящыщу шахматхэмкIэ спортым и мастер япэу хъуа
Къэбэрдей-Балъкъэрым и спортсменхэм щхьэзакъуэ зэпеуэхэм зэфIэкI хъарзынэхэр къыщагъэлъагъуэ. АбыхэмкIэ дэ диIэщ Европэм, Дуней псом, Олимп Джэгухэм я чемпионхэр. Ауэ щыIэщ ехъулIэныгъэ Iэта къыщыдмыгъэлъагъуэ спорт лIэужьыгъуэхэри. Ахэр къэзыIэтыным, абыхэм сыткIи хэлъхьэныгъэ хуэщIыным хуэпабгъэ, ныбжьыщIэхэр шахматхэм хуезыгъасэ цIыху пажэхэм ящыщщ Джэдгъэф Чэмал.
Къыхэдгъэщынщи, 2015 гъэ пщIондэ ди республикэм и шахматистхэм спортым и мастерхэр яхэтакъым, гроссмейстерхэм я гугъу умыщIыххи. А гъэращ шахматхэмкIэ спортым и мастер цIэр КъБР-м щыщым япэу къыщыхуагъэфэщар. 2015 гъэм Урысейм спортымкIэ и министрым и приказ №184-м ипкъ иткIэ а цIэр къыфIащащ Джэдгъэф Чэмал.
Джэдгъэф Iэбубэ и къуэ Чэмал 1960 гъэм Зеикъуэ къуажэм къыщалъхуащ. Илъэситху ныбжьым иту шахмат джэгун зезыгъэса щIалэ цIыкIур абы хуэIэижь хъуащ. ШахматхэмкIэ тренерхэр зэрыщымыIэм, зэхьэзэхуэхэр къызэрызэрамыгъэпэщым къыхэкIыу Чэмал и зэчийм зыужьыныгъэ игъуэтакъым. Курыт еджапIэр къиуха нэужь ныбжьыщIэр щIэтIысхьащ КъБКъУ-м тхыдэмкIэ и факультетым икIи 1983 гъэм ар къиухащ. Илъэс 23-кIэ Джэдгъэфым тхыдэмрэ географиемрэ щригъэджащ япэщIыкIэ Зеикъуэ дэт школ №1-м, къыкIэлъыкIуэу школ №4-м. Лэжьыгъэм щхьэкIэ шахматхэри IэщIыб ищIакъым - республикэ зэхьэзэхуэхэми зыкъыщигъэлъагъуэрт, и Iэзагъым щыхигъэхъуэн урысейпсо зэпеуэхэм хэтт. 1987 гъэм спортым и мастерым и кандидат хъуащ, а гъэ дыдэми блицымкIэ КъБР-м пашэ щыхъуащ. Япэ ехъулIэныгъэшхуэр Чэмал щызыIэригъэхьар 1989 гъэрщ. Абы япэ увыпIэ къыщихьащ Налшык щекIуэкIа союзпсо зэхьэзэхуэм. Ди республикэм къищынэмыщIауэ, зэпеуэм хэтащ Кавказ Ищхъэрэм, Мэзкуу, Уралым, Сыбырым щыщ шахматист нэхъ лъэщхэр. Зеикъуэдэсыр зыбжанэрэ республикэ чемпионатхэм къыщыхэжаныкIащ, 2006 гъэм Налшык, 2010 гъэм КъБР-м и чемпион хъуащ.
2013 гъэм япэу Джэдгъэфыр хэтащ зи узыншагъэм ныкъусаныгъэ иIэхэм шахматхэмкIэ я урысейпсо чемпионатым. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым етIуанэ увыпIэр абы къыщихьащ, 2015 гъэм Урысейм и чемпион хъуащ. КъищынэмыщIауэ, Джэдгъэф Чэмал хэтащ Словакием и Братиславэ, Германием и Дрезден къалэхэм щекIуэкIа дунейпсо чемпионатхэм. Урысейм и командэ къыхэхам хэту Дрезден домбеякъ медалыр къыщихьащ.
1990 гъэм щегъэжьауэ Джэдгъэфым школакIуэхэр шахматхэм хуегъасэ. ЩыщIидзагъащIэм ар кружок цIыкIу хуэдэу щытамэ, иужькIэ гукъыдэж зиIэ школакIуэ псоми шахмат джэгукIэм зыщыхуагъасэ факультатив дерсхэм хуэкIуащ. А зэманым къриубыдэу ныбжьыщIэ куэд дихьэхащ а пасэрей джэгукIэм. Языныкъуэхэм ехъулIэныгъэфIхэри зыIэрагъэхьащ. Апхуэдэщ КъБР-м и чемпион зыбжанэрэ хъуахэу Мэздэгу Азэмэт, Хэжае Ризуан, Щомахуэ Ризуан сымэ. Къыхэгъэщыпхъэщ Щомахуэр балигъхэм я деж Налшык къалэм и чемпион тIэунейрэ зэрыхъуар. Джэдгъэфым и гъэсэнхэр зыхэт командэ къыхэхахэр республикэпсо зэхьэзэхуэхэм куэдрэ къыщыхэжаныкIащ. Республикэм спортым зыщегъэужьыным хэлъхьэныгъэ зэрыхуищIам папщIэ 2012 гъэм и шыщхьэуIум и 2-м КъБР-м и СспортымкIэ и министрым и унафэкIэ Джэдгъэф Чэмал къыхуагъэфэщауэ щытащ ЩIыхь тхылъыр.
Мы махуэхэм Испанием и Аликанте къалэм щекIуэкIащ зи узыншагъэм щыщIэныгъэ иIэхэм шахматхэмкIэ я дунейпсо чемпионат. Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIэкIэ абы зыкъыщызыгъэлъэгъуа, Урысей Федерацэм спортымкIэ и мастер Джэдгъэф Чэмал зэхьэзэхуэм и домбеякъ медалыр зыIэригъэхьащ. Ди гуапэщ адэкIи и ехъулIэныгъэ дахэхэмкIэ дигъэгуфIэну.
КЪЭХЪУН Бэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2965.txt"
} |
Мэуэт псэуалъэжьхэр къагъуэтыж
Дон Iус Ростов къалэм мы гъэмахуэм и кIэм щегъэжьауэ археологхэм я къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр щокIуэкI. Иджыблагъэ хэIущIыIу хъуащ къалэкум пасэрей мэуэтхэм я псэуалъэу щыта лъапсэжьхэмрэ абы щызэрахьа Iэмэпсымэхэмрэ къызэрыщагъуэтыжар. Хъыбарым щыгъуазэ дещI Ростов къалэм щылажьэ
Щэнхабзэ мыхьэнэ зиIэ фэеплъхэр хъумэнымкIэ комитетым.
Къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр Дон Iус Ростов Чеховымрэ Седовымрэ я цIэкIэ дэт уэрамхэм я зэпылъыпIэм деж щокIуэкI. Абдеж дыдэращ зыхуэзэр «Ростовское городище» зыфIаща пасэрей псэуалъэжьри. А щIыпIэм Псыжь и Iэгъуэблагъэм ди лъэхъэнэм и япэ лIэщIыгъуэм къиIэпхъукIа мэуэт лъэпкъхэр щыпсэуащ.
Мэуэтхэр адыгэхэр къызытехъукIа лъэпкъыжьхэм язу зэрыщытым щIэныгъэм шэч куэд щIауэ къытрихьэжыркъым. Фигу къэдгъэкIыжынщ академик Арутюнов Сергей и псалъэхэр: «Нэхъ мащIэ дыдэу илъэс 3000 хъуауэ адыгэхэр Кавказым щопсэу. Илъэс 3000 и пэкIэ абыхэм я хэкум Трабзон щегъэжьауэ Ростов нэс къызэщIиубыдэрт, КъухьэпIэ Куржыри хэтыжу. «Адыгэхэр» щыжысIэм деж абы хызогъэубыдэ абхъаз-адыгэхэри, абхъаз-абазэ лъэпкъхэри. Трабзон щегъэжьауэ Ростов нэс, КъухьэпIэ Куржыри хэту, япэрей адыгэ лъапсэу щытащ».
Ростов фэеплъ къыщIэхыпIэхэм IэщIагъэлIхэм къыщагъуэтащ щэкI зэрызэIуащэ Iэмэпсымэхэр, ятIэм къыхэщIыкIа вакъэ къупхъэхэр, мывэм къыхэщIыкIэ, щхьэлым ебгъэщхьын хьэдзэтхъунщIхэр. Бдзэжьейхэмрэ псэущхьэхэмрэ я къупщхьэу къагъуэтари мащIэкъым.
Апхуэдэу щIэгъэхуэбжьауэ къалэм къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр екIуэкIыным щхьэусыгъуэ хуэхъуар Чеховымрэ Седовымрэ я цIэхэр зезыхьэ уэрамхэм я зэпылъыпIэм деж унэ зэтетыщIэхэр щыдращIеину зэрызагъэхьэзырырщ. Ауэ ухуэныгъэ лэжьыгъэхэм щIидзэнукъым IэщIагъэлIхэм ахэр зытращIыхьыну щIыхэр нэгъэсауэ къамыплъыхьауэ.
Зи гугъу тщIы фэеплъ къыщIэхыпIэр фIыуэ яджахэм щыщкъым, ауэ щыхъукIэ Станиславскэм и цIэр зезыхьэ уэрамым 2017 - 2018 гъэхэм къыщагъуэта кхъэлъахэм мэуэт къулейхэм къащIэна налкъутналмэсхэр къыщIахауэ щытащ.
Мы гъэм археологхэм Ростов къалэкум щыщIапщытыкIащ метр минитI зэбгъузэнатIэм нэсын щIы Iыхьэ. Абыхэм иджы къащIащ къагъуэтыжа мэуэт псэуалъэжьым япэм зэрыхуагъэфащэу щытам нэхърэ нэхъ щIыпIэшхуэ зэриIыгъар. КъинэмыщIауэ Дон Ипщэм деж щыпсэуа а пасэрей лъэпкъыжьым и фэеплъхэр щызекIуэ лъапсэ 70-м нэс къагъуэтащ.
Абыхэм ущрохьэлIэ ятIэ плъыжьым къыхэщIыкIа, лэч плъыжькIэ ла кхъуэщынхэкIхэм, кхъуэщыныщI Iэмэпсымэ къамыгъэсэбэпу ящIа ятIэхэкI хьэкъущыкъухэм.
Археолог гупым жаIэ: «Зыхуэбгъадэ хъун щымыIэ фэеплъщ псэуалъэжьхэм я зым къыщыдгъуэта, ятIэм къыхэщIыкIа вакъэ къупхъэхэри. Ростов псэуалъэжьым исахэр нэхъыбэу зыхэпсэукIар мэкъумэшымрэ Iэщ гъэхъунымрэщ. Ахэр бдзэжьей ещэу зэрыщытам и щыхьэтщ бдзэжьейхэмрэ псэущхьэхэмрэ я къупщхьэ куэд, мывэм къыхэщIыкIа, хъыр хым зэрыхадзэ мывэ Iэмэпсымэхэм узэрырихьэлIэм. Абыхэм яхэтыжщ мывэм къыхэщIыкIа, IэкIэ хьэдзэхэр зэратхъунщI Iэмэпсымэри.
Къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр щэкIуэгъуэм ику пщIондэ екIуэкIынущ.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2966.txt"
} |
Кинор псэущ, цIыхухэр еплъыху
АР-м гъуазджэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ЕмкIуж Андзор триха «Невиновен» адыгэ фильмым иджыри къыздэсым цIыхухэр кIуэурэ йоплъ. КиногъэлъэгъуапIэхэм зэрыжаIэмкIэ, ар ягъэлъэгъуэнущ еплъын къэкIуэху.
Фильмым цIыхур зыхуишэ гупсысэр куущ, щилъагъу дерсыр щхьэпэщ, нэгъуэщI лъэпкъхэм дакъызэрыригъэцIыху щIыкIэр щапхъэщ.
Абы Урысейм щеплъахэм я гупсысэхэмкIэ къыддэгуэшащ:
Щхьэлахъуэ Светланэ (театр критик, Мейкъуапэ): Мейкъуапэ дыщеплъащ Адыгэ Республикэм гъуазджэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ЕмкIуж Андзор и «Невиновен» фильмым. Андзор дэ фIы дыдэу доцIыху ди театрым щищIа лэжьыгъэ телъыджэхэмкIэ. Иджыри къэс театр режиссеру тцIыхуамэ, иджы кинорежиссеру ди пащхьэ къихьащ. Ар щIэкъым. Апхуэдэ лъэбакъуэ зыча ипэ итащ адыгэ щIалэм. Къапщтэмэ, ЕмкIужым режиссер курс нэхъыщхьэхэр къыщиуха и егъэджакIуэ Захаров Марки и театр лэжьыгъэмкIи и кино IэдакъэщIэкIхэмкIи цIэрыIуэт. НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ къапщтэмэ, кинор куэд щIащ Андзор и гъащIэм къыхэрыхыхьэрэ. Ар «Мосфильмым» щылэжьащ, фильмхэм, телесериалхэм хэтащ, Налшык къигъэзэжа нэужьи, клипхэр, рекламэ роликхэр трихащ, ди театрым щыщыIэми, аращ дгъэлъэгъуэну спектаклхэр дахэу цIыхубэм я пащхьэ ихьэн щIэзыдзар. АбыкIэ жысIэну сызыхуейр, ЕмкIужыр кином зэрымыщIэкIэ къыщыхутакъым.
«Невиновен»-м Андзор и творчествэм и зы напэкIуэцIыщIэ къытхузэIуихауэ аращ. Мыбы адыгэ щIалэр и режиссерщ, и сценаристщ, и продюсерщ, уеблэмэ, актеру дакъикъэ зы-тIукIэ хэтщ.
Кином ущеплъкIэ, тезыхахэр джэгуурэ, къафIэмыIуэхуурэ трахауэ къыпщохъу апхуэдизкIэ дахагърэ псынщIагъкIэ псыхьащи, псэм къытемыхьэлъэу зэхэгъэуващи. Пэжщ, нэпс къезыгъакIуэ, гум хыхьэ сценэхэр хэтщ, итIани цIыхугур щыз зыщI гупсэхугъукIэ кинор зэрыгъэнщIар телъыджэщ. Ар къызыхэкIыр, дауи, сыт хуэдизу гугъуу зэхэухуэна сюжет имыIами тыншу къызэрыбгурыIуэрщ, наIуэу уи нэгу къызэрыщIигъэувэрщ, къэхъукъащIэр нахуэу къигъэлъагъуэу ар зэрызэфIэкIыжри IупщIу зэрыгъэпсарщ.
Сюжетыр зыми емыщхь зыщIыр кином лъабжьэ хуэхъу Iуэхум и зэфIэхыкIэ хъуращ. Лейр бгъэгъуфу щытыпхъэщ. Зыгуэрым къигъэувыIэн хуейщ а лъыгъажэр. Арыншамэ, цIыху цIыкIур зэрыукIыжынущ. Кином къызэрыхэщым хуэдэщ, адыгэм и хабзэр ткIийщ, абы уебэкъуэныр къезэгъыркъым.
Куэд къыбжеIэ фильмым и кIэухми. Абдежи къыщыбоцIыху ЕмкIужым и хъэтIыр. ЛъэныкъуитIыр зэрызэкIужам къыщигъэувыIэкъым абы Iуэхур. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, мыр шыпсэкъым, атIэ художественнэ кинощ, цIыхубэм зыгуэр яхихьэн хуейуэ. Псом нэхърэ нэхъ гум дыхьэу хэт лIыхъужьыр - Хьэлыуэ къытохуэ, IэщIэщIар къызыгурыIуэжа, щIегъуэжа лIыукIым траубыда фочышэр. Ар лъыщIэжыр пызыщэну хуейхэм яхуэгъэза джэпсалъэщ, Тхьэр зэрымыарэзыр къэзыгъэлагъуэ къэхъугъэщ. Зы лъэныкъуэкIэ я нэхъ хейр хокIуадэри, ар дерс мэхъу, адрей лъэныкъуэмкIэ, гъэсэныгъэм, зэгурыIуэныгъэм, шыIэныгъэм укъыхуреджэ.
Петрухин Алексей (режиссер, продюсер, Москва): ЕмкIуж Андзор талант ин зыбгъэдэлъ, гупсысэкIэ телъыджэ зиIэ режиссерщ. Абы гъуэгуанэшхуэ къызэрыпэщылъым сэ шэч къытесхьэркъым. Сыт ар адрейхэм къазэрыщхьэщыкIыр? Ар къыбжеIэ и япэ лэжьыгъэм. «Невиновен» фильмым езыр зыхуей дыдэ гупсысэр щIилъхьащ абы, гупсысэ куу, зэпэщ. Ауэ щыхъукIи а гупсысэм дэ дытришэну, къыткIэрипхэну иужь иткъым, атIэ дегупсысурэ дыхуэкIуэжын хуейуэ къытхуегъанэ, уеблэмэ, абы хэт лейзехьэм и пIэкIэ дэ дыкъуаншэу къытщыхъужу доплъ, апхуэдизкIэ дызыIэпешэри, жиIэну зыхуейр ди деж къехьэсыфри.
Кинор щыIэн хуейщ. Псом хуэмыдэу фэ, Кавказым исхэм, адрейхэм яжефIэни, явгъэлъагъуни фиIэщ. Фи бынхэр зыщIэфпIыкI хъун, дуней псом щыбгъэлъагъуэмэ, щапхъэ къызыхахын куэд фхутехынущ. Ар наIуэ ищIащ «Невиновен»-м, ар къыдэзыгъэкIа «Кавказфильм» киностудием. Си щхьэкIэ ар тезыхахэр къэмыувыIэу адэкIи лэжьэну сыхуейщ.
ЕмкIужым триха фильмыр дунейпсо мардэм изэгъэнымкIэ лэжьыгъэр (постпродакшн) щекIуэкIар сэ сызиунафэщI «Русская Фильм Группа» кинокорпорацэращ, хуабжьу ди гуапэщ Кавазым и кинематографыр къэзыгъэщIэрэщIэж гупым ди гуащIэ зэрыхэлъыр.
Хубиев Ислам (КъШР-м Лъэпкъ IуэхухэмкIэ, хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмрэ печатымкIэ и министрым и къуэдзэ, Черкесск): Совет лъэхъэнэм лъандэрэ кином и фIагъыр мыхьэнэншэ зэрыхъуар псоми ящIэ. Абы къыхэкIыу, иужьрейуэ траха сюжет къызэрыгуэкI зиIэ фильмхэм я зэранкIэ, «Невиновен»-м арэзы сыкъищIыну апхуэдэу удихьэхыу, пфIэгъэщIэгъуэну уеплъыну сыщыгугътэкъым. Ауэ сыщыуэу къыщIэкIащ. Сэ сыкинокритиккъым, ауэ творчествэм пщIэ зэрыхуэсщIым къыхэкIыу къызгурыIуэр мащIэкъым. Си адыгэ къуэш ЕмкIуж Андзор (езы Ислам къэрэшейщ) и зэчийр къызэрымыкIуэщ. Аращ зи фIыщIэр мы фильм телъыджэр дунейм къызэрытехьар.
«Невиновен»-р гулъытэшхуэ зыхуэщIыпхъэщ, псори еплъын хуейщ, си фIэщ мэхъу цIыхубэм абы хуэфащэ уасэ зэрыхуагъэувынур. Пэжагъыр, гуапагъыр, щIыхьыр, гумащIагъэр, лъагъуныгъэр, гъэсэныгъэр, гууз-лыузыр гъуазэ зыхуэхъу дэтхэнэми мы фильмыр игу дыхьэнущ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, цIыхум дежкIэ нэхъыщхьэ дыдэ цIыхугъэр япэ изыгъэщхэрщ мыр зи фильмыр. Кином ущеплъкIэ зыхэпщIэ гурыщIэхэр псалъэкIэ къэпIуэтэжыну гугъущ. Абы папщIэ уеплъын хуейуэ аращ. Мыр ди къэралым ис дэтхэнэ лъэпкъым, цIыхум дежкIи щхьэпэщ.
Конторинэ Александрэ (журналист, Иркутск): Фильмыр сигу ирихьащ, е ирихьакъым зыхужаIэхэм ещхькъым «Невиновен»-р. Мыр нэгъуэщI дуней гуэрым щыщу къысщохъу, ар Кавказым зэрыщытрахар, адыгэ щIалэм зэрытрихар арагъэнщ къызыхэкIыр. Ауэ нэхъ куууэ уеплъмэ, мыр куэд къыбжезыIэ кинощ. Къапщтэмэ, Кавказым щыщ щIалэхэм я гум щыщIэр псалъэкIэ къаIуатэу, зыгуэрым щытхъуу, псалъэ лей жаIэу щыткъым. Адыгэхэм нэкIэ, плъэкIэкIэ, я зыгъэхъеикIэ къудейкIэ къыбгурагъаIуэ жаIэну зыхуейр. Ар зыкIэ дахэу къыщыгъэлъэгъуащ мы фильмми умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым. Мыбы псалъэр щымащIэщ, ауэ я хьэл-щэнымрэ я Iуэху щIэкIэмрэ щытелъыджэщ.
Къуажэм дэс «делэ цIыкIум» и образ къудейр къащти, кином и кIыхьагъкIэ куэд жиIэкъым, ауэ а жиIэхэри купщIэ зиIэ защIэщ. «Уделэмэ нэхъыфIщ, улIыукI нэхърэ», - жеIэ Хьэлыуэ, щIалэ пхъашэхэм яхыхьауэ. Мыбдежым сигу къэкIыжащ Парко Россо и псалъэхэр «Кхъуэуэ ущытыныр нэхъыфIщ, фашисту ущытыным нэхърэ». Ар сыту псалъэ пэж.
Мы фильмыр ягу щIыхьэнущ зэгуэр гузэвэгъуэ къызэжьэхэуахэм, уеблэмэ, гу зыкIуэцIылъ дэтхэнэм дежкIи гущIыхьэщ мыр. КъищынэмыщIауэ, «урыс кинокъым, кавказ кинощ», - жызыIэни къахэкIынущ. Ауэ еплъын хуейщ, Кавказым щекIуэкI гъащIэмрэ абы и цIыхухэмрэ къывгурыIуэну фыхуеймэ, фи щхьэ фегупсысыжыну, зыкъэфцIыхужыну фигу илъмэ, мыбы феплъыпхъэщ, сыт хуэдэ лъэпкъ къыхэкIари.
Мыр нэгу зезыгъэужь кинокъым, мыр псэм дыхьэ кинощ, Кавказыр къэзыгъэлъагъуэ фильмщ. Хьэлыуэ гузавэу кином и кIыхьагъкIэ кърихьэкI уанэр зытефлъхьэн шы щIэх зэвгъэпэщыжыну Тхьэм жиIэ адыгэхэм. Абы гупсысэшхуэ щIэлъщ.
Къул Амир (музыкант, режиссер Налшык): Си гуми, си псэми дыхьа кинощ «Невиновен»-р. Сыт хуэдэ лъэпкъ къыхэкIари, сыт хуэдэ дин зыIыгъри еплъыну щхьэпэщ, зыгъэгупсысэн, Iущ зыщIын куэд къыхахынущ. Хуабжьу гуапэщ ди лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэр, зэхэтыкIэр дахэу къызэрыщыгъэлъэгъуар. Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэд зэрыс Урысейм зэрыщагъэлъагъуэр фIыщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, мыр зэкъуэтыныгъэм, зэныбжьэгъугъэм, мамырыгъэм теухуащ. Ди къэкIуэнур нэхъыфI хъун щхьэкIэ дыхуэныкъуэт дэ мыпхуэдэ кино.
Тхьэм зригъэузэщI Андзор. Мы щIалэм кином щIилъхьа философиер телъыджэщ. Кином къыхалъагъукIыфам нэмыщI, езы режиссер зэчиифIэм и гупсысэхэр зэхэзыхахэм къагурыIуэнущ сэ зи гугъу сщIыр. Дэтхэнэ зы лIыхъужьми и образ нэс тлъэгъуащ, ауэ зы мэскъали мыхьэнэ гуэр имыIэу хэткъым. Уеблэмэ, кином хэт лIыхъужьым кърихьэкI уанэм хуабжьу Iуэхугъуэшхуэ ирепх ЕмкIужым, гъэщIэгъуэнракъэ, а хьэпшыпри зы образ псо ирокъу.
Никитинэ Надеждэ (егъэджакIуэ, Налшык): Хуабжьу куууэ адыгэ щэнхабзэмрэ хабзэмрэ къыщыгъэлъэгъуащ «Невиновен» фильмым. Абы цIыхуу еплъыр адыгэ хабзэм щыгъуазэ зэрыхъуну къудейр куэд и уасэщ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, ди щIалэгъуалэр щыгъуазэкъым лъэпкъым бгъэдэлъ хъугъуэфIыгъуэ псоми. Сэ куэдрэ сщыщIэупщIэ щыIэщ, щIалэгъуалэм садолажьэри. Ауэ адыгэхэм адыгэ хабзэр куууэ ящIэкъым, урысхэм урыс щэнхабзэм хащIыкI щыIэкъым. Абы и лъэныкъуэкIэ цIыху псори еплъын хуейщ мыбы, зыщыщ лъэпкъым емылъытауэ. Мыр иджырей зэманыр зыхуэныкъуэ фильмщ. Хуабжьу сахуэарэзыщ тезыхахэм.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2967.txt"
} |
«КХЪУАУЭР ЕУЭРИ, КХЪУЭЖЫМ ИКIАЩ»
Ди щIэджыкIакIуэхэр зэрыщыгъуазэщи, псалъалъэ зыбжанэ «Адыгэ псалъэ» газетым зэкIэлъыкIуэу къытредгъэдзащ Ди гуапэ зэрыхъунщи, а тедзэгъуэхэм щIэупщIэ ягъуэтащ, къапщтэмэ, езы къуажэдэсхэми хьэлэмэт ящыхъуащ. МащIэми куэдми, а псалъалъэхэр тедзэн зэредгъажьэрэ газетым кIэлъыплъхэм зыкъыдагъащIэ «мыпхуэдэ псалъэхэм ущымыгъуазэу пIэрэ, ди анэшхуэм жиIэу куэдрэ дрихьэлIащ» жаIэу. ГуфIэгъуэ дауэдапщэу ирехъу, нэщхъеягъуэуи щрет, мы Iуэхугъуэм щыгъуазэу щримыпсэлъа, зыгуэрхэр къагъэщIэрэщIэжу къыщыджаIэну щыхэмыта къэхъуакъым. «Дыкъэзылъхуахэр зэрыпсалъэу щыта бзэрат дыкъызэрацIыхуу щытари, пщIэ хуэтщIкъым, догъэкIуэд», щыжаIэкIэ, зы лъэныкъуэкIэ ядумыщтэнкIэ Iэмал имыIэу гухэ уещI, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъеплъу щытмэ, къазэрыфIэIуэхум, хамэгу-хамащхьэу бзэм зэрыхущымытым дызэрыт щытыкIэр къызэрызэднэкIыфынумкIэ гугъапIэхэр уагъэщI. Абы нэхъри дытригъэгушхуащ къуажэ псэлъэкIэхэм зеттыну, къэдгъуэтыр, къытIэрыхьэр Iэмал зэриIэкIэ зэгъэуIуауэ утыку къитлъхьэну. Зэгуэр адыгэбзэм и псалъалъэшхуэ щащIкIэ, мы дыщэ налъэхэми къалъыс увыIэпIэр абдеж зэрыщагъуэтыжынум шэч къытетхьэркъым.
Адыгэ - гурыхь ящыхъуам и фIагъыр къызэрагъэлъагъуэ пщалъэщ. Адыгэ къэб, адыгэ нартыху, жаIамэ, узыфIэмыкIыжыну фIыщ, жыхуиIэщ.
АмыкI - макъыр къимыкIыу джийм щIыIэ хыхьа нэужь ефыкI узыфэщ, урысыбзэкIэ «простуда» жыхуаIэращ.
Бжьэдыгъу - гупым къахыхьам хуагъэфэща бжьэр иримыфу нэгъуэщIым IэщIэзыгъэувэм хужаIэ.
Блэару - зи лъабжьэхэм фоупсыр къыщIэкI, узыщIэф хъу къэкIыгъэ гуп. Щоджэнхьэблэхэм зэрахьэ.
Быркъут I - мывэкIэщхъыр зыхэз щIыгу. И щIыгулъыр быркъутщи, хэпсэр къыхэкIыгъуейщ, жаIэ.
Быркъут II - адэкIэ-мыдэкIэ зидзу гупсэхугъуэ зэзымытыж, цIыхури бырсыр хэзыгъэт цIыху.
Бэдж гъае - унэ зэрахьагъащIэм бэджыр хуэлъэщ, ауэ бэджыпIи бэджыхъи имыIэу къыщылъагъуэкIэ, гъэр гъае хъунущ, жаIэрти, нэщэнэ щыIэт. ХьэтIохъущыкъуейхэм я псэлъафэ дыдэщ, уэшх куэдрэ къемышхамэ, хэт и унэ бэдж гъае дызыщIар, жаIэу.
Бэдж ибэ - бэджыхъыгъуэм имыс, зы бэджыхъналъэкIэ жьым кърихьэкI бэдж.
Гуарэпщарэ - еши псэхуи имыщIэу ныкъуакъуэ цIыху. Жьэмыгъэпсэху, жыхуиIэщ.
Гумамэ хъун - гум шынэ къищтэн, жыхуиIэщ. Щоджэнхьэблэ къикIыжахэм зэрахьэ псэлъафэщ.
ГурэщыпкIэ - зэпымычу зыгуэрым иригумэщI-ирипIейтейуэ, пыIэгъуэ имыIэу щытым щхьэкIэ жаIэу зы псалъэщ.
Гъуэгуджэ - зи кIуапIэхэр мыщIагъуэ, кумблъэмбу щыт гъуэгу Iей.
Дагъэ бажьэ - мызэ-мытIэу шхын зыхапщэфIыкIа дагъэ жьахуэ.
Джэшнанэ - фIыцIагъэ мащIэ тепхъауэ зы щIыфэр хужь джэш лъэпкъыгъуэ. ХьэтIохъущыкъуейхэм «бегъымбар джэш» жаIэ.
Джыджэн - псым ищI тецIуукIым щхьэкIэ мэджыджэ жаIэ. Псалъэр зыхуэгъэзар псым и закъуэщ. Къалэдэсхэм къахьыжа псалъэщ.
ЗэфIылъэгъу - зы хьэблэм дэсу хуабэу, IэфIу зэхущыт зэгъунэгъухэм апхуэдэу йоджэ. Хьэблэ зэфIылъэгъукIэ хуэдэ уигъэлъыхъуэнщ, жаIэ.
КIадэхъу - кIадэ лъащIэр зэрыщIагъэбыдэ пхъэ.
КIасахъуэ - щынэ кIасэлъхухэр ягъэхъуну зи пщэ далъхьэ мэлыхъуэ.
КIылэ I - цIыхум и щIыфэм нэхъ щыкIыл щIыпIэ. И кIылэр къежьащ, жаIэ.
КIылэ II - хамысэ щIыкIэ къикIыкI зыгъуэт жылэ.
КIыщIэ I - удзыщIэ къэхъеягъащIэ.
КIыщIэ II - щIыкIэ.
КIынэн - къикIыкIыу хуежьа, ауэ зызымыужьыжа жылэ. Мыгъэрей жылэр кIынэну къыщIэкIынт, гъавэу къитха щыIэкъым, жаIэ.
Къэрмакъ - щIыIузэфIэдзэ, щIыIущхьэр зрагъэубыд напIэ.
Кхъуабзэ - кхъуауэм и бгъуитIыр пымыфыкIын папщIэ хуащIу щыта гъущI тебзэ.
Кхъуауэ - псыкъуийм псыр кърахыу джэрэзу щхьэщыт пкъожьейм хьэтІохъущыкъуейхэр зэреджэр аращ. «Кхъуауэр еуэри, кхъуэжым икIащ», жаIэ.
Кхъуэгу - кхъуауэр зэрагъэджэрэз къу.
Кхъуэж - псыкъуийм и кIуэцIым щыщу уздынэплъысыфым нэсыр кхъуэжщ.
ХьэтIыхъу - къуэрылъхухэм щыщу къыбгъэдэс быным я нэхъыщIэм адэшхуэр зэреджэ.
Хьэуцэ-бжьэуцэр къызэрехьэжьэн - гъэр къихьауэ дунейр къыщызэщIищIэкIэ, хьэуцэри бжьэуцэри щIым къыIэщIокIри, зэрыгъэущкъулэу хуожьэ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, къэкIыгъэм езыр-езырурэ зипхъыжрэ и жылэр идзмэ, апхуэдэу жаIэ. Хьэуцэ-бжьэуцэу ущкъулэн жыхуиIэр урысыбзэкIэ «опыление» жыхуаIэращ. Иджы мис а жылэкIэ нэрылъагъууи нэрымылъагъууи жьым зэрихьэу тIэпIыр, багъуэр, хэхъуэращ хьэуцэ-бжьэуцэ хъужри.
ХьэфтыцIэ - мэлхьэпIатIэ жыхуаIэращ. Мыбдеж гъэщIэгъуэн хъунт къэбэрдей хьэжрэтхэм я бзэм хэт псалъэри щапхъэу къэсхьмэ: «мэлхьэпIатIэ» кърагъэкIыу хэти «хьэфтIуантIэ», хэти «хьэфIуантIэ» жаIэ.
Хьэц-шыцу пхъын - бдзэжьейм бдзэжьей хугур щипхъкІэ, жаІэр аращ.
Хьэчыдэ - дэ цІынэм и фэр трахырти ягъэгъурт. Хущхъуэгъуэу къалъытэу щытащ. Фом хэлъу яшхырт. Хьэч жыхуаІэр дэ зытемылъыж дэ купщІэращ.
Цыпэн - бэгъуэн, хэхъуэн, зыужьын.
Цыпэпхъу - зэIусэр пигъэщу жан дыдэ.
Шэтегъэуэж - жэщщІэс дэкІыу тхьэмахуэ нэблагъэкІэ къуажэм къэмыкІуэжынумэ, губгъуэм къыщыкІ пхъэщхьэмыщхьэхэр къыпачырт, цІыкІуу зэпагъэхурти, дыгъэ жьэражьэм хэлъу махуитІ-щыкІэ ягъэгъурт. Абы шэр хакІэжырти, шэтегъэуэж хъужыр арат. Шэтегъэуэжыр пхъэщхьэмыщхьэм и гуащІэр къыщІыхьэу губгъуэ шхыныгъуэу зэрахьэу щытащ.
ЩIалабжэ - хьэдагъэм здыхэтым пыхьэурэ «сыунэхъужащ» жиIэу е абы ещхьыфэ нэгъуэщI псалъэ нэхъ къыфIэзымыгъэкIым щхьэкIэ «щIалабжэ ещI» жаIэ. «ЩІалэ» жыхуиІэр «ныбжьыщІэу» къыбгурыІуэн хуейщ мыбдеж. Псалъэр ноби зэрахьэ.
ЩауэкIэ - зэпсэлъыхъуитIым щыщу хъыджэбзыр дунейм ехыжмэ, къэна щIалэм апхуэдэу еджэрт. Кхъаблэр зыIэтхэм хагъэувэу хабзэ щыIауэ яIуэтэж.
Мыбы хъыбар гъэщIэгъуэн куэд пылъщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, щIалъхьагъащIэм и хьэдэпсэр япэ махуищым зэхэзехуэн мэхъури, пщэдджыжьыпищкІэ дэкIын хуейщ жаIэрти, дунейм ехыжам и Iыхьлы гъунэгъу дыдэхэм щыщхэр кхъэм кIуэхэрт. Дунейм ехыжамкІэ щауэкIэми апхуэдэ хьэкъ къытехуэу къалъытэрт.
ЩІалэхэдэ - хъыджэбздэс зиІэ анэшхуэхэм ахэр гъусэ ящІрэ джэгу щыкІуэкІэ, мор е мыр къэгъафэ жаІэу щІалэхэр къыхураджэрэ я пхъур кърагъэгъафэмэ, «нанэхэр щІалэхэдэ къежьащ» жаІэу зы псалъэ щыІэщ. Ноби къуажэм щызэрахьэ.
ІэшкІул - Іэхъуамбэшхуэмрэ зыгъэлъагъуэ Іэхъуамбэрэ я зэхуакум илъ лыфэм аращ зэреджэр.
Япэнэс - ІуэхутхьэбзащІэу ирагъэжьахэм ящыщу зи Іуэху Іыхьэр нэхъ псынщІэу къезыхьэлІэу къызыхуэтыншэу зэфІэзыхым апхуэдэй йоджэ. Псалъэр Щоджэнхьэблэхэм къахьыжащ, къуажэм ноби щызэрахьэ.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2968.txt"
} |
Зэманым фагъуэ дэмыхъу лIыгъэ
Лъэпкъ щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIа адыгэхэм ящыщщ совет, урысей еджагъэшхуэ, профессор, Урысейм Естественнэ щIэныгъэхэмкIэ и академием щIыхь зиIэ и академик, КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Рентген оптикэмкIэ институтым и генеральнэ директору, Физикэ оптикэмкIэ институтым и унафэщIу щыта Къумахуэ Мурадин Iэбубэчыр и къуэр. Iуэху зехьэкIэщIэхэм, жэрдэмыщIэхэм я зэхэублакIуэу, щIэм и лъыхъуакIуэу щыта Къумахуэ Мурадин иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм ноби мыхьэнэшхуэ щаIэщ щIэныгъэм и дунейм. Псэужамэ, абы и ныбжьыр мы махуэхэм илъэс 80 ирикъунут.
ЦIыхум игъуэт зыужьыныгъэр, и дуней еплъыкIэр, Iуэху зехьэкIэр зыкъомкIэ елъытащ ар къызыхэкIа унагъуэм. Лэскэн ЕтIуанэ къуажэм щыпсэу Къумахуэхэ Iэбубэчыррэ КIузэрэ яухуа унагъуэр нэмысрэ хабзэрэ зэрылът, нэхъыжьым - пщIэ, нэхъыщIэм - гъуэгу щагъуэтырт. ЗэгурыIуэрэ зэдэIуэжрэ яку дэлъу ягъасэрт абыхэм я бынихыр: щIалиплIымрэ хъыджэбзитIымрэ. Еджэныр Къумахуэхэ я унагъуэм щIыпIэ хэха щызыубыд, пщIэ щызиIэ Iуэхугъуэт.
Быным я пажэ Башир зауэм и пэ къихуэу къиухат Налшык дэт политпросветтехникумыр. Лэжьыгъэ IэнатIэ тэмэм игъуэтыным хунэмысу, Хэку зауэшхуэр къэхъейри, и ныбжьыр илъэс 18 фIэкIа мыхъуауэ ари фронтым кIуат, и насып къикIри, 1947 гъэм Iэпсэу-лъэпсэууэ къигъэзэжащ, еджащ. Башир къыкIэлъыкIуэ и анэкъилъхухэми: и къуэшхэу Мухьэдин, Мурадин, и шыпхъухэу Тосэрэ Анусэрэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ яригъэгъуэтащ КIузэ. Тбилиси дэт къэрал университетыр ехъулIэныгъэкIэ къэзыуха Мухьэдин еджэным Москва щыпищащ. Ар щIэтIысхьащ СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и академием БзэщIэныгъэхэмкIэ и институтым и аспирантурэм. Кандидат, доктор диссертацэхэр пхигъэкIащ, академик цIэрыIуэ къищIыкIауэ щытащ. Зэшыпхъухэу Тоси Ануси КъБКъУ-р къаухащ. Тосэ биологиемкIэ кандидат лэжьыгъэр пхигъэкIауэ щытащ. Анусэ адыгэбзэмрэ литературэмрэ илъэс куэдкIэ щригъэджащ я къуажэм дэт курыт школым.
ЩIэныгъэм и лъагапIэм нэсыфа щэджащэхэм ящыщт Къумахуэ зэкъуэшхэм я нэхъыщIэ Мурадини. Ар 1941 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м къалъхуащ. Иджыри школакIуэ ныбжьыщIэу, куэдым гу лъатат Мурадин есэпымрэ физикэмкIэ зэфIэкIышхуэ зэрыбгъэдэлъым. Курыт школыр ехъулIэныгъэкIэ къэзыуха щIалэщIэр тегушхуэри Москва кIуащ, и щIэныгъэм хигъэхъуэну, икIи МКъУ-м ядернэ физикэмкIэ и факультетым щIэтIысхьащ.
Студент илъэсхэр, напIэдэхьеигъуэу, псынщIэу блэлъэтащ, къэхутэныгъэ хьэлэмэтхэмрэ щIэныгъэ къэугъуеинымрэ и бэу. Псы хуэлIа къэкIыгъэм псыIагъэр зэрызэщIишэм хуэдэу, щIэныгъэм хуэнэхъуеиншэ Мурадин а илъэсхэм куэд къыхихащ дунейпсо цIэрыIуагъ зиIэ профессорхэм, еджагъэшхуэхэм я лекцэхэм. Зыхуеджа IэщIагъэмкIэ щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ хъуа Къумахуэм лэжьэн щыщIидзащ МКъУ-м Ядернэ физикэмкIэ и институтым икIи илъэс 15-м щIигъукIэ абы егъэджакIуэу щыIащ. 1978 гъэм щIэныгъэлIыр ирагъэблэгъащ Атом энергиемкIэ институтым и лабораторэм и унафэщIу. А зэманыращ Мурадин дунейпсо цIэрыIуагъ къыхуэзыхьа, «Къумахуэм и эффект» цIэр щIэныгъэ дунейм щызыгъуэта абы и къэхутэныгъэ къызэрымыкIуэр наIуэ къыщыхъуар.
Физикэм и теориемкIэ зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ щIэныгъэлIу зэрыщытам къыдэкIуэу, Къумахуэр къызэгъэпэщакIуэ IэкIуэлъакIуэт, техникэщIэ гъэхьэзырынымкIэ проектхэм я пашэт. Абы и унафэм щIэту ягъэхьэзыра Iэмэпсымэ куэдым дунейпсо, урысейпо гъэлъэгъуэныгъэхэм саугъэтхэр, медалхэр къыщыхуагъэфэщащ. Илъэс 28-кIэ ар зи унафэщIу щыта институтым технологие лъагэхэм ятещIыхьа къэхутэныгъэ гъуэзэджэу 10 хуэдиз щаубзыхуащ. Ахэр къагъэсэбэпу хуежьэмэ, япэкIэ зэрыщытам хуэдэу, Урысейм бжьыпэр щиубыдыжыфынущ хьэршым, микроэлектроникэм, медицинэм, биологием, наноиндустрием, микромеханикэм, авиацэм, ХХI лIэщIыгъуэм и зыужьыныгъэхэр зыубзыху нэгъуэщI IэнатIэ хэхахэм.
Къумахуэ Мурадин и унафэм щIэту фундаментальнэ физикэм иужьрей илъэсхэм щрагъэкIуэкIа лэжьыгъэхэм я фIыщIэкIэ къызэIуаха къэхутэныгъэщIэми мыхьэнэшхуэ иIэщ щIэныгъэмрэ техникэмрэ я IэнатIэм лъэщу зегъэужьынымкIэ. Рентген оптикэмкIэ институтыр къызэзыгъэпэща икIи абы и унафэщI Къумахуэм пщIэшхуэ хуащIу, 1992 гъэм ар хагъэхьат Германием физикэмкIэ и щIэныгъэ зэгухьэныгъэм. 2008 гъэ лъандэрэ хэтащ РАН-м Аналитикэ химиемкIэ и щIэныгъэ советым.
Профессор Къумахуэ Мурадин гулъытэшхуэ хуищIырт езыр щалъхуа Къэбэрдей-Балъкъэрым папщIэ щIэныгъэ лэжьакIуэхэр гъэхьэзырынми. Къумахуэм и гъэсэнхэм ящыщ куэд нэхъыжьыфIым и лъагъуэм нобэ ирокIуэ.
Къумахуэ Мурадин щIэныгъэ лэжьыгъэу 250-м щIигъу, монографиеу 10 къытригъэдзащ. И къэхутэныгъэ къызэрымыкIуэхэм къыпэкIуа урысейпсо, дунейпсо патенту 95-рэ иIэт. Совет, урысей щIэныгъэм нэхъапэкIэ къыщымыхъуауэ, ар къэрал куэдым зэщIыгъуу къыдагъэкI «Radiation Effects and Defects in Solids» журналым КъуэкIыпIэ ЕвропэмкIэ и къудамэм и редактору илъэс 20-м щIигъукIэ лэжьащ. Къумахуэм къыхуагъэфэщащ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием и ЩIыхь тхылъымрэ ахъшэ саугъэтымрэ. Инженер-оптикхэм я дунейпсо зэгухьэныгъэм и саугъэтым и лауреат хъуащ 2002 гъэм. Физикэ щIэныгъэм зегъэужьыным хуищIа хэлъхьэныгъэ инхэм папщIэ Къумахуэ Мурадин дыжьын фэеплъ пхъэбгъу къыщыхузэIуахащ США-м и Католическэ университетым.
Къумахуэр 2014 гъэм дунейм ехыжащ. Къэралри, ди республикэри, щалъхуа къуажэри зэрыгушхуэщ и цIэм ещхьу зи мурадхэр ину, IуэхущIафэхэр екIуу псэуа Къумахуэ Мурадин и гъащIэ купщIафIэр. Лъэпкъ щIэныгъэм зегъэужьынымкIэ абы зэрихьа лIыгъэр зэманым фагъуэ зэи дэхъунукъым.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2969.txt"
} |
Адэ-анэхэм ЕГЭ-р щрагъэт зы махуэ
«Адэ-анэхэм ЕГЭ-р щрагъэт зы махуэ» Iуэхум хыхьащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр. Ар къызэрегъэпэщ Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ я IэнатIэхэм якIэлъыплъынымкIэ Федеральнэ IуэхущIапIэм.
Школхэр къэзыух ныбжьыщIэхэм ябгъэдэлъ щIэныгъэр, зэфIэкIхэр къызэрапщытэ Iэмалхэр къагъэсэбэпурэ, республикэм и щIыналъэ псоми экзамен щрагъэтащ адэ-анэ 600-м нэсым. Апхуэдэ адэ-анэхэм экзаменыр езыгъэтахэм яхэтащ КъБР-м ЦIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм, жылагъуэ IуэхущIапIэхэм и лIыкIуэхэр, телевиденэм, журналхэм, газетхэм я лэжьакIуэхэр.
- Ди къалэну щытар экзамен къызэрыIах щIыкIэм адэ-анэхэр хэгъэгъуэзэнырт, сабийр мыхьэнэшхуэ зиIэ а Iуэхум зэригъэпIейтейр щхьэщахыфын хуэдэу. Адэ-анэхэм сабийхэр ягъэгушхуэфынущ, абыхэм еущиифынущ, - къыхигъэщхьэхукIащ КъБР-м цIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министр Къумыкъу Iэуес.
Адэ-анэхэм ирагъэлъэгъуащ экзаменхэр зытхэр зэрызэбгъэдагъэтIысхьэ щIыкIэр, гъэунэхуныгъэхэм кърикIуахэр къапщытэнымкIэ къагъэсэбэп Iэмалхэр.
Балигъхэм ирагъэта экзаменыр нэхъ кIэщIт. Школхэр къэзухахэм хуэдабзэу, адэ-анэхэми паспортымрэ къалэмымрэ фIэкIа яIыгъ хъунутэкъым.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, «Адэ-анэхэм ЕГЭ-р щрагъэт зы махуэ» Iуэхур 2017 гъэм къыщыщIэдзауэ ирагъэкIуэкI УФ-м Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ я IэнатIэхэм кIэлъыплъынымкIэ Федеральнэ IуэхущIапIэм. Мы Iуэхум хэтщ УФ-м и щIыналъэ псори.
ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "297.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
Мыщэхуэным и дунейпсо махуэщ
Урысей Федерацэм щагъэлъапIэ Анэм и махуэр
США-м щагъэлъапIэ зэныбжьэгъухэм я махуэр
Таджикистан Республикэм и Къэрал ныпым и махуэщ
1861 гъэм Урысейм и император Александр ЕтIуанэм и унафэкIэ къэралым и Министрхэм я Совет къызэрагъэпэщащ.
1874 гъэм Америкэм щыщ Глидден Джозеф гъущI кIапсэ банэр къызэригупсысам щыхьэт техъуэ патент къратащ.
1905 гъэм Севастополь къулыкъу щызыщIэ хыдзэлIхэм зыкъаIэтащ. Лейтенант Шмидт Пётр зи пашэ цIыхухэм пащтыхьым хуагъэувырт демократие хабзэм тет республикэ къызэригъэпэщыну, цIыхухэр зэхуэсыну, я гуныкъуэгъуэхэр жаIэну хуит ищIыну, лэжьэгъуэ махуэр сыхьэтий фIэкIа хъун хуэмейуэ.
1927 гъэм Москва къыщызэIуахащ Опереттэм и къэрал театрыр.
1944 гъэм иухащ Прибалтикэр – Эстониер, Латвиер, Литвар - нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къаIэщIэгъэкIыжыным теухуауэ советыдзэхэм ирагъэкIуэкIа зауэхэр.
1956 гъэм КПСС-м и ЦК-м унафэ къищтащ балъкъэр, къэрэшей, къалмыкъ, ингуш, шэшэн лъэпкъхэм я автономиер зэфIэгъэувэжыным теухуауэ.
2002 гъэм Брянск къалэм щыщ школакIуэ Непомнящий Ян ныбжьыщIэхэм шахматхэмкIэ я дунейпсо зэпеуэм щытекIуащ. Чемпионым и ныбжьыр илъэс I2-т зэрыхъур.
1730 гъэм къалъхуащ урыс дзэзешэ цIэрыIуэ, генералиссимус Суворов Александр.
1888 гъэм къалъхуащ США-м щыщ психолог цIэрыIуэ, тхакIуэ Карнеги Дейл.
1934 гъэм къалъхуащ совет композитор цIэрыIуэ, РСФСР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Шнитке Альфред.
1938 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ Крачковская Наталье.
1941 гъэм къалъхуащ теленэтынхэр езыгъэкIуэкI, УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, «Урысей телевиденэм и академие» фондым и академик, КВН джэгукIэр къызэзыгъэпэщахэм ящыщ Масляков Александр.
1947 гъэм къалъхуащ адыгэхэм, Кавказым я тхыдэр зыдж, АР-мрэ КъБР-мрэ щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ Половинкинэ Тамарэ.
1954 гъэм къалъхуащ кинорежиссёр цIэрыIуэ, зи лэжьыгъэхэр Европэм щекIуэкI кинофестиваль куэдым щытекIуа Кустурицэ Эмир.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ. хуабэр махуэм градуси 8 - 9, жэщым градуси 2 – 3 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
ФIы зыхуэпщIэм иумыхъуэныж.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2970.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
ЦIыхубзхэм залымыгъэ якIэлъызехьэным пэщIэтыным и дунейпсо махуэщ. ООН-м и Ассамблее Нэхъыщхьэм 1999 гъэм дыгъэгъазэм и 17-м къищта унафэмкIэ ягъэуващ ар.
Урысейм и мамырщIэкъу дзэхэм я махуэщ
Боснием и къэралыгъуэм и махуэщ
1339 гъэм Москва Кремлым жыгейм къыхэщIыкIа и блынхэр зэтелъхьэн щIадзащ.
1735 гъэм ягъэжащ Пащтыхь-тхьэгъушыр.
1741 гъэм Черкасский Алексей (адыгэщ) и пщэ иралъхьат Пётр Езанэм ипхъу Елизаветэ императрицэр и къулыкъум зэрыпэрыувэну манифестымрэ абы ищIыну тхьэрыIуэмрэ зэхилъхьэну.
1867 гъэм Швецием щыщ химик, инженер Нобель Альфред иратащ динамитыр къызэригупсысам щыхьэт техъуэ патентыр.
1935 гъэм СССР-м щагъэуващ «ЩIыхьым и Дамыгъэ» орденыр.
1942 гъэм Iэ щIадзащ совет-франджы зэгурыIуэныгъэм. Абы ипкъ иткIэ къызэрагъэпэщауэ щытащ кхъухьлъатэзехуэхэм я «Нормандие - Неман» эскадрилье цIэрыIуэр.
1810 гъэм къалъхуащ урыс хирург, академик Пирогов Николай.
1925 гъэм къалъхуащ СССР-м и цIыхубэ артисткэ Мордюковэ Ноннэ (и цIэ дыдэр Ноябринэщ).
1927 гъэм къалъхуащ литературовед, критик, УФ-мрэ КъБР-мрэ щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ Шэвлокъуэ Пётр.
1933 гъэм къалъхуащ тхакIуэ, публицист, АР-м щIыхь зиIэ и журналист ЛIыхъусэжь Хьэжрэтбий.
1973 гъэм къалъхуащ филологие щIэныгъэхэм я доктор, АКъУ-м и профессор, ЩIДАА-м и академик ХъуакIуэ ФатIимэт.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 4 – 5, жэщым градуси 2 - 3 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
ХьэщIапIэрынэр емыкIущ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2971.txt"
} |
Сымаджэхэр шым ягъэшэсурэ ягъэхъуж
Шыхъуэхэм я хъыбархэм къыхэщ зэпытщ адыгэшыр зэрыгубзыгъэм къыхэкIыу, зи лъакъуэ къыдэмыбз сабийхэри балигъхэри ягъэшэсурэ, сымаджэхэм я гукъыдэжыр къызэраIэтыр, я узыр нэхъ мащIэ зэращIыр. Иджыблагъэ Урысей Президентым и лIыкIуэу СКФО-м щыIэ Чайкэ Юрий акъылэгъу къадэхъуауэ, ЕсэнтIыгу ИппотерапиемкIэ центрым и проектыр утыку кърахьащ.
Хъыбарым щыгъуазэ дещI Псыхуабэ щылажьэ «Интерфакс-Юг» хъыбарегъащIэ IэнатIэм. «Урысей ипщэм абы хуэбгъэдэн иджыри иткъым, - дыкъыщоджэ хъыбарым. – Абы узыншагъэр щызэфIэбгъэувэж хъунум и закъуэкъым. Центрым Iэпкълъэпкъ уз зиIэ спортсменхэм Параолимпиадэм шы спортымкIэ зэхьэзэхуэхэм зыщыхуагъэхьэзыр хъунущ. Ардыдэм щылэжьэфынущ сабийхэм папщIэ гъэмахуэ зыгъэпсэхупIэхэр».
КъБР-м сымаджэхэм шым ягъэшэсурэ щеIэзэныр гупыж зыщIар Псыхуабэ-Шэрджэс чыристан IуэхущIапIэрщ. Илъэситху ипэкIэ КъБР-м и Прохладнэ районым хыхьэ Благовещенкэ къуажэм щылэжьэн щыщIидзауэ щытащ иджы зызрагъэубгъуну я мурад ЕсэнтIыгу и ИппотерапиемкIэ центрым и къудамэр.
«Иппотерапиер» къыбгурыIуэн зэрыхуейр зи Iэпкълъэпкъым сэкъат зиIэ цIыхухэм, нэхъыбэу – сабийхэм, зэреIэзэ гъэхъужыкIэ Iэмалущ. Апхуэдэ IуэхущIапIэхэр куэд щIауэ щолажьэ Мэзкуу, Волгоград, Тверь, Ставрополь къалэхэми Ингуш республикэми. Дыщыгугъынщ мыгувэу ЕсэнтIыгу щыIэ центрым и къудамэ Налшыки къыщызэIуахыну.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2972.txt"
} |
ЕкIумрэ емыкIумрэ щыхуагъасэ
Налшык махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу къыщызэIуах сабийхэм зыщрагъэужь IуэхущIапIэщIэхэр. Иджыблагъэ гъуэгу техьа «Этика»-р абыхэм къащхьэщокI щIэныгъэм къыдэкIуэу, я деж екIуалIэ ныбжьыщIэхэр адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ къадекIуэкI хабзэмрэ цIыху хэтыкIэмрэ щыхуагъэсэну зэрамурадымкIэ.
«ЩэныфIагъымрэ щэнхабзэмрэ зыщрагъэужь IуэхущIапIэ» - аращ «Этика» псалъэ кIэщIымкIэ утыку къихьа Темукуевэ Фатимэ и сабий зыужьыпIэм зыкъызэригъэлъагъуэ фIэщыгъэр. Сыт ар адрейхэм нэхъ лейуэ къахэзыгъэщыр жыпIэмэ, занщIэу нэм зыкъыщIедзэ мыбы щылажьэхэм щIалэ цIыкIум – лIы хьэл, хъыджэбз цIыкIухэм – бзылъхугъэ хьэл хапщэныр Iэмал зимыIэу къызэралъытэр.
Фатимэ IуэхущIапIэр къызэIуихынымкIэ чэнджэщэгъу къыхуэхъуар психолог Апажэ Валерийщ. Ди республикэм IэщIагъэлI нэхъ лъэрызехьэу къыщалъытэхэм яз Апажэм и гъэсэныгъэ Iэмалхэрщ мыбы щаубзыхуа программэм лъабжьэ хуэхъуар.
IуэхущIапIэр къыщызэIуахым Валерий жиIащ: «Иджырей сабийхэм егъэлеяуэ псынщIэу заужь. Абыхэм я щхьэкуцIым и лъэныкъуитIри мэлажьэ. Дэ дыдейхэм е ижьыр е сэмэгур нэхъ щIэгъэхуэбжьамэ, абыхэм тIури зэдагъэлажьэ. Иджыри зы гъэщIэгъуэн – иджырей сабийхэм я щхьэкуцIым зэхах-ялъагъум щыщу зыхуейри зыхуэмейри, проценти I00-м нэс зыщIешэ, ауэ щыхъукIэ акъылым абы щыщу зэригъэзахуэр процент 50-м нэсщ. Адрейр зэрыщыту «гупсысэ пхъэнкIий» жыхуаIэм ещхьу къонэ. Абы иджырей Iэмэпсымэхэм къыздахь зэраныгъэр хыупщэжмэ, хуэм-хуэмурэ хъумрэ бзымрэ я зэхуаку дэлъын хуей гъунапкъэр мэкIуэд. Дэ ди мурадщ ныбжьыщIэхэм я хьэл-щэныр зэтрагъэувэну дадэIэпыкъуну. ЩIалэхэм хъулъхугъэм хуэфэщэн гупсысэкIэрэ цIыху хэтыкIэрэ яIэу, пщащэхэми бзылъхугъэм хэлъыпхъэр зэхалъхьэфу».
«Ди IуэхущIапIэм «Этика» зэрыфIэтщам къыбгуригъаIуэ хуэдэу щытщ дэ ди республикэм щыпсэу лъэпкъхэм я гъащIэм щыщ Iыхьэ хъуа хабзэхэр псом нэхърэ нэхъапэу къызэрытлъытэр, - дыкъыщоджэ IуэхущIапIэм зыкъыщигъэлъагъуэ инстаграм напэкIуэцIым. - «Нэмысымрэ хабзэмрэ» дерсхэм («Этика и этикет») ныбжьыщIэхэр щрагъэсэнущ екIумрэ емыкIумрэ къагурыIуэу, дэтхэнэ цIыхуми пщIэ хуэпщIу убгъэдэтын зэрыхуейри щIыхуейри. Дэ мыхьэнэшхуэ еттынущ ди еджакIуэхэм езыхэр щыпсэу щIыналъэр фIыуэ ялъагъуным, абы и тхыдэр яджыным, унагъуэм, лъэпкъ гъащIэм, щIыналъэм хуэпэж хэкупсэу, фIэщхъуныгъэм гулъытэ хуащIу къыдэкIуэтеиным. «Этикэмрэ этикетымрэ» хуригъэджэнущ Джаурджий Динэ».
«Бзэ клуб» зыфIаща къудамэм бзиплI щрагъэджынущ: инджылызыбзэ, адыгэбзэ, балъкъэрыбзэ, хьэрыпыбзэ.
ЩIэщыгъуагъ IуэхущIапIэм къезытхэм язщ диныр IэщIыб зэрамыщIыр. ХьэрыпыбзэмкIэ егъэджакIуэ Кульбаевэ Фатимэ гукъыдэж зиIэр Суэйд Аймэн и егъэджэкIэ IэмалымкIэ пщIэншэу тэджуидым (КъурIэн къеджэкIэм) иригъэсэнущ.
Лъэпкъыбзэхэм гулъытэ хэха зэрыхуащIынум къыхегъэщ «Этика» IуэхущIапIэр езым ещхь куэдым. Бзэр езыгъэджынухэм ябгъурыту мы центрым щолажьэ театрым и артистхэр. Абыхэм я гъусэу сабийхэр тхылъ еджэнущ, спектакль цIыкIухэр ягъэувынущ, гъэхуауэ къеджэкIэ зрагъэщIэнущ. А къалэныр я пщэ далъхьэж артистхэу КIэхумахуэ ФатIимэрэ КIуэкIуэ Имранрэ. КъинэмыщIауэ, психолог IэщIагъэми хуеджа Имран щIалэ цIыкIухэм цIыху хэтыкIэ щрагъэщIэну къудамэм щолажьэ.
Шахмат джэгукIэм гупсысэкIэм зригъэужьу къызэралъытэм щхьэкIэ, апхуэдэ къудами хагъэхьащ «Этика»-м. А псом къадэкIуэу, зэманым и нэщэнэ хъуа «сабийм зы сыхьэткIэ тхубгъэдэс» Iэмалри мэлажьэ.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2973.txt"
} |
Къэхутэныгъэм зрагъэужь
Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым иджыблагъэ къыщызэрагъэпэща зэIущIэм щаубзыхуащ РАН-м Ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым Бахъсэн щиIэ нейтриннэ обсерваторием (БНО) зэрыдэлэжьэну щIыкIэр. А Iуэхум теухуа зэхуэсым хэтащ КъБКъУ-м и ректор Алътуд Юрэ, Бахъсэн нейтриннэ обсерваториеми къудамэм и унафэщI Петков Валерий, университетым и IэщIагъэлIхэмрэ щIэныгъэлIхэмрэ.
БНО-мрэ КъБКъУ-м-рэ зэрызэдэлэжьэну щIыкIэхэм щытепсэлъыхьым, Петковым къыхигъэщащ IуэхущIапIэхэр къэралпсо щIэныгъэ зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм жыджэру зэрыхэтынур. Апхуэдэу университетымрэ обсерваторэмрэ лъэIу тхылъхэр ягъэхьащ Урысей щIэныгъэ фондым иригъэкIуэкI проект-зэхьэзэхуэу нейтронхэм яхэлъ щхьэхуэныгъэхэм теухуам иджыблагъэ зэрыхэтынумкIэ. Апхуэдэу ахэр зэдэлэжьэнущ дыгъэм къыбгъэдэкI къарур адэкIи джыным, а унэтIыныгъэмкIэ гъэунэхуныгъэхэр, къэхутэныгъэщIэхэр егъэкIуэкIын я лъэныкъуэкIэ.
Университетым Физикэмрэ информатикэмкIэ и институтым щокIуэкI зэдэлэжьэныгъэм лъабжьэ хуэхъуну Iуэхугъуэ куэд. Абыхэм ящыщщ нейтринннэ обсерваторэм щылэжьэфыну IэщIагъэлIхэр институтым зэрыщагъэхьэзырыр, субатомнэ, къызэрабж физикэмкIэ лаблраторэхэр зэрыщылажьэ, нейтронхэр джынымкIэ практикум хэхахэр къызэрыщызэрагъэпэщыр, ядернэ физикэм ехьэлIа гъэунэхуныгъэхэр зэрыщрагъэкIуэкIыр, нэгъуэщIхэри. Абыхэм жыджэру хэтщ курс нэхъыжьхэм щеджэ студент щIалэгъуалэри, щIэныгъэм япэ лъэбакъуэхэр щызыч IэщIагъэлIхэри, егъэджакIуэ Iэзэхэри. А псоми зэпкърыхауэ тепсэлъыхьащ университетым и ректор Алътуд Юрэ.
- Мы гъэм и накъыгъэ мазэм Ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ институт зэгуэтым ЩIэныгъэлIхэм я унэу Дубнэ къалэм щиIэм зэхуэс ин щекIуэкIауэ щытащ нобэ дызытепсэлъыхь Iуэхугъуэм епхауэ. Ди къэралым и щIэныгъэлI куэдым даригъусэу ди еджапIэ нэхъыщхьэм и IэщIагъэлIхэри дыхэтащ абы, я Iуэху еплъыкIэхэр утыку ирахьэу. Зэхуэсым шэщIауэ щытепсэлъыхьащ нейтринннэ физикэм, астрофизикэм зегъэужьыным ехьэлIа лъэпкъ программэ иным и проектым, - жиIащ Алътудым. – Нейтриннэ физикэр нэхъ куууэ джыным Iэмал гъуэзэджхэр къыдет астрофизикэ, хьэрш щIэныгъэ унэтIыныгъэхэмкIэ къэхутэныгъэщIэхэр едгъэкIуэкIыну. А псори епхыжащ дунейм, щIы хъурейм и зэхэлъыкIэ хьэлэмэтыр адэкIи къэпщытэным, щIыуэспсыр хъумэным, дунейм и щытыкIэм кIэлъыплъыным хуэщIауэ цIыхум бгъэдэлъ щIэныгъэхэм адэкIи хэгъэхъуэным, хегъэузэщIыным.
КъБКъУ-м и япэ проректорым и къалэнхэр зыгъэзащIэ - щIэныгъэ лэжьыгъэмкIэ и проректор Лесев Вадим зэхуэсым къыщыщыпсалъэм нэхъ IупщIу къыхигъэбелджылыкIащ университетым нейтриннэ физикэ унэтIыныгъэмкIэ аспирантхэр зэрыщригъаджэр. Абы зэрыжиIамкIэ, а щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэр хуагъэхьэзыр Нейтриннэ обсерваторием зэрыщылэжьэным. Апхуэдэу университетымрэ обсерваторэмрэ я мурадщ химиемкIэ IэщIагъэлIхэри БНО-м папщIэ ягъэхьэзырыну. Ар Iэмалыншэхэм ящыщщ, сыту жыпIэмэ а щIэныгъэхэр куэдкIэ зэпхащ, псом хуэмыдэу къэхутэныгъэхэр щрагъэкIуэкIкIэ.
Бахъсэн нейтриннэ обсерваторэм и унафэщIхэми жаIащ ап=хуэдэ IэщIагъэлIхэм я IуэхущIапIэр зэрыхуэныкъуэр. КъинэмыщIауэ, абыхэм ящыщхэм лэжьыгъэ IэнатIэ щагъуэтынущ РАН-м Ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ и институтми, Дубнэ щыIэ, Ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ институт зэгуэтыми, а унэтIыныгъэм щелэжь нэгъуэщI щIэныгъэ-къэхутакIуэ IуэхущIапIэхэми.
Зэхуэсым зэрыщытраухуамкIэ, КъБКъУ-м мыгувэу къыщызэIуахынущ зыхуей-зыхуэфI псомкIи къызэгъэпэща, нейтриннэ физикэр джыным хуэщIа лабораторэщIэ. Нейтрином епха технологиещIэхэмкIэ и цетркIэ зэджэну а IэнатIэм и унафэщIу ягъэуващ РАН-м Ядернэ къэхутэныгъэмкIэ и институтым Бахъсэн щиIэ нейтриннэ обсерваторием и щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжь, физико-математикэ щIэныгъэхэм я кандидат ПщыукI Iэдэм.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2974.txt"
} |
ЛIыхъужь и лъэужь кIуэдыркъым
Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэрал, жылагъуэ-политикэ лэжьакIуэ Мэлбахъуэ Тимборэ Къубатий и къуэр къызэралъхурэ илъэси 104-рэ ирикъуащ. Бжьыхьэ махуэ уфащ ар дунейм къыщытехьар. Мэртэзей къыщалъхуа щIалэ цIыкIум и натIэм итт илъэсипщI бжыгъэкIэ республикэр зыхуей хуигъэзэну. Мэлбахъуэр ящыгъупщакъым иджырей щIэблэми: абы и цIэр фIащащ ди къалащхьэм и уэрам нэхъ дахэ дыдэхэм ящыщ зым, республикэм и Лъэпкъ библиотекэм, Правительствэм и Унэм деж и фэеплъ щагъэуващ.
Зыхалъхуа лъэхъэнэм еллъытауэ, Тимборэ и сабиигъуэр тыншу щытакъым. ЩIалэ цIыкIур сабий унэм щыIащ, адэкIэ Мэртэзей гъущI гъуэгу станцым къыщызэIуаха Джылахъстэней щIыналъэ мэкъумэш школым щеджащ, 1931 гъэм щIэтIысхьэри, агромелиорацэмкIэ техникумыр къиухащ.
А зэманым ди щIыналъэм лъэпкъым къыхэкIа IэщIагъэлIхэр икъукIэ и мащIэти, еджэным хуэIэижь икIи акъыл жан зыбгъэдэлъ щIалэм псынщIэу гу лъатэ икIи ар мелиорацэмкIэ инженерхэр щагъэхьэзыру Новочеркасск дэт институтым ягъакIуэ. Ауэ а еджапIэм Тимборэ зэрыщIэсар зы илъэсщ, Орджоникидзе къалэм бгырысхэм я бынхэм папщIэ щыIэ мэкъумэш институтым 1935 гъэм зыкъригъэдзыжри, щIэныгъэ нэхъыщхьэр абы щызригъэгъуэтащ. Абы щыхуэзащ и гъащIэ псор зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу зыдихьа и щхьэгъусэ Степановэ Нини.
Еджэныр къиуха нэужь, агроном нэхъыжьым и къулыкъур абы къыщратащ Шэшэн-Ингуш Республикэм щыIэ машинэ-трактор станцхэм ящыщ зым, ауэ мазэ бжыгъэ фIэкIа дэмыкIыу драгъэкIуейри, а МТС дыдэм и унафэщI ящIащ. АрщхьэкIэ Совет Армэм ираджащ, кIэщI дыдэуи зауэр къэхъейри, фронтым яшащ.
Илъэс ныкъуэ дэкIри, Брянск фронтым уэгу кIэлъыплъыныгъэмкIэ и 11-нэ батальон хэхам и политрукым и къуэдзэ ящI. Апхуэдэурэ зы фронтым икIым, нэгъуэщI фронт Iуагъэхьэу, уIэгъэ ящIмэ, госпиталым щIэхуэу, къыщIэкIыжрэ фронтым Iухьэжу 1946 гъэ пщIондэ зауэ губгъуэм итащ. 1942 гъэм абы къратащ «ЩIыхьым папщIэ» дамыгъэр, 1943 гъэм – «Вагъуэ Плъыжьым» и орденыр, 1944 гъэм - Хэку зауэшхуэм и II нагъыщэ зиIэ орденыр, 1985 гъэм Хэку зауэшхуэм и I нагъыщэ зиIэ орденыр къыхуагъэфэщащ.
Зауэм лIыгъэрэ хахуагъэрэ къыщигъэлъагъуэу хэтами, зауэ Iуэхутэкъым Мэлбахъуэ Тимборэ къызыхуигъэщIар. Абы къызэригъэзэжу партым и обкомым кIуащ. Зауэ нэужь лъэхъэнэти, лэжьакIуэхэр яхурикъуртэкъым. ЯпэщIыкIэ Мэлбахъуэр партым и обкомым мэкъумэш хозяйствэмкIэ и къудамэм и унафэщIым и къуэдзэ ящIащ. Ауэ мазэ бжыгъэ фIэкIа дэмыкIыу, 1946 гъэм и дыгъэгъазэм, ар партым и Куба райкомым япэ секретару ягъэкIуащ.
ЩIыр зехьэн хуейт, ауэ ар зэравэни, трапхъэн жыли яIэтэкъым. ПхъэIэщэм жэмхэр щIащIэрт, цIыхубзхэр белкIэ тIэрт. Илъэс нэхъ хьэлъэ дыдэхэм къуажэдэсхэм гуауэри гугъуехьри ядигуэшу, тригъэгушхуэу, лэжьыгъэм хузэщIиIэтэу яхэтащ Мэлбахъуэр.
Абы и зэфIэкIыр зэрыиным мыбдежи гу щылъамытэу къэнакъым. 1949 гъэм ар партым и обкомым и секретару Налшык къашэжащ, мазэ зыбжанэ дэкIри нэхъри драгъэкIуэтеящ - етIуанэ секретару хахащ.
Лэжьыгъэм къыдэкIуэу, ар сытым дежи хуэпабгъэрт и щIэныгъэр хигъэхъуэну. Абы къыхэкIыу, 1953 гъэм парт, совет лэжьакIуэхэр щагъэхьэзыру КПСС-м и ЦК-м деж щыIэ курсыр, иужькIэ Парт школ нэхъыщхьэр къеух. МащIэщ зыщIэр абы бгъэдэлъа академическэ щIэныгъэм и куууагъыр. Ар къызыхэкIри еджапIэ лъэрызехьэхэр къызэриухаратэкъым, атIэ сытым дежи фIэфIт имыщIэр зригъэщIэну, куэд еджэну. Тхылъ куэд къыщIэнащ абы, и библиотекэм щыбгъуэтынут гъащIэм и лъэныкъуэ куэдым теухуа тхылъ уасэншэхэр.
1952 - 1956 гъэхэм Мэлбахъуэ Тимборэ Къэбэрдей АССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и УнафэщIу щытащ. АдэкIэ, 1956 гъэм и кIэухым щегъэжьауэ I985 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм нэсыху, абы екIуу зэрихьащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэм и къулыкъур. Совет лъэхъэнэм обком щхьэхуэм и япэ секретару апхуэдиз зэманкIэ лэжьэфа нэгъуэщI зыри щыIэкъым.
А илъэсхэм къриубыдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и жылагъуэми хамэ хэгъуэгухэм исхэми Мэлбахъуэр къацIыхуащ къызэрымыкIуэ гупсысэкIэрэ акъыл гъэтIысарэ зэриIэмкIэ, егъэлеяуэ Iуэхум егугъуныр и хьэлым зэрыхэлъымкIэ. Республикэр абы и унафэ щыщIэта гъэхэм зиужьырт, промышленность, мэкъумэш IэнатIэ, ухуэныгъэ, узыншагъэр хъумэн, егъэджэныгъэ, щэнхабзэ, курорт, физкультурэмрэ спортымрэ, туризм, альпинизм IэнатIэхэм ехъулIэныгъэшхуэхэр щызыIэрагъэхьэу. Абы и цIэм къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ республикэм къыхуагъэфэща къэрал дамыгъэ лъапIэхэр - Ленин орденыр, Октябрь Революцэ орденыр, Лъэпкъхэм я Зэныбжьэгъугъэ орденыр. А тыгъэ лъапIэхэр аргуэру зэ щыхьэт тохъуэ Мэлбахъуэ Тимборэ къызэгъэпэщакIуэ, унафэщI гъуэзэджэу зэрыщытам, щалъхуа щIыналъэм и сэбэп зыхэлъхэм и къару емыблэжу зэрытелэжьам.
Апхуэдэ лэжьыгъэшхуэм Хэкуми гулъытэшхуэ къыхуищIащ. Мэлбахъуэ Тимборэ Къубатий и къуэм къыхуагъэфэщащ Ленин ордену плIы, ГуащIэдэкI Бэракъ Плъыжь орденыр, СССР-м и орден, медаль зыбжанэ. Ар СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм, Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и Совет Нэхъыщхьэм я депутату, КПСС-м и ЦК-м хэтхэм я кандидату куэдрэ хахащ, КПСС-м и XXI - XXVI съездхэм я лIыкIуэу щыIащ.
Иджыпсту республикэм щыIэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм я нэхъыбапIэр къызэIуегъэхыным Мэлбахъуэ Тимборэ жыджэру хэлэжьыхьащ. Абыхэм ящыщу Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтыр, Къурш геофизикэ институтыр, къэрал мэкъумэш университетыр, ГъуазджэхэмкIэ институтыр, нэгъуэщIхэри. А Iуэхум ерыщагъи, зэрыжаIэу, бзэджагъэ гуэри хэлъхьэн хуей щыхъуи щыIэт. Къапщтэмэ, КПСС-м и ЦК-м зэгуэрым къилъытауэ щытащ къэралыр еджапIэ нэхъыщхьэхэмкIэ ирикъуу къызэгъэпэщауэ икIи абыхэм я бжыгъэм адэкIэ щыхэбгъэхъуэн щымыIэу. ГъуазджэхэмкIэ институтымрэ мэкъумэш академиемрэ къызэрагъэпэщыну мурад щащIар а лъэхъэнэм хуэзат. Абы къыхэкIыу япэрейр нэгъуэщI щIыналъэхэм ящыщ зым и къудамэу тхылъкIэ пхагъэкIын яхузэфIэкIауэ аращ. Мэкъумэш академием и Iуэхур нэхъ гугъут. Апхуэдэу бзаджагъэ хилъхьэу яфIиухуащ Профсоюзхэм щэнхабзэмкIэ я унэр, «Сосрыкъуэ», «Бочка» шхапIэхэр.
Тимборэ и Хэку цIыкIур егъэлеяуэ фIыуэ илъагъурт. Абы щыхьэт техъуэ зы дэфтэри ухуейкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, хэкулIым и гъащIэм хэта дэтхэнэ зы махуэри зыхуигъэпсар Хэкум хуэлэжьэнырщ. Абы фIыуэ къыгурыIуэрт езым и нэIэ щIэту гъэса, еджа хъуа цIыхум унафэщI ахъырзэман къызэрыхэкIынур. Абы щыгъуэми Iэрыхуэу зэхуигъэхъуфырт къалэнитI, IэщIагъэлIыр Iэзэу икIи республикэм ис лъэпкъитIыр къэлъытауэ къыхихын хуейт, зыр адрейм зэран хуэхъу хъунутэкъым. Ауэ ари зэпилъытыфырт унафэщI губзыгъэм. Зэпэшэчауэ, егупсысауэ зэрыгупсысэм, зэрыбакъуэм я фIыгъэкIэ лъэпкъ нэхъыщхьитIым щыщ IэщIагъэлI нэхъыфIхэр зэхуэдэу къулыкъухэм пэригъэуващ, абыхэм къадэкIуэу ди лъахэм щыпсэу осетинхэми, журтхэми, тыркухэми, украинхэми гулъытэ яхуищIырти, щхьэж къыщысэбэпыныр ищIэу игъакIуэрт.
Парт лэжьакIуэхэм я Iуэхур щхьэхуэт, ахэр езыхэм ягъэувыжу арат. Ауэ абыхэм я зы щыщIэныгъи Iэпэдэгъэлэл ищIынутэкъым Мэлбахъуэм дэтхэнэми ткIийуэ унафэ хуищIынут, зэрымыарэзыр жриIэфынут.
Езыр зэи зыщысхьыжыртэкъым ар. И къаруи щIэныгъи хилъхьэрт партым хэкур зыхуишэу къалъытэ псэукIэ дахэм. Апхуэдэу IэнатIэм пэрытынт сытым дежи къилъыхъуэр. Арагъэнщ ар унафэщIу щыщыта лъэхъэнэм зи зэфIэкIкIэ цIэрыIуэ хъуа куэд ди республикэм щIыщылэжьар. Ахэр нобэ къыхэнащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм, я щIыхьыр инрэ я цIэр мыкIуэдыжу.
Тимборэ хуэдэ цIыху акъылыфIэт илъэс 30-кIэ республикэ псор зыхузехьэнур. Илъэс 68-рэ и ныбжьу 1985 гъэм и жэпуэгъуэ мазэу пенсэм кIуащ ар. А махуэм екIуэкIа пленумым абы щыжиIауэ щытащ республикэм и жылагъуэ-политикэ гъащIэм хэIэбэну, властым пэрытхэм я лэжьыгъэм теIэзэщIыхьыжыну зэримымурадыр. ИкIи а жиIам сыт щыгъуи ткIийуэ тетащ. И къулыкъум текIа нэужь ар утыкум зэ къихьэжауэ аращ. 90 гъэхэм я пэщIэдзэм екIуэкIа зэпэщIэувэныгъэм игъэпIейтейуэ цIыху миным щIигъу зыхэта зэIущIэм я пащхьэ къиувауэ щытащ а лIы губзыгъэр. Абы щыгъуэм къипсэлъар псалъафэу ирахьэжьат етIуанэ махуэм.
Апхуэдэт Мэлбахъуэр: куэд жиIэтэкъым, щэхуу псалъэрт, ауэ псоми зэхахырт икIи къагурыIуэрт.
Мэлбахъуэ Тимборэ лъэужь дахэ къигъэнащ. Ноби хэкум, лъэпкъым, къэралым гу къабзэкIэ узэрыхуэлэжьэным и щапхъэщ ар.
Кебеков Владимир, КъБР-м и Парламентым и депутат, Къудей Владимир, публицист.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2975.txt"
} |
Бзэ дапщэ зригъэщIэфыну цIыхум?
Лондон дэт колледжым лингвистикэмкIэ и профессор Хадсон Дик упщIэ игъэуват: «Полиглотхэм ящыщу хэт бзэ нэхъыбэ дыдэ зыщIэр?».
«Си адэшхуэрагъэнщ!», - къыхуитхыжащ абы зы щIалэ, и цIэ-унэцIэр къраIуэну зэрыхуэмейр кIэщIэту.
Тхыгъэм и автор США-м щыпсэум жиIэрт и адэшхуэ итальянецыр блэкIа лIэщIыгъуэм и 10-нэ гъэхэм Сицилием къикIыу Америкэм зэрыIэпхъуар, ар зэи школ зэрыщIэмысар, ауэ бзэхэр зэман кIэщIым къриубыдэу къызэрипхъуатэр. ЩIэныгъэ зимыIэ сицилиецым и ныбжьыр щыхэкIуэтам бзэ 70 ищIэрт, абыхэм ящыщу 56-м иритхэфырт, иреджэфырт.
Ар Нью-Йорк щыIэпхъуам и ныбжьыр илъэс 20 хъууэ арат. ГъущIгъуэгу вокзалым хьэлъэзехьэу щылэжьэу арати, лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэдым ящыщ цIыхухэм ирихьэлIэрт, арагъэнщ бзэхэм яхуищIа лъагъуныгъэр къызыхэкIар.
Хьэлъэзехьэм и Iуэхур фIы дыдэу екIуэкIырт, ахъшэ хъарзыни къилэжьырт, зрихьэлIэ цIыхухэм елъытауи, бзэщIэхэр къищIэрт. Абы и къуэрылъхум зэрыжиIэжымкIэ, 50 гъэхэм адэшхуэмрэ къуэрылъхумрэ дунейр мазихкIэ къызэхакIухьащ. Сыт хуэдэ къэрал къыщымыхутами - Венесуэлэ, Аргентинэ, Норвегие, Англие, Португалие, Италие, Грецие, Турция, Сирие, Египет, Ливие, Мароккэ, ЮАР, Пакистан, Индие, Таиланд, Малайзие, Индонезие, Австралие, Филиппинэхэр, Гонконг, Японие – дадэр цIыхухэм зэрепсэлъэн бзэр ицIыхурт, фIыуэ игъэшэрыуэрт.
Таиландым щынэсам лIыжьым тай бзэр ищIэртэкъым, ауэ тхьэмахуитI щыIати, я къэкIуэжыгъуэм ирихьэлIэу псэлъэф хъуат. Тхыгъэм и автор къуэрылъхум дзэм къулыкъу щищIэу Таиландым зы илъэсрэ ныкъуэрэ щыIауэ къэкIуэжати, абы зэрызригъэщIам нэхърэ нэхъыфIу зэгуэр тхьэмахуитIкIэ а къэралым щыIа дадэр псалъэрт.
Полиглотым и къуэрылъхум жиIэрт, бзэхэр фIыуэ зыгъэшэрыуэр и адэшхуэм зэримызакъуэр, атIэ абы и адэжри бзэуэ щэм нэблагъэ ищIэу зэрыщытар.
Хадсон профессорым и упщIэм и жэуапу цIыхухэм къыхуатхащ итальян кардинал Меццофанти Джузеппе (1774-1849) бзэ 72-рэ ищIэу зэрыщытар, абыхэм ящыщу 39-мкIэ шэрыуэу псэлъэфу къызэрекIуэкIар. Апхуэдэ дыдэу венгр зэдзэкIакIуэ Ломб Като (1909-2003) бзэ 17-м ирипсэлъэфырт, иджыри II-кIэ къеджэфырт. Нэмыцэ Кребс Эмиль (1867-1930) бзэ 60 ищIэрт, псалъэм папщIэ ермэлыбзэр тхьэмахуи 9-м къриубыдэу зригъэщIат. Абыхэм яхыубжэ хъунущ бзэ 24-рэ зыщIэу щыта нэмыцэ щIэныгъэлI Энгельс Фридрихи.
Апхуэдэ цIыху щэджащэхэм «гиперполиглот» яфIищащ Хадсон Дик. Абыхэм профессорым яхебжэ бзих е нэхъыбэ зыщIэхэр. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ЩIы хъурейм и языныкъуэ плIанэпэхэм щыпсэухэм бзитху шэрыуэу зыщIэхэр яхэтщ. Псалъэм папщIэ, Швейцарием къэралыбзиплI щыIэщ, ахэри ящIэ, етхуанэу инджылызыбзэри нэхъыбэм зрагъащIэ.
Лингвистхэм, психологхэм, нейробиологхэм зэхагъэкI апхуэдэ цIыхухэм я щхьэкуцIым и зэхэлъыкIэр нэгъуэщIу арарэ я егугъуныгъэкIэ зэрагъэщIэрарэ. Псалъэм папщIэ, Шлиман Генрих дунейпсо коммерсанту зэрыщытым ипкъ иткIэ, бзэ I5 зригъэщIэн хуей хъуащ, къимыгъэсэбэпу хъуртэкъыми. ЗэрыжаIэжымкIэ, кардинал Меццофанти Италием зэрыщыпсалъэ бзэ нэхъ цIыкIухэм ящыщ зыгуэр зы жэщым зригъэщIат, пщэдджыжьым щхьэпылъэ ящIыну зы щIалэ-щIэпхъаджащIэм и иужьрей псалъэхэм щIэдэIужын хуейти.
Бзэ куэд зыщIэ цIыхухэм ятеухуауэ мыаэрзыныгъэ къэзэIуатэхэр сыт щыгъуи щыIэщ. Апхуэдэу языныкъуэхэм шэч къытрахьэ Меццофанти бзэ 72-рэ ищIэу зэрыщытам. А къомыр зэбгъэщIэн папщIэ зэман дапщэ текIуэдэну? Бзэ къэс псалъэ мин 20 зэрыхэтыр къэплъытэмэ, цIыхум зы дакъикъэм къриубыдэу зы псалъэ зэрыхузэгъащIэм тепщIыхьмэ, бзэ 72-рэ зэбгъэщIэн папщIэ илъэситхурэ ныкъуэкIэ махуэ къэс сыхьэт 12-кIэ убгъэдэсын хуейщ. Апхуэдизыр зэбгъэщIа нэужьи, пщымыгъупщэжу урипсэлъэфын щхьэкIэ, зэман дапщэ тебгъэкIуэдэн хуей?!
Лингвистхэм къызэралъытэмкIэ, абы пхузэфIэмыкIын хэлъкъым. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Массачусетскэ технологие институтым (США) щылажьэ Флинн Сюзаннэ къызэрилъытэмкIэ, цIыхум и акъылыр бзэ дапщи хузэгъэщIэн хуэдэу ухуащ, зэман хурикъумэ. Гарвард университетым (США) щыщ Пинкер Стивени бзэ куэд зэбгъэщIэным ямылей хэлъу къыщыхъуркъым, ауэ зи ухуэкIэкIэ зэщхь бзэхэр пфIызэхэзэрыхьынкIэ хъунущ.
Китайм щыIэ Германие посольствэм зэдзэкIакIуэу щылэжьа, нэмыцэ гиперполиглот Кребс и щхьэкуцIым щхьэхуэныгъэ гуэрхэр иIэу къахутащ. Ауэ ар иIэу къалъхуарэ бзэ 60-м щIигъу зригъэщIа нэужь, апхуэдэу хъуарэ зыми ищIэркъым.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2976.txt"
} |
Лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэ щахъумэ
Филологие щIэныгъэхэм я кандидат, КъБКъУ-м Адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм и лэжьакIуэ, ЦIыпIынэ Аслъэн и цIэр зезыхьэ Адыгэ лъэпкъ центрым и унафэщI Езауэ Мадинэ и лэжьыгъэм, дэзыхьэххэм центрым щахъумэхэмрэ и IуэхущIафэхэмрэ тедгъэпсэлъыхьащ
- Адыгэ щэнхабзэмкIэ центрыр ЦIыпIынэ Аслъэн къызэригъэпэщат. Республикэм щилэжь адыгэ Iуэхур щIалэгъуалэм я дежкIэ щхьэпэ защIэт, акъыл зыхэлът. Университетым и нэхъыщхьэхэм абы гу лъатэри, лъэIукIэ къашауэ щытащ. Центрыр зэрылэжьэну мардэхэр яубзыхуат, мурад и куэдт, ауэ лэжьыгъэр шэщIауэ ежьатэкъым, гуауэр къыщыхъуам. Илъэсым нэблагъэкIэ зыми и нэIэ щIэтакъым центрыр. ИтIанэ, сэ сыкърагъэблэгъащ. Абы сыщыгуфIыкIатэкъым, пэжым ухуеймэ. ЦIыпIынэ Аслъэн и псэ нэхум щыщ мыбы зэрыхилъхьар сщIэрти, сэ абы хуэфэщэну Iуэхум сыбгъэдэмыхьэфынкIэ сыгузавэрт. ИтIани, къызэхъулIаIауэ схужыIэнущ - нэхъыжьыфI, упщIэжэгъу Iущ уиIэмэ сыт хуэдэ Iуэхуми шынагъуэ хэлъыжкъым. УпщIэжэгъу тщIауэ щытащ лъэпкъ музейм, щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым я лэжьакIуэхэр. Мылъку етхьэлIэн диIэтэкъым, ауэ екIуу къызэдгъэпэщын хуейт. ИтIанэ, пэшыри тфIэцIыкIут. Мыбдежым лъэпкъ музейм и дизайнерхэр дэIэпыкъуэгъу тхуэхъуащ. «Адыгэ хьэщIэщым и концепцэ дывгъэщI» жери къигъэIуащ музейм и унафэщI Накуэ Феликс. Сыт хуэдэ ар! Адыгэр сыт щыгъуи хьэщIэ кIуапIэщ – ар щебгъэтIысэхын, абы гъэщIэгъуэн щыхъун, гупыжрэ щхьэусыгъуэрэ иIэмэ, джэгу тIэкIу щыпщIын утыку гуэр – ахэр къызэдгъэпэщащ. Къэтлъытащ, адыгэм щхъуэкIэплъыкIэу нэм къыщIэуэ зэрыфIэмыфIри. Ди университетым декоративнэ гъуазджэм щелэжь къудамэ иIэщ. Абы щыIэхэм дыхэплъэри, хьэпшып гуэрхэр къыхэтхащ. Егъэлеяуэ сэбэп къытхуэхъуащ икIи пхъащIэ Iэзэ, адыгэм и тхыдэ щIэныгъэми фIыуэ хэзыщIыкI Урыс Аслъэн. Iэнэ лъакъуищхэр абы едгъэщIауэ щытащ. Iэнэмрэ шэнтымрэ сантиметр дапщэкIэ зэщхьэщыкIын хуей - ар нэгъунэ къипщащ. Пхъэ вакъэ тхуищIати, абыи гупсысэ хилъхьащ - и инагъыу пасэм ящIу щытар, къызыхащIыкI пхъэ лIэужьыгъуэр - абыхэм щыгъуазэт. Ахэр ищIыху сэри зыкъомым сыхуригъэджащ,- къыддогуашэ Мадинэ центрыр къызэрыунэхуам и хъыбарымкIэ.
Адыгэ центрым и дежкIэ нэхъыщхьэр цIыхуншэ мыхъунырщ, хабзэ ягъэлъэгъуэнырщ. Абы къыкIэлъокIуэ университетым къыщекIуэкI адыгэ Iуэхухэр. Центрыр Адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмкIэ кафедрэм егъэщIылIащ.
- Илъэс къэс университетым «Бербековские чтения» жыхуэтIэр йокIуэкI. Абы жыджэру хэтщ дэ дгъэхьэзыр студентхэр. Университетым щIэнIуатэ щекIуэкIмэ, дыхэтщ. Адыгэ щэнхабзэм, литературэм, щIэныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа ди нэхъыжьхэм я цIэр зэрытхъумэным, я IуэхущIафэхэр щIэблэм зэредгъэлъагъуным долэжь. Мис иджыпсту, уэ сыпхуэзэн и пэ, проректорым сриджэри, зы папкэ къызитащ, зэгуэр Хэкум ирагъэкIыу къэзыгъэзэжауэ щыта гуэрым и Iэрытххэр иту. Абы сыщелэжькIэ, студентхэри къыхэсшэну сыхуейщ,- къыддогуашэ ди псэлъэгъур.
Адыгэ хьэщIэщым (центрым) щахъумэ хьэпшыпхэм я гугъу къытхуищIыну делъэIуат Мадинэ. ГъэщIэгъуэн куэд дригъэдэIуащ:
-ХьэщIэщым щытхъумэ дэтхэнэ хьэпшыпри мыхьэнэ зиIэщ. ЗэрытIорысэм лъапIэ ищI хьэпшыпхэр щIэлъщ. «Си гуащэшхуэм и гуащэм ейуэ щытащ, псы иризэрихьэрт» жиIэри зы егъэджакIуэ къытхуихьащ гуэгуэн цIыкIу. Нартан къикIыурэ иригъаджэхэр къытхуишэу ди зэIущIэхэм хэт нэгъуэщI зы егъэджакIуи къытхуихьащ и анэшхуэм и анэм зэрихьэу щыта, тхыпхъэ гъэщIэгъуэнхэр зытещIыхьа гуэгуэнышхуэ. Къапщтэмэ, а тхыпхъэхэми зыгуэр къаIуатэ. Германием къысдисхауэ сурэт фIэлъщ ди блыным - хамэщIым щыIэу, Хэкур гукIэ зыгъафIэ ди лъэпкъэгъущ зи лэжьыгъэр. НэгъуэщI зы хьэпшыпи и гугъу пхуэсщIынут: пасэрей дыдэу шыгъулъэ, шыбжиилъэ цIыкIухэр, зыгуэрым и унэ къикъутэжти, къыщагъуэтыжахэр. Музейм схьат езгъэгъэкъабзэнуи, щIэхыу сыщIрагъэгъуэжащ. «Дэ тIорысэу фэ къытрагъэуэн щхьэкIэ къытхуахь хьэпшыпхэр» къызжаIэри. И щIыкIэкIэ, и лъакъуэ егъэубыдыкIэкIэ епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм ящIауэ хуагъэфэщащ. ДиIэщ Къулъкъужын деж археологхэм къыщIатIыкIыжа пасэрей бжьэ. Блыным фIэлъщ Мэзло Руслъан и арджэн, Дидей ФатIимэ мэзыдэкIэ зэпыблауэ ищIа пщащэ ныпыр, Паз Юрэ и фалъэшхуэ. Студентхэм IэкIуэлъакIуэу ящIа лэжьыгъэхэри зыдохьэ.
- Адыгэбзэм хуеджэ студентхэр узыщыгугъын хуэдэ?
Езауэ Мадинэ щогуфIыкI диплом къудей щхьэкIэ мыхъуу, еджэну яфIэфIу адыгэбзэмкIэ къудамэм къыщIэтIысхьэр куэд зэрыхъум. ЖеIэ яджыр яфIэгъэщIэгъуэну, упщIэ я куэду, я жэуап къэтыкIэми фIыкIэ уигъэгугъэу.
- НэхъыфIхэр, щIэныгъэм нэхъ хуэнэхъуеиншэхэр, къаухмэ, егъэджакIуэу кIуэнхэщ - езыхэми зыгуэр гъуэгу трагъэувэнщ. Абыхэм сахуохъуапсэ, щIэныгъэ зэрагъэгъуэту IэнатIэ пэрыувэ къудей мыхъуу, къэралыми гулъытэ къахуищIыну, - жеIэ абы.
Адыгэ щIэблэм зыщыгуфIыкIыу ядилъагъухэм щытепсэлъыхьым абы къыхигъэщащ хабзэ зыхэлъ, щIэныгъэм зи гупэр хуэгъэза, зэчий зыбгъэдэлъ щIалэгъуалэ дызэриIэр.
«Ди лъэпкъым и щэным сыт нэхъыщхьэу хэплъагъуэр?» жытIэри зыхуэдгъэзат Мадинэ. Мыпхуэдэ гупсысэ къыджиIащ:
- СыныбжьыщIэу, телевизоркIэ зыгуэрхэм сыщеплъкIэ, абы къигъэлъагъуэхэм дэ ди лъэпкъыр къыкIэрыхуу, нэхъ хуэмыхуу къыщысщыхъуу щыта зэман къысхуихуащ. Апхуэдэ гупсысэхэр зэрымызахуэр сэ езым гъащIэм къызгуригъэIуэжащ. Дэ ди деж хуэдэу нэхъыжьымрэ нэхъыщIэмрэ зэхущытыкIэ дахэ зи яку дэлъ, нэгъуэщI зы лъэпкъи щыIэкъым. Къытхуэнащ ар, тхэлъщ, хэт сыт жиIэми. Адыгэм хуэдэу укIытэм мыхьэнэшхуэ езыт, напэр къабзэу зыхъумэф щыIэкъым. ДызытекI мыхъу хабзэхэр тIэкIу ткIийрэ гугъу дыщрагъэхьи щыIэщ. Ауэ а гугъуехьым ди псэр егъэнщIыж. Мис ар ди лъэпкъым и къарущ.
Гугъуэт Заремэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2977.txt"
} |
Сатушы Мадинэ чемпионыр хегъащIэ
Ираным и къалащхьэ Тегеран щэкIуэгъуэм и 18 - 24-хэм щекIуэкIащ тэмэму зэхэзымыххэм тхэквондомкIэ я дунейпсо чемпионат. Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам хэту зэхьэзэхуэм утыку къыщихьащ тхэквондомкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр школым и гъэсэнхэу Сатушы Мадинэрэ Жылэ Татьянэрэ.
Япэ зэIущIищым псори зэхэту 106-8-у шэч къызытумыхьэн текIуэныгъэхэр къыщызыхьа Сатушы Мадинэ финалым 35-0-у щыхигъэщIащ Тыркум щыщ, сурдолимп джэгухэм я иджырей чемпион Ясичи Мерве икIи зи хьэлъагъыр килограмм 49-м нэблагъэхэм я деж дунейпсо чемпион щыхъуащ.
Мы текIуэныгъэм и фIыгъэкIэ Мадинэ игъэзэщIа хъуащ Урысей Федерацэм спортымкIэ и мастерым и мардэр.
Зи хьэлъагъыр килограмм 67-м щIигъухэм я деж Жылэ Татьянэ япэ зэIущIитIым щытекIуащ. АрщхьэкIэ финал ныкъуэ зэпэщIэтыныгъэм щыIэщIэкIа щыуагъэм и зэранкIэ къыхуэхьар домбеякъ медалщ.
Спортсменхэр егъасэ Ахъмэт Амир.
Иджырей чемпионатым къыщагъэлъэгъуа зэфIэкIхэм япкъ иткIэ зэхагъэувэнущ Сурдолимп джэгухэу 2022 гъэм Бразилием щекIуэкIынум Урысей Федерацэм щыщу хэтыну и командэ къыхэхар.
МЭЗКУУ Къан.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2978.txt"
} |
Эйнштейн и шоферыр
ЦIыху къэс зэчий гуэр бгъэдэлъщ, зыгуэрым хуэфIщ, хуэIэижьщ. Уэ нэхърэ нэхъыкIэу къэплъытэ гуэри къофIэкIынкIэ хъунущ, зэрымыщIэкIэ. УщIэныгъэлIми, дунейм уэ нэхъ Iущ темыту къыпщыхъуми, лэжьапIэм узышэ-укъэзышэж шоферыр къыщыптекIуэжыни къохъу… Ар игъэунэхуащ зи къэхутэныгъэшхуэхэм цIэрыIуэ ирихъуа щIэныгъэлI Эйнштейн Альберт.
КъызэрыгуэкI цIыхум и щхьэм къэмыкIыххэ, гупсысэ куухэм къыхэмыкI щIэныгъэлIым зэи и гугъэнтэкъым и шофер Iэсэм апхуэдэ зэчий къылъыкъуэкIыну…
ИлъэсипщIым щIигъуат а щIалэр Эйнштейн деж зэрыщылажьэрэ. Зэгуэр, зи чэзу зэIущIэм щIэныгъэлIыр ишэу гъуэгу здытетым, щIалэм гу лъитащ:
- Апхуэдиз лекцэм урагъэшауэ къысфIощI…
- Пэжщ, хуабжьу сешащ! – къитащ жэуап Эйнштейн.
- Мы дыздэкIуэм уэ зыми укъыщацIыхуркъым, уи цIэр зэхаха мыхъумэ. Дызэгъэхъуажи, сэ лекцэр езгъэкIуэкIынщ, ущешакIэ. Сэ уи кIэстумыр щыстIэгъэнщ, уэ си щыгъыныр зыщытIагъэ.
- Сыт жыпIэр?! – къэуIэбжьащ щIэныгъэлIыр.
- Нобэ зыгъэпсэху жысIэу аращ. Сэ уи пIэкIэ езгъэкIуэкIынщ лекцэр. Шэч къытумыхьэ, сэ куэдрэ сыщIэсащ фи зэIущIэхэм, жысIэнури, сызытепсэлъыхьынури гукIэ сощIэ, - игурэ и щхьэрэ зытелът щIалэм.
Эйнштейн къэуIэбжьащ, ауэ тIэкIурэ гупсысэри, арэзы хъуащ. Шоферым зэрыжиIам хуэдэу, я щыгъынхэр зэрахъуэжри, зэщIыгъуу зэIущIэм щIыхьащ, Эйнштейн кIуэри, пэшым и кIэ дыдэм щетIысэхащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, щIалэм лекцэхэр зэрыщыту гукIэ ищIэрт икIи зэIымынэу псалъэрт, уеблэмэ упщIэ зыбжанэми я жэуап пыухыкIахэр яритащ.
Лекцэм еджагъэшхуэ куд щIэст, я гъащIэр щIэныгъэм щхьэузыхь хуащIауэ, ауэ абыхэм зыкIи къакIэрымыху хуэдэт къызэрыгуэкI шоферыр. Эйнштейни, зэригъэщIэгъуэнур имыщIэу, едаIуэрт абы – а къомыр зэбгъэщIэн, зэкIэлъыбгъэкIуэн папщIэ, цIыху губзыгъэ и закъуэ мыхъуу, зэчиифIэу ущытын хуейт. ЗэIущIэм и кIэм зы щIэныгъэлI гуэрым упщIэ гугъу дыдэ къитащ «антитела» жыхуаIэхэм теухуауэ. Шоферым абыхэм теухуауэ зыри ищIэртэкъым, ауэ къекIуэлIахэм закъримыгъэщIэн папщIэ, къыпыгуфIыкIри жиIащ: «А упщIэр апхуэдизкIэ къызэрыгуэкIщи, си щхьэ теслъхьэркъым жэуап естыну. Уеблэмэ, си шоферым ещIэ абы и жэуапыр. Модэ пэшым и кIэмкIэ щысщ ари, къэдгъэпсэлъэнщ».
Эйнштейн къэтэджщ, щIэныгъэлIым и упщIэм жэуап пыухыкIа иритри, етIысэхыжащ. «Эйнштейн и шоферыр апхуэдизу щыгубзыгъэкIэ, езы щIэныгъэлIым и щхьэм илъыр уи нэгу къыпхущIэгъыхьэрэ?!», - жиIэу Iущащэурэ етIысэхыжащ упщIэр къэзыта щIэныгъэлIыр, укIытэжауэ.
«Къысхуэгъэгъу! Зэи гулъытэ пхуэсщIакъым, апхуэдизу уIущуи сщIакъым», - жиIащ иужькIэ Эйнштейн, и шоферым и Iэр быдэу икъузри.
Дохъушокъуэ Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2979.txt"
} |
Дзэлыкъуэ щIыналъэр илъэс 95-рэ зэрырикъур Iэтауэ ягъэлъэпIащ
Дзэлыкъуэ щIыналъэр къызэрыунэхурэ илъэс 95-рэ зэрырикъур иджыблагъэ Iэтауэ ягъэлъэпIащ.
Жьыуэ щIадзащ махуэшхуэм зыхуагъэхьэзырыным. ЕгъэджакIуэхэм школакIуэ цIыкIухэр ящIыгъуу къекIуэлIащ, хьэщIэхэр къызэхуэсыху Iэнэхэр щагъэуващ ЩэнхабзэмкIэ унэм, библиотекэм, щIыбым щаухуа пщыIэ цIыкIухэм. Зэхьэзэхуэ зэхуэмыдэхэр екIуэкIынути, абыхэми щIадзащ.
ЗэIущIэр зэкIэ къызэIуамыхами, цIыхухэр зэплъыныр куэд дыдэ хъурт. Дзэлыкъуэ щIыналъэм и блэкIар къызыщыгъэлъэгъуэжа плIанэпэ ягъэхьэзырат. Абы итт районым и япэ унафэщIу щытам и деж къыщыщIэдзауэ нобэм къэсыху ар ефIэкIуэным зи гуащIэ хэзылъхьа лэжьакIуэхэм я сурэтхэр. КъищынэмыщIауэ, къуажэ библиотекэм и лэжьакIуэхэм ягъэхьэзырат районым и тхыдэм теухуа гъэлъэгъуэныгъэхэр.
Дзэлыкъуэдэсхэм махуэ лъапIэмкIэ ехъуэхъуну, я гуфIэгъуэр даIыгъыну махуэшхуэм къэкIуат Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэм и къалэнхэр пIалъэкIэ зыгъэзащIэ КIуэкIуэ Казбек, КъБР-м и Парламентым и унафэщI Егоровэ Татьянэ, КъБР-м и Парламентым, министерствэхэм, Жылагъуэ палатэм я лIыкIуэхэр, щIыпIэ администрацэхэм я Iэтащхьэхэр, Ставрополь крайм къикIа хьэщIэ лъапIэхэр.
ЩэнхабзэмкIэ унэм къыщызэхуэсат щIыналъэр ефIэкIуэным зи гуащIэ хэзылъхьа, щIыхь зыхуэфащэ нэхъыжьыфIхэр, нобэкIэ а хъугъуэфIыгъуэхэр зыIэту, зыгъэбагъуэу, зыгъэдахэу щIыналъэм ит IуэхущIапIэхэм, мэкъумэш хозяйствэм я лэжьакIуэхэр, хьэрычэтыщIэ цIыкIумрэ ику итымрэ я лIыкIуэхэр.
ЗэIущIэр къызэIуихащ щIыпIэ администрацэм и Iэтащхьэ Джатэ Руслан:
- Дрогушхуэ ди цIыхухэр нэшхуэгушхуэу, хабзэ яхэлъу, зэчиифIэу, гугъуехьым щымышынэу, мамыру зэрыпсэум. Дропагэ ди щIыналъэм къыщыхъуа цIыху щэджащэхэм. ТщIэнрэ длэжьынрэ дгъуэту, дызэгурыIуэу, зы унагъуэшхуэм хуэдэу допсэу. Нэхъыжьхэм едгъэжьа Iуэхум пащэну, щапхъэ ттрахыурэ адэкIи ди щIыналъэм и цIэр фIыкIэ ягъэIуу, ирагъэфIакIуэу псэуну дащогугъ къыдэкIуэтей щIэблэм. Нобэрей махуэр псоми угъурлы Тхьэм тхуищI, фIы Тхьэм къытхудигъакIуэ!
- Дзэлыкъуэ районым и зэфIэувэныгъэр, и зыужьыныгъэр къыгуэхыпIэ имыIэу Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и тхыдэм епхащ. НобэкIэ ар зыхуей хуэзэ, щIыуэпсым и ресурсхэмкIи, мэкъумэш, турист-рекреацэ, щIэныгъэ зэфIэкIхэр зыбгъэдэлъ, езым и гъэтIылъыгъэхэр, гъэлъэгъуэныгъэхэр зиIэж ди щIыналъэ нэхъыфIхэм ящыщщ. Фи цIэр фIыкIэ сыт щыгъуи вгъэIуу, фи щIэблэр граждан, хэкупсэ гъэсэныгъэм щIэфпIыкIыу, адрей щIыналъэхэм факъыкIэрымыхуу фыпсэуну сыфхуохъуахъуэ, - жиIащ КIуэкIуэ Казбек.
Дзэлыкъуэм щIэныгъэ, узыншагъэ, мэкъумэш, нэгъуэщI IэнатIэхэмкIи зиужьын папщIэ зи къарурэ зи зэманрэ емыблэжахэми, иджыпсту апхуэдэ гуращэ зиIэу IэнатIэ пэрытхэми, къызэрыгуэкI цIыхухэми хъуэхъу псалъэхэмкIэ захуигъэзащ Егоровэ Татьяни.
ЩIыпIэ самоуправленэм зиужьыным, щIыналъэм хиубыдэ жылэхэм заузэщIыным, «КъБР-м и Муниципальнэ зэгухьэныгъэхэм я советым» (АСМО) жыджэру зэрыдэлажьэм, апхуэдэуи къызэрызэрагъэпэщрэ илъэс 95-рэ зэрырикъуар зэрагъэлъапIэм къыхэкIыу КъБР-м и Муниципальнэ зэгухьэныгъэхэм я советым и тхьэмадэ Маслов Николай щIыналъэм къыхуигъэфэщащ АСМО-м и щIыхь тхылъыр.
ЦIыхухэм хьэлэлу зэрадэлажьэм, лэжьыгъэ купщIафIэ иригъэкIуэкIхэм папщIэ Джатэ Руслан къыхуагъэфэщащ Урысей Федерацэм и щIыналъэзэхуаку комитетым и щIыхь тхылъыр.
Апхуэдэу Дзэлыкъуэ щIыналъэр ефIэкIуэным телэжьа, иджыпстуи абы егугъу цIыху зыбжанэ КъБР-м и Iэтащхьэм къыбгъэдэкI щытхъу тхылъхэмкIэ ягъэпэжащ.
Хъуэхъу псалъэхэр зэфIэкIа нэужь къызэхуэсахэр ирагъэплъащ щIыналъэм и зыужьыныгъэр, ипэ махуэхэм щегъэжьауэ ди нобэм къэсыху, къызыхэщыж видеотеплъэгъуэм.
АдэкIэ гуфIэгъуэм пащащ махуэшхуэм хуагъэхьэзыра концерткIэ. Пшыхьыр ягъэдэхащ ди уэрэджыIакIуэхэу Хьэрэдурэ Динэ, Зеущэ Iэуес, Ташло Алий, Даур Иринэ, Текуев Амур, ГъукIэ Ислъам, Къуэдз Алим, пшынауэ ныбжьыщIэ Жыгун Эдуард сымэ. Дзэлыкъуэ щIыналъэм и гимныр жаIащ уэрэджыIакIуэхэу Ташло Алийрэ Зеущэ Iэуесрэ. ЩIыналъэр илъэс 95-рэ зэрырикъум папщIэ Ныр Надирэрэ Тембот Арсенрэ зэдатха «Сыщалъхуауэ Дзэлыкъуэ щIыпIэ» уэрэдыр япэу утыку ирихьащ уэрэджыIакIуэ Къуэдзокъуэ Алим.
ХЬЭРЭДУРЭ Аллэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "298.txt"
} |
Аулъэ Мэлыч къызэралъхурэ илъэси 100 ирикъуащ
Тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, Адыгеймрэ Псыжь хэгъуэгумрэ щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, Дунейпсо Адыгэ Академием и академик Аулъэ Мэлыч Хьисэ и къуэр 1917 гъэм щэкIуэгъуэм и 8-м Адыгейм щыщ Хьэкурынэхьэблэ къуажэм къыщалъхуащ. Илъэс 13 фIэкIа имыныбжьу, ар хэтащ революцэ нэужьым щIэныгъэншагъэр зыгъэкIуэд гупхэм. Езым и къуажэм, къыщалъхуа и унэм абы къыщызэIуихауэ щытащ «ЩIэныгъэншагъэр гъэкIуэдынымкIэ IуэхущIапIэ».
1932 гъэм Мэлыч щIотIысхьэ Краснодар дэт, ЕгъэджакIуэхэр щагъэхьэзыр институтым физикэмрэ есэпымрэ щадж и къудамэм.
1936 гъэм щегъэжьауэ Аулъэр физикэмрэ есэпымрэ иригъаджэу къуажэ школхэм щолажьэ, I939 гъэм щегъэжьауэ ар Хъуэдз еджапIэм и унафэщIщ.
1939 гъэм щэкIуэгъуэм и 11-м Аулъэр Армэ Плъыжьым ираджэри илъэс 13-кIэ зауэ IэнатIэм къулыкъу щехь.
1941 гъэм щегъэжьауэ ар Хэку зауэшхуэм хэтащ. Аулъэм и цIэр къыхощ Мэзкуу кърагъэлын папщIэ нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм иращIылIа зэхэуэм, ар щытащ жыжьэрыуэ топгъауэхэм я унафэщIу. КъинэмыщIауэ, щIалэр Украинэм, КъухьэпIэ, Ипщэ-КъухьэпIэ фронтхэм щызэуащ. Хэку зауэшхуэр подполковник къулыкъур зэрихьэу иухащ.
1942 гъэм щегъэжьауэ I947 гъэ пщIондэ Аулъэр щоджэ Лениным и цIэр зезыхьэ Зауэ-политикэ академием. I947 гъэм щегъэжьауэ I949 гъэ пщIондэ зауэм къыщыщхьэпэ IэщIагъэхэм хуезыгъасэ еджапIэхэм щрегъаджэ. Хэку зауэшхуэм щызэрихьа лIыгъэхэм папщIэ Аулъэм къыхуагъэфэщащ Хэку зауэшхуэ орденым и етIуанэ нагъыщэр, «Хахуагъэм папщIэ» медалымрэ нэгъуэщI медаль 15-рэ.
1954 гъэм Аулъэм «Сталинград зауэм и тхыдэр» кандидат диссертацэр пхигъэкIащ, иужькIэ СССР-м и еджапIэ зыбжанэм щригъэджащ. 1954 - 1967 гъэхэм АРИГИ–м, I967 - I994 гъэхэм Краснодар политехническэ институтым щылэжьащ.
Лэжьыгъэм къыпэрыкIа нэужь, Аулъэ Мэлыч лэжьащ Краснодар крайм и Адыгэ Хасэм и тхьэмадэу.
2001 гъэм дунейм ехыжащ, ахърэт нэху Алыхьым кърит.
Адыгэ гъэсэныгъэмрэ тхыдэмрэ щыпашэ цIыху щыпкъэ
Аулъэ Мэлыч 1917 гъэм щэкIуэгъуэм и 8-м Шэуджэн районым щыщ абэзэхэ къуажэм дэс мэкъумэшыщIэ унагъуэм къыщалъхуащ. И адэ Гьисэ хуабэ узым щилIыкIам сабийр иджыри илъэс ирикъуатэкъым. И анэ Гуащэнэ и дыщ къэкIуэжри, щIалэ цIыкIур и анэмрэ и анэшхуэ Мосэрэ япIащ. Сабий дыщэу къэтэджащ, и анэ шыпхъу-анэшхэм фIы дыдэу къалъагъуу, зыхалъхьэ щымыIэу. ЩIалэ цIыкIур упщIэ куэд зыт, щIэныгъэм зигу хузэIуха хъупхъэхэм ящыщт. И анэр, бзылъхугъэ Iущыгъэ ин зэрыхэлъам нэмыщI, дэн-бзэнкIэ IэкIуэлъакIуэу, пщэфIэнми хуэIэзэу щытащ. Бзылъхугъэр динми щыгъуазэт: КъурIэн еджэрт, нэмэз ищIырт. И сабийм тхьэфIэщхъуныгъэ хилъхьэн папщIэ, ар илъэси 5-6 ныбжьым щитым къуажэ мыдрисэм иритауэ щытащ. ПIалъэ кIэщIым щIалэ цIыкIур КъурIэным псым хуэдэу къеджэу хъуащ, тхылъ лъапIэм щэ икIам мыдрисэр къиухауэ ялъытэрти, абыхэм хабжащ, хьэрыпыбзэ зэрызригъэщIари и лэжьыгъэм къыщыхуэщхьэпэжащ.
Мэлыч и анэшхуэ Мосэ щIалэм къыбгъэдихащ хъыбархэр, тхыдэхэр, таурыхъхэр, нарт уэрэдыжьхэр, абыхэм едэIуэныр щIалэ цIыкIум и щIасэт, езыми щIэуэ зыгуэр хигъэувэн фIэфIу. Къуажэм щылажьэ пэщIэдзэ еджапIэм Мэлыч адыгэбзэми урысыбзэми щыхуеджащ, хьисэпыр зэригъэщIащ. Мосэ фIыуэ къыгурыIуэрт урысыбзэу умыщIэу жыжьэ узэрынэмысынури, ар щIалэ цIыкIум иригъэщIэныр плъапIэ ищIат. Щэгъумэ станицэм Мэлыч и анэшхуэм и ныбжьэгъу къэзакъ унагъуэ дэсащ – Лукьян Осипович Ларионов жыхуаIэр. Бын унагъуэ дахэу, Iэдэбрэ хабзэрэ я зэхуаку дэлъу псэу Ларионовхэ я деж яшэри, Мэлыч а станицэм дэт еджапIэм щIагъэтIысхьащ.
Япэрей классыр щIалэ цIыкIум къытехьэлъами, етIуанэ илъэсым и ныбжьхэм я нэхъ дэгъуэу, еджэнкIи, зекIуэкIэ дахэкIи къахэщу хъуащ икIи а къуажэм класситхур къыщиухащ. Аулъэм куэдрэ игу къигъэкIыжащ мы станицэм зэрыщыIа зэманыр, щIэныгъэм хуэгъэза япэ лъэбакъуэхэр абы зэрыщичар.
Сыт хуэдэ зэмани Аулъэм еджэныр и щIасэт, художественнэ тхылъхэм, урыс классикхэм я тхыгъэхэм зыщигъэгъуазэрт, еджэным къыдэкIуэу цIыхубэ лэжьыгъэхэми жану хэтт. Аулъэм и Iыхьэ хилъхьащ къуажэм щIэныгъэншагъэр щагъэкIуэда лъэхъэнэм, езыр зэрыщIалэ дыдэм хуэдэу. Абы и ужькIэ ар щIэтIысхьащ Краснодар дэт институтым и физикэ-хьисэп къудамэм. Яблоневскэ дэт консерв щащI заводым щылажьэ щIалэгъуалэр я IэнатIэхэм зэрыпэрытым хуэдэурэ иригъэджащ. Институтыр фIыуэ къиуха нэужь, абы хэкум къигъэзэжри, Пэнэжыкъуей дэт еджапIэм физикэмрэ химиемрэ щригъэджащ, Джаджэ станицэми щылэжьащ.
Мамырыкъуэ Нуриет.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2980.txt"
} |
Дивизэ цIэрыIуэм хэта Къардэн Хьэзиз
1941 - 1945 гъэхэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэм лIыхъужьу хэта, Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщызэрагъэпэщауэ щытащ 115-нэ шууей дивизэр къызэрызэрагъэпэщрэ мы махуэхэм илъэс 80 ирокъу. Тхыдэ хъумапIэм щIэлъ дэфтэрхэм къызэраIуатэмкаIэ, СССР-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и къэрал комитетым I94I гъэм и щэкIуэгъуэм къыдигъэкIа унафэм ипкъ иткIэ, лъэпкъ щIыналъэхэм къыщызэрагъэпэщын хуейт дзэ частхэмрэ зэгухьэныгъэхэмрэ. Абы и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр Дзэ Плъыжьым зауэлIхэр зэрахуримыкъурт, апхуэдэуи Iуэхум халъытащ лъэпкъ щIыналъэхэм ящыщу фронтым ираджэ зауэлI куэдым урысыбзэр зэрамыщIэр, абы къыхэкIыуи нэхъ гугъу хъурт ахэр зэуэным хуэбгъэсэну.
А псори и лъабжьэу Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м, адрей лъэпкъ щIыналъэ куэдми хуэдэу, а лъэхъэнэм къыщызэрагъэпэщауэ щытащ 115-нэ шууей дивизэр. Абы къащтэрт илъэс 35-рэ - 40 нэхърэ нэхъыбэ зи мыныбжь цIыхухъухэр. А шууей дивизэм хэхуауэ щытащ си адэ къуэш нэхъыжь Къардэн Хьэзиз Мурат и къуэр.
Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям щыгъуэ Хьэзиз илъэс 18 ирикъуа къудейт. Ар я бын пажэт Щхьэлыкъуэ къуажэм дэс Къардэн зэщхьэгъусэхэу Муратрэ Лицэрэ. 1923 гъэм къалъхуа Хьэзиз къыкIэлъыкIуэу унагъуэм къихъуат Сурэтхъан (Цацэ) цIэ дахэр зиIэ хъыджэбз закъуэр, щIалэ нэхъыщIэхэу Къанщобийрэ Тамбийрэ. Зэщхьэгъусэхэр псэурт, властыщIэм декIуу, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжрэ, пщIэрэ нэмысрэ яку дэлърэ я бынхэм хуаIэ хъуэпсапIэхэр нахуапIэ зэращIыным хущIэкъуу. Сабийхэри къэхъурт жыIэщIэу, щIэныгъэм хуэпабгъэу, курыт школыр фIы дыдэу къэзыуха Хьэзиз я щапхъэу. Юрист IэщIагъэ зэзыгъэгъуэтыну щIэхъуэпс а щIалэщIэм и мурадт еджэным адэкIи пищэу и гуращэхэм ялъэIэсыну…
Совет цIыхубэм ящыщ зы унагъуэ закъуэм илъ щытыкIэт зи гугъу сщIыр. Апхуэдэут нэхъыбэр зэрырихьэлIар 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м - ди къэрал иным а лъэхъэнэм щыпсэуа дэтхэнэми гуауэшхуэ къахуэзыхьа а махуэм. Щхьэлыкъуэдэсхэри арат. Зауэмрэ зэрыхьзэриймрэ я пIалъэ зыщIэ нэхъыжьхэр иригузасэрт къэхъуа бэлыхьым. Хэкупсэу, цIыху пэжу жылэм дэсхэм я щапхъэ комсомолец щIалэхэр фронтым Iухьэу бийм пэщIэувэну илъэдэкъэщыкIырт. Абыхэм ящыщт Хьэзизи. Зауэр къызэрыхъейуэ ар и ныбжьэгъу гуп и гъусэу военкоматым кIуат, фронтым Iухьэну зэрыхуеймкIэ лъэIу тхылъи щIилъхьат. Гъэмахуэм къриубыдэу зауэм дашахэм яхэхуакъым Хьэзиз. «Уэри уи чэзур къэсынщ, щIалэфI!» - къыжраIэурэ къыIуагъэкIыжырт абы, и Iуэхур зыIутым щIэупщIэну военкоматым кIуэхукIэ. А чэзури жыжьэжтэкъым.
Фронтым и хабзэхэм хэзымыщIыкI сэлэт щIалэхэр зауэ хуэIухуэщIэхэм хурагъэсащ мазэ зыбжанэкIэ. Сержантхэр щагъэхьэзыр школыр къиухри, Хьэзиз ягъэкIуащ 115-нэ шууей дивизэм и 104-нэ шууей-топгъауэ дивизионым.
- Ди дивизэр зэуэным хуэхьэзыр хъуауэ къыщалъытар 1942 гъэм и мэлыжьыхь мазэм и кIэухыращ. ЗэрыжаIэмкIэ, абы и ныкъуэр зэуэным хуагъэхьэзыракIэ зауэлIт, адрейхэр сэ схуэдэ щIалэщIэ защIэт. «Налево», «направо» урыс псалъэхэр зымыщIэ куэд къытхэтти, абыхэм я дамэхэм зым мэкъу, адрейм хьэуазэ трапхэрти, «мэкъумкIэ», «хьэуазэмкIэ» жаIэурэ ягъасэрт. ЩIыпIэхэм апхуэдэурэ дыщагъэса нэужь, дивизэр зэрыщыту Налшык дыщызэхуашэсащ, абыи иджыри дыщагъэсэжащ. Накъыгъэм и 1-м къалащхьэм щекIуэкIа махуэшхуэ пэкIум дыхэтауэ щытащ, - игу къигъэкIыжырт си адэ къуэшым, и зауэ гъуэгуанэм щытепсэлъыхьыж зэзэмызэм деж. – ПэкIум дикIри, занщIэу гъущI гъуэгу станцым дашат. АдэкIэ къытпэплъэр фронтт.
Апхуэдэу зауэм Iухьащ илъэс 19 фIэкIа зи мыныбжь Къардэн Хьэзиз. Ар зыхэта дивизэм, полковник Скороход Антон зи пашэм, и къалэн нэхъыщхьэт ди къэралым и ипщэрабгъу щIыналъэм щыIэ транспорт, промышленность центр нэхъ ин Сталинградрэ щIыдагъэкIэ, нэгъуэщI щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэкIэ къулей Кавказ Ищхъэрэмрэ зыIэригъэхьэну къебгъэрыкIуэ бийм пэщIэувэну. 1942 гъэм и накъыгъэ – фокIадэ мазэхэм къиубыдэу Хьэзиз щызэуащ Тэнрэ Индылрэ я зэхуаку дэлъ щIыпIэхэм. Ар хэтащ Тэн Iус Ростов и Iэшэлъашэхэм щыс Большая Мартыновкэ, Малая Мартыновкэ, Ново-Николаевскэ, Цимлянскэ жылэхэм.
ТIасхъэщIэх дивизионым хэтуи зэуащ ар. Апхуэдэ «зекIуэхэм» ящыщ зым щыIэу, пщэрылъ къыщащIари игъэзэщIауэ бийм и хэщIапIэм къипщыж пэтрэ, абы гу къылъатэри автоматышэр къытраунэщIат, и лъакъуэ лъэныкъуэр уIэгъэ ящIу.
Къардэным къихьа хъыбархэм мыхьэнэшхуэ иIэу къыщIэкIат штабым и дежкIэ. Абы щыгъуэ си адэ къуэшым къыхуагъэфэщауэ щытащ Хэку зауэ орденым и 1-нэ нагъыщэр.
УIэгъэщым щIэлъу зигъэхъужа нэужь, Хьэзиз зауэ IэнатIэм Iухьэжащ. II5-нэ шууей дивизэр Сталинград фронтым хагъэхьэжати, абы и 91-нэ фочауэ полкым хэхуащ ар. Абы хэту Хьэзиз щызэуащ Курск, Орёл, Сталинград деж щекIуэкIа зауэ гуащIэхэм. ИужькIэ 4-нэ шууей корпусым хэту Хьэзиз зауэ гъуэгуанэм пищащ икIи Берлин нэсащ.
ТекIуэныгъэм и махуэм ар ирихьэлIащ уIэгъэщым щIэлъу. Хэку зауэшхуэр ди текIуэныгъэкIэ иухыу мазихи дэкIыжа нэужьщ Хьэзиз унэм къыщыкIуэжыфар. Абы и бгъэгум щылыдырт Хэку зауэ орденым и I-нэ нагъыщэр, «Хахуагъэм папщIэ», «Германием дызэрытекIуам папщIэ» медалхэр, къыхуагъэфэщат Сталиным и Iэр зыщIэлъ щытхъу тхылъ, нэгъуэщIхэри. Мамыр гъащIэр зэтеувэжа нэужь, ар юрист IэщIагъэм щыхуеджащ Саратов дэт къэрал юридическэ институтым (иджы академиещ), цIыхубэ судым илъэс куэдкIэ щылэжьащ.
Хьэзиз унагъуэ дахэ иIащ. Абы щхьэгъусэ хуэхъуат Ислъэмей къуажэм щыщ бзылъхугъэ дахэ дыдэ: Iэпщэхэ япхъу Улэ. ТекIуэныгъэм и махуэхэм деж Хьэзизхэ дыщызэхуэсырт дадэрэ нанэрэ къатехъукIа псори. 1987 гъэм и гъэмахуэм, илъэс 64-рэ ирикъуа къудейуэ.
Зи дунейр зыхъуэжа, дызэрыгушхуэ, 115-нэ шушуей дивизэм лIыхъужьу хэта Хьэзиз ахърэтыр унапIэ хуэхъуауэ Тхьэм къыщIигъэкI.
ЖЫЛАСЭ Маритэ,
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2981.txt"
} |
Хъыджэбз нэгурэшыр дахэкъыхэшщ
• Адыгэбзэм щыщщ
Кхъуэнытх I – нэхъапэхэм псыкъуийхэм щхьэщащIыхьу щыта бжыхь хъурейщ, псы къыщрахкIэ цIыхур имыхуэн хуэдэу мылъагэ-мылъахъшэу хуауэ.
Кхъуэнытх II – мэзыкхъуэр щыкуэд щIыпIэ.
Кхъуэрыжэ – псыкъуийм ирагъэлъадэрэ псыр кърырахыу щытауэ кхъуауэм пыщIауэ пылъ кIапсэ.
Къалэдэс I – щIыпIэ екIуэлIэгъуей, бгылъэхэм, къуэладжэ пхыдзахэм щыIэ псэупIэ.
Къалэдэс II – зи псэупIэхэр щIыпIэ екIуэлIэгъуейхэм, бгылъэ икIи къуэладжэ пхыдзахэм щыIэ цIыхухэми апхуэдэу йоджэ.
Къуажэ кIуакIуэ – имыIуэху зэрихуэу, и унагъуэ Iуэху игъэну хьэблэм хэт цIыхубзым щхьэкIэ жаIэ. Къуажэ кIуакIуэм кърихьэкI хъыбарщ, жаIэу псалъэ щыIэщ.
Къуажэтегуашэ щIын – къуажэ псом я зэхуэдэ дауэдапщэхэм кърихьэлIа хьэщIэхэр унащхьэ-унащхьэкIэ траугуашэу щытащ, арат къуажэтегуашэкIэ зэджэри.
ЛъапсэщIэж – зы щIапIэм имыкIыу зэшхэм ирагъэзагъэ унапIэхэм аращ зэреджэр.
ЛIыхъумэт – лIыгъэ нахуэ зезыхьам хуагъэфащэ гъэфIапщIэ. Щоджэнхьэблэхэм зэрахьэ псалъэщ.
Мажьэхьэ – зи дзэхэр Iузэу зэгуэт мажьэ.
Мазей – мазагъуэ. Щоджэнхьэблэхэм я бзэм щыщщ.
Матэду – яхьэжыну ягъэхьэзыра нартыхур е гуэдзыр зрагъэщащэ щхьэл матэ.
Мусэкъей – Iэщэ лIэужьыгъуэщ, къамэм и лъапсэгъущ.
Мывэзэтес – мывэкъалэр щаухуэкIэ, мывэр зэрызэтралъхьэ щIыкIэм апхуэдэу йоджэ. Мывэ нэхъ пIащэхэр япэщIыкIэ зы лъэныкъуэмкIэ бгъунжу екIуэкIыу ягъэтIылърэ, абы къытралъхьэ мывэхэри мыдрей лъэныкъуэмкIэ къекIуэкIыжу трагъэзагъэу щытащ, мывэзэтес хъужри арат. Мывэкъалэр тIууэ зэгуэту зыухуэхэри щыIащ, мывэзэтес тIуащIэ ищIащ, псэуакIуэщ, хужаIэу.
Мывэтут – гъуэгурыкIуэхэм зыщагъэпсэхуу щыта, жьэгъу мащIэ иIэу гъуэгущхьэхэм, зекIуапIэхэм телъ мывэшхуэ. Апхуэдэ мывэхэр щыкуэд Бэдыдж тIуащIэ къикIыжа Щоджэнхьэблэхэм я бзэм щыщщ.
Мыстхъэ I – мэ дахэ къызыпих Iугъуэ. УрысыбзэкIэ «благовоние» жыхуаIэращ.
Мыстхъэ II – къэкIыгъэцIэщ, и урысыбзэр къытхуэгъуэтакъым. «Бэдыдж мыстхъэ» псэлъафэр щыIэщ. Удзыр ягъэгъурти яхьэжырт, итIанэ мафIэ мащIэ ирадзырти, къыпыIукI Iугъуэм и мэми апхуэдэу еджэрт. УнагъуэщIэхэр я лэгъунэм щIэмыхьэж ипэ, нанэм абы бэдыдж мыстхъэ щIагъэууэ щытауэ яIуэтэж.
Накъыгъэнабдзэ – цIыхубз дахэ, бзылъхугъэ гуакIуэ, жыхуиIэщ.
Нэбэнэгъ – пшагъуэ мащIэ телъу, тIэкIуи къызэпхидзу дунейм иIэ щытыкIэ.
Нэгурэш – зи нэгур шэм хуэдэу хужь хъыджэбзым апхуэдэу хужаIэ. «Хъыджэбз нэгурэшыр дахэкъыхэшщ» псэлъафэр ХьэтIохъущыкъуейхэм ноби зэрахьэ.
Пщыгъуэ I.1. – бжьэпщыр къызэрыкI безынэ. ХьэтIохъущыкъуейхэм я бзэм щыщщ.
Пщыгъуэ I.2. – безынэм иралъхьэ сагъэ.
Пщыгъуэ I.3. – зы бжьэпщым къегъэщIылIа бжьэ бын.
Пщыгъуэ II – щIыр зэрапщ мардэ. УрысыбзэкIэ «сотка» жыхуаIэм хуэбгъакIуэ хъунущ. Хъыбархэм къызэрыхэщымкIэ, Бешкъэзакъхьэблэр ХьэтIохъущыкъуейм къыщыкIуэжым, пщыр абыхэм пщыгъуэ щэныкъуэ-щэныкъуэкIэ етауэ щытащ. Бешкъэзакъхьэблэхэм нобэми зэрахьэ псалъэщ.
СабынщIэгъуэ – зы жьыщIэгъуэкIэ зрикъун хуэдизу сабыным къыпыгъэхуа Iыхьэ. Щоджэнхьэблэхэм зэрахьэ псалъэщ.
ТхьэгъуцIацIэ I – къэкIыгъэ лIэужьыгъуэщ, урысыбзэкIэ «колокольчик» жыхуаIэращ.
ТхьэгъуцIацIэ II – къэгъагъэм пщэдджыжькIэ уэру къытридзэ уэсэпс.
Уафэпшэ – пшагъуэ. Къалэдэсхэм къахьыжа псалъэщ.
ХьэIудзэ – фIэдзапIэ жыхуаIэращ. Бешкъэзакъхьэблэхэм я бзэм щыщщ.
Хьэтх – нэхъыжьхэм IуэхутхьэбзащIэ ящIу щыта щIалэщIэ.
Хьэтхауэ I – адыгэ къуажэхэм урыс унэхэр къыдагъэува нэужь, цIыхухэм хэгъэгу хъыбархэр яригъэщIэну, къуажэтетыр зыхуэныкъуэ хъухэр IуэхущIапIэм иришэлIэну пщэрылъ хэха зиIэу щыта лэжьакIуэ.
Хьэтхауэ II – еплъ хьэтх псалъэм.
Хъупшу – куэд зышх сабийм гушыIэу жраIэ псалъэщ, хъупыр игъэтIылъыххэркъым, жыхуиIэщ.
Цацыму йокIукI – щIэущыхьу зекIуэм щхьэкIэ жаIэ. Цымамэу къекIухь, жыхуиIэщ. Псалъэр Щоджэнхьэблэхэм къахьыжащ, нобэми зэрахьэ.
ЩахэIуж – щахэгум зиIуантIэу ефыкI узыфэ лIэужьыгъуэщ, урысыбзэкIэ «перекрут яичка» жыхуаIэращ.
Щоджэнхур I – щIалэ цIыкIум и пащIэм зыкъыпхидзу, и макъыр къутэу балигъыпIэ щиувэ лъэхъэнэм щхьэкIэ щоджэнхурым зыкъыпщIыхидзащ, жаIэ. УрысыбзэкIэ «переходный возраст» жыхуаIэм хуэбгъакIуэ хъуну къыщIэкIынщ.
Щоджэнхур II – цIыхухъум пщIыхьэпIэм хэту куэдрэ зэпщIыхь цIыхубз нэрымылъагъум щхьэкIэ жаIэ. Щоджэнхурым къегъэхъу, жаIэу псэлъафэ щыIэщ. ЗэрагъэнахуэмкIэ, цIыхухъум щхьэгъусэ гугъу къыпэщIэхуэнуращ.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2982.txt"
} |
Адыгэ хадэр хэмыкIуэдэжын папщIэ
Адыгэхэм я хадэ зехьэкIэм теухуауэ щыIэ щIэныгъэ лэжьыгъэхэр зэгъэуIуным, ар тхылъхэм ит теорие къудейуэ къэмынэу, къыдэкIуэтей щIэблэм хэпща зэрыхъуным щытепсэлъыхьащ щэкIуэгъуэм и 23-м Мейкъуапэ дэт Адыгэ университетым хэт ЩIэныгъэ библиотекэм щызэхэта «Адыгэ хадэр щIыналъэм щекIуэкI жылагъуэ-щэнхабзэ зэхъуэкIыныгъэхэм зэрадекIуэкIыр» («Черкесский сад» в пространстве социокультурной трансформации») Iэнэ хъурейм.
«Адыгэ хадэм и цIэ къипIуэху, гъэщIэгъуэну гу зылъыптэхэм язщ абы сыт хуэдэ къудамэми щыщ щIэныгъэлIхэмрэ IэщIагъэлIхэмрэ зэрызришалIэр, - жиIащ Iэнэ хъурейр къыщызэIуихым Аулъэ Iэсият. – Ди лъэпкъым и жыг гъэкIыкIэр дунейпсо цIыхубэм фIэбгъэкIуэд мыхъуну лъапIэныгъэхэм я щапхъэщ. Абы къыхэкIыу, зыгуэр къызыфIэIуэху псоми я къару ирамыхьэлIэу хъунукъым».
Псалъэмакъ щхьэпэм кърихьэлIащ Адыгэ республикэмрэ Краснодар краймрэ щыщ щIэныгъэлIхэр, курыт школхэмрэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызрагъэгъуэт еджапIэхэм я егъэджакIуэхэр. Iэнэ хъурейм зэхуишэсащ адыгэ хадэм и тхыдэмрэ и нобэмрэ щыгъуазэ, лъэпкъым и жыг гъэкIыкIэм щIэныгъэкIи лэжьыгъэкIи епха IэщIагъэлIхэр. Къэпсэлъэныгъэ щхьэхуэкIэ утыку къихьахэщ Адыгэ республикэм щыпсэу щIэныгъэрылажьэхэмрэ жылагъуэ лэжьакIуэхэмрэ. Абыхэм ящыщщ КIэрашэ Тембот и цIэр зезыхьэ Адыгэ республикэм гуманитар къэхутэныгъэхэмрэ и институтым этнологиемрэ лъэпкъ гъуазджэмкIэ кафедрэм и щIэныгъэрылажьэ нэхъыщхьэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор ХъуэткIуэ Самир; Адыгэ университетым философиемрэ социологиемкIэ и кафедрэм и доцентхэу Нэхей Вячеславрэ ХьэщIэцIыкIу Зауррэ; Вавиловым и цIэр зезыхьэ, Генетикэ къэхутэныгъэхэмкIэ урысейпсо институтым постгеномнэ къэхутэныгъэхэр щрагъэкIуэкI лабораторэм и щIэныгъэрылажьэ нэхъыщхьэ Шаповалов Максим; Адыгэ университетым педагогикэмрэ егъэджэныгъэм къыщагъэщхьэпэ IэмалыщIэхэмрэ и кафедрэм и доцент, ищхьэкIэ зи гугъу тщIа Аулъэ Асият; АКъУ-м филологие факультетым урысыбзэмкIэ и кафедрэм и унафэщI Беданокъуэ Зулейхъан; ХьэмышкIий къуажэм «Адыгэ хадэ» музей къыщызэIухынымкIэ проектым елэжь Фархатов Ильяс, нэгъуэщIхэри.
«Телемост» IэмалкIэ Iэнэ хъурейм къыдэлэжьащ ищхьэкIэ зи гугъу тщIа Вавиловым и цIэр зезыхьэ Генетикэ къэхутэныгъэхэмкIэ институтым и щIэныгъэрылажьэ Ухатовэ Юлие.
Япэу псалъэ зрата Хъуэткъуэ Самир адыгэхэм я хадэ зехьэкIэр джын Iуэхум хэлъхьэныгъэ хуэзыщIа псоми я цIэ къриIуащ, абы зэман-зэманкIэрэ гъуэгу ирамыту щытами, иджы фIым ущызыгъэгугъ куэд зэрыплъагъум тепсэлъыхьащ.
«Мыр уасэ зимыIэ зэхуэсщ лъэныкъуэ куэдым хэзыщIыкI IэщIагъэлIхэр къызэхуишэсауэ икIи ар щхьэусыгъуэ хуэхъуну къысщохъу дызытепсэлъыхь Iуэхур ипэкIэ кIуэтэнымкIэ, - жиIащ Самир. - Урыс- Кавказ зауэр зэриухрэ блэкIа илъэсищэрэ щэ ныкъуэм урыс щIэныгъэлIышхуэхэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ адыгэхэм къащIэна мы щIэныгъэ къудамэр джыным. Адыгэхэр щыжытIэкIэ, абы, дауи, Адыгэ Хэкум (Черкесием) щыпсэуа абазэхэри, убыххэри яхыдогъэубыдэ, сыту жыпIэмэ, псоми я щэнхабзэр зэтохуэ».
ХъуэткIуэ Самир Iэнэ хъурейм къекIуэлIахэм ягу къигъэкIыжащ адыгэ хадэ зехьэкIэр яджын куэд щIауэ зэрыщIадзам. ФIыщIэм я нэхъ иныр хуэфащэу жыпIэ хъунущ иджыри Сталин Иосиф и зэманым, I948 гъэм, и псэм темышыныхьу «Адыгейм щыIэ адыгэ хадэхэр» («Адыгейские черкесские сады») тхылъыр къыдэзыгъэкIауэ щыта Тхьэгъуш Нухь. Абы иужькIэ щIэныгъэр цIыхухэм ящIэж пэтми, тхылъым кърахыну, IэщIагъэ ящIыжыну яхузэфIэкIыртэкъым. КъулыкъущIэхэр сытым дежи хуосакъ апхуэдэ гупыжхэм. Ауэ совет зэманыр зэриухрэ жьыщIэ къыкъуэуащ. Куэд хузэфIэкIащ Адыгейм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Чемсо Гъэзий. Абы и фIыгъэкIэ адыгэ хадэм ехьэлIа къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр щIэрыщIэу зэхаублэжащ».
⠀ЩIэныгъэлIхэр зэакъылэгъуу тепсэлъыхьащ адыгэ хадэ зехьэкIэр хэмыкIуэдэжыпэ щIыкIэ, абы Адыгейм и къуажэ школхэм щIэс сабийхэр зэрыхурагъэджэн Iэмал къэгъуэтын зэрыхуейм.
«Гупыж хъарзынэу къысщохъу лэжьыгъэр курыт еджапIэхэм ягъэIэпхъуэну зэрамурадыр, - жиIащ Ухатовэ Юлие Iэнэ хъурейм хэтхэм фIэхъус къащрихым. - КъыкIэлъыкIуэ лъэбакъуэр ча хъуным абы и сэбэпынагъ куэд къекIынущ».
Iэнэ хъурейр щекIуэкIа хьэщIэщым пэгъунэгъуу къызэIуахащ «Адыгэ хадэр лъэпкъым и щэнхабзэм къызэрыхэщыр» зыфIаща
гъэлъэгъуэныгъэр.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2983.txt"
} |
Уэ утхьэIухуд хьэмэрэ ущоджэнхур?
Балэ – хыв пIащэфIым щхьэкIэ жаIэ. Псалъэр ХьэтIохъущыкъуейхэм я дежщ щызэхэтхар.
Бэлахъуэ – хывыхъуэ.
Был Iуэгъуэ – зы макъ къыжьэдэкIыркъым, жыхуиIэщ.
Бырамбыху джанэ – цIыхубз жэщ джанэ. Бешкъэзакъэхьэблэхэм къахьыжа псалъэщ.
Гуажэ хуэхъун – и жагъуэ хъун, жыхуиIэщ.
Гуащэв – гуащэм хуагъасэ вы.
Гъэрэхъу-щIэрэхъу – шы удэфа, шхэкъуа, сэхъуа.
Гъуэ – щыхь Iэл лъэпкъ, урысыбзэкIэ «косуля» жыхуаIэращ. ХьэтIохъущыкъуейхэм я псэлъафэщ. Гъуэжьуз гъуэл хуэхъущхьэщ, жаIэ.
Гъуэншэджыпхъэ – гъэру яIыгъ хъыджэбзхэм щхьэкIэ жаIэ. Хэкукъутэм къыдэкIуа Iуэхугъуэхэм нэхъыжьхэр щрипсалъэкIэ, цIыхубзхэр жаIэрт хамэщI къыщыхута гъуэншэджпхъэхэр жьэн узыым ихьыжащ, дуней насыпи яIакъым, жаIэу. Зи гугъу ящIыр Хэкум ираша хъыджэбзхэрт. Псалъэр щызэхэтхар Тыркум щыIэ ХьэтIохъущыкъуеижь къуажэрщ.
ГъуеякIуэ – гузэвэгъуэ хэхуа унагъуэм е цIыхум я цIэкIэ жылэм ахъшэ щхьэкIэ лъэIуакIуэ хыхьауэ хэтым апхуэдэу йоджэ. Зы лъэныкъуэкIэ щIэгъэкъуэнщ, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, укIытэр, емыкIур лъэIуэну зыхуэзымыгъэфащэу бэлыхьлажьэ хэхуам ящхьэщызых псапэхуэщIэ Iуэхущ. Псалъэр кIуэдыжу хуежьахэм яхэтами, иужьрейхэм къэунэхужауэ жыпIэ хъунущ, узыншагъэкIэ гукъеуэ зиIэхэм яхуримыкъу ахъшэр зэхуэзыхьэс щIалэхэм апхуэдэу йоджэ.
Дэ гуэн – тхъапIэ, жыхуиIэщ. Дэ купщIэкIэ щагъашэ унагъуэщ, я дэ гуэныр изщ, жаIэ.
Дэпщэж – дагъэкIа къудамэр жыгым ищтэрэ щыдэкIейкIэ, къудамэр дэпщэж хъуащ, жаIэ, зэрызэхэкIам щыгуфIыкIыу. ХьэтIохъущыкъуей жыггъэкIхэм я псэлъафэ дыдэщ.
Думэданэ – къуэрылъхум и щхьэгъусэр гуащэшхуэм унагъуэм ириIэбэну хуригъэщIа жыхапхъэм аращ зэреджэр. Думэданэ бгырыпх, тIырх-лъэрх дэIэбэ, жиIэрт, жаIэ, нысащIэм, гуащэшхуэм емыпсэлъами, фIыщIэ зэрыхуищIыр къигъэлъэгъуэн щхьэкIэ.
Едэу – гъурыжь цIыкIу, зыужьыгъуей, гуащIэ мащIэ, жыхуиIэщ. ХьэтIохъущыкъуей нанэхэм жаIэу куэдрэ зэхэпхынут: «Си щIалэ цIыкIур едэужь цIыкIуу къэхъуащи, сигу хупих зэпытщ».
Ехъуэрыуэнэ – зыгуэрым ехъурджэуэн, ауан хэлъу епсэлъэн. Щоджэнхьэблэхэм зэрахьэ псалъэщ.
ЖьафIэ – гъэхуауэ, шэрыуэу, ауэ бзаджэу икIи пиупщIу псалъэ.
ЗэпыкIэнтIыкIын – зыхуэмыIыгъыжын, зэфIэщIэн, узым игъэшын. ХьэтIохъущыкъуейхэм я псэлъафэ дыдэщ.
ЗэпэфI – псалъэр зэзыгъэзэхуэф, екIуу зэхэзыухуэнэфым щхьэкIэ жаIэ. И хуъэхъури зэпэфIщи, и псалъэри IукIафIэщ, жыIэгъуэр куэдрэ зэхэпхынущ хьэтIохъущыкъуей нэхъыжьхэм жаIэу.
Зэтехун – тхьэмыщкIэ хъун, имыIэмрэ зыхуэныкъуэмрэ нэхъыбэ хъун, жыхуиIэщ. Унагъуэр зэтехуащи, яшхын ямыIэу нэху къыщекIыр куэдрэщ, жаIэ. ХьэтIохъущыкъуейхэм я псэлъафэ дыдэщ. Ар щыгъэтауэ, «унагъуэ тхьэмыщкIэ» жыIэгъуэм «унагъуэ хуэмыщIа», «куэд хуэныкъуэ унагъуэ» мыхьэнэр къикIыу къуажэдэсхэм я бзэм къызэрыхыхьэрэ куэд щIакъым. ЦIыхум и Iэм имылъ гуауэ къызытепсыхар зэрырагъэундэIу псалъэт, Тхьэм урианэмэтщ, жаIэу кърагъэкIыу.
Зыгъэтхынысэн – и щIыкIэкIи и псэлъэкIэкIи зэрынэхъыжьыр нэхъыщIэхэм къезыгъащIэ нысэгъу. Зегъэтхынысэри, и псэм хэлъыр къытхуэмыщIэ, жаIэ.
Зыкъэуджэщыжын – зыкъэщIэжын, къызэрыгъуэтыжын, жыхуиIэщ.
Зыкъэуджэщын – зыкъэужьыжын, нэплъэжыгъуэ гъуэтын.
КIахъуэ-щхьэхъуэ хъун – цIыху сурэтым икIын, фэладжэ хъун, жыхуиIэщ.
Къащтэрыуэ – фочауэ мыхуъмыщIэ, шэ икI макъым игъащтэу зэгъэкIуапIэ имыхуэу кIакхъу щIэзыч. Мыбы къыхэкIри, мыгупсысэу псалъэм щхьэкIэ, гум хыхьэу жагъуэ псалъэ жызыIэм щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ хъуащ.
ХьэрэутIэ – гугъуехь пымылъу, и гуащIэ тримыгъэкIуадэу къигъэхъаржэн щхьэкIэ, и Iуэху здэщыIи здэщымыIи къыщыщIидз, дэни къыщыхутэ цIыху. ХьэрэутIэу уэрамым дэт нэхърэ, Iэгуущэу щытамэ, зыгуэри къехъулIэну къыщIэкIынт, жаIэ. Псалъэр Бжьэхъуэкъуейхэм нобэми зэрахьэ.
ШыпэIус – гъуэгурыкIуэм къызыкъуих гъуэмылапхъэ.
Щоджэнхур II – цIыхухъум пщIыхьэпIэм хэту куэдрэ зэпщIыхь цIыхубз нэрымылъагъум щхьэкIэ жаIэ. Щоджэнхурым къегъэхъу, жаIэу псэлъафэ щыIэщ. ЗэрагъэнахуэмкIэ, цIыхухъум щхьэгъусэ гугъу къыпэщIэхуэнуращ.
Щоджэнщауэ – къулъшырыфым щыIуэхутхьэбзащIэ щIалэщIэ, урысыбзэкIэ «служка» жыхуаIэращ.
ЩIыкудэ – пхъапхъэу щIым къыщIэкI шэдыпкъэ, шэд гуарцэ. УрысыбзэкIэ «торф» жыхуаIэращ. Бжьэхъуэкъуейхэм я бзэм щыщщ.
ЩIытIанэ I – и кум Iуащхьэшхуэ иту, абы и хъуреягъкIэ щIытI хуэщIыжауэ щыт кхъэлъахэ. Ислъэмей къуажэкум хуэзэу нобэми ит Уэзрэдж и Iуащхьэр щIытIанэм щыщщ.
ЩIытIанэ II – Iэбэн-лъэбэнкIэ яумыса цIыхур махуэ бжыгъэкIэ зрагъэтIысхьэу щыта мащэ куум аращ зэреджэр.
ЩIытIанэпс – дыгъур зрагъэтIысхьэ мащэр нэхъ куууху къыпхив псы.
Iэгудэхыу псэун – зи унэ лъапсэр джабэм кIэрыту псэухэм щхьэкIэ жаIэ. Къущхьэхэм унапIэу ящIыр игъащIэми Iэгудэхщ.
Iэгуущэ – и гуащIэдэкI къабзэкIэ псэу, пщIэнтIэпс хьэлэлкIэ псэуныгъэр езыгъэкIуэкI цIыху.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2984.txt"
} |
Къалэ Мухьэмэд и ехъулIэныгъэщIэ
Урысейм шы фIыуэ зылъагъуу исхэмрэ а псэущхьэ махуэр IэщIагъэ зыхуэхъуахэмрэ яхухэха къыдэкIыгъуэщ «Gold Mustang» журналыр. Иджыблагъэ дунейм къытехьа абы и 6-нэ номерым Беклемишевэ Аннэ щытопсэлъыхь Сардинием щекIуэкIа, Къалэ Мухьэмэд зыхэта шыгъажэ кIыхьым. «Жэнэт хытIыгум щекIуэкIа шыгъажэ» зыфIища абы и IэдакъэщIэкIым щыщ пычыгъуэ шыр зи щIасэ ди щIэджыкIакIуэхэм папщIэ адыгэбзэм къидгъэзэгъащ.
«Сардиниер Хыкурытым щыщ хытIыгущ, езыр Италием хохьэ. Ауэ, зэрыжаIэмкIэ, урым хэгъуэгум зыкIи ещхькъым къурш лъагэхэм щIагъэна мы щIыналъэ щIэращIэр. ЦIэ лейуэ имыгъуэта къэнэжа къыщIэкIынкъым щIы хъурейм и дахапIэм хуэза щIыналъэ нэгузыужьым: «жэнэт къуэгъэнапIэ», «хуитыныгъэм и хэгъэгу», «ахърэт дуней». Хъыбарыжьым зэрыжиIэмкIэ, КъэгъэщIакIуэм щIылъэр зэтес ищIа нэужь, къуршрэ бгыуэ зыкъом къыIэщIэнати, абыхэм Сардиниер къахищIыкIыжащ.
Бгы лъагэхэмрэ хымрэ, дыгъэмрэ щхъуэнтIагъэмрэ щIигъэна а щIыналъэ щIэращIэрщ фокIадэм и 18-м гъэ къэс зэхашэ Шы фестивалым (Sardegna Endurance Festival) щыщ Iыхьэ хъуа шыгъажэ кIыхьхэмкIэ дунейпсо зэхьэзэхуэр щекIуэкIар. Дэтхэнэ шуми икIуну къыпэщылът и гъащIэ псом зрижа гъуэгуанэхэм я нэхъ теплъафIэу километри 120-рэ.
Эмират Зэхэтхэм, Италием, Испанием, Финляндием, Сауд Хьэрыпым, Кувейтым, Урысейм, Францием щыщ шыхэмрэ шухэмрэ хэтащ зэпеуэм. Ди къэралым къыбгъэдэкIыу абы ягъэкIуар Къалэ Мухьэмэдрэ Найсрэщ. КъинэмыщIауэ, CEI -2 зэхьэзэхуэм Братенковэ Ольгэрэ Велесрэ хэтащ.
Гъуэгуанэр IыхьиплIу гуэшат: километр 35-рэ и кIыхьагъыу тIурэ, километр 25-уэ и кIыхьагъыу тIурэ. Абыхэм я зэхуакум веткIэлъыплъыныгъэ щрагъэкIуэкIырт.
Урысейм щыщ Къалэ Мухьэмэдрэ илъэсий ныбжьым ит Найсрэ гъуэгуанэр хэщIыныгъэншэу зэпачри, ебгъуанэу къэсахэщ, гъуэгу тетыху ущIэгузэвэн куэд къалъыкъуэкIами.
Япэ гъуэгуанэ Iыхьэм шым и налитIыр къыщIэхуат. Ауэ Iуэхур псынщIэу ягъэзэкIуэжащ: 45-нэ дакъикъэм Найс псынщIэу и налхэр хуахъуэжри, къыщIэувыIэн щхьэусыгъуэ имыIэу, гъуэгуанэр нигъэсащ. Урысейм икIа гупым я тренер Якупов Николай зэрыжиIамкIэ, Найс и фIыгъуэ дыдэу Iуэхум ирихьэлIат, гъуэгуанэ Iыхьэ зэхуакухэми псынщIэу зэтеувэжырт.
Псори зэхэту, сыхьэти 6-рэ дакъикъэ 52-рэ секунд 29-кIэ трагъэкIуэдащ Къалэ Мухьэмэдрэ и шымрэ гъуэгуанэ кIыхьым. Шым и псынщIагъыу щытар – зы сыхьэтым километр 16, 43-рэ. Япэ увыпIэр Эмират Зэхэтхэм щыщ Фарес Iэл-Мансури къихьащ (5:27:45, шым и псынщIагъыр - зы сыхьэтым километр 21, 2-рэ). А къэрал дыдэм щыщ Джумэ Халфан Бельяфлэ етIуанэу къэсащ (5:44:I3, псынщIагъыр - зы сыхьэтым километр 20, 03-рэ). Домбеякъыр Испанием щыщ Альварес Руизэ де Виллэ къихьащ (5:53:59, псынщIагъыр - зы сыхьэтым километр 20, 03-рэ).
Щытхъум щымысхьу, Къалэ Мухьэмэд и ехъулIэныгъэр къиIуэтэжащ «Horse expert» интернет сайтми: «Зэхьэзэхуэм хыхьа шу 20-м щыщу и кIэм нэсар 9 къудейщ. ЛIыхъужьхэм яхиубыдащ Урысейм икIа Къалэ Мухьэмэдрэ Найс цIэр зезыхьэ адыгэ-инджылызышымрэ. Илъэсий ныбжьым ит шыбзым дежкIэ ар япэ дунейпсо утыку ихьэгъуэт».
«Шыгъажэр фIы дыдэу къызэрагъэпэщат. Щытхъу яхуэфащэщ урымхэм, Iуэху зэфIэхыкIэ телъыджэ къагъэлъэгъуащ, - жиIащ езы Мухьэмэд гъуэгуанэм и кIэм нэса нэужь. - Гъуэгур тыншт жыпIэу ущIэупщIэмэ, тынштэкъым, уеблэмэ гугъу дыдэт. Япэрауэ, абы и зэхуэдитIыр пшахъуэ Iувт, адрейр – мывалъэт. Шым и кIэбдз лъакъуитIым нал щIэтлъхьэфатэкъыми, аращ нэхъыбэу гъуэгур къыщIытехьэлъар. ИтIани, и кIэм нэс дызэрынэсар ехъулIэныгъэу къыдолъытэ, ар зыхузэфIэмыкIаи щыIэщ. Гъуэгуанэм и кIэм ущынэсым деж, зыхэпщIэр псалъэкIэ къыпхуэмыIуэтэн гуэрщ. ФIыщIэ яхуэсщIыну сыхуейщ къыддэщIыну къэкIуа щIалэхэми, хъыджэбзхэми, куэдкIэ зыкъытщIэзыгъэкъуа, дыдейуэ къэтлъытэ «Отрадэ» шыгъэжапIэми».
Шыгъажэр къызэзыгъэпэща, ар щекуэкIа Horse Country Resort IуэхущIапIэм и унафэщI Джачинэ Риккардэ зэхьэзэхуэр иуха нэужь, жиIам: «Фестивалыр къыдэхъулIауэ къыдолъытэ. Ар цIыху гупышхуэм яхузэфIэкIа лэжьыгъэщ. Дэ псори дызэкъуэту Сардинием и тетыгъуэм и гъусэу зыхуэдгъэхьэзыращ хьэщIэхэр къызэредгъэблэгъэным: Италием мэкъумэш IуэхухэмкIэ и министерствэри, шухэри, шыхъуэхэри, ауэ шыр фIыуэ зылъагъухэри ди гъусащ. Дэ иужь дитщ Сардинием шы зехуэн Iуэхум и дунейм щызекIуэ хабзэхэр зэрытхъумэным. Дыщогугъ етIанэгъэ зэпеуэр нэхъыфIыжу къытхузэгъэпэщыну».
Зэхьэзэхуэр иуха нэужь, щIэныгъэм и чэзур къэсащ. Абыхэм я щапхъэт Сардинием къыщыхъуа хьэрып, инджылыз-хьэрыпышхэм я гъэлъэгъуэныгъэр. Умыспортсмену щытми, сыт хуэдэ зэмани Horse Country Resort хьэщIэщым уеблагъэу, шым ушэсу зебгъасэ, е махуэ зыбжанэ зыхьыну зекIуэ укIуэ мэхъу. Арагъэнщ Сардинием иджыри «Шыхэм я щIыналъэкIэ» щIеджэр.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2985.txt"
} |
ЕгъэджакIуэмрэ щIалэ цIыкIумрэ
Гъэ еджэгъуэщIэм щIидзэжри, класс унафэщIыр щIыхьащ 6-нэ класс хъуа цIыкIухэр зыщIэс пэшым. Дэтхэнэми я нэгу зырызэ иплъа егъэджакIуэр сабийхэм ехъуэхъури, псори зэхуэдэу фIыуэ зэрилъагъур жиIащ. Ар пцIыт, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, фэджэладжэу хуэпарэ зызэкIуэцIигъэпщхьауэ иужь партэм дэс щIалэ цIыкIур фIыуэ илъагъуртэкъым абы.
А классыр къыщратам, егъэджакIуэм гу лъитащ а щIалэ цIыкIур адрейхэм зэрадэмыджэгум, и щыгъынхэр сыт щыгъуи зэрыфIейм, зэрызимытхьэщIым. КIуэ пэтми, а тIум я зэхущытыкIэр екIакIуэрт, щIалэ цIыкIум итха сочиненэр шакъэ плъыжь фIэкIа умылъагъуу егъэджакIуэм зэригъэзэхуэжу, «I» щыхуигъэуваи къэхъуащ.
Школым и унафэщIым егъэджакIуэхэр зэхуишэсри, щхьэж и нэIэ щIэт сабийхэм я «шыфэлIыфэр» зэрыт дэфтэрхэр ягъэхьэзырыну унафэ яхуищIащ. Зи гугъу тщIы егъэджакIуэм, классым щIэс псоми я дуней тетыкIэр, еджэкIэр итхри, щIалэ зэхэуфIея цIыкIур иужь къригъэнащ. Сыт итхынур? ЕгъэджакIуэм мурад ищIащ ар школым къызэрыщIэтIысхьэрэ езыгъэджахэм ятхахэр щIипщытыкIыну. А сабийхэр къыщыщIэтIысхьагъащIэм зыIыгъам щIалэ цIыкIум щхьэкIэ етх: «И нэгум кърих гуапагъэм хуэдэщ игукIи. Унэ лэжьыгъэхэр пэжу, къабзэлъабзэу ещIыж. Гухэхъуэщ ар ебгъэджэну». ЕтIуанэ классым и егъэджакIуэу щытам етх: «Мы щIалэр адрейхэм сыт и лъэныкъуэкIи къахощ, фIыуэ йоджэ, ныбжьэгъу и куэдщ». Ещанэ классым езыгъэджам етх: «ЩIалэ цIыкIур гурыхуэщ, и адэ-анэр хъарзынэу къыкIэлъоплъ. Еджэным хуэжыджэрщ». ЕплIанэ классым зыIыгъам етх: «ФIыуэ еджэу, къабзэлъабзэу щытащ. Ауэ и анэр лIа нэужь, и гукъыдэжыр ехуэхащ, и адэр къызэрыкIэлъыплъ щIагъуэ щыIэкъым». Абы къыкIэлъыкIуэм итхащ: «Еджэным гукъыдэж лъэпкъ хуиIэкъым, ныбжьэгъу и гъусэкъым, дерсым щыщIэжеихь куэдрэ къохъу».
А псоми къеджа егъэджакIуэм и нэпсхэр къыщIэлъэдащ, щIалэ цIыкIум гулъытэ зэрыхуимыщIар игу щIыхьащ…
ЕгъэджакIуэм и махуэр къыщыблагъэм, псоми тыгъэ гъэщIэрэщIа цIыкIухэр къыхуахьат езыгъаджэм, щIалэ цIыкIум тхылъымпIэ гъуабжэм кIуэцIилъхьэри, зи мыщIэхэр имысыж Iэпщэхъурэ мащIэ дыдэ фIэкIа къызэрымынэжа дыхурэ къыхуихьащ. Ар зылъэгъуа адрей сабийхэр щыдыхьэшхащ щIалэ цIыкIум, ауэ егъэджакIуэм Iэпщэхъур зрилъхьэщ, дыхум щыщ зытриутхэри, абы нэхъ тыгъэфI зэи къызэрыхуамыщIар жиIащ. Урок нэужьым, щIалэм иужь зыкъригъанэри, егъэджакIуэм бгъэдыхьащ: «Нобэ си анэм урещхьщ, уогуфIэ, и Iэпщэхъур уилъщ, къыкIэрихыу щыта дыхумэм хуэдэ къыпкIэрех».
Абы иужькIэ егъэджакIуэм гуапагъэм, дахагъэм хуигъасэу щIидзащ и еджакIуэхэр. Абыхэм школыр къыщаухым, щIалэ цIыкIурат нэхъыфI дыдэу еджауэ, псори зыхуэарэзыуэ, нэхъ жыджэру яхэтыр. Псори зэхуэдэу фIыуэ зылъагъуу жызыIэ егъэджакIуэм пцIы иупсырт, а щIалэм псом нэхърэ нэхъ хуэгуапэт.
… ЕгъэджакIуэм гъэ къэс къыIэрыхьэрт щIалэм и письмо. Ар университетым щIэтIысхьат, адэкIи аспирантурэр къиухат, иужькIэ егъэджакIуэм къыхуэкIуа письмохэм языхэзым итт ар щIэныгъэхэм я доктор зэрыхъуар.
Зы махуэ гуэрым егъэджакIуэм егъэблагъэ тхылъ къыIэрыхьащ - щIалэм щхьэгъусэ къишэрт. Абы школакIуэм къритауэ щыта Iэпщэхъур зрилъхьэщ, а дыхум хуэдэ зытриутхэри, кIуащ. Анэр здэщыс хабзэм деж и егъэджакIуэр игъэтIысри жриIащ: «Тхьэм уигъэпсэу, гу къыслъыптэу, дунейм и IэфIыр зыхэсщIэнымкIэ, си зэфIэкIыр къызгурыIуэжынымкIэ, си гъащIэ гъуэгум сыщымылъэпэрэпэнымкIэ сэбэп укъэзэрысхуэхъуам щхьэкIэ».
- Хьэуэ, уэращ сэбэп къысхуэхъуар, уэ укъэсцIыхуа нэужькIэщ сабийхэр зэрезгъэджэну щIыкIэр къыщызгурыIуар, - итащ жэуап егъэджакIуэм.
Къэбарт Мирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2986.txt"
} |
Ди IуэрыIуатэхэм дыхэплъэмэ…
«Зевс къызэралъхуар» пасэрей алыдж IуэрыIуатэмрэ «Бэдынокъуэ и сабиигъуэр» нарт хъыбарымрэ зэдгъэпщэнщ.
Зевс и адэ Крон езым и бынхэм ящышынэрт къызэрыIэту, къулыкъур трахынкIэ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, и адэ Уран зэгуэр иращIар къращIэжынкIэ. Абы къыхуалъху бын псори гущIэгъуншэу ишхырт. И щхьэгъусэ Рее хуеякъым иужьрей сабийр фIэкIуэдыну икIи и адэ-анэм я чэнджэщкIэ Крит хытIыгум кIуэри, абы и бгъуэнщIагъ куухэм ящыщ зым и къуэ нэхъыщIэ Зевс къыщилъхуащ. Рее, и къуэр и лIым щибзыщIащ икIи абы и пIэкIэ хъыдан жэрумэм кIуэцIышыхьа мывэ кIыхь ишхыну иритащ.
Зевс зыгъэсар нимфэхэрщ – Адрастаярэ Идеерэ. Балигъ хъуа иужь, Зевс и адэм пэуващ икIи ипэкIэ ишха сабий псори къигъэпсэужыну ирихулIащ.
Абы щыгъуэми, Бэдынокъуэ и сабиигъуэм теухуа хъыбарым щыжеIэ нарт Лъэбыцэжьей Бэдын и фызыр уэндэгъу зэрыхъуар зэрилъэгъуар. Ар егупсысащ: Бэдын къуэ къыхуалъхумэ, ар и адэм пэувыжынущ. Арати, Лъэбыцэжьей щIалэ цIыкIур иукIыну мурад ищIащ. Абы Хасэм щыжиIащ гъащIэм и Тхьэ Псатхьэ и деж иджыблагъэ зэрыщыIар икIи зы цIыхубз гуэрым и ныбэм илъ сабийр щIалэ цIыкIуу къыщIэкIмэ, абы джатэ къищтэу нарт псори зэтриукIэну къызэрыжриIар. Лъэбыцэжьей щIигъужащ а цIыхубзыр Бэдын и щхьэгъусэр зэрыарар.
Абы жиIащ: «Дэ сабий къалъхуагъащIэр дымыукIмэ, нартхэр дунейм текIуэдыкIынущ». ИкIэм-икIэжым, Хасэм унафэ къыщащтащ, къызэралъхуу, сабийр яукIыну. Бынжэр пызыупщIа Уэрсэрыжь къадэIэпыкъури, нартхэм сабий къалъхуагъащIэр ядыгъуащ. АрщхьэкIэ ялъэгъуа иужь, ар нартхэм яфIэгуэныхь хъуащ. Лъэбыцэжьей имыщIэу щIалэ цIыкIур псэууэ къагъэнэну мурад ящIащ. Абыхэм сабий къалъхуагъащIэр, жыгейм къыхэщIыкIа Iэжьэм иралъхьэри, аузым къыданащ. ИтIанэ Лъэбыцэжьей жраIащ и унафэр ягъэзэщIауэ – сабийр яукIауэ.
ЩIалэ цIыкIур къигъуэтащ нартхэ я къазыхъуэ фызыжьым. Куэдрэ лъыхъуа иужь, Бэдын и фызым а фызыжьым деж и къуэр къыщигъуэтыжащ, ауэ ар езым и лIым щибзыщIащ.
Щэуей къызэралъхуам теухуа хъыбарыр Зевс къызэралъхуам теухуауэ IуэрыIуатэм жиIэм нэхъ пэгъунэгъужщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, абы къыщыгъэлъэгъуащ Къанж и щхьэгъусэ иныжьыпхъур илъэс къэс лъхуэуэ зэрыщытар, ауэ къилъхуар занщIэу ишхыжырт. Арати, Къанж езыр зыгъэса Сэтэней и деж кIуэри, хуиIуэтащ и фызым ищIэр.
– Хъунщ, – жиIащ Сэтэней. – Уи фызым и лъхуэгъуэ къэсмэ, сэ хъыбар сыгъащIи, сыкъэкIуэнщ.
ПIалъэр къэса иужь, Къанж Сэтэней хъыбар иригъэщIащ.
Абы Къанж унафэ хуищIащ хьэпшыр цIыкIу къыхуихьыну. Ар IэлъэщIкIэ щIэуфауэ иIыгъыу Къанж езыр и фызым деж кIуащ. Иныжьыпхъур щылъхуэну зэманыр къэсыным пэплъэрт.
- Сэ уэ уезгъэсэнщ нэхъ тыншу узэрылъхуэным, – жиIащ Сэтэней. – Унащхьэм дэкIуеи уэнжакъым тетIысхьэ, абы утесу улъхуэмэ нэхъ утыншынущ.
Иныжьыпхъум апхуэдэу ищIащ. Езы Сэтэней и щIагъым къыщыуващ, сабийр къехуэхмэ къипхъуэтэну. Сэтэней ар къиубыдри, и кIэпхыным кIуэцIишыхьащ. Хьэпшырыр щIалэ цIыкIум и пIэкIэ жьэгум къыдинэри, езыр щIэпхъуэжащ. Унащхьэм къежэхыжри, иныжьыпхъум хьэпшырыр къиубыдащ ишхыну, арщхьэкIэ мыдрейр къедзэкъащ.
Ар и сабийр зэрыармырар къыгурыIуа нэужь, иныжьыпхъур Сэтэней кIэлъыпхъэращ, ауэ игъуэтакъым. Сабий къалъхуагъащIэр и гъусэу Сэтэней бгыхэм кIуащ, абы гъуаплъэм къыхэщIыкIа гущэ щищIри, сабийр щипIащ икIи къэзылъхуа и анэм къарукIэ ефIэкI хъуху игъэшхащ. Щэуей пелуан хъуа иужькIэ Сэтэней ныбжьыщIэр и анэм деж ишэжащ. Абыхэм иныжьыпхъур къапежьащ, и къуэр ишхыну и мураду. Щэуей и анэр иубыдри, абы и къарур фIэкIуэдыху иудыныщIащ. Иныжьыпхъум къыгурыIуащ и къуэр зэримышхыжыфынур.
Сэтэней, Щэуей и адэм иритыжри, езыр ежьэжащ.
Зевс и гугъу щытщIкIэ, дэ къэтлъытэн хуейщ ар хьэтхэм я деж икIыу пасэрей алыджхэм я деж зэрыкIуар.
Хьэтхэм Касиу тхьэр яIащ, алыджхэм я деж ар Зевс щыхъуащ. Зэрытлъагъущи, абы ехьэлIа хъыбархэри япэщIыкIэ къыщежьар хьэтхэм я дежщ. МафIэм и тхьэ алыдж гъукIэ Гефест ебгъапщэ хъунущ мафIэмрэ гъукIэ IэщIагъэмрэ я тхьэ адыгэ Лъэпщ: тIуми мафIэр къагъэIурыщIэ, тIуми зэхуэдэ ныкъуэдыкъуагъэ яIэщ.
Гомер и «Илиада»-м дыкъыщоджэ: «Тхьэ уахътыншэхэр жеину зэбгрыкIащ – Щхьэж и унэ бжэн лъакъуэ. Ахэр кIуащ зи лъакъуитIри къызыдэмыбз Гефест Унэ дахэхэр икIи абрагъуэхэр щахуищIа щIыпIэхэм».
«Лъэпщ и гъущI лъакъуэхэр» нарт хъыбарри абы ещхьщ. ИпэкIэ къэтхьа сатырхэм къагъэлъагъуэ Гефести Лъэпщи я лъакъуэхэр къадэмыбзэу зэрыщытар. Абы къыдэкIуэуи тIуми я кIыщхэр цIыхухэм япэжыжьэ бгъуэнщIагъым щIэтт.
Алыджхэм я Прометейрэ адыгэхэм я Нэсрэн ЖьакIэрэ зэщхьыркъабзэщ. Прометей (алыджыбзэкIэ а псалъэм къикIыр зылъагъу, тхьэгурымагъуэ жиIэу аращ) Кавказ бгым кIэраIулIат тхьэхэм мафIэ къафIидыгъуу цIыхухэм къазэрыхуихьам къыхэкIыу.
Мыбдеж къыщыхэдгъэщхьэхукIынщ, Зевс и унафэкIэ, ар Гефест Кавказ къуршхэм я щыгум зэрыриIулIар. Махуэ къэс Прометей и деж къэлъатэрт бгъэ абрагъуэри, абы и тхьэмщIыгъур пхишхыкIырт. Жэщым Прометей и уIэгъэхэр кIыжырт, арщхьэкIэ етIуанэ махуэм псоми къыщIидзэжырт. ИкIэм-икIэжым, Геракл гъуэгуанэ жыжьэ зэпичщ, Кавказым кIуэри, Прометей хуит къищIыжащ.
«Батэрэз бгыщхьэм кIэраIулIа Нэсрэн ЖьакIэ хуит къызэрищIыжар» нарт хъыбарыр теухуащ тхьэпэлъытэ Пэкъуэ нартхэр мафIэншэу къызэригъэнам. Апхуэдэу щыхъум, ахэр Нэсрэн ЖьакIэ елъэIуащ ящIэнумкIэ чэнджэщ къаритыну. Жэуапу яритыжащ: «Сэ ар Пэкъуэ нэджэIуджэ къытесхыжынщ». Ауэ Пэкъуэ Нэсрэн ЖьакIэ быдэу Iуащхьэмахуэ трипхащ. Лъы зыфIэфI бгъэ иIэти, ар махуэ къэс къигъэлъатэурэ нартхэм я тхьэмадэм игури и тхьэмщIыгъури гущIэгъуншэу иуIэрт. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, нартхэм ар ягу техуэнкIэ Iэмал иIэтэкъым, абы къыхэкIыу Батэрэз Нэсрэн ЖьакIэ хуит къищIыжащ. Нарт хахуэм бгъэ лъыифри Пэкъуэ и щхьэхъумэ Ажалри иукIащ. Ар щилъагъум Пэкъуэ щIыпIэр ибгынащ, Батэрэзи Нэсрэн ЖьакIэ къишэжащ. Мыбдеж дэ щыдолъагъу Прометейрэ Нэсрэн ЖьакIэрэ гугъу езыгъэхьа бгъэ лъыифхэр Гераклрэ Батэрэзрэ зэраукIар. А хъыбаритIри зэщхьыркъабзэщ. Абыхэм хэт лIыхъужьхэри я IуэхущIафэхэмкIэ зэпэгъунэгъущ. Прометеи Нэсрэн ЖьакIи Кавказыбгхэм кIэраIулIауэ щытащ. Зи гугъу тщIахэм дигу къагъэкIыж Фракием и пащтыхь Финей гугъу езыгъэхьу щыта бгъэжьыр зэраукIа хъыбарыр. «Аргонавтхэр Финей и деж щыIэщ» таурыхъым къыщыгъэлъэгъуащ Аполлон Финей тезыр зэрытрилъхьар. Иужьрейм Зевс и щэхухэр цIыхухэм яжриIэрт, Аполлон къэхъуну-къэщIэнум зэрыщыгъуазэр къигъэсэбэпурэ. Аполлон Финей нэф ищIащ, тхьэхэм абы ираутIыпщащ бгъэ теплъэ зиIэ нэджэIуджэхэр. Финей и унэм къэлъатэурэ абыхэм ерыскъы псори яшхырт икIи узымыгъэбауэ мэ Iей абы къыщIанэрт. Тхьэхэм Финей жраIащ Борей и къуитI дамэ зытетхэр, Зетрэ Каландрэ, яхэту аргонавтхэр езым и деж къэкIуа иужь тезырыр зэрыщхьэщахыжынур. А тIум бгъэхэр ирахужьащ яукIын мурадкIэ, арщхьэкIэ тхьэхэм я лIыкIуэ Иридэ къызэтригъэувыIащ, а къуалэхэр Финей и унэм афIэкIа зэрымылъэтэжынур яжриIэри. ФIыщIэ папщIэу Финей аргонавтхэм яжриIащ Колхидэм дыщэм къыхэщIыкIа мэлыфэр къызэрыщагъуэтынур. Мы хъыбарри, Прометейрэ Нэсрэн ЖьакIэрэ ятеухуа Iуэтэжхэри зыгуэрхэмкIэ зэщхьщ. Псом япэу къыхэдгъэщынщ Финей теухуа таурыхъыр фракийхэм къазэрыбгъэдэкIар. Абы щыгъуэми еджагъэшхуэ зыбжанэми къыхагъэбелджылыкI адыгэхэмрэ фракийхэмрэ лъыкIэ зэрызэгъунэгъур. Аращи, фракийхэм я таурыхъымрэ нарт хъыбарымрэ зэщхь щIыхэлъым и щхьэусыгъуэр гурыIуэгъуэщ.
Унэж Кашиф, философие щIэныгъэхэм я доктор, профессор.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2987.txt"
} |
Subsets and Splits