text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Футболдан Қазақстан екінші лигасы 2023 — турнирдің 22-ші жарысы. 21 команда екі аймаққа бөлініп, бірінші лигаға өту үшін күш сынасады.
## Турнир кестесі
### Солтүстік-Шығыс аймақ
### Оңтүстік-Батыс аймақ
## Статистика
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* ҚФФ сайтында Мұрағатталған 13 шілденің 2023 жылы. |
Футболдан Қазақстан бірінші Лигасының 32-ші жарысы. 15 команда жоғары лигаға өту үшін күш сынасады.
## Қорытынды
О — ойындар, Ж — жеңістер, Т — тең түскен ойындар, Ұ — ұтылыстар, Голдар — соғылған және жіберілген голдар, ± — голдардың айырмашылығы, Ұ — ұпайлар
## Статистика
### Мергендер
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ресми веб-сайт Мұрағатталған 17 наурыздың 2023 жылы. |
Маба (бура, мабанг, вадаи) — Африка халқы, Чад аумағында (Судан шекарасында) және Суданның шекаралас аудандарында тұрады.Мабалар масалит, мими, каранга, фала, рунга халықтарына жақын.2016 жылғы деректер бойынша маба халқының саны шамамен 574 000 адамды құрады, олар негізінен Чадтың шығыс бөлігінде (546 000 тұрғын) және көршілес Суданда (28 000 тұрғын) шоғырланған.
## Тілі
Тілі - мабан тілі, едәуір бөлігі араб тілін біледі.
## Діні
Мабалардың көпшілігі сүнниттік мұсылмандар, кейбіреулері дәстүрлі нанымдарды ұстанады.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі егіншілік (бидай, ұсақ тары, мақта, көкөністер), ірі қара және ұсақ мал, түйе, есек өсіреді. Былғары (әшекейленген сөмкелер, ер-тұрмандар, аяқ киімдер) және керамикалық бұйымдар (боялған ыдыстар), металл өңдеу (жануарлардың мүсіндері, зергерлік бұйымдар) дамыған.
## Өмір салты
Рулық және касталық бөліністер, ауыл қауымдары мен көп балалы отбасылар сақталған. Туыстық есеп патрилинейлік. Неке патрилокальды.
Елді мекендері ықшам орналасқан, тегіс төбесі бар тікбұрышты саман үйлерден тұрады, тас пен саздан жасалған қоршауы бар. Тұрғын үйлердің ішкі қабырғалары көбінесе ою-өрнектермен безендірілген.
Ерлер киімі - кең жеңді ұзын көйлек, кең қысқа шалбар, былғары сандалдар, әйелдер киімі жабық жағалы ұзын көйлек пен орамалдан тұрады.
Тағамдары – көкөніс соустары, жарма, бұқтырылған тағамдар, көкөніс тағамдары, құрма.
Ертегілер, әндер, басқа да фольклорлық жанрлар сақталған.
## Дереккөздер |
Қанат Аманов (1995 жыл 31 қаңтарда Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы, Қарауылкелді станциясында туған) — қазақстандық продюсер және режиссёр. Бүгінгі таңда қазақ және орыс тілдеріндегі жобалардың авторы.
## Өмірбаяны
Қанат 1995 жыл 31 қаңтарда Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы, Қарауылкелді станциясында дүниеге келді. Қазіргі таңда Астана қаласында тұрады. 2017 жылдан бастап отандық телевизия саласында қызмет ете бастады
### Білімі
* 2013 жыл Мұхтар Арын атындағы Қарғалы қазақ орта мектебін алтын белгімен бітірген.
* 2017 жыл 6 маусым Құдайберген Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті "Мемлекеттік және жергілікті басқару" мамандығын бакалавры.
* Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті. 2017-2019 Магистратура, Мамандығы: Экономика ғылымдарының магистрі
* 2020 жылы Мәскеу қаласында Останкино телерадио кешенінде, 1 арнада телевизиялық жобаларды ұйымдастыру бойынша шеберлік сағатын өткен.
* 2022 жыл 30 маусымда Қазақ-Орыс халықаралық университетінде "Құқықтану" мамандығы бойынша бакалавр академиялық дәрежесін алды.
## Шығармашылық жолы
2018 жылы Қазақстанда тұңғыш рет ұйымдастырылған “Балалар Евровидениесі” музыкалық ән додасының атқарушы продюсері. Сонымен қатар бұл байқауға, қазіргі таңда барлық қазақ еліне танымал Ержан Максим, Данэлия Тулешова қатысқан болатын. Осы сәттен бастап Ержан Максимның продюсері, наставнигі болып табылады. Сәлем Ұлы дала 2019 жыл жобаланды және 2020 жылы Жетінші арна “Сәлем, Ұлы Дала” телевизиялық жобасының атқарушы продюсері. 2022 жыл “Ниет” әлеуметтік жобасының авторы. Бұл жоба жалғызбасты ана, көпбалалы аналарды қайтадан өздеріне қажетті істі үйренуге деген курс сағаттары. Шаш әрлеу, бет бояуы, көрпе, жастық тігу. Қазіргі таңда өте қажетті әлеуметтік жоба болып табылады, 2021 жыл 23 ақпанда "VOICE KIDS ULY DALA” республикалық балалар ән байқауы продюсер Қанат Аманның бастамасымен 2021 жылы бастау алған жоба, әлі күнге дейін өз жалғасын табуда. Осы сәтке дейін қазақстанның әр жерінен 300 ге жуық өтінім түсіп, 40 бала супер финалда өнер көрсетіп үлгерген болатын, “Мистер Ақтөбе” 2022 жобасының авторы, режиссеры. Бұл байқауға 50 ге жуық өтінім түсіп, содан 15 қатысушы жолдама алып бақ сынайтын, 2023 жылы Той Думан арнасына жарық көрген Медина Күзембаева - Ұмтыл жарыққа әні автор идеясы. QA PROJECT LABORATORY продюсердік компаниясы басшысы. Бұл компанияда 2021 жыл 4 тамызда - Қадыржан Шамшырақ - Киелі мекен, 2021 жыл 16 тамызда - Күзембаева Медина - Папатайым, 2021 жыл 15 қараша - Күзембаева Медина - Ұлы елім, 2021 жыл 30 қараша - Ержан Максим & Қадыржан Шамшырақ - Арман aлауы бейнебаяндарының автор идеясы.
## Марапаттары
* Тұңғыш президент Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жастармен кездесуінде арнайы алғыс хаты (2016).
* Облыс әкімі Сапарбаев Б.М. «Жастар қоғам үйімдерінің үздік көшбасшысы» марапаты (2020).
* Ақтөбе облысы мәдениет басқармасы басшышының мәдени рухани байлығымыздың еселене түсіуіне қосқан үлесі (2021).
* Ақтөбе облысы әкімі Тоғжанов Ералы Лұқпанұлының мәдениет саласына қосқан үлесі үшін алғыс хаты (2022).
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Instagram ресми парақшасы
* YouTube ресми парақшасы |
Мехриноз Носиржонқызы Аббосова (Мехриноз Аббосова) (өзб. Mehrinoz Nosirjon qizi Abbosova (Mehrinoz Abbosova); 1995 жыл 23 шілде; Чортоқ ауданы, Наманған облысы, Өзбекстан) — өзбек ақыны. Халықаралық журналист және әдебиеттанушы. Республиканың жас суретшілер кеңесінің бірінші төрағасы (2017-2022). Өзбекстан Жазушылар одағының мүшесі (2018). «Шухрат» медалінің иегері (2017). Зульфия атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері (2012). Ақынның «Мен жаспын» (2011) және «Юлдузранг қошиқлар» (2014) кітаптары Өзбекстан Жазушылар одағының ұсынысымен жарық көрді. Қазіргі таңда Өзбекстан Республикасы Жастар ісі жөніндегі агенттігі директорының мемлекеттік тіл мәселелері жөніндегі кеңесшісі қызметін атқаруда.
Мехриноз Аббосова Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиеевтің назарына 2017 жылы түсіп, президенттің шақыруымен студент кезінде жаңадан құрылған Республика Жас суретшілер кеңесінің төрағалығына тағайындалған болатын. Оның жанындағы өнер қайраткерлерін қолдау жөніндегі кеңеспен көптеген форумдар, фестивальдар, байқаулар, конференциялар, әлеуметтік жобалар өткізілді. Қазіргі уақытта ол бірнеше ірі жобаларға, атап айтқанда, WikiStipendiya марафонын ұйымдастыруға және өткізуге үлес қосуда.
## Өмірбаяны
Мехриноз Аббосова 1995 жылы 23 шілдеде Наманған облысы, Чортоқ ауданында дүниеге келген. Отбасындағы 3 баланың кенжесі. Мехриноз өзінің алғашқы ұстазы ретінде әкесі Насиржон Дехкановты атап өтіп, балалық шағын еске алып былай дейді:
Мехриноз Аббосованың балалық шағы Чортоқ ауданы мен Наманған қаласында өтті. Алғаш 2002 жылы аудандағы №45 орта мектепте оқи бастады. 2004 жылы отбасы Наманған қаласына көшіп келгеннен кейін №57 орта мектепте (2004-2007), №57 мамандандырылған мектепте (2007-2011), 2011 жылдан бастап Наманган мемлекеттік университеті жанындағы №2 академиялық лицейде білім алды. 4-сыныптан бастап ағылшын тілі курсын оқыған. Ол көркем гимнастика мен би үйірмелеріне қатысып, музыка мектебінде фортепиано мен дутарда ойнауды үйренді. Ташкент медицина институтында оқып, дәрігер болуды, күндердің күнінде Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымында жұмыс істеп, дүние жүзіндегі экологиялық қолайсыз аймақтардың тұрғындарын емдеуді армандады.
Поэзияға әуес болған ол жастайынан Наманғанның белгілі жазушылары – Зиявиддин Мансур, Ғуломжон Акбаров және т.б.мен танысады. 2012 жылы әдебиет саласындағы Зүлфия атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері атанды. Ақынның «Мен жаспын» (2011) және «Юлдузранг қошық» (2014) кітаптары Өзбекстан Жазушылар одағының ұсынысымен басылып шықты.
2014 жылы ақын Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері университетінің халықаралық журналистика факультетіне оқуға түсті. 2017 жылы «Камолот» Жастар қоғамдық қозғалысының 4-ші съезінде сөз сөйлеп, осы сөзінің арқасында Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёевтің назарына ілікті. Президенттің шақыруымен Мехриноз Аббосова студент кезінде жаңадан құрылған Республика жас суретшілер кеңесінің төрайымы болып тағайындалды. Кеңес өнер адамдарын қолдау мақсатында Мехриноз Аббосованың жетекшілігімен «Республика жас суретшілерінің форумы», «Өзбекстан көктемі», «Самарқанд поэзия кештері», «Ташкент шабыттары» фестивальдерін ұйымдастырды; «Ұлылар бізбен», «Мәнерлеу», «Дуэль» сайыстары; «Аудармашылар апталығы», «Зомин жылғалары» конференциялары; «Арал адамдары», «Шексіз шығармашылық – шексіз мүмкіндіктер» атты әлеуметтік жобалар өткізілді. 2017 жылы «Шухрат» медалімен марапатталды.
2018-2020 жылдары Әлішер Науаи атындағы Ташкент мемлекеттік өзбек тілі мен әдебиеті университетінің «Жоғары әдебиет» курсында магистратураны тәмамдаған. 2018 жылы Өзбекстан Жазушылар одағының мүшесі болды. 2022 жылдың 11 ақпанынан бастап осы уақытқа дейін Өзбекстан Республикасы Жастар ісі жөніндегі агенттігі директорының Мемлекеттік тіл мәселелері жөніндегі кеңесшісі қызметін атқарып келеді.
Мехриноз Аббосова Өзбекстан Республикасының Жастар ісі жөніндегі агенттігінде бірнеше ірі жобаларды, атап айтқанда WikiStipendiya марафонын ұйымдастыруға және жүзеге асыруға өз үлесін қосып келеді. Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев 2022 жылдың 30 маусымында Жастар күніне арналған салтанатты шарада сөйлеген сөзінде:
## Жеке өмірі
Мехриноз Аббасованың күйеуі - белгілі өзбек блогері және заңгер Хушнуд Худойбердиев. Олардың Мұстафа атты ұлдары бар.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Instagram ресми парақшасы
* Telegram ресми парақшасы |
Мехриноз Носиржонқызы Аббосова (Мехриноз Аббосова) (өзб. Mehrinoz Nosirjon qizi Abbosova (Mehrinoz Abbosova); 1995 жыл 23 шілде; Чортоқ ауданы, Наманған облысы, Өзбекстан) — өзбек ақыны. Халықаралық журналист және әдебиеттанушы. Республиканың жас суретшілер кеңесінің бірінші төрағасы (2017-2022). Өзбекстан Жазушылар одағының мүшесі (2018). «Шухрат» медалінің иегері (2017). Зульфия атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері (2012). Ақынның «Мен жаспын» (2011) және «Юлдузранг қошиқлар» (2014) кітаптары Өзбекстан Жазушылар одағының ұсынысымен жарық көрді. Қазіргі таңда Өзбекстан Республикасы Жастар ісі жөніндегі агенттігі директорының мемлекеттік тіл мәселелері жөніндегі кеңесшісі қызметін атқаруда.
Мехриноз Аббосова Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиеевтің назарына 2017 жылы түсіп, президенттің шақыруымен студент кезінде жаңадан құрылған Республика Жас суретшілер кеңесінің төрағалығына тағайындалған болатын. Оның жанындағы өнер қайраткерлерін қолдау жөніндегі кеңеспен көптеген форумдар, фестивальдар, байқаулар, конференциялар, әлеуметтік жобалар өткізілді. Қазіргі уақытта ол бірнеше ірі жобаларға, атап айтқанда, WikiStipendiya марафонын ұйымдастыруға және өткізуге үлес қосуда.
## Өмірбаяны
Мехриноз Аббосова 1995 жылы 23 шілдеде Наманған облысы, Чортоқ ауданында дүниеге келген. Отбасындағы 3 баланың кенжесі. Мехриноз өзінің алғашқы ұстазы ретінде әкесі Насиржон Дехкановты атап өтіп, балалық шағын еске алып былай дейді:
Мехриноз Аббосованың балалық шағы Чортоқ ауданы мен Наманған қаласында өтті. Алғаш 2002 жылы аудандағы №45 орта мектепте оқи бастады. 2004 жылы отбасы Наманған қаласына көшіп келгеннен кейін №57 орта мектепте (2004-2007), №57 мамандандырылған мектепте (2007-2011), 2011 жылдан бастап Наманган мемлекеттік университеті жанындағы №2 академиялық лицейде білім алды. 4-сыныптан бастап ағылшын тілі курсын оқыған. Ол көркем гимнастика мен би үйірмелеріне қатысып, музыка мектебінде фортепиано мен дутарда ойнауды үйренді. Ташкент медицина институтында оқып, дәрігер болуды, күндердің күнінде Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымында жұмыс істеп, дүние жүзіндегі экологиялық қолайсыз аймақтардың тұрғындарын емдеуді армандады.
Поэзияға әуес болған ол жастайынан Наманғанның белгілі жазушылары – Зиявиддин Мансур, Ғуломжон Акбаров және т.б.мен танысады. 2012 жылы әдебиет саласындағы Зүлфия атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері атанды. Ақынның «Мен жаспын» (2011) және «Юлдузранг қошық» (2014) кітаптары Өзбекстан Жазушылар одағының ұсынысымен басылып шықты.
2014 жылы ақын Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері университетінің халықаралық журналистика факультетіне оқуға түсті. 2017 жылы «Камолот» Жастар қоғамдық қозғалысының 4-ші съезінде сөз сөйлеп, осы сөзінің арқасында Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёевтің назарына ілікті. Президенттің шақыруымен Мехриноз Аббосова студент кезінде жаңадан құрылған Республика жас суретшілер кеңесінің төрайымы болып тағайындалды. Кеңес өнер адамдарын қолдау мақсатында Мехриноз Аббосованың жетекшілігімен «Республика жас суретшілерінің форумы», «Өзбекстан көктемі», «Самарқанд поэзия кештері», «Ташкент шабыттары» фестивальдерін ұйымдастырды; «Ұлылар бізбен», «Мәнерлеу», «Дуэль» сайыстары; «Аудармашылар апталығы», «Зомин жылғалары» конференциялары; «Арал адамдары», «Шексіз шығармашылық – шексіз мүмкіндіктер» атты әлеуметтік жобалар өткізілді. 2017 жылы «Шухрат» медалімен марапатталды.
2018-2020 жылдары Әлішер Науаи атындағы Ташкент мемлекеттік өзбек тілі мен әдебиеті университетінің «Жоғары әдебиет» курсында магистратураны тәмамдаған. 2018 жылы Өзбекстан Жазушылар одағының мүшесі болды. 2022 жылдың 11 ақпанынан бастап осы уақытқа дейін Өзбекстан Республикасы Жастар ісі жөніндегі агенттігі директорының Мемлекеттік тіл мәселелері жөніндегі кеңесшісі қызметін атқарып келеді.
Мехриноз Аббосова Өзбекстан Республикасының Жастар ісі жөніндегі агенттігінде бірнеше ірі жобаларды, атап айтқанда WikiStipendiya марафонын ұйымдастыруға және жүзеге асыруға өз үлесін қосып келеді. Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев 2022 жылдың 30 маусымында Жастар күніне арналған салтанатты шарада сөйлеген сөзінде:
## Жеке өмірі
Мехриноз Аббасованың күйеуі - белгілі өзбек блогері және заңгер Хушнуд Худойбердиев. Олардың Мұстафа атты ұлдары бар.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Instagram ресми парақшасы
* Telegram ресми парақшасы |
Құтқарушылар саябағы Астана қаласында 2021 жылы ашылды.
Ол А. Янушкевич пен А. Пушкин көшелерінің қиылысында орналасқан. Ауданы — 3404 шаршы метр.
Нысанның аумағы жеткіншектер мен ересек азаматтарға арналған бөліктермен қамтылған. Сонымен қатар, мұнда экстрим-спортты қолдау мақсатында жасалған, кедергі жолақтары бар, әртүрлі жастағы тұрғындар пайдалана алатын паркур зонасы орын тепкен. Сол сияқты, тыныштық іздеген көпшілік демалатын маңнан да адам қарасы үзілмейді.
Оған қоса, азаматтық қорғау қызметінің үздіктеріне арналған құрмет тақтасы орнатылған, 1964 жылы шыққан АЦ-30 МАЗ 205 арнайы өрт сөндіру машинасы тұр. Саябақ өрт сөндіруші-құтқарушылар мен қызметтік міндетін орындау кезінде қаза тапқандар құрметіне абаттандырылған.
Саябақтың ортасында өрт сөндірушілерге арналған ескерткіш тұр, жанынан өрттен қайтыс болған құтқарушыларға жеті естелік тақта қойылған. Олардың есімдері — С.С. Әбеев, А.Ю. Величкин, Г.Г. Винокуров, А.С. Забикулин, В.М. Зайцев, Р.К. Кәкішев, И.В. Степанов.
## Дереккөздер |
Астанадағы Қаламгерлер аллеясы Абай даңғылы мен Сембинов көшесінің қиылысында орналасқан.
Ол 2019 жылы өткен Азия елдері ақын-жазушыларының I форумы аясында ашылды. Оның аумағы 1,2 гектарды қамтиды. Онда жалпы есеппен 50 шырша егіліп, 428 жарықшам орнатылған. Аллеяға Абай Құнанбайұлының сөзі жазылған мәрмәрдан жасалған кітап мүсіні қойылған.
Қалам ұстаған шығармашылық қауымына көрсетілетін құрметтің тағы бір парасы ретінде аллеяда екі мүсіндік композиция орнатылған. Оның біреуінде қазақ әдебиетінің алыптары Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров және Бейімбет Майлин бейнеленіп көрсетілсе, екіншісі Алаш қозғалысының көшбасшылары Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханов пен Міржақып Дулатовқа арналып жасалған.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Қаламгерлер аллеясы (Қызылорда) |
Астананың Орталық саябағы 1893 жылы салынған.
Ол Тұран даңғылы бойында, Есіл өзенінің жағасында орналасқан. Бұрын «Астана» саябағы деп аталған. 104 га аумақты алып жатыр.
Көпжылдық ағаштарымен, соның ішінде ғасырлық еменмен, аттракциондармен және көпірлермен танымал. Спорт әуесқойлары үшін жүгіру және веложолдар, ал балалар үшін 20 түрлі әткеншек қарастырылған. Саябақта ойын автоматтары, батут паркі, велосипедтерді жалға беру және балалар электромобильдері бар. Әрине, жыл маусымдары ауысқан сайын саябақтың ұсынар қызығы да өзгеріп тұрады. Қыс келіп, қар түскен шақта орталық саябақта шаңғы теуіп, мұзайдында коньки тебуге болады. Ал жылы күндері тоғандағы аққулар мен үйректерді тамақтандыруға мүмкіндік бар. Сонымен бірге орталық саябақ аумағында әр келушінің қалауы мен таңдауына қарай дәм ұсына алатын кафелер мен мейрамханалар жеткілікті әрі балдырғандарға көтеріңкі көңіл сыйлайтын тәтті мақта мен балмұздақ сататын дүңгіршіктер өте көп.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Саябақ Kazakhstan.travel сайтында |
Құдағи жүзік – екі саусаққа қатар киюге арналған қосбауырдағы бар, үсті тұтас болып келетін, ерекше көркемделетін жүзік түрі. Халық арасында құдағи жүзікті қалыңдықтың шешесі құдағиына сыйлаған. Бірқатар ғалымдардың мәліметінше, жақсы, ізгі тілектің белгісі ретінде қыз бен жігіттің шешелері бір-біріне тарту еткен.
## Ғұрыптық мәні мен түрлері
Құдағи жүзік сыйлаудың ғұрыптың мәні балаларының жұбы жазылмасын, қос бауырдақтай болып мәңгі қатар жүрсін, бақытты болсын деген тілектен туындаған. Құдағи жүзікті зергерлерге арнайы тапсырыспен жасататын болған. Оның тұтас бетіне сіркелеп өрнек түсіріп, алтынмен аптаған, кейде асыл тастардан көз орнатқан. Құдағи жүзік тарту ету елдің батыс өңірінде кең тараған. Осыған орай ол халық тілінде адай жүзік деп те аталды. Сонымен қатар бұл жүзік қасының санына қарай – "қос қасты жүзік", бауырдағына қарай – "қос бауырдақ жүзік", "қос балдақ жүзік" деп те аталады.
## Сипаты
ҚР Ұлттық мұрағаты қорында сақталған XIX ғасырда күмістен жасалған қосбауырдақты құдағи жүзіктің алақанының ортасында ұзыншақ дөңес келген есекқұрт және екі жанында қас деп аталатын жайпақтау, сопақша келген бөліктері бар. Екі қас аралығына жалған сіркелеу тәсілімен тұмарша өрнектері бедерленген. Жүзік қырына кереге көз өрнектер айналдыра салынған. Көлемі 6х4,5см. (1-сурет).Құдағи жүзіктің жайпақтау, сопақша келген екі қасына ақықтан көз орнатылған. Ақықтың үстіне сіркелеу әдісімен S пішінді өрнек салынған. Қастың сырты айналдыра жапырақ пішінді өсімдік өрнектермен, оның сыртынан геометриялық өрнектермен әшекейленген. Алақанның жиегін айналдыра сіркелеу әдісімен өсімдік (гүл) өрнектер салынған. Алақан шеңберіне білезік пен екі аралығын жалғайтын шынжыр ілуге арналған тойнақ бекітілген. Жүзіктің мөлшері 7х6 см. (2-сурет).Алтын жалатылған құдағи жүзік, көлемі 8х1,3х4,3 см. Бетіне бес қас қондырылған. Жүзік алақанының ортасында дөңгелек пішінді, айналасына сопақша пішінді қас орнатылған. Қастардың ортасына төрт құстұмсық өрнегі салынған (3-сурет).Екі саусаққа арнап соғылған бауырдағы бар күмістен жасалған құдағи жүзік. Алақанына жалған сіркемен тұмарша өрнектер, екі қасына шыныдан көз салынған. Пошымы дөңгелек болып келген. Диаметрі 6 см (4-сурет).
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977;
* Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1991;
* Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. Алматы: Қазақстан, 1993;
* Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007. |
Мака (макаа) — Камерунда және Конго Республикасында, Экваторлық Гвинеяда, Орталық Африка Республикасындағы оған іргелес аудандарда тұратын банту тобының халықтары. Жалпы саны 810 мың адам, оның ішінде Камерунда 600 мың, Орталық Африка Республикасында 130 мың, Габонда 35 мың, Конгода 35 мың, Экваторлық Гвинеяда 10 мың адам.Макалардың ата-бабалары бірнеше жүз жыл бұрын орталық Камерунның таулы аймақтарынан ішкі аймаққа қоныс аударған.
## Тілі
Тілі - мака тілі, банту тілдер отбасының солтүстік-батыс тобына жатады.
## Діні
Діні бойынша - дәстүрлі наным-сенімдерді ұстанушылар, бірақ католиктер де бар.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – қолмен атқарылатын егіншілік (маниок, ямс, таро, тәтті картоп, күріш, жүгері, банан), аңшылық, жабайы майлы пальма жемістерін жинау, ұсақ мал өсіру. Ағаш ою (салттық бетперде, ата-баба мүсіндері, ыдыс-аяқ) төсеніш пен қоржын тоқу, қыш бұйымдарын жасау жақсы дамыған.
## Өмір салты
Әлеуметтік ұйымның негізін көп отбасылық қауымдастықтар құрайды, рулық-тайпалық құрылым сақталғаны. Туыстық есеп патрилинейлік болып табылады. Неке — вирилокальды.
Елді мекендері өзендердің жағасында немесе орманда жолдардың бойында орналасады. Тұрғын үйлері төртбұрышты, шатыры пальма жапырақтарынан, қабырғалары бамбуктан, бұтақтардан жасалған. Үлкен ауылдар мен қалаларда тұратындар ауқатты макалар заманауи бетон үйлерде тұрады.
Ерлердің дәстүрлі киімі – бөксені жауып тұратын мата, әйелдердікі – алжапқыш.
Азық-түліктерінде маниок пен бананнан жасалған тағамдар - паста, жарма, ащы тұздықтар басым.
## Дереккөздер |
Қоржын – екі басты (қалталы) ас-тағам салып тасымалдауға арналған тоқыма бұйым.
## Тоқылуы және тәсілдері
Материалы кілем сияқты тоқу тәсілімен жасалады. Бұйымның негізі болып табылатын астыңғы жағы тұтас тоқылады. Көлемі 120х50 см шамасында болып келеді. Оның екі шетінің әрқайсысының үстіне көлемі 50х50 см болып келетін арнайы тоқылған «бет» тігіледі. Осылайша екі қалта жасалады. Оны қоржынның екі басы деп атайды. Шеттеріне жұмыр өрім баудан жиек бастырып, етегіне әсемдік үшін күлтелі шашақ тағылады. Қалталарының ауызын ілмелеп байлауға арналған (негізіне және қалтасының ернеуіне) жұмыр өрім бау тігіледі.Қоржынның түксіз немесе аралас тоқу тәсілімен (түкті, түксіз) тұтастай тоқылған жолақтардан қайтара тігіп жасаған түрлері де кездеседі.
* Аралас тоқу тәсілімен (яғни түкті, түксіз), иірілген жүн мен жылқы қылынан тоқылған қызыл түсті қоржын, ені 58 см, ұзындығы 139 см. Қоржының екі басының беткі жағына түксіз сары, көк, ақ түсті балықкөз, ботакөз, төртқұлақ, ирек су өрнектерінен тұратын бірнеше қатар жіңішке және жалпақ жолақтар жүргізілген. Ал етегіне түкті геометриялық өрнек тоқылып, оны айналдыра иттабан өрнегі жиектелген. Қоржын екі басын қосып тұрған арқалығына қоңыр, сары, сұр түсті жіптерден ирек өрнек салынған. Қоржын ауызын ілмелеп байлауға арналған қоңыр түсті жұмыр өрім бау тігілген. Артқы жағы қоңыр түсті жүн жіптен түксіз етіп тоқылған. Етегіне жылқы қылынан күлтелеп шашақ тағылған (1-сурет).
* Жүннен иірілген жіптен түкті етіп кілем тоқу тәсілімен тоқылған қоржынның екі басының орта тұсына шаршы, ал оның ішіне гүл өрнегі тоқылған. Айналдыра екі қатар ақ, сұр, сары түсті жіптен тұмарша өрнегі бір-біріне беттестіріле тоқылып, жиегіне аламоншақ өрнегінен су жүргізілген. Ал, астары сұр түсті жіптен тақыр етіп термеленіп тоқылған. Қоржын арқалығы қызыл, қоңыр, сары түсті жіптермен таңдай өрнегі өрнектелген. Қоржын ауызына қоңыр түсті жіптен жұмыр етіп өрілген бау тағылып, етегіне күлтелі шашақ тігілген (2-сурет).
* Жүннен иірілген жіппен, түксіз (тақыр) етіп тоқылған қызғылт қоржынның екі басының өң бетіне ақ, қоңыр, сары түсті жіптерден құс іздері өрнегі тоқылған. Жиегіне екі қатар қоңыр түсті су жүргізіліп, арасына ақ түсті ботакөз өрнегі айнала салынған. Арқалығына қызыл, қоңыр түсті жіптерден алма кезек жолақ жүргізіліп, түксіз етіп тоқылған. Ұзына бойы екі жанына қоңыр түсті жіптен өрілген баудан жиек бастырылған. Қоржын ауызын ілмелеп байлауға арналған жұмыр өрім бау тігілген. Артқы жағы сұр, қоңыр түсті жүн жіптерден түксіз етіп тоқылған (3-сурет).
Қоржынға аттылы жолаушы ас-тағам және керек-жарақтарын салып, ердің артқы қапталындағы қанжығаға байлап, бөктеріп алып жүреді. Сондай-ақ, қоржынды құда-құдандалықта сый-сияпат салып апару үшін көптеп қолданылады. Ол құдағи қоржын, күйеу қоржын деп аталады.Діни түсінік бойынша Дәуіт пайғамбардың ішіндегі тағамы қанша жесе де таусылмайтын қасиетті қоржыны болған көрінеді. Бұл ертедегі Сүлеймен пайғамбардың жүзігі, Мұса пайғамбардың асасы сияқты керемет заттардың біріне баланған.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Қазақ совет энциклопедиясы. Бас ред. М.Қ. Қаратаев. 6-том. Алматы: ҚСЭ, 1975;
* Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977;
* Жәнiбеков Ө. Уақыт керуенi. Алматы: Жазушы, 1992;
* Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнерi. Алматы: Қазақстан, 1995;
* Тоқтабаева Ш. Қазақтардың қолөнерге байланысты әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы және ерекшелігі. Алматы: Арыс, 2005. 126-138 бб.;
* Кәмәлашұлы Б. Қазақтың байырғы баспаналары, үй-жиһаздары, ұлттық киім-кешек, ыдыс-аяқ, ас-сусын, тамақ-тағамдарына қатысты салт-дәстүрлері. Алматы: Өнер, 2006. |
КАФ Суперкубогы 2022 (ағылш. 2022 CAF Super Cup) — Футболдан Африка суперкубогының 31-ші жарысы.
## Қатысушылар
## Матч
### Детальдар
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* http://www.cafonline.com/ |
1937 жылы 6 қаңтарда жүргізілген халық санағы КСРО тарихындағы жалғыз бір күндік халық санағы болды (1897 жылғы халық санағы тек ресми түрде ғана солай болды).
Бұл сондай-ақ нәтижелері алдын ала бірден дерлік (10 күннен кейін) «зиянды» деп жарияланған жалғыз белгілі санақ болды; мұны жүргізген жауапты қызметкерлер тұтқындалып, қуғын-сүргінге ұшырады. Осыған байланысты санақ нәтижелерін әзірлеу ешқашан қолға алынған жоқ, алдын ала материалдарды қолданыстан алып тастап, құпияланды.
Мұрағатта сақталған негізгі санақ нәтижелері 1990 жылы жарияланды.
## Санақты дайындау және өткізу
1926 жылғы Бүкілодақтық санақтан кейін КСРО-да бірнеше жергілікті деңгейдегі санақтар: Әзірбайжанда, Жаңасібірде және Кеңес Одағының басқа республикалары мен қалаларында жүргізілді. Бастапқыда Бүкілодақтық халық санағы 1933 жылдың желтоқсанына белгіленді, ал бұдан бір жыл бұрын сынамалы халық санағы жүргізілді. Жалпы халық санағын өткізу мерзімі бірнеше рет кейінге шегерілді. 1935 жылдың басында халық санағының жобасы дайындалып, кейін оны үкіметтік комиссия қатты қайта қарады.
Халық санағының айрықша ерекшелігі тек нақты халықты есепке алу болды (1926 және 1939 жылдардағы халық санағында нақты және тұрақты халық саны ескерілді).
КСРО халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 28 сәуірдегі «1937 жылғы Бүкілодақтық халық санағы туралы» №773 қаулысына сәйкес,
<…>5. Санақ мынадай тәртіппен жүргізіледі:
а) 1937 жылдың 1 қаңтарынан 5 қаңтарына дейін санақ парақшалары алдын ала толтырылады;ә) 1937 жылы 6 қаңтарда таңғы сағат 8-ден түнгі 12-ге дейін халық санағының өзі жүргізіледі, яғни халықты санау, алдын ала толтырылған санақ парақшаларын тексеру және жинау сияқты сондай-ақ белгілі бір себептермен алдын ала толтырылмаған адамдар үшін санақ парақшаларын толтыру;б) 1937 жылдың 7 қаңтарынан 11 қаңтарына дейін халықты санаудың дұрыстығы тексеріліп, санақ парақшалары толтырылады.
1937 жылғы халық санағы бір күндік болғандықтан, оны өткізуге 1 250 000 санақшы тартылды. Орталық халық шаруашылық есеп басқармасы (ОХШЕБ) әр санақ парақшасын 5-6 қаңтарға қараған түні, яғни санақтың маңызды күні тұрғылықты жерінде түнемегендерді сызып тастауды талап ететін қарсы жадынама берді. Талап бір күндік санақтың ерекшелігіне байланысты және үйде түнемегендерді басқа жерде санауды күтумен алға қойылды, бұл іс жүзінде әрдайым жүзеге асырыла бермейді және кейбір халық санындағы сәйкессіздіктер мен ысыраптарға әкелуі мүмкін еді.
Санақ бағдарламасына 14 саралама: жынысы, жасы, ұлты, ана тілі, діні (дін мәселесін халық санағы тізіміне Сталиннің өзі енгізген, ол сауалнаманың соңғы нұсқасын санақ қарсаңында өңделді), азаматтық, сауаттылығы, оқу орнының, сынып немесе курстың атауы, жоғарғы немесе орта мектепті бітіргені, қызмет түрі, жұмыс орны, әлеуметтік тобы, некелік жағдайы кірді. Профессор А.Н.Медушевский атап өткендей, дайындық сатысында жауап берушілердің кәсіби қызметіне қатысты сұрақтар минимумға дейін қысқарды. Әлеуметтік орын санаттары қоғамның біртұтастығын және әлеуметтік жіктелулердің жойылуын баса көрсететіндей етіп оңайлатылып, тұжырымдалды.
Алдын ала алынған нәтижелер халықты ағымдағы есепке алудың бұрын есептеліп жарияланған деректерінен айтарлықтай ерекшеленді, осыған байланысты 1937 жылы 16 қаңтарда КСРО ХКК тапсырмасы бойынша халық топтарының жете бағаланбауын анықтаған (кейбір зерттеушілер оның жұмысының нәтижесін алдын ала болжанғандай деп сипаттайды) Я.А.Яковлев басқаратын «Бүкілодақтық халық санағы бойынша ОХШЕБ жұмыстарына жәрдемдесу және тексеру» тобы ұйымдастырылды.
Бұл, сондай-ақ оны өткізу мерзімін бірнеше рет кейінге қалдырудан, сондай-ақ КСРО жоғары басшылығының халық санағын дайындауға араласуынан (оны ұйымдастырушылардың кейбірінің естеліктеріне сәйкес, санақ парақшасын И.В.Сталин өзі өңдеген.) туындаған санақты ұйымдастырудағы басқа да қате есептер (дербес зерттеушілердің пікірі бойынша) үшін оны өткізудегі жауапты адамдарға кінә тағылды. Бұл оқиғалар 1937 жылғы жаппай қуғын-сүргіннің басталуымен тұспа-тұс келді.
## Санақтың алдын ала қорытындылары
1937 жылы 24 қаңтарда И.А.Краваль И.В.Сталинге (ОК) және В.М.Молотовқа (ХКК) халық санағының алғашқы белгілі алдын ала нәтижесін хабарлады: ІІХК мен ҚХК қайта жазған тұрғындарынсыз (яғни, ІІХК және әскердің арнайы адам құрамдарынсыз), пойыздар мен кемелердің жолаушыларынсыз — 156 миллион адам.
Наурыздың ортасында КСРО ОХШЕБ Сталин мен Молотовқа «Бүкілодақтық халық санағының алдын ала қорытындылары туралы» хат дайындады:
КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің 1936 жылғы 28 және 29 сәуірдегі қаулылары негізінде КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің Орталық халық шаруашылық есеп басқармасы 1937 жылғы 6 қаңтарда Бүкілодақтық халық санағын жүргізді. БК(б)П Орталық Комитеті мен КСРО ХКК белгілеген халық санағының алдын ала қорытындыларын ұсыну мерзімінің бүгін аяқталатындығын ескере отырып, Яковлев жолдастың тобы жұмысының мәресіне жетпеуіне байланысты, ОХШЕБ нәтижелерді қазіргі уақыттағы көрінісін ұсынады...
Санақты дайындау барысында таптық жау элементтерінің, әсіресе дін мәселесіне қатысты дұшпандық қауесеттерді тарату арқылы оны жүзеге асыруға жол бермеу үшін өте белсенді әрекеттерін кездестірдік.
ОХШЕБ қолында бар ішінара материалдар сауалнама барысында есепке алынбаған деп айтатындардың саны 0,4-0,5% екенін көрсетеді. Егер бұл мәлімдемелердің айтарлықтай бөлігі тексеру (өткізілген жерде) кезінде расталмағанын ескерсек, халық санағы бойынша ықтимал төмендетілген бағаны пайыздың бір бөлігін құрайды деп болжауға болады.
Ел басшылығына «1937 жылғы 6 қаңтардағы халық санағы бойынша Қызыл Әскер мен ІІХК адам құрамдарын қосқанда жалпы халық саны 162 003 225 адамды құрады. 1926 жылмен салыстырғанда... осылайша халық саны 15 миллион адамға немесе 10,2 пайызға немесе орта есеппен жылына 1 пайызға өсті. Бұл мәліметтер елдегі халық санының өсімі дамыған капиталистік елдердегі: Англия (1927-1935 жылдар аралығындағы 9 жыл ішінде орта есеппен 0,36%), Германия (0,58%), Франция (0,11%), АҚШ (1930-1934 жылдардағы бес жыл аралығында орташа есеппен 0,66%) халықтың табиғи өсу қарқынынан айтарлықтай асып түсетінін, Италиямен тең (1,02%) және Жапонияға ғана (1,37%) есе жіберетіндігін көрсетеді.
Санақ бойынша болжанған халық саны ағымдағы халық санағынан күтілгеннен айтарлықтай төмен. Осылайша, 1933 жылдың 1 қаңтарында ОХШЕБ 165,7 миллион халықты жариялады, бұл одан әрі есептеулер үшін бастапқы нүкте болды. Санақ қазіргі халық саны қате, күрт жоғарылатылған сандарды бергенін көрсетті. Ағымдағы халық санының мүлде қанағаттанарлықсыз жай-күйі болжамдар мен санақ кезінде тіркелген нақты халық саны арасындағы алшақтықтың негізгі себебі болып табылады».
Санақтың алдын ала жиынтық қорытындылары ресми түрде жарияланбады (Сталинге, Молотовқа, Н.И.Ежовқа, К.Я.Бауманға және Яковлевке жіберілген «жиынтық қорытындылардың» кем дегенде 6-10 данасы (жаршы даналарын қосқанда) болғаны белгілі).
21 маусымда ОХШЕБ басшысының орынбасары Поповтың аймақтық санақ бюроларына халық санағының барлық қосалқы материалдарын жеткізу және сақтау тәртібі туралы нұсқау хаты жолданды. Онда барлық материалдар – кестелер, елді мекендердің тізімдері, халық саны туралы жеделхаттар, хат-хабарлар, 5-бақылау сынамасының нәтижелері және т.б. ОХШЕБ арнайы секторына тапсыру жайлы жазбаша өкім берілді. 5 шілдеде ОХШЕБ барлық үш МЕС-на (машина-есептеу станциялары) есеп беруді және материалдарды сақтауды құпиялық режимін күшейту бағытында өзгерту туралы № 654 құпия нұсқау жіберілді.
Кейіннен КСРО халық комиссарлар кеңесі 23 қыркүйектегі қаулысымен халық санағын ұйымдастыруды қанағаттанғысыз, ал санақ материалдарының өзін ақаулы деп таныды. Жаңа халық санағы 1939 жылдың қаңтарына жоспарланған болатын. Бұл ретте 1937 жылғы сауалнама қайта өңделді: ұлт мәселесі айтарлықтай жеңілдетілді, сауат мәселесі барынша сауатты адамдардың санын барынша көбейтетіндей тұжырымдалып, дін мәселесі мүлдем алынып тасталды.
## 1926, 1937 және 1939 жылдардағы КСРО одақтық және автономиялық республикаларының негізгі этностары бойынша жүргізілген халық санағының мәліметтерін салыстыру
1937 жылғы санақ деректерінің барлық массивінен кейінірек бірнеше ондаған кестелер ғана табылды. Дегенмен, Орталық халық шаруашылық есеп басқармасының құжаттарынан белгілі болғандай, санақ материалдарын әзірлеу бағдарламасы бойынша миллионнан астам кесте құрастыру қарастырылған, ал бұл материалдарды басып шығару шамамен жүз томды алуы тиіс еді. Демек, санақ деректерінің көп бөлігі, соның ішінде елдің әртүрлі аймақтары бойынша да жоғалып кетті. Табылған санақ деректері бойынша1 Ресей ғылым академиясының Ресей тарихы институтының авторлар тобы (В.Б. Жиромская, Ю. А. Поляков, И. Н. Киселев) «Жарты ғасыр құпия таңбасында» деген кітапқа кірген мақалалар топтамасы жазылған. Оларда авторлар санақ нәтижелерін көрсететін бірнеше кестелер құрастырып, 1926 жылғы санақпен салыстыру жүргізді2. 1939 жылғы деректер ашық көздерден алынған.
1937 жылғы санақ бойынша ОХШЕБ былай деп хабарлады: «1937 жылы әр республикаға, өлкеге, облысқа есептегенде республикада, өлкеде, облыста сан жағынан басым 10 ұлт бөлінді, қалған ұлттардың барлығы басқа ұлттар тобына кірді. Сонымен, жекелеген ұлттардың саны бойынша 1937 жылғы Одақтастардың қорытындылары толық емес, өйткені оларда белгілі бір ұлт саны жағынан басым болып табылмайтын аймақтар туралы мәліметтер жоқ».
Ешбір санақ тура нақты бола бермейді. Кез келген халық санағы, кез келген басқа жаппай статистикалық байқау сияқты, кездейсоқ және әдейі жасалған қателерден толықтай арыла алмайды. Тіпті Ресей Федерациясында цифрлық дәуірде жүргізілген 2002 және 2010 жылдардағы халық санағының өзінде елеулі қателік болды (мысалы, 1 жасқа, кейде 3 жасқа дейінгі балаларды кем есептелуі 2002 және 2010 жылдары тиісінше 3,5% және 7,4% құрады). Ертедегі КСРО-да халықтың басым бөлігі ауылда тұратын және төлқұжаттары болмаған кезде қателік қазіргіден әлдеқайда көп болды. Барлық кеңестік халық санағы балаларды аз санаудан, жастың жинақталуынан және жаппай зерттеу кезінде болдырмау өте қиын басқа да кемшіліктерден зардап шекті.
1937 және 1939 жылдар арасындағы айырмашылық санақтардың ерекшеліктеріне және жаппай зерттеудің кездейсоқ қателеріне ғана емес, сонымен бірге аз дәрежеде 2 жыл ішінде ұлғаюына, сондай-ақ, мүмкін, эмигранттардың бір бөлігінің оралуына байланысты. Шамасы, 1939 жылдан 2 жылға ұлғаюды, шетелге кеткендердің елге оралуын, әскери қызметкерлер мен кейбір тұтқындардың ұлтын жария етуден алып тастасақ, 1937 және 1939 жылдардағы халық санағының деректері арасындағы сәйкессіздік халықтың көпшілігі үшін қателік шегінде болатын сияқты. Сондықтан, бәлкім, біреуінде зиянкестік, екіншісінде басқаға қосып қою болмас еді.
Кесте бүкіл КСРО масштабындағы сандарды көрсететіндіктен, онда одақтық республикалар арасындағы көші-қон, сондай-ақ соғысқа дейінгі кезеңде құпияны сақтау мақсатында азаматтардың кейбір санаттары қағаз жүзінде бір республикадан екінші республикаға «өткізілген» фактілері ескерілмеді. 1926 жылмен салыстырғанда этникалық топтардың (кемігені де, артқаны да) санындағы өзгерістердің артында өлім-жітім, эмиграция немесе туу көрсеткіші ғана емес, сонымен қатар кейбір халықтардың басқа халықтарға сіңісіп (ең алдымен, орыстарға) кетуі, сондай-ақ 1937 жылы әскери қызметкерлер мен тұтқындар ұлттарының жіктелуі жатыр.
* РГАЭ. Ф. 1562. Оп. 329. Д. 145. Л. 8
* 1937 жылғы халық санағының материалдарына сүйене отырып, халық саны республиканың әр облысындағы, өлкесіндегі сан жағынан ең көп өкілдік ететін ұлттар бойынша есептелді. Сондықтан 1937 жылғы бағандағы басқа өлкелерде, облыстарда және республикаларда аз санмен ұсынылған осы кестеде көрсетілген ұлттар халқының бір бөлігі ұлттар бойынша бөлінбегендер тобына енді (кесте авторларының ескертпесі).
* Бастапқы шекті кестеде 1937 жылғы кейбір ұлттардың саны түзетілген; жебірейлер – 2 715 108, әзірбайжандар – 2 134 250, «түріктерге өтуіне байланысты» деген белгі бар; немістер – 1 151 602, Дағыстан халықтары – 770 449, қалмақтар – 127 336.
* 1926 және 1939 жылдары бөлек есептелді.
* 1926 және 1939 жылдар үшін екі халықтың жеке-жеке сәйкес келетін жалпы саны келтірілген.
* 1939 жылдан бастап шеркестер адыгейлер ретінде тіркелді.
* «Басқа ұлттар» үшін 1926 және 1937 жылдардағы дереккөзден алынған цифрлар қалдырылды, олар бүкіл халықтың қосындысымен шамалы сәйкес келмейді. 1937 жылы «басқалардың» өте көп болуы, С.Мақсудовтың айтуынша, кейбір тұтқындардың (0,86 млн.) және барлық әскерилердің осы санатқа қосылуымен (нәтижелер толық өңделмегендіктен және құпияны сақтауға ұмтылуымен байланысты) болды. персонал (1,99 млн.) . Нәтижесінде, олардың екеуі де «уақытша ұлты жоқ» болды, бұл да ескертудің 2-тармағы сияқты этникалық топтардың ашық санына әсер етті.
(Тұтқындардың жалпы саны В.Н.Земсковтың мәліметі бойынша 1937 жылы 1 қаңтарда 2 658 156 адам болған).
## Болжаммен салыстырғанда халық санының жетіспеушілігіне қатысты санақты ұйымдастырушылардың ұстанымы
Санақтан кейін көптеген ұйымдастырушылар қуғын-сүргінге ұшырады, дегенмен олардың ел басшылығына нәтижелер мен күтулер арасындағы сәйкессіздікті қалай түсіндіругені қызықты.
Санақ бойынша белгіленген халық санының күткеннен әлдеқайда төмен екенін айта келе, Краваль барлығына сол кезде сынға алынған БК(б)П ОК арнайы қаулысында [үкіметке жолдаған жазбаларында] күнделікті халықты тіркеуді жүргізген АХАЖ органдарының нақты емес жұмыстарын кінәлайды.
Краваль АХАЖ органдарының қанағаттанарлықсыз жұмысы туралы жазғанда, шынайы жайттарға байланысты олардың өлім-жітім санын төмендеткендігін, сол арқылы халықтың табиғи өсімін асыра бағалағанын, соның негізінде болжам жасалғанын меңзеген. 1932-1933 жылдардағы ашаршылық кезінде (Краваль, бірақ ол туралы тікелей айтпайды) АХАЖ мекемелері өз жұмысын орындай алмай, аштықтан қашып, жолда өлгендердің барлығын есепке ала алмаған, ал ондайлар көп болған. Бірқатар жерлерде қызметкерлердің қайтыс болуына байланысты АХАЖ жұмысы жалпы тоқтап қалған болатын. Сонымен қатар, халықтың АХАЖ-дан аулақ жүрген бөлігі де (сектанттар, арнайы елді мекендерден қашқандар, баспанасыздар мен қаладағы төлқұжатсыздар және т.б.) болды.
Елдің бірқатар республикаларында, облыстарында және аудандарында халықтың табиғи қозғалысының қолайсыз көрсеткіштерінің себептері арасында Краваль аштықты да, тұтқындар арасындағы өлімді де бір айтпай, мүлкі тәркіленген кулактарды қоныстандыруды ғана атайды.
Осы себептердің неғұрлым егжей-тегжейлі және қызықты талдауы Краваль жазбасымен бір мезгілде дерлік жазылған басқа құжатта берілген. Бұл екі санақ – 1926 жылғы 17 желтоқсан мен 1937 жылғы 6 қаңтар аралығындағы халықтың табиғи қозғалысы туралы сол кездегі қатаң түрде құпияланған баяндама жазбахат. Оның авторы халық және денсаулық сақтау басқармасы басшысының орынбасары М.Б. Курман болды.
Ол ең алдымен ұжымдастыру мен кулактардың мүлкін тәркілеуге байланысты Қазақ КСР-інен халықтың республикадан тыс жерлерге кетуіне назар аударады. Оның [Курманның] есебі бойынша 1930-1932 жж. Қазақстаннан 1,3 миллион адам, ал Түрікменстан мен Тәжікстанда болған эмиграцияны есепке алғанда 2 миллионға жуық адам кеткен. Келтірілген авторлар ұжымы бұл көрсеткішті азайтылған деп санайды.
Сонымен қатар, халықтың азаюы тек эмиграциямен ғана емес, сонымен бірге қарсылық тудырған күштеп ұжымдастыру нәтижесіндегі ашаршылық пен халықтың өлімімен де байланысты болды. Шекараға жетіп, жолда қаза тапқандар арасында да өлім-жітім жоғары болды. Курманның бұл жағдайда өлім-жітімге тоқталмай, тек халықтың кетуін ғана жазуы бекер емес. Түсіндіре келе, сәйкесінше, 1,3 және 2 миллион барлық себептермен жоғалып кетуі әбден мүмкін.
Құрман Тәжікстан мен Түрікменстандағы халық санының азаюы мен осы екі республикадағы 1926-1937 жылдардағы халық санағының орташа көрсеткіштен жоғары өсу қарқыны туралы өзінің дәлелдері арасында ешқандай қайшылық көрмейді, өйткені оның атап айтуынша, бұл аймақтарға елдің басқа аймақтарынан жаңа құрылыстарға көшу және т.б. болды. Жалтармалы «т.б.» деп айтқанына қарай, олардың ішінде қамауда ұстау орындары көп сияқты...
Ол 1926 жылғы халық санағы оның ұйымдастырылу ерекшелігіне байланысты (ауылда 15-20 күнге, қалада 7 күнге созылды) 1,5 миллион халықты қайта санауға жол берді деп есептейді. Ол бұл болжамды ұзақ уақыт бойы халықтың қаладан ауылға және кері қарай көшуіне байланысты көбінің екі рет қайта жазылуы мүмкін екендігімен дәлелдейді.
Құрман 1937 жылғы бір күндік санақта КСРО-дағы орташа халық саны 1 миллионға жуық адамға жетпей қалуы мүмкін екенін айтады. Оның пікірінше, қалған 3,5 миллион адам толығымен соңғы онжылдықта АХАЖ органдарының өлім-жітім деңгейін төмен бағаламауымен байланысты болуы мүмкін. «Орындарға барған бірқатар арнайы зерттеулер Украинада, Азов-Черноморск өлкесінде, Сарытау мен Сталинград өлкелерінде, Курск пен Воронеж облыстарында АХАЖ кітаптарында жазылмаған өлім санының айтарлықтай көп екенін көрсетті».
Курман себебін көрсетпесе де, өлімнің көбі 1933 жылы төмендегенін көрсетеді. Ол бұл жерде ашаршылық құрбандары туралы тікелей айтпайды, бірақ өзі жасаған есептерге сілтеме жасайды. Оның болжамы бойынша, сол жылы 1 миллион өлім-жітім тіркелмеген, ал АХАЖ деректері бойынша 5,7 миллион адам тіркелген, яғни 1933 жылы тіркелген, тіркелмеген 6,7 миллион адам қайтыс болған [Барлығы КСРО бойынша]. Әдетте тыныш жылдарда (1927 жылдан 1931 жылға дейін) орташа жылдық өлім-жітім шамамен 2,6 миллион адамды құрады. Осы орташа жылдық көрсеткішті ескере отырып, 1933 жылы [КСРО-да] қалған 4,1 миллион адам негізінен аштықтан, оның зардаптарынан және басқа да апаттардан қайтыс болды деп айтуға болады.
Одан әрі ол қамау орындарында, арнайы қоныстанушылар мен тұтқындар арасында (санақ арасындағы он жыл ішінде) тіркеуі азаматтықта кірмегендер арасында кемінде 1-1,5 миллион адамды құрады деп болжайды.
## Болжаммен салыстырғанда халық санының жетіспеушілігіне қатысты қазіргі авторлардың ұстанымы
В.Б.Жиромская, Ю.А.Поляков және И.Н.Киселев Курманның есебі бойынша ашаршылық пен апат құрбандарының саны азайтылған деп есептейді. Кейбір басқа зерттеушілер де маңыздырақ сандарды келтірді — осылайша Әбілқожин Ж.Б., Қозыбаев М.Қ. және Тәтімов М.Б., олардың еңбектеріне кейіннен басқа авторлар сүйенген, мысалы — А.Н.Алексеенко, қазақ халқының КСРО шекарасынан тыс жерлерге қайтпайтын көші-қонның жалпы көлемі санақаралық кезеңде небәрі 0,2 млн адамды құрады. Қазақтар санының азаюындағы қалғанын (бүкіл КСРО масштабында) бұл авторлар өлім-жітім және туу деңгейінің төмендеуімен түсіндірді. Осындай баға Украинадағы ашаршылыққа қатысты бар (С. В. Кульчицкий, А. Л. Перковский және т.б.). (КСРО-дан әр түрлі қарқындылықтағы эмиграция тек 32-33 жылдары ғана емес, сонымен бірге 20-жылдар бойы, сонымен қатар аз дәрежеде 1933 жылдан кейін де жүрді).
Сондай-ақ ашаршылық құрбандарының саны туралы әлдеқайда жұмсақ, сондай-ақ трагедияларды саясиландырудың әділетті сынға алған бағасы бар. Сонымен, демографиялық өзгерістерге байыпты талдау жасаған (санақ емес, АХАЖ мәліметтері бойынша) А.В.Шубин Украинада 32-33 жылдардағы көп өлім 1-2 миллион адамды құрады, ал басқа аймақтарда (Еділ бойында, Сібірде, Қазақстанда, Солтүстік Кавказда) жүздеген мың адам шығынға ұшырауы мүмкін деп санайды. Бұл мәселе бойынша зерттеушілер арасында әлі күнге дейін келісім жоқ, бірақ ол тақырып шегінен шығып кетеді.
Тарихшы және публицист Елена Прудникова оңтүстік өңірлердегі өлім-жітім деңгейінің едәуір бөлігі безгектің өршуінен болғанын, оның өлімі әлсіреген адамдар денсаулығының нашарлануы жоғарылағанын айтады. БМСБ-ның сол кездегі хабарларында індет туралы ақпарат кездеседі.
«Н.-Василевск ауданында жоғары өлім-жітім негізінен ауыл тұрғындарының аштықтан тым азғындануына байланысты өлім-жітім саны көп болатын жаппай эпидемия сипатын алған тропикалық безгектің жаппай ауруларымен байланысты екенін ескеру қажет. Жоғарыда аталған аудандардың мәліметтері бойынша аш қалғандардың саны үздіксіз өсіп келеді».
КСРО-да безгектің әртүрлі түрлері тек 1960 жылға қарай жойылды, аурушаңдықтың айтарлықтай төмендеуіне 40-жылдардың соңы мен 50-жылдардың басында қол жеткізілді, ал оған дейін жыл сайын жаңа аурулардың саны миллиондаған болып, кейбір шарықтау жылдары (1923, 1934) 9-10 миллион анықталған жағдайларға дейін өсті. Аурудың таралу аймағы солтүстікте Мәскеу мен Барнаулға дейін жететін, ал оңтүстік аймақтар одан бетер зардап шекті. Дәл аштық жылдарында (1932 жылы КСРО-да безгектің 6,28 миллион, ал 1933 жылы — 3,14 миллион жағдайы анықталды) адамдардың иммунитетінің әлсіреуі салдарынан ауру ең көп өлімге әкелді. Дегенмен, ол басқа уақытта да демографиялық динамикаға қандай да бір түрде әсер етті.
Краваль да, Курман да негізінен халықтың жалпы саны туралы ғана айтады, ал кейбір этностардың басқаларына сіңісіп кетуі туралы жазбайды. Аралас некедегі балалар, әдетте, өзін-өзі анықтау үшін айналасындағы үстем этносты таңдайды, осылайша, екіншісін толықтырмайды, ал КСРО-да аралас неке теориялық және практикалық тұрғыдан қолдау тапты, өйткені олар, әсіресе «дәстүрлі» аймақтарда модернизация құралы ретінде қарастырылды. Бұған қоса, жергіліктендіру саясаты барысында аралас неке республикалардағы титулды этностарға сіңісуге ықпал етсе, бұны тоқтатқаннан кейін орыс этносының үлесін арттыруға күш сала бастады. Егер 1920 жылдары ұлттық тілдерде оқыту ынталандырылып, ұлттық мектептерде орыс тілі міндетті емес болса, онда 1930 жылдары Сталиннің одақтастары ішкі партиялық күресте түпкілікті жеңіске жеткеннен кейін интернационалдық таптық идеологияның орнына кеңестік патриотизмді насихаттау басталды. Мектептерде орыс тілін міндетті түрде оқыту енгізілуде, әскердің барлық жеріне енгізіледі. Ол сондай-ақ халық санағы аралық кезеңнің басындағы жергіліктендіруден соңында орыстандыруға көшуді атап өтеді, бұл азаматтардың үлкен топтарының ұлттық болмысының өзгеруіне себеп болды.
С.Максудов ерте КСРО кезінде ассимиляцияға және ұлттық болмыстың өзгеруіне әкелген тығыз өзара әрекеттестік тек ұлттардың үлкен топтары ішінде ғана болған, бұл топтар арасындағы шекаралар сирек бұзылған деп есептейді. Орыстандыруды негізінен еуропалық халықтарда жүргізіп, «мұсылман тобы» өз ішінде араласып кетті. Ол сондай-ақ Украина, Беларусь және Қазақ КСР-ларындағы халық санының азаюы негізінен басқа республикаларға көші-қон (мүмкін қоныс аударушылардың көршілес халықтарға сіңісіп кетуімен бірге жүруі мүмкін, бұл санның айтарлықтай өсуін көрсетті) себеп болды деп есептейтін авторлардың деректерін келтіреді, бірақ өзі де ашаршылық қатты әсер етті деп санайды. Ол сондай-ақ 1937 жылғы санақта 2,85 миллион адам (әскери қызметкерлер, мүмкін кейбір тұтқындар) ешбір ұлтқа (бұл адамдардың этникалық топтарының тізіміне әсер еткен) қосылмағанын көрсетеді. Сонымен қатар, 1926 және 1937-1939 жылдардағы халық санағы кезінде ұлтқа қатысты сұрақтар әртүрлі болды, бұл да нәтижелерге әсер етті.
## Санақ ұйымдастырушыларына қарсы қуғын-сүргін
1937 жылы 31 наурызда анықталған алғашқы «зиянкестер» О.А.Квиткин (КСРО ОХШЕБ Санақ бюросының меңгерушісі), М.В.Курман (Халық секторының меңгерушісі), Л.С.Бранд (Брандгендлер) (Санақ бюросы басшысының орынбасары) және И.М.Обломов болды. КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің халық шаруашылық есеп басқармасының басшысы И.А.Краваль 1937 жылы 31 мамырда тұтқындалып, кейін атылды. Осыған ұқсас «сәйкестендірулер» КСРО және одақтық республикалардың ХШЕБ барлық деңгейінде өтті.
Үлкен кеңес энциклопедиясының 1937 жылғы халық санағы туралы бірінші басылымында былай делінген: «1937 жылы 6 қаңтарда КСРО-да жаңа халық санағы (Х. с.) жүргізілді. Дегенмен, Х.с басшылығына социализмнің жаулары - шетелдік барлау органдарының троцкийші-бұхарлық агенттері жасырын еніп, дұшпандық ниетпен Х.с. ұйымдастырғандығын ескере отырып, КСРО халық комиссарлар кеңесінің 1937 жылдың 23 қыркүйегіндегі қаулысында Х.с. қанағаттанарлықсыз, ал санақ материалдарының өзі ақаулы деп танылды. КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің ОХШЕБ статистикалық ғылымның қарапайым негіздерін өрескел бұзушылығымен, сондай-ақ үкімет бекіткен нұсқауларды бұзумен жүзеге асырылды. Халық комиссарлар кеңесі жаңа бүкілодақтық Х.с. 1939 жылдың қаңтарында өткізуді міндеттеді».
## Тағы қараңыз
* КСРО халық санағы (1926)
* КСРО халық санағы (1939)
## Сілтеме
* Плакат: «1937 жылы 6 қаңтар – Бүкілодақтық халық санағы».(қолжетпейтін сілтеме)
* Халық Комиссарлары Кеңесінің халық санағы мен статистиканы ұйымдастыруға қатысты қаулылары
## Дереккөздер |
Үкі би (өмір сүрген жылдары белгісіз) — би, Кіші жүздің әлімұлы руынан шыққан, Жәңгір хан кеңесшілерінің бірі және Кіші жүздің белді билерінің бірі. Кейбір дереккөздерінде 96 жасында дүние салған деп көрсетілген.[дереккөзі?] Қазіргі Батыс Қазақстан облысында орналасқан Үкі би кесенесінде жерленген.
## Сілтемелер
"Қазақ Энциклопедиясы" 9 том |
КАФ Суперкубогы 2023 (ағылш. 2023 CAF Super Cup) — Футболдан Африка суперкубогының 32-ші жарысы.
## Қатысушылар
## Матч
### Детальдар
## Дереккөздер |
Үкі би кесенесі — Үкі бидің кесенесі. Қазақстанның Батыс Қазақстан облысында орналасқан.
Үкі би Кіші жүздің қоғамдық-саяси өмірінде көзге түсіп, ел істеріне белсенді араласқан тұлға болған.
## Үкі бидің өлтірілуі
Үкі Би шамамен 1819–1821 жылдарда Ресей әскерінің тапсырысымен қапыда қаза тапқан. Жайықтың арғы бетіне қоныстандырамын деген үмітпен өзеннің Еуропа бөлігіндегі көпес казак шақыртуымен қонаққа барған Үкі биді атының үзеңгісіне у жағып, қапияда өлтіреді.
## Сипаттамасы
Кесене күйдірілген қызыл кірпіштен қаланған, төбесі күмбездеп жабылған және қызыл тастан салған мазары бар.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы КСРО-ның 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағынан тура 10 жылдан кейін ақпан айында өтті. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы халық санағы. Ол 1999 жылдың 25 ақпаны мен 4 наурызы аралығында өтті. 2000 жылдың соңына қарай елдегі алғашқы халық санағының негізгі нәтижелері жарияланды. 1999 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша ресми түрде республикада 16,4 миллион адам тұрған кездегі 1989 жылғы берілген Бүкілодақтық халық санағының қазақстандық тексеріс (16199,2) мәліметтерімен салыстырғанда Қазақстан Республикасының халқы 1246,1 мың адамға (7,7%) азайып, 14953,1 мың адамды құрады.
## Сын
Кейбір сыншылардың пікірінше, мұндай түзетулер, сондай-ақ санақ деректерінің қазіргі халықты тіркеу деректеріне сәйкес келмеуі бірінші санақтың саясаттануына және үкіметтің халықты жеделдетіп қазақтандыруға бағытталған жалпы беталысы соңғы кезекте болмады. Осылай, ағымдағы есеп бойынша қазақтардың үлесі 48,7% болуы керек еді, ал санақ 53,4% көрсетті. Дегенмен, соңғы көрсеткішті орыстілді халықтың тіркелмеген эмиграциясының жоғары деңгейімен түсіндіруге болады. 1989-1999 жылдар аралығындағы Қазақстан халқының санының азаюын қазақ емес топтардың өте қарқынды эмиграциясымен анықталады. Орыстар, украиндар мен татарлар үшін де бұл халықтың табиғи азаюының пайда болуымен қатар жүрді. Қазақтардың табиғи көбеюі сақталды, бірақ ұзақ уақыт бойы көшіп-қонудың орнын толтыруға жеткіліксіз болды. 1990 жылдары Қазақстанға кемінде 150 000 оралман қазақтар да көшіп келді. Оның үстіне республика қалаларына қазақтардың ағылуы күшейді. Орыс тілді халықтың кетуіне осы ішкі көші-қон да ықпал еткен болса керек.
## Ұлттық құрамы
Санақ барысында Қазақстан тұрғындарының санының төмендеу үрдісі байқалды, бұл 1950-1990 жылдардағы Кеңес Одағы кезіндегі ұзақ өсу кезеңін алмастырды. Бұл еуропалық этникалық топтардың эмиграциясының азаюымен байланысты. Ең көп ұлттар бұрынғыдай қазақтар (8,0 млн) мен орыстар (4,4 млн) болып қала берді. Бұл ретте 1986 жылы республикадағы қазақтар мен орыстардың саны тең болды. Ел халқының санындағы қазақтардың үлесі 53,4% (1989 ж. 39,7%), орыстар – 30,0% (37,8%), өзбектер – 2,5% (2,0%) болды. Әсіресе қатты — немістердің саны — үш есе қысқарды. Осыған қарамастан олар Қазақстанда табиғи өсімді сақтап қалды.
Әртүрлі этностар санының біркелкі емес өзгеруі, әсіресе, қалалық жерлерде күрт этномәдени ауысуларға түрткі болды. Мәселен, Астанада (Целиноград) қазақтардың үлесі 17,7%-дан 41,3%-ға дейін; Ақтау қаласында (Шевченко) 23,5%-дан 55,6%-ға дейін; Жаңаөзен қаласында 50,6%-дан 95,3%-ға дейін өсті. Қалалардағы қазақтардың саны 45%, ауылда 9% өсті.
### 1999 жылғы облыстары бойынша ұлттары
1999 жылғы халық санағы бойынша:
## Санақ нәтижелері
1999 жылғы халық санағы Қазақстан Республикасында 14953,1 мың тұрақты тұрғындарды тіркеді, санақ аралық кезеңде олардың саны 7,7%-ға азайды.
Санақ кезінде ерлер елдегі жалпы халықтың 48%, әйелдер 52% құрады. Әрбір 1000 еркекке 1076 әйелден келді. Әйелдер санының басым болуы 25 жастан бастап байқалады.
## Тағы қараңыз
* Қазақстан халық санағы (2009)
* Ұлттық статистика бюросы
## Сілтеме
* Қазақстан халық санағының кейбір қорытындылары туралы
* XX ғасырдың соңындағы Қазақстан Республикасындағы халықтың қартаюы мәселесінің этникалық көрінісі
## Дереккөздер |
Саидикрам Пархатұлы Ниязходжаев (өзб. Niyazkhodzhaev Saidikram Parkhatovich) — Қазақстандағы Өзбекстан Республикасының Төтенше және Өкілетті Елшісі
1965 жылы Ташкент қаласында дүниеге келген. 1989 жылы Ташкент политехникалық институтын бітірген. Ниязходжаев білімі бойынша инженер-құрылысшы. Орыс тілін меңгерген. Үйленген, үш баласы бар.
## Мансабы
## Тағы қараңыз
Қазақстандағы елшілер тізімі
## Дереккөздер |
Жетісай футбол клубы — 2023 жылы Жетісайда құрылған қазақстандық футбол клубы. Қазір Қазақстан екінші лигасында өнер көрсетеді.
## Тарихы
2023 жылы екінші лигада ойнады. Сол жылы Қазақстан кубогына қатысып, "Тұран", "Түркістан", "Хан Тәңірі" клубтарымен бір топқа түсті. Үш қарсыласынан жалпы 0:10 есебімен ұтылды да, соңғы орында қалып, топтық кезеңнен аса алмады.
Жыл соңында оңтүстік-шығыс аймақта бірінші орын алды.
2024 жылы бірінші лигада ойнай бастады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://pflk.kz/rus/news/6554/#league=20 Мұрағатталған 21 наурыздың 2023 жылы. |
Жас Қыран футбол клубы — Алматы қаласында 2021 жылы құрылған қазақстандық футбол клубы.
## Тарихы
2021, 2022 жылдары Қазақстан екінші лигасында ойнады. 2021 жылы 5-орын алса, 2022 жылы үшінші орын иеленді.
2023 жылы Қазақстан бірінші лигасында ойнады.
## Атақты ойыншылары
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ғootballfacts.ru |
Арыс ФК — Арыс қаласындағы футбол клубы, 2022 жылы құрылды. 2022 жылы Қазақстан екінші лигасында төртінші орын алып, бірінші лигаға жолдама алды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://pflk.kz/rus/clubs/213#league=12 Мұрағатталған 19 наурыздың 2023 жылы. |
Арыс ФК — Арыс қаласындағы футбол клубы, 2022 жылы құрылды. 2022 жылы Қазақстан екінші лигасында төртінші орын алып, бірінші лигаға жолдама алды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://pflk.kz/rus/clubs/213#league=12 Мұрағатталған 19 наурыздың 2023 жылы. |
Макуа (вамакуа, маква, макоане, нгуру) — Мозамбиктің орталық аймақтарындағы және Малави мен Танзанияның көршілес аймақтарындағы банту тобының халқы.Жалпы саны 8,55 млн. адам. Мозамбикте 6,9 миллион адам, Малавиде 1,3 миллион адам, Танзанияда 300 мың адам. Шағын топтар Оңтүстік Африка Республикасында (15 мың адам) және Зимбабведе (25 мың адам) тұрады.
## Тілі
Тілі - имакуа (макуа) тілі.
## Діні
Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі наным-сенімдер, бір бөлігі – сүнниттік мұсылмандар, католиктер.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсіптері қолмен атқарылатын егіншілік (маниок, құмай, күріш, бұршақ, банан), ұсақ мал мен құс өсіру, аңшылық, балық аулау. Плантацияларда, шахталарда және қалаларда маусымдық жұмыс маңызды рөл атқарады. Қолөнер бұйымдарынан - ағаш ою, қызыл және қара геометриялық өрнектері бар рафия пальмасынан талшықтар тоқу дамыған.
## Өмір салты
Макуалар матрилинді туыстыққатнастық рулық-тайпалық топтарға бөлінді. Отбасы үлкен. Неке матрилокалды. Дәстүрлі әлеуметтік ұйымның негізін ауыл қауымдастықтары құрайды.
Макуалардың көпшілігі шағын дөңгелек пішінді орналасқан ауылдарда тұрады. Үйшіктері дөңгелек, сабан мен пальма жапырақтарынан жасалған биік конустық төбелері бар, шаруашылық құрылыстары бұтақтардан өріліп, саз балшықпен сыланған. Жағалау аймақтарында шатыры бар тікбұрышты үйлер жиі кездеседі. Шаруашылықтары дуалдармен қоршалған. Макуалардың бір бөлігі қалаларда тұрады, қолөнермен және саудамен айналысады.
Қала тұрғындарының киімдері галабея - кең ақ көйлек, шалбар, сандалдар және ерлер үшін сәнді мақта қалпақ, әйелдер үшін ашық желбегей және ұзын көйлек. Ауылдық жерлерде - белден тізеге дейін денені жауып тұратын бір түсті матадан жасалған киімдер
Азық-түліктері өсімдік тектес тағамдар - көкөніс (көкөніс соусы қосылған ұсақталған дәндерден алынған жарма), балық.
Мозамбик макуалары арасында бірге ән айту жиі кездеседі. Мозамбик пен Танзанияда музыканы ойнау әртүрлі идиофондарда, мембранофондарда және хордофондарда дамыған. Үлкен ксилофондық манвилода бір-біріне қарама-қарсы отырған екі музыкант ойнайды, дыбыс «кілттердің» шеттеріндегі ағаш таяқтардың жылдам соққылары арқылы шығарылады. Замбези өзенінің аңғарында ламеллафон шитата немесе читватьяда (кептірілген асқабақ резонаторы) жеке ойнау жиі кездеседі. Бангве цитрасын ойнау (панго, банго) танымал. Дәстүрлі билер ән айтумен және аспаптарда ойнаумен сүйемелденеді, Танзанияда зооморфты бетперделердегі билер барабанның сүйемелдеуімен орындалады.
## Дереккөздер |
Ескерту: 1997 жылы жабылып қалған тағы бір жезқазғандық Ұлытау футбол клубымен шатастырмаңыз!
Ұлытау футбол клубы-2022 — қазақстандық футбол клубы, Жезқазған қаласынан.
## Тарихы
2023 жылы Қазақстан кубогы мен Қазақстан екінші лигасына қатысып, өз тарихын бастады.
Кубоктық жарыстарда топтық турнирден аса алмады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://pflk.kz/rus/news/6554/#league=20 Мұрағатталған 21 наурыздың 2023 жылы. |
Қазақстан-Өзбекстан шекарасы — Қазақстан (оңтүстіктен) мен Өзбекстан (солтүстік-шығыста, солтүстікте және солтүстік-батыста) арасында өтетін жалпы ұзындығы 2356 шақырым болатын мемлекеттік шекара, оның желісі бойынша 1301 шекаралық белгі орнатылған.
## Тарихы
### 1991 жылға дейін
Кеңес заманында Қазақ КСР мен Өзбек КСР арасындағы шекара ең реттелгендердің бірі болып саналды.
Бірақ ұзындығы шамамен 200 км болатын учаскеде Қазақстан тарапынан (Түркістан облысының Сарыағаш және Мақтаарал аудандары), сондай-ақ Өзбекстан тарапынан (Ташкент және Жызақ облыстары) халық тығыз қоныстанған аумақтар арқылы өтетін күрделілік болды.
Бұл учаскеде екі жақтағы елді мекендер тығыз біріктірілді, кейбір жерлерде шекара тіпті аулалар арқылы өтті.
1920-1950 жылдар аралығында аумақтарды басқа республикалардың құрамына жайылымға беру тәжірибесі болды. Ол белгілі бір аумақты уақытша пайдалануға беруді көздеді және мал шаруашылығының өнімділігін арттыру үшін жүргізілді. Алайда, "бөтен" жерлерді пайдалану кезінде пайдаланушылар мұндай жерлерді сақтауға көп көңіл бөлмеді және олар құнарлылығын жоғалтты. Бұл ретте кейбір аумақтар бір республикадан екінші республикаға жиі ауысатын, көбінесе бұл Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданында болатын.
1950 жылдардың басында ауданның Өзбекстан құрамына толық берілуін талқылау басталды.
1956 жылы 21 қаңтарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі КСРО Жоғарғы кеңесіне жүгіну туралы қаулы шығарды, белгілі бір аумақтардан басқа, жалпы ауданы 5 мың км2 болатын Бостандық ауданын Қазақ КСР құрамынан Өзбек КСР құрамына беру туралы өтініш жасады:
* Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарының колхоздары пайдаланған жайылымдар;
* Оңтүстік Голодностепск және Орталық Голодностепск каналдарының сол жақ тармағының басшылығымен болған жерлер;
* 1936-1937 жылдары Өзбек КСР уақытша пайдалануға берілген жерлер.
Бірден дерлік Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесі Бостандық ауданы мен аштық даласының бір бөлігін Өзбек КСР құрамына қосу туралы қаулы қабылдады.
1956 жылы 13 ақпанда КСРО Жоғарғы Кеңесі «Қазақ КСР мен Өзбек КСР арасындағы шекараны ішінара өзгерту туралы» бұйрық шығарды.
Алайда, осыдан кейін өзбектердің Қазақстан аумағындағы жайылымдарды өз бетінше басып алуы жалғасты. Бірінші болып Оңтүстік Қазақстан облысы Арыс ауданының Киров ауданының Қызылқұм және Шардара совхоздарының совхоздары мен колхоздарының дирекциялары дабыл қағуды бастады. Олардың 3,5 мың км2-ден астам жерін Бұхара облысының колхоздары мен совхоздары өз бетінше пайдаланды. «Басып алынған» жерлердің жалпы ауданы 21 560 км2 құрады.
КСРО ауыл шаруашылығы министрлігі өтінішті қолдап, Қазақстан құрамында шалғайдағы мал шаруашылығы учаскелерін қалдыру туралы өтініш білдірді. Бір мезгілде 1,5 мың км2 Келес қорын мерзімінен бұрын қайтару (шартта 1980 жылға дейінгі мерзім көрсетілген) туралы ұсыныс жасалды. Сонымен қатар, өзбек басшылығы 1961 жылы Қазақ КСР қабылдамаған қосымша жер көлемін пайдалануға рұқсат беру туралы өтініш берді.
Сұрауда Оңтүстік Қазақстан облысының ауданы 3,5 мың км2 және Қызылорда облысының 6 мың км2 жерлер көрсетілген.
1961 жылы Қазақ КСР құрамынан 4 210 км2 жерді Өзбек КСР құрамына беру туралы мәселе қойды. Жыл жоспарына сәйкес Киров ауданының ауданы 4040 км2 оңтүстік-батыс бөлігі, ауданы 171 км2 Келес ауданының оңтүстігі және ауданы 2 км2 Сарыагаш ауданының Полторацк ауылының маңындағы учаске Өзбек КСР-нен кетіп қалды, ал оның орнына Қазақ КСР Шымқан совхозының аумағынан тек 3 км2 және Кзылкум совхозының № 3 фермасынан 32 км2 жер алды.
1962 жылы мұндай шешімнің күшін жою туралы Дінмұхамед Қонаев пен Жұмабек Тәшенев сөз сөйледі, алайда Никита Хрущев олардың ойларын жоққа шығарды, ал Қонаев тіпті Қазақ КСР КП ОК-нің 1-хатшысы қызметінен босатылды (1964 жылы, Хрущевтің орнынан түскеннен кейін 2,5 айдан кейін және Қонаевтың досы Бережнев билікке келгеннен кейін қалпына келтірілді).
1963 жылы 26 қаңтарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Өзбек КСР құрамына Киров және айран-Арал аудандарын, Шымкент облысы Қызылқұм ауданының Қызылқұм және Шымқан ауылдық кеңестерін жалпы ауданы 9 560 км2, сондай-ақ Шымкент облысының 15 440 км2 жайылымын және Қызылорда облысының 11 500 км2 жайылымын беруге қаулы етті, өзбек тілінде ұзақ уақыт қолданыста болған КСР.
25 мамырда Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы «Қазақ КСР-мен шекараны ішінара өзгерту туралы» бұйрық шығарды.
19 қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы «Өзбек КСР мен Қазақ КСР арасындағы республикалық шекараларды ішінара өзгерту және нақтылау туралы» бұйрық шығарды. Осылайша, Өзбек КСР-і 36 630 км2 қазақ территориясын тастап кетті.
1971 жылы 11 мамырда Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы «Өзбек КСР Самарқанд облысы аумағының бір бөлігін Қазақ КСР құрамына беру туралы» бұйрық шығарды.
1971 жылы 12 мамырда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы «Өзбек КСР Сырдария облысы аумағының бір бөлігін Қазақ КСР құрамына енгізу туралы» бұйрық шығарды.
1971 жылы 28 маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы «Өзбек КСР мен Қазақ КСР арасындағы шекараны ішінара өзгерту туралы» жарлық шығарды. Осы Жарлыққа сәйкес Киров және айран-Арал аудандарының аумақтары Қазақ КСР құрамына қайтарылды. Д. А. Қонаевтың естелігіне сәйкес, ол 2 кеңшарды қоспағанда, үш ауданды қайтарып алды.
### 1991 жылдан кейін
2001 жылдың қарашасында елдер арасында келісім жасалды, оған сәйкес мемлекеттік шекараның 96 % (2 159 км) сипатталды. 3 даулы учаске — Бағыж, Арнасай және Нысан реттелмеген күйінде қалды. Шекараларды түпкілікті делимитациялау 2002 жылдың қыркүйегінде аяқталды.
Атап айтқанда, екі елді мекенге қатысты мәселе туындады-Бағыж және Түркістан. Біріншісінің халқы, кеңестік әкімшілік бөлініске сәйкес, бірден екі республикада тұрды, бірақ Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш ауданына әкімшілік бағынышты болды. 1956 және 1963 жылдардағы кеңестік құжаттарға сәйкес тағы бір ауыл Түркістан Өзбекстанға тиесілі болды. Қазақстан бастапқыда екі ауылды да өз құрамына беру туралы өтініш жасады. Екі ауылда да тек қана қазақ халқы өмір сүрді, ол үшін белсенді Ермек Нарымбай («Республика Бағыж» Сыртқы істер министрі) паспорттарын тексере отырып, аула санағын жүргізді және олардың деректері 2001 жылы Астанада ҚР Сыртқы істер министрі Еран Ыдырысовқа (кейінірек Е. Нарымбай мен М. Оразай) жеке өзі ұсынылды Қазақстан жұртшылығының өкілдері ҚР СІМ жанындағы ҚР шекарасын делимитациялау жөніндегі мемлекеттік комиссияға енгізілетін болады).
Алайда, келіссөздер мен шекараларды келіскеннен кейін Бағыж және ауданы 231 га аумақ Қазақстан құрамына өтті, ал түркістандық Өзбекстан шегінде қалды. Сондай-ақ, Өзбекстанға Сарқырама ауылының солтүстігінде (сол арқылы шекараны теңестіре отырып) өтемдік 231 га аумақ, ал Қазақстанға Қызылорда облысындағы сол алаңның аумағына айырбастау кезінде Бағыж ауылынан шығысқа қарай 517 га аумақ берілді.
2006 жылғы 19 қазанда Қазақстанның Сарыағаш және Мақтаарал аудандары шеңберінде елдер арасындағы шекарада биіктігі 2,5 м болатын 45 шақырымдық қабырғаның құрылысы басталды.
2022 жылғы 25 шілдеден 5 тамызға дейін Алматы қаласында Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы үкіметтік делегацияларының бірлескен қазақстан-өзбек демаркациялық комиссиясында кезекті отырысы өтті. Келіссөздер барысында тараптар Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы қазақстан-өзбек мемлекеттік шекарасын демаркациялау туралы шарт жобасының мәтінін келісуді және шекараны демаркациялаудың қорытынды құжаттарының жобалар пакетін қалыптастыруды аяқтады.
2023 жылғы 28 наурызда тараптар шекараны белгілеу туралы шарттарды ратификациялады.
## Өткізу орынжайлары
Өзбек-қазақ шекарасындағы өткізу пункттерінің жұмыс тәртібі 2001 жылғы 16 қарашадағы келісіммен және оған хаттамалармен реттеледі.
## Шекаралық аймақтар
Өзбекстанмен шекаралас Қазақстанның өңірлері:
* Ақтөбе облысы
* Жамбыл облысы
* Қызылорда облысы
* Маңғыстау облысы
* Түркістан облысы
Өзбекстанның Қазақстанмен шекаралас аймақтары:
* Қарақалпақстан
* Жызақ облысы
* Науаи облысы
* Сырдария облысы
* Ташкент облысы
## Тағы қараңыз
* Қазақстан-Өзбекстан қатынастары
## Дереккөздер |
2009 жылғы Қазақстан халық санағы — егемендік алғаннан кейін Қазақстан халқы санағының екіншісі. 2009 жылдың 24-25 ақпан аралығында жүргізілді. Санақтың алдын ала ресми қорытындысы 2010 жылдың 4 ақпанында ҚР Мемлекеттік статистика комитетінің сайтында жарияланды. 2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасының халқы 16004,8 мың адамды құрап, 1999 жылғы халық санағымен салыстырғанда 1022,9 мың адамға (6,8%) өсті. Санақтың күтпеген нәтижелерінің бірі қала тұрғындарының үлес салмағының 56,3%-дан 54,0%-ға аздап төмендеуі және сәйкесінше ауыл тұрғындарының үлесінің артуы болды.
## Ұлттық құрамы
Санақ Қазақстан тұрғындары санының төмендеу кезеңін алмастырып, өсу үрдісін белгіледі. Бұл еуропалық этникалық топтардың эмиграциясының азаюы, қазақтар санының өсу қарқынының артуы (1989-1999 жж. + 22,9%-дан 1999-2009 жж. + 26,2 %-ға дейін), оның ішінде оралмандардың қоныс аударуы есебінен, сондай-ақ орыстар (1999-2009 жылдар аралығында -15,3%) мен немістердің (-49,6%) кему көрсеткішінің төмендеуімен түсіндіріледі. Ең көп ұлттар құрамын бұрынғыдай қазақтар (10,1 млн) мен орыстар (3,8 млн) құрады.
Ел халқының санындағы қазақтардың үлесі 63,1% (1999 ж. 53,4%), орыстар — 23,7% (30,0%), өзбектер — 2,8% (2,5%), украиндар — 2,1% (3,6%), ұйғырлар — 1,4% (1,4%), татарлар — 1,3% (1,7%), немістер — 1,1% (2,4%), басқа этностар — 4,5% (5,0%). Табиғи қозғалыстың біркелкі емес серпінінің, сондай-ақ әртүрлі этностар арасындағы миграцияның көлемі мен бағытының нәтижесінде украиндар 3-орнын өзбектерге, немістер татарлар мен ұйғырларға орын берді.
Берілген статистикалық деректермен салыстырғанда санақ бойынша бірқатар ұлттар (Қазақстан жағдайында «еуропалық» деп сипатталады) санының айтарлықтай (14-22%-ға) төмендеуін, не тіркеу органдары тіркемеген шетелге жаппай кету, не бұрын тіркеу органдары ескермеген сол ұлттардың арасында өлім-жітімнің күрт өсуі, не ең ықтималы, ұлттық сәйкестендіруді өзгертумен түсіндіруге болады. Сәйкестендірудегі мұндай өзгерістің бағыты барлық «еуропалық» этникалық топтардың ішінде тек орыстар ғана санақ нәтижелері бойынша біркелкі түзетулер (-2%) көрсетілген, бұған санақ кезінде бірқатар «еуропалық» ұлттар (украиндар, татарлар, немістер) азаматтарының едәуір бөлігін орыс ретінде есепке алынуы әсер етуі мүмкін.
Қандай да бір жолмен ұқсас үдерістерді «азиялық» деп аталатын ұлттарда (өзбектер мен ұйғырлар) да байқауға болады, тек осы жағдайда, санақ кезінде осы ұлттар азаматтарының белгілі бір бөлігі қазақ ретінде есепке алынуы мүмкін еді.
## Діни құрамы
Қазақстан бұрынғы КСРО құрамындағы Балтық жағалауы елдерінен бөлек халық санағына дін мәселесін енгізген бірінші мемлекет болды. Халыққа Ислам, Христиан, Иудаизм, Буддизм, Айқындаудан бас тарту, Дінге сенбейтін ұстанымдарын таңдау ұсынылды.
## Сыбайлас жемқорлық және бұрмалану
Халық санағын өткізуге 1,144 миллиард теңге бөлінді, оның тек 379 миллион теңгесі (жалпы соманың 33 %) тікелей мақсатқа игерілді, қалған қаржыны агенттік шенеуніктері мен жеке кәсіпорын басшылары жымқырған. Халық санағы бюджетінен бөлінген қаржыны жымқырды деп айыпталған ҚР статистика агенттігінің басшысы Анар Мешімбаева қашып, іздеу жарияланған болатын. Оны Ресейден экстрадициялады, 7 жыл бас бостандығынан айырылып, бірақ 4 жылын ғана өтеген. Оның орынбасарлары Нұрман Баянов пен Бірлік Меңдібаев, сондай-ақ белгілі қазақстандық кәсіпкер Серік Тұржанов та қамауға алынып, қаржы жымқырды деген айып тағылды.
Халық санағының алғашқы алдын ала қорытындысын 2009 жылы сәуірде Қазақстан үкіметінің басшысы Кәрім Мәсімов жариялаған болатын, бұл ретте халық саны 16 миллион 304 мың 840 адамды құраса, елдегі қазақтардың үлесі 67 % құраған (бұл шам. 10,9 млн адамды құрады). 2009 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына жолдауында қазақтардың үлесін жаңа бағалауды – 65% деп атады (бұл шам. 10,7 млн адамды берді).
Санақтың алдын ала қорытындылары 2010 жылдың 4 ақпанында Назарбаевтың ең болмағанда алдын ала қорытындыларды жариялау туралы өткір талабынан кейін белгілі болды. Осы нәтижелер бойынша ел халқының жалпы саны 16 004,8 мың адамды (яғни, бұрын жарияланғаннан тура 300 мыңға аз) құраса, қазақтардың жалпы халықтағы үлесі 63,1 % (немесе 10,1 млн адам) құрады.
2009 жылғы халық санағы материалдарын өңдеу бұл жұмыстарды қаржыландырудың жоқтығынан кешіктірілуде. Бұл туралы Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің төрағасы Әлихан Смайылов мәлім етті:
«Әзірше шешімін таппаған ең маңызды мәселе – ағымдағы жылғы санақ деректерін өңдеуді қаржыландыру мәселесі. Таралымын көбейтуге, баспаханалық қызметке, статистикалық жинақтардың таралымын көбейтуге небәрі 19 млн теңге бөлінді. Бізде деректерді өңдеуге және шығатын кестелерін алуға, оны әрі қарай таралымын көбейтуге ақша қарастырылмаған»
Демограф, Орталық Азия университетінің ректоры Мақаш Тәтімов 2009 жылғы халық санағының сапасына сыни баға береді:
...Мен халық санағының БҰҰ нұсқауларын бұзумен жүргізілгенін білемін, сондықтан ол өзінің ғылыми құндылығын және ғылыми талдауға жарамдылығын жоғалтты. Есептегіш сауалнамаға нақты сұхбат алған адамның деректерін емес, ауадан ақпаратты енгізгенде, ешқандай әділдік туралы сөз болуы мүмкін емес екендігін түсіну керек. Ал өткен санақта мұндай фактілер болды. Сондықтан демография саласының мамандары үшін осылайша жүргізілген санақ науқаны бұрмалау көлемі жағынан қызық болуы мүмкін. Бәлкім, біз қазақстандық қоғамның шынайы көрінісі емес, теріс көрініс алғанымызды дәлелдеу мен үшін қиын емес...
## Тағы қараңыз
* Қазақстан халық санағы (1999)
* Қазақстан халық санағы (2021)
## Дереккөздер |
Денис Анатольевич Монастырский (укр. Дени́с Анато́лійович Монасти́рський; 12 маусым 1980 жыл, Хмельницкий, Украина КСР, КСРО – 18 қаңтар, 2023 ж. Бровары, Украина) — Украинаның Мемлекет және саяси қайраткері. Украинаның Ішкі істер министрі (16 шілде 2021 — 18 қаңтар 2023), Украина Ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесінің мүшесі (16 шілде 2021 — 18 қаңтар 2023). Украинаның IX шақырылымының халық депутаты (29 тамыз 2019 — 16 шілде 2021). Заң ғылымдарының кандидаты (2009).
## Білімі және жеке өмірі
Хмельницкий атындағы Басқару және құқық университетінің заң факультетін бітірген. Украина Ұлттық ғылым академиясының В.М.Корецкий атындағы Мемлекет және құқық институтында оқыды. 2009 жылы Монастырский кандидаттық диссертациясын қорғап, заң ғылымдарының кандидаты атанды.Жұбайы Жанна Викторовна Монастырская Мемлекеттік тергеу бюросының құқықтық қамтамасыз ету департаментінің заң бөлімінің бас маманы болып жұмыс істейді, Павел және Михаил атты екі ұлы бар.Саясаткер отбасымен табиғатқа туристік саяхаттарды жасағанды ұнатады, оны әсіресе таулар қызықтырады. Денистің ұлдары әкелерімен бірге ашық ауада жаттығулар жасаған және Владимир Высоцкийдің әндерін жақсы көреді.
## Мансабы
2002 жылы Денис Монастырский "Халық партиясы" фракциясынан халық депутаты Виталий Олуиконың көмекші-кеңесшісі болды. Институтты аяқтағаннан кейін осында сабақ беріп, онда заң шығару және ғылыми сараптама мәселелерімен айналысты - осы бөлімді басқарды.
Сондай-ақ, 2006 жылдан бастап Денис Подольский «Мәдениет арқылы болашаққа» жастар қауымдастығының басқарма мүшесі, сонымен қатар Мемлекеттік тергеу бюросының басшылығын сайлау жөніндегі конкурстық комиссияның мүшесі болды.
2007 жылы Монастырский британдық және украиндық серіктестер негізін қалаған Hillmont Partners компаниясында заңгер болды. Ол "Квартал 95" компаниялар тобына кіретін "Киноквартал" компаниясының мүддесін қорғады.
Денис 2009 жылдың тамызынан 2009 жылдың қыркүйегіне дейін «Global Ties KC» американдық компанияда жұмыс істеді.
2012 жылы «Жыл волонтеры» Ұлттық байқауының жеңімпазы атанды.
2015 жылдан 2017 жылға дейін Денис Монастырский «Лигал Консалтинг» ЖШС заңгер қызметін атқарды. Сондай-ақ, 2015 жылдан 2019 жылға дейін «Украиндық болашақ институты» талдау орталығының құқық қорғау және сот жүйесін реформалау бойынша сарапшысы болып жұмыс істеді.
Жоғарғы Раданың VIII шақырылымында Денис «Халық майданы» партиясының халық депутаты қызметін атқарды.
2019 жылғы сайлау алдында ол құқық қорғау жүйесін реформалау жөніндегі Зеленский командасының сарапшысы ретінде ұсынылды.
2021 жылдың 16 шілдесінде Арсен Аваковтың орнына Ішкі істер министрі болып тағайындалды.
## Апаттың себептері
2023 ж. 18 қаңтарда Киев облысының Бровары қаласында тікұшақ апатқа ұшырады. Ол тұрғын үй мен балабақшаның жанына құлаған. Тікұшақ құлаған кезде жарылыс болып, өрт шыққан. Оқиға орнына жеткен жедел қызметтер балабақша қызметкерлері мен тәрбиеленушілерін, сондай-ақ үй тұрғындарын эвакуациялауға кірісті.Қаза тапқандар арасында Ішкі істер министрі Денис Монастырский, оның бірінші орынбасары Евгений Енин және Ішкі істер министрлігінің статс-хатшысы Юрий Лубкович болды. Олардың барлығы тікұшақта болған.Бұл апатқа ұшқыштың қателігі себеп болған - бұл туралы Telegram арналары хабарлады.
Алдын ала сот-медициналық сараптама қорытындысына сәйкес, тікұшақтың ұшқышы қою тұманға байланысты көру мүмкіндігі шектеулі жағдайда тым төмен ұшқан және қаладағы жалпы электр қуатының үзілуіне байланысты қызыл шам жұмыс істемей тұрған көпқабатты ғимаратты тым кеш байқаған.Бровары арқылы өтетін бағыт зымырандық шабуылдардан қауіптенгендіктен таңдалған.
## Дереккөздер |
Қазақстан-Өзбекстан арақатынастары — Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасының дипломатиялық және геосаяси қатынастары.
## Тарихы
Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 23 қарашада белгіленді. 1998 жылғы 31 қазанда Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы мәңгілік достық туралы шартқа, 2013 жылғы 14 маусымда стратегиялық әріптестік туралы шартқа қол қойылды.
Екі ел тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан мен Өзбекстан президенттері Нұрсұлтан Назарбаев пен Ислам Каримов бірнеше рет мемлекеттік және ресми сапарлар жасап, екіжақты кездесулер өткізді.
2017 жылдың наурыз айында Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиеевтің Қазақстанға алғашқы мемлекеттік сапары өтті. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевпен екіжақты кездесу аясында стратегиялық әріптестікті одан әрі тереңдету және тату көршілікті нығайту, қосарланған салық салуды болдырмау, әскери ынтымақтастық және т. б. туралы бірқатар құжаттарға қол қойылды. 2017 жылдың қыркүйегінде Нұрсұлтан Назарбаевтың Өзбекстанға мемлекеттік сапары өтті.
2018 жылдың 5-6 шілдесінде Өзбекстан президенті Мирзияев Астана қаласының 20 жылдығына арналған салтанатты іс-шараларға қатысты
2019 жылғы 14-15 сәуірде Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Өзбекстанға мемлекеттік сапары өтті, оның барысында Өзбекстанда Қазақстан жылы ашылды
2019 жылғы 29 қарашада Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Мирзиеевтің шақыруымен Ташкентте өткен Орталық Азия мемлекеттері басшыларының екінші консультативтік кездесуіне қатысты
## Мемлекеттік шекара
2001-2002 жылдары этникалық принцип бойынша аумақтар алмасумен қатар жүретін ортақ шекараны делимитациялау жүргізілді. Астана негізінен қазақтар қоныстанған Бағыс кенті мен Арнасай су қоймасы ауданын алды, ал Ташкентке Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының саны басым өзбек халқы бар жерлерінің бір бөлігі, сондай-ақ Түркістан кенті (қазіргі Ташкент облысы Кибрай ауданының құрамында) бөлінді.
2003 жылдан бастап демаркацияның қорытынды құжаттарының жобаларын дайындау мақсатында қазақ-өзбек шекарасын демаркациялау (жергілікті жерде бекіту) бойынша бірлескен комиссиялық жұмыстар жүргізілді. Өзбекстан СІМ-нің мәлімдемесі бойынша бұл жұмыстар "достық пен өзара түсіністік жағдайында" жүргізілуде.
2023 жылғы 28 наурызда Тараптар шекараны белгілеу туралы шарттарды ратификациялады .
## Экономикалық ынтымақтастық
Өзбекстанның негізгі экспорттық және импорттық серіктестері
Қазақстан мен Өзбекстанның экономикалық өзара іс-қимылының негізгі бағыты сауда қатынастары болып табылады. 2016 жылдан 2019 жылға дейін тауар айналымы 1,8 млрд-тан 4,1 млрд-қа дейін өсті. Қазақстан Қытай мен Ресейден кейін Өзбекстанның жетекші сауда серіктестерінің үштігіне кіреді.
Қазақстан мен Өзбекстанның экономикалық өзара іс-қимылының негізгі бағыты сауда қатынастары болып табылады. 2016 жылдан 2019 жылға дейін тауар айналымы 1,8 млрд-тан 4,1 млрд-қа дейін өсті. Қазақстан Қытай мен Ресейден кейін Өзбекстанның жетекші сауда серіктестерінің үштігіне кіреді.
2018 жылы Шымкент қаласында форум өтті, оның нәтижелері бойынша тікелей өңіраралық ынтымақтастық туралы 16 меморандум жасалды, ал өңірлердің шаруашылық жүргізуші субъектілері 110,5 млн доллар сомасына 26 инвестициялық жобаны және 209,3 млн доллар сомасына 69 сауда келісімшарттарын іске асыру жөнінде келісімдер жасасты.
Өзбекстанның Инвестициялар және сыртқы сауда министрлігінің деректері бойынша, 2019 жылы Қазақстанмен тауар айналымының көлемі 3 3,32 млрд немесе елдің сыртқы сауда айналымының жиынтық көлемінің 8% құрады. Қаржы саласындағы ынтымақтастық айтарлықтай серпін алды. Ташкентте екі ірі қазақстандық қаржы институттары — теңге Банкі және Kazakhexport Экспорттық-сақтандыру компаниясы өкілдіктерінің кеңселері ашылды. Көліктік өзара іс-қимыл белсенді дамып келеді.
Қазақстандық бизнес экспорт есебінен де, бірлескен кәсіпорындар құру есебінен де Өзбекстанда өзінің қатысуын арттырады. Қазақстаннан келген инвесторлар өзбек нарығында белсенділік танытуда және 2022 жылға дейін Қазақстандағы Өзбекстан елшілігінің деректері бойынша Казахстане 37,9 млн-ға 13 жобаны іске асыруды жоспарлап отыр, Өзбекстанда қазақстандық капиталдың қатысуымен 809 кәсіпорын жұмыс істейді. Өзбекстанда Ташкентте тұрғын үйлер салатын қазақстандық BI Group жұмыс істейді. Ecoton co ltd компаниясы "Ангрен" еркін экономикалық аймағында газдалған бетон және плиталар шығаратын зауыт салады.
2021 жылдың қараша айында Шавкат Мирзиеевтің Астанаға мемлекеттік сапары қарсаңында Түркістанда "трансшекаралық ынтымақтастық өсудің жаңа нүктелері ретінде" тақырыбында үшінші өңіраралық форум өтті. Нәтижесінде машина жасау, агроөнеркәсіптік кешен, құрылыс материалдарын өндіру, электротехникалық өнімдер, медициналық мақсаттағы бұйымдар, инфрақұрылымды дамыту және басқа да салаларда жалпы сомасы 611,3 млн долларға 54 инвестициялық және коммерциялық келісімшартқа қол қойылды.
2022 жылдың қорытындысы бойынша тауар айналымының көлемі 5 млрд $
## Арадағы байланыс
### Темір жол
2022 жылдың 15 мамырынан бастап Өзбекстан Республикасымен халықаралық жолаушылар пойыздарының қозғалысы кезең-кезеңімен қайта басталды.
15 мамырдан бастап № 647/648 "Нүкіс-Бейнеу" пойызы аптасына 3 рет қатынауда. Қосымша вагондар құрамға жолаушылар ағыны ұлғайған кезде ғана бекітілетін болады.
16 мамырдан бастап "Алматы-Ташкент" қатынасымен № 1/2 Тальго пойызы аптасына 3 рет қатынауда.
### Автобус
Өзбекстанның Көлік министрлігі пандемияның аяқталуына байланысты Ташкент пен Қазақстан қалалары арасында жүретін автобустардың кестесі жариялады: Ташкент-Алматы, Ташкент-Қызылорда, Ташкент-Астана, Ташкент-Түркістан, Ташкент-Қожанд, Ташкент-Шымкент.
Астана, Алматы, Шымкент, Түркістан, Қызылорда қалаларынан автобустар Өзбекстанның Ташкент, Самарқан, Нүкіс қалаларына қатынайды.
### Әуе
Өзбекстан Мемстатының деректері бойынша 2019 жылы Өзбекстанға келген шетелдік азаматтардың ең көп ағыны Қазақстаннан — 2,4 млн адам (барлық келгендердің 29,7%) болды. Қазақстанға 5,4 млн өзбекстандықтар келді (шетелге кеткендердің 42,4%). Орын ауыстыру жиілігінің артуына байланысты Air Astana және SCAT қазақстандық әуетасымалдаушылары республикалар арасындағы ұшу санын көбейтуде.
2023 жылғы 2 наурызда Ташкентте Қазақстан мен Өзбекстанның авиациялық билік органдарының келіссөздері өтті. Қазақстан делегациясын ҚР ИИДМ азаматтық авиация комитетінің төрағасы Талғат Ластаев, Өзбекстан делегациясын Көлік министрінің орынбасары Жасүрбек Хориев басқарды. Келіссөздер барысында тараптар рейстер санының одан әрі ұлғаюын және ұшу географиясының кеңеюін талқылады. Тараптар Астана – Ташкент (аптасына 12 – ден 36 рейске дейін) және Алматы - Ташкент (аптасына 20-дан 36 рейске дейін), ал қалған маршруттарда-аптасына 4 рейске дейінгі маршруттар бойынша рұқсат етілген рейстер санын ұлғайтуға уағдаласты. Қол жеткізілген уағдаластықтар негізінде ағымдағы жылдың көктемгі-жазғы кезеңінен бастап Air Astana және Uzbekistan Airways әуекомпаниялары Алматы – Ташкент бағыты бойынша жиіліктер санын аптасына 14 – тен 20 рейске дейін және Астана-Ташкент бағыты бойынша аптасына 6-дан 12 рейске дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр.
Сондай-ақ, бәсекелестікті және сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту, сондай-ақ авиабилеттердің құнын төмендету мақсатында Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы барлық шарттық маршруттар бойынша авиатасымалдаушыларды бірнеше рет тағайындау туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.
Сонымен қатар, қазақстандық авиатасымалдаушылар Самарқанд, Ферғана, Бұхара және Қаршыға тікелей тұрақты рейстер ашуды жоспарлап отыр.
## Дипломатия тарихы
1992 жылғы 23 қарашада Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасында дипломатиялық қатынастар орнатылды.
1993 жылы екі мемлекеттің де елшіліктері өзара ашылды.
2019 жылдың 31 тамызында Ақтауда Өзбекстанның Бас консулдығы ашылды
2019 жылдың 19 қыркүйегінде Алматыда Өзбекстан консулдығының жаңа ғимараты ашылды
2021 жылғы 29 сәуірде Самарқан қаласында Қазақстан Республикасының Бас консулдығының ресми ашылуы өтті.
## Қазақстанның Өзбекстандағы елшілері
* С. Батыршаулы (1993-1994)
* Н. Искалиев (1994-1997)
* Ө. Өзбеков (1997-2003)
* Т. Кабдрахманов (2003-2006)
* А. Мырзахметов (2006-2007)
* З. Турисбеков (2007-2009)
* Б. Жексембин (2010-2015)
* Е.Утембаев (2016-2019)
* Д.Сатыбалды (2019-2022)
* Бейбіт Атамқұлов (2022 жылдан бастап)
## Өзбекстанның Қазақстандағы елшілері
* Турдикул Суванович Бутаяров 17.04.2000-2008
* Фаррух Исламджанович Турсунов 12.2008-12.2011
* Алишер Алахитдинович Салахитдинов 11.2012-12.2015
* Икром Уктамович Назаров 06.01.2016-10.02.2018
* Саидикрам Пархатұлы Ниязходжаев 12.03.2018- қазіргі уақыт
## Тағы қараңыз
* Өзбекстандағы қазақтар
* Қазақстан-Өзбекстан шекарасы
* Қазақстан сыртқы саясаты
## Дереккөздер |
Жеті шелпек, жеті нан, жеті күлше – садақа түрінде таратылып берілетін ғұрыптық тағам.
## Ғұрыптық мәні
Әуел баста жеті пірге бағышталып берілетін бұл ғұрыптың мазмұны кейіннен өзгешелеу сипат алған. Қазақ әйелдері үй-ішінде келеңсіз жағдай болғанда санын жетеу етіп, жеті күлше нан әзірлеп, табаға жабады. Кей жерлерде шелпек жайып, майға пісіріп, көрші көлемге, жол-жөнекей кетіп бара жатқан адамдарға таратқан. Я болмаса, өзі, не үй ішінен біреуі аруақтарды түсінде көргенде «дәметіп жүр ме екен» деп, қайтыс болған туғандарының қайтқан күнінде қоңырса иіс шығарып, «аруақтарға тие берсен» деп, жеті шелпек таратады. Әлдеқалай мертігіп жарақат алғанда, қиын жағдайдан аман қалғанда садақа деп жеті шелпек таратады. Жеті шелпекті алған адам «қабыл болсын» деген."Жеті нан" деп Оңтүстік, Батыс қазақтары арасында айтылса, Сыр бойы қазақтары "жеті күлше", Шығыс қазақтары "жеті шелпек" дейді.Байырғы кездегі наным-сенім бойынша жеті шелпектің санын сегіз етіп пісірген, ондағысы жеті пірге бағышталған жеті шелпектің біреуін шайтан «қағып» кетеді деген қауіппен артық пісіріп отырған.
## Наным, аңыз
Ел ішінде жеті шелпек жеті пәледен құтқарады деген наным бар. Бұл паремиологизмнің бұлайша айтылуы аңыз-ертегімен байланысты болып келеді. Ел аузынан жеткен аңыз бойынша жеті шелпектің таратылу себебі мен салдары былайша сипатталады:
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Диваев А. Этнографические материалы. Вып.7. Легенды, былины, демонологические рассказы, приметы, пословицы и сказки туземного населения Сыр-Дарьинской области. Собраны и переведены А.А. Диваевым. Ташкент, 1901;
* Уәли Н. Бұрынғыдан қалған сөз (қолжазба). |
Сартбаев Медет Мақсұтұлы - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі төрағасының орынбасары.
1966 ж. 16 қыркүйекте Бішкек қаласы (Қырғыз КСР) туған.
1991 ж. М.Горький атындағы Орал мемлекеттік университетін (Свердловск, РФ),
1997 ж. РФ Үкіметі жанындағы Қаржы академиясын бітірген, экономист.
1985-87 жж. - Кеңес Армиясының қатарында азаматтық борышын өтеген.
1991-92 жж. – Қазагроөнеркәсіп банкінің аға экономисі, аға референті.
1992-98 жж. - ҚР Ұлттық банкінің жетекші экономисі, бөлім бастығы, басқарма бастығының орынбасары - бөлім бастығы, басқарма бастығы, монетарлық операциялар департаменті директорының орынбасары.
1998-1999 жж. - «ҚазТрансОйл» ЖАҚ стратегиялық жоспарлау жөніндегі атқарушы директоры.
1999-2000 жж. - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің мемлекеттік қарыз және несиелеу департаментінің директоры.
2000 ж. - ҚР экономика вице-министрі.
2000-2001 жж. - «Қазақстан Халық Банкі» АҚ басқарма төрағасының орынбасары.
2001-2003 жж. - «Қазақстан Даму Банкі» АҚ вице-президенті.
2004 ж. - «Кайсар Asset Management» АҚ президенті.
2005-2006 жж. - «Маркетингтік-сараптамалық зерттеулер орталығы» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары.
2006 жылдан - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі төрағасының орынбасары.
## Дереккөздер |
Зере – сәукеленің астынан киетін үшкіл пошымды жақ пен жақтамасы бар бас киім. Зере сөзі негізінен, белгілі бір заттың астына орнатылған зат, тұғыр деген мағынаны білдіреді.
## Сипаты
Дәстүрлі қазақы ортада зере зер оқалармен жиектеліп, зерлі жіптермен өрнектелген. Оның үстінен сәукеле қондырылады. Кейбір зерелерде ғұрыптық бас киімдерге тән жақтама, құлақ тәрізді элементтер кездеседі. Тіптен, тамақ астынан айқастырып байлайтын тамақбауы да болады.ҚР ҰМ қорында конус пішінді, қызыл барқытпен тысталған зере сақтаулы. Жоғарғы жағына тік, төменгі бөлігі көлденеңінен жиі сырылып қатайтылған. Желке тұсына үшбұрыш пішінді артқы құлақ салынған. Ол сары түсті мақта матамен жиектеліп, қызғылт матамен астарланған. Екі жақ самайынан барқыттан тігіліп, зертаспамен көмкерілген екі жақтама салбырата тігілген. Оның оң жағындағысының бетіне ақық пен перуза орнатылған үш жез пластина тағылған. Екі жақтауына гүл бедерлі матадан ызылған жіңішке құлақбау тағылған. Милығының маңдай тұсы құндыз терісімен жұрындалған. Жалпы биіктігі 30 см, милық шеңбері 52 см, желкелік ұзындығы 32 см, құлақшын ұзындығы 34 см.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. Алматы: Қазақстан, 1993;
* Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. Алматы: Өнер, 1996;
* Қазақтың дәстүрлі киім-кешектері. Күйтің: Іле халық баспасы, 2006;
* Қазақтың дәстүрлі киім-кешегі. Ғылыми каталог (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Ғылыми редактор және жоба жетекшісі Нұрсан Әлімбай. Алматы: Өнер, 2009. |
* Зере (1785-1873) – Өскенбай бидің бәйбішесі, Құнанбай қажының анасы, Абайдың ұлы шешесі.
Басқа мағыналар:
* Зере – сәукеленің астынан киетін үшкіл пошымды жақ пен жақтамасы бар бас киім.
* Зере – орта ғасырлардағы түркілердің ұрыста жау жебесін денесіне дарытпау үшін киіп шығатын шынжыр сауытының бір түрі. |
Қазақстан-Қырғызстан шекарасы — Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикасы арасындағы қазіргі мемлекеттік шекара. Шекараның ұзындығы 1212 км құрайды және Өзбекстанмен шекаралық түйісуден Қытаймен шекаралық түйісуге дейін басталады. Қырғызстанның астанасы-Бішкек қаласы, осы шекарадан оңтүстікке қарай 16 км жерде, ал Алматы қаласы-солтүстікке қарай 29 км жерде орналасқан.
## Сипаттама
Шекара Батыста Өгем жотасындағы Өзбекстанмен шекара түйіскен жерінен басталады, содан кейін Таразға жақын солтүстік-шығыс бағытта және Қырғыз жотасының бойымен өтеді. Содан кейін шекара қара балтаның айналасындағы доғаны сипаттайды, одан әрі Шу өзенімен Бішкек пен Тоқмақтың жанынан өтеді. Одан әрі шекара шығысқа қарай Ыстықкөл көлінің солтүстігінде және Қытаймен шекара түйіскен жеріне қарай Күнгей Алатау жотасы арқылы өтеді.
Тараз-Ақтөбе Қазақстан темір жолы қысқа мерзімде Қырғызстан арқылы өтеді-сол кездегі ішкі шекараларды есепке алмай инфрақұрылым салынып жатқан кеңес дәуірінің мұрасы.
## Тарихы
Ресей 19 ғасырда Орталық Азияны жаулап алып, бұрын Тәуелсіз Қоқан және Хиуа хандықтарын, сондай-ақ Бұхара әмірлігін қосып алды. 1917 жылы коммунистер билікке келіп, Кеңес Одағын құрғаннан кейін, ұлттық-аумақтық делимитация (немесе ҰАД) деп аталатын процесте Орталық Азияны этникалық белгілері бойынша республикаларға бөлу туралы шешім қабылданды. Бұл ұлтшылдық, сайып келгенде, коммунистік қоғам құру жолындағы қажетті қадам болды деген коммунистік теорияға және Иосиф Сталиннің ұлтты "ортақ тіл, аумақ, экономикалық өмір және психологиялық ерекшеліктер негізінде қалыптасқан тарихи қалыптасқан, тұрақты адамдар қауымдастығы"деп анықтауына сәйкес келді.жалпы мәдениетте көрінеді".
ҰАД әдетте "бөлу және жеңу" фильміндегі циникалық жаттығудан басқа ештеңе ретінде бейнеленбейді, Сталиннің өз тұрғындарын жеке ұлттарға жасанды түрде бөлу және шекараларды әдейі жасау арқылы аймақтағы кеңестік гегемонияны сақтауға бағытталған әдейі макиавеллиандық әрекеті.әр мемлекеттің ішінде азшылықтарды қалдыру. Бұл айыптаудың кең тарағаны соншалық, ол Орталық Азияның негізгі журналистік қамтуы шеңберінде Жалпыға бірдей қабылданды, шекараны Сталиннің өзі жиі жүргізеді, мысалы, Стуртон, Е. The Guardian, 2010 жылы Қырғызстан: Сталиннің өлімге әкелетін мұрасы; Зейхан, П. Stratfor үшін, 2010 Қырғызстандағы дағдарыс және Ресей дилеммасы; The Economist, 2010 Қырғызстан - Сталиннің өнімі; Пиллаламарри, ал The Diplomat, 2016, Өзбекстанның тәжік трагедиясы; Рашид, және New York Review of books, 2010, Тәжікстан - жиһадтың келесі тірегі?; Шрек, С. the National, 2010 жылы, Сталин қырғын орталығында Қырғызстанда, кеңестер, мысалы, 1920-шы жылдардағы басмачи қозғалысында айтылған пантюркистік ұлтшылдықтың ықтимал қаупіне алаңдағанымен, бастапқы дереккөздерге негізделген мұқият талдау әдеттегіден әлдеқайда нәзік сурет салады.
Кеңестер этникалық біртекті республикалар құруға ұмтылды, алайда көптеген аудандар этникалық жағынан аралас болды (мысалы Ферғана алқабы) және кейбір халықтарға (мысалы, аралас тәжік-өзбек сарту немесе Амудария бойындағы әртүрлі түрікмен-өзбек тайпаларына) "дұрыс" этникалық белгіні беру қиынға соқты. Жергілікті ұлттық элиталар өздерінің дұрыстығын қатты қорғады (және көптеген жағдайларда асыра сілтеді), ал Кеңестер көбінесе олардың арасында шешім қабылдауға мәжбүр болды, бұған сараптамалық білімнің жетіспеушілігі және аймақ бойынша нақты немесе өзекті этнографиялық деректердің тапшылығы кедергі болды. Сонымен қатар, ҰАД сонымен қатар экономикалық, географиялық, ауылшаруашылық және инфрақұрылымдық мәселелерді ескеріп, көбінесе этникалық мәселелерден асып түсетін "өміршең" құрылымдарды құруға бағытталған. Жалпы ұлтшылдық шеңбердегі осы қарама-қайшы мақсаттарды теңестіруге тырысу өте қиын және жиі мүмкін емес болып шықты, бұл жиі шатастыратын шекараларды құруға, көптеген анклавтардың құрылуына және ақырында "дұрыс емес" республикада өмір сүретін ірі азшылықтардың пайда болуына әкелді. Сонымен қатар, кеңестер бұл шекараларды қазіргі кездегі халықаралық деңгейге көтеруді ешқашан көздеген емес.
1920 жылы аумақты этникалық негізде бөлу ұсынылды. Сол кезде Орталық Азия Ресей Федерациясының құрамындағы екі автономды Кеңестік Социалистік республикалардан (АССР) тұрды: 1918 жылы сәуірде құрылған және қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Өзбекстан және Тәжікстан, сондай-ақ Түрікменстан аумағының едәуір бөлігін қамтитын Түркістан АССР) және Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы (картадағы Қырғыз АССР,), ол 1920 жылы 26 тамызда қазіргі Қазақстанның солтүстік бөлігімен сәйкес келетін аумақта құрылды (ол кезде қазақтар "қырғыздар" деп аталды, ал қазір қырғыздар қазақтардың кіші тобы болып саналды және "қара қырғыз" деп аталды, яғни "Қара Қырғыз" тауларында тұратындар). Сондай-ақ екі бөлек "республика"болды-Бұхара Әмірлігі мен Хива хандығының мұрагерлері, олар 1920 жылы Қызыл Армия басып алғаннан кейін Бұхара және Хорезм халық кеңестік республикалары болып қайта құрылды.
1924 жылы 25 ақпанда Саяси бюро мен Кеңес Одағының орталық комитеті Орталық Азияда ҒТҚ өткізуді жалғастыратындықтарын мәлімдеді. Бұл процесті Орталық Азия бюросының арнайы комитеті бақылап, аймақтың негізгі ұлттары (қазақтар, түрікмендер және өзбектер) болып саналатындардың әрқайсысы үшін үш кіші комитет басқаруы керек еді, содан кейін жұмыс өте тез жүргізілді. Бастапқыда Хорезм және Бұхара КСР-ін сақтап қалу жоспарланған болуы мүмкін, алайда оларды 1924 жылы сәуірде олардың коммунистік партияларының жиі қарсылығына байланысты бөлу туралы шешім қабылданды (Хорезм коммунистері, атап айтқанда, өздерінің ПСР-ін құлықсыз жойып жіберді және сәуір айында өздерінің таратылуына дауыс беру үшін күшке жүгінуге мәжбүр болды 1924). сол жылдың шілдесі).
Қазақстан-Қырғыз шекарасының құрылуына қырғыздардың (ол кезде "Қара-қырғыздар" деп аталған) қазақтардан (ол кезде "қырғыздар" деп аталған) бөлек халық немесе таулы аймақтардың жартылай көшпелі тұрғындары болып шыққан қазақтар екендігі туралы даулар кедергі болды. Қара-қырғыздар (қырғыздар) 1924 жылы қазанда Қазіргі Қырғызстанның шекараларына сәйкес келетін шекаралары бар Ресей КСР құрамында автономиялық облыстың құрылуын негіздеу үшін бір-бірінен жеткілікті түрде ерекшеленеді деп шешілді. 1925 жылы ол 1925 жылы мамырда қырғыз автономиялық облысы болып өзгертілді, содан кейін 1926 жылы Қырғыз АССР болды (Қазақ АССР-нің алғашқы атауы болған Қырғыз АССР-мен шатастырмау керек), ақырында 1936 жылы Қырғыз КСР болды.
1991 жылы шекара Кеңес Одағы ыдырап, оның құрамына кіретін республикалар тәуелсіздік алғаннан кейін Халықаралық болды. Екі ел 1990-2000 жылдары өздерінің ортақ шекараларын Орталық Азияның көптеген басқа посткеңестік мемлекеттерімен күрт қарама-қайшы келетін ынтымақтастық рухында демаркациялау жұмыстарын бастады. Шекара туралы соңғы келісімге 2001 жылдың 15 желтоқсанында қол қойылып, 2008 жылы күшіне енді, ал келесі жылдары шекара жергілікті жерде белгіленді.
## Шекара өткелдері
* Айша бибі () – Чонгкапка () (жол)
* Мерке () – Қара-Балта () (автомобиль және теміржол көлігі)
* Қордай () - Шалғынды / Ақжол) (автожол)
* Хун Чи () - Қарасу () (автожол)
* Автожол () - Кенбулун () (жол, тек жергілікті тұрғындар үшін)
* Кеген () - Тюп () (Жол, тек жазда)
* Алматы () - Чонг-Сары-Ой () (Озерный асуы/Озерный асуы арқылы өтетін жол және жаяу өткел)
## Шекараға жақын елді мекендер
Қазақстан
Қырғызстан
Қазақстанның Қырғызстанмен шекаралас өңірлері:
Қырғызстанның Қазақстанмен шекаралас өңірлері: |
Октябрь ауданы — 1928-1956 жылдары болған Алматы округінің, Қазақ АКСР-нің, Алматы және Талдықорған облыстарының әкімшілік бөлінісі. Орталығы — Көктал ауылы.
## Тарихы
Қоңырөлең ауданы 1928 жылы Алматы округінің құрамында Жетісу губерниясының Жаркент уезіне қарасты Береклі, Қоңырөлең және Торғыл болыстары негізінде құрылды. Аудан орталығы Желбастау мекеніне бекітілді.
1928 жылы 17 шілдеде Қоңырөлең ауданы Октябрь ауданы болып өзгертілді.
1930 жылы 23 шілдеде округтердің таратылуына байланысты Октябрь ауданы Қазақ АКСР-нің тікелей бағыныштылығына өтті.
1931 жылы 22 мамырда Октябрь ауданының орталығы Көктал ауылына көшірілді.
1932 жылы 20 ақпанда Октябрь ауданы Алматы облысының құрамына өтті. Ол кездегі округ құрамына Аққұдық, Алмалы, Аралтөбе, №1 Борохудзир, №2 Борохудзир, Қызылеспе, Кейіт, Көктал, Қоңырөлең, Малтөбе, Орталық, Сарыбел, Талды, №1 Түгерек, №2 Түгерек, Үшарал және Шыжын ауылдық кеңестері кірді. Алайда көп ұзамай Аралтөбе, №1 Түгерек және №2 Түгерек ауылдық кеңестері Түгерек ауылдық кеңесіне біріктіріліп, №2 Борохудзир ауылдық кеңесі Қоңырөлең ауылдық кеңесіне қосылды.
1933 жылы Малтөбе ауылдық кеңесі жойылды.
1934 жылы Түгерек ауылдық кеңесі Басшы ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1935 жылы Кейіт ауылдық кеңесі Қызылеспен ауылдық кеңесіне қосылды.
1939 жылы Алмалы, Сарыбел, Талды және Шыжын ауылдық кеңестері Октябрь ауданынан Жаркент ауданына ауыстырылды.
1944 жылы 15 наурызда Октябрь ауданы Талдықорған облысына берілді.
1954 жылы Қызылеспе ауылдық кеңесі Орталыққа, ал Аққұдық және Үшарал — Көкталға қосылды.
1956 жылы 27 желтоқсанда Октябрь ауданы жойылып, оның аумағы Панфилов ауданына берілді.
## Дереккөздер |
* Ленин ауданы — Ақмола округінде болған аудан.
* Ленин ауданы — Ақтөбе облысындағы Қарғалы ауданының 1997 жылға дейінгі атауы.
* Ленин ауданы — Алматы қаласындағы Жетісу ауданының 1995 жылға дейінгі атауы.
* Ленин ауданы — Астана қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Ленин ауданы — Қарағанды қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Ленин ауданы — Қостанай облысындағы Ұзынкөл ауданының 1997 жылға дейінгі атауы.
* Ленин ауданы — Орал қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Ленин ауданы — Семей қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Ленин ауданы — Солтүстік Қазақстан облысындағы Ақжар ауданының 1997 жылға дейінгі атауы.
* Ленин ауданы — Солтүстік Қазақстан облысындағы Есіл ауданының 1997 жылға дейінгі атауы.
* Ленин ауданы — Түркістан облысындағы Қазығұрт ауданының 1993 жылға дейінгі атауы. |
* Комсомол ауданы — Ақтөбе облысындағы Әйтеке би ауданының 1993 жылға дейінгі атауы.
* Комсомол ауданы — Қостанай облысындағы Қарабалық ауданының 1997 жылға дейінгі атауы. |
1994 жылы қазақ футболының тарихында жаңа парақ ашылып, клубтық командалар тұңғыш рет құрлықтық кубок жарыстарына қатыса бастады. 1993 жылғы ел чемпионы "Аңсат" Азия чемпиондары кубогына қатысса, 1993 жылғы кубок иегері "Тараз" Азия кубок иелері кубогында бақ сынады.
"Аңсат" алғашқы іріктеуден өте алмады, ал "Тараз" топтық турнирде Орта Азиядағы барлық қарсыластарын ұтты.
## Азия чемпиондары кубогы 1994-95
### Орта Азия
## Азия кубок иелері кубогы
### Орта Азия
### 2 раунд
## Дереккөздер |
* Киров ауданы — Жетісу облысындағы Көксу ауданының 1993 жылға дейінгі атауы.
* Киров ауданы — Қарағанды қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Киров ауданы — Петропавл қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Киров ауданы — Семей қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Киров ауданы — Түркістан облысында болған Асықата ауданының 1996 жылға дейінгі атауы.
* Киров ауданы — Шығыс Қазақстан облысында болған әкімшілік бірлік. |
Қазақстан:
* Калинин ауданы — 1935-1963 жылдары Ақмола облысында болған әкімшілік бірлік.
* Калинин ауданы — Алматы қаласындағы Бостандық ауданының 1995 жылға дейінгі атауы.
* Калинин ауданы — 1928-1933 жылдары Алматы облысында болған әкімшілік бірлік.
* Калинин ауданы — Семей қаласында болған әкімшілік бірлік.
Ресей:
* Калинин ауданы — Тверь облысындағы әкімшілік бірлік. |
Қазақстан-Қырғызстан қатынастары-Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы екіжақты дипломатиялық қатынастар. Дипломатиялық қатынастар 1992 жылы 27 тамызда құрылды. Қазақстанның Бішкекте, Қырғызстанның Астанада елшілігі бар.
Бұл екі ел де Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД), Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымының (ЭЫҰ) және Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының (ЕҚЫҰ) толыққанды мүшелері болып табылады. 2012 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Қырғызстанның үшінші (Ресей мен Қытайдан кейін) сауда серіктесі болды: Астанаға Бішкектің сыртқы тауар айналымының 12,7 пайызы тиесілі болды
## Саяси қатынастар
Екі ел арасындағы саяси диалогта екіжақты қатынастар мен халықаралық саясаттың негізгі мәселелері бойынша қайшылықтар жоқ. Жоғары деңгейдегі келіссөздер тұрақты негізде жүргізіледі. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев екі ел арасындағы достық қарым-қатынастың маңыздылығын бірнеше рет атап өтті.
2016 жылы Назарбаевтың Қырғызстанның Сыртқы істер министрі Эан Әбділдаевпен кездесуі барысында ол: "Сіздің еліңіз біздің ең жақын көршіміз және серіктесіміз. Біздің арамызда шешілмеген мәселелер болмауы керек, қарым-қатынас үлгілі болуы керек. Әлемдегі қиын экономикалық және саяси жағдайды ескере отырып, біз бірге болуымыз керек".
Екі елдің тәуелсіздік жылдарында 160-тан астам қырғыз-Қазақстан мемлекетаралық, үкіметаралық және ведомствоаралық келісімдерге қол қойылды, олардың ішіндегі ең маңыздылары 1997 жылғы 8 сәуірдегі Мәңгілік достық туралы шарт және 2003 жылғы 25 желтоқсандағы одақтастық қатынастар туралы шарт болып табылады. Қазақстан мен Қырғызстан БҰҰ, ТМД, ҰҚШҰ, ЕЭО, ШЫҰ, ЕҚЫҰ шеңберінде тығыз өзара іс-қимыл жасайды.
2010 жылғы Қырғызстандағы сәуір төңкерісінен кейін Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары-ЕҚЫҰ-ның арнайы өкілі Жаныбек Кәрібжановты Қырғызстанға алғашқы мемлекет басшыларының бірі етіп жіберді. Содан кейін Қырғызстанға ресми сапармен ЕҚЫҰ төрағасы, Қазақстанның Мемлекеттік хатшысы — Сыртқы істер министрі Қанат Саудабаев, премьер-Министрдің бірінші орынбасары Өмірзақ Шөкеев және басқа да адамдар келді. Сол жылы Қазақстанға Қырғызстанның өтпелі кезеңінің президенті Роза Отунбаева, Уақытша үкімет төрағасының бірінші орынбасары Алмазбек Атамбаев, Қаржы министрі Чоробек Имашев және басқалар келді.
Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қырғызстанға мемлекеттік сапары екі мемлекеттің қарым-қатынас тарихында тұңғыш рет 2012 жылғы 22 тамызда дипломатиялық қатынастардың орнағанына жиырма жыл толуына орай өтті. Бішкекте президенттер стратегиялық серіктестік пен одақтастық қатынастарды тереңдету туралы мерейтойлық декларацияға қол қойды. 2013 жылы Қазақстан Президенті Назарбаев Бішкекте ҰҚШҰ (28 мамыр) және ШЫҰ (13 Қыркүйек) саммиттерінде екі рет болды.
2014 жылғы 7 қарашада Қырғызстан президенті Алмазбек Атамбаевтың Қазақстанға мемлекеттік сапары өтті. Астанада Алмазбек Атамбаев пен Нұрсұлтан Назарбаевтың келіссөздері өтті.
2017 жылғы 25-26 желтоқсанда Қырғызстан президенті Сооронбай Жээнбековтың Қазақстанға ресми сапары өтті. Қорытындысы бойынша Жээнбеков пен Назарбаев Қырғыз-Қазақ мемлекеттік шекарасын демаркациялау туралы шартқа және екі мемлекет басшыларының бірлескен мәлімдемесіне, іс-шаралар жоспарына қол қойды. Сондай-ақ, екі мемлекеттің шекара қызметтерінің басшылары Қырғыз-Қазақ мемлекеттік шекарасының режимі туралы келісімге қол қойды. 2018 жылдың наурыз айында Астанада өткен Орталық Азия мемлекеттері басшыларының жұмыс кездесуінде Назарбаев әріптестеріне алғысын білдіріп, Қырғызстан президенті Сооронбай Жээнбековтің "ескі мәселелер мен проблемаларды" шешу үшін көршілермен байланыстарды жандандыруға қосқан үлесін атап өтті.
2019 жылғы 29 Мамырда Жээнбековтің ЕЭО Жоғары Мемлекетаралық Кеңесінің отырысына қатысу үшін Қазақстанға жұмыс сапары өтті. Сапар барысында оның Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевпен кездесуі өтті. Жээнбеков Тоқаевты Қазақстан Президенті қызметіне сайлануымен құттықтап, ынтымақтастық перспективалары талқыланды. Сондай-ақ, сапар аясында Жээнбеков Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевпен кездесіп, екі ел мен халықтар арасындағы бауырластық қатынастарды дамытуға және нығайтуға қосқан жеке үлесі үшін ризашылығын білдірді.
Сонымен қатар, елдердің трансшекаралық өзендерге қатысты соңына дейін шешілмеген мәселелері бар. 2000 жылдан бастап Шу (шу) және Талас өзендерінде су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану туралы үкіметаралық келісім қолданылып келеді, Қазақстанның өтініштері бойынша су беру кестелері кезең-кезеңімен сақталмайды.
Қазақстанның меншігінде Қырғызстанның Ыстықкөл курортында бірнеше пансионат бар. 2003 жылы келісім жасалды, оған сәйкес Бішкек Астананың Қырғызстандағы Қазақстандық жылжымайтын мүлікке құқығын мойындады.
## Экономикалық қатынастар
2015 жылғы 12 тамыздан бастап Қырғызстан Қазақстан, Ресей, Беларусь және Армениямен қатар Еуразиялық экономикалық одақтың толыққанды мүшесі болды. Қырғызстанның ЕЭО елдерімен шекарасындағы кедендік бақылау жойылды. Сол күні Қырғыз-Қазақстан шекара учаскесінің кеден бекеттерінде екі ел президенттерінің қатысуымен тауарлар мен көлік құралдарына кедендік бақылауды жоюдың ресми рәсімі өтті.
Қырғызстан-Қазақстанның ЕЭО-дағы екінші маңызды серіктесі. Қырғызстанмен сауда қатынастары Қазақстанның пайдасына жүргізілуде, өйткені экспорт көлемі импорттан айтарлықтай асып түседі. ЕЭО сауда серіктестігінен Қазақстан ұтады-экспорт импорт сомасынан 2 есе артық. Қырғызстан Қазақстанға электр энергиясын, сүт өнімдерін, көкөністер мен жемістерді, тігін бұйымдарын, әйнекті және т. б. жеткізеді. Қазақстаннан Қырғызстанға: битуминозды жыныстардан (шикізаттан басқа) мұнай және мұнай өнімдері, бидай, көмір, бидай ұны, өсімдік майы, бейорганикалық химиялық заттар, минералды шикізат, темірден, тот баспайтын болаттан жасалған жалпақ илек және т. б. әкелінеді.. Қырғызстанның ЕЭО-ға кіруі қазақстандық нарықта Қазақстанда өндірілген ұқсас тауарларға қарағанда бағасы едәуір төмен қырғыз тауарларының пайда болуына және сатылуына ықпал етті.
2017 жылғы 10 қазаннан бастап Қазақстан шекаралық бақылауды күшейтті, бұл шекарадағы өткізу пункттерінде километрлік кептелістерге әкелді. Бортта тез бұзылатын өнімдері бар ауыр жүк көліктерінің жүргізушілері ең көп зардап шекті. Шекара бақылауының күшеюі күшейтілген кедендік, көліктік, фитосанитарлық және ветеринарлық бақылау бойынша жоспарлы операцияны, Қырғызстаннан контрабандаға қарсы күресті жүргізумен түсіндірілді. Бішкек өз кезегінде қазақстандық тарап "жасанды кедергілер"жасайды деп есептейді.
2017 жылғы 17 қазанда Қырғызстанның экономика министрлігі Еуразиялық экономикалық комиссияға жүгініп, қазақстандық тарап Еуразиялық экономикалық одақ (ЕЭО) құқығының нормаларын сақтамайтынын атап өтті.
2017 жылғы 18 қазанда Қырғызстанның үкіметтік делегациясымен кездесу кезінде Қазақстан шекарада қалыптасқан жағдайдан шығуды ұсынды-бұл Қырғызстан мен Қазақстанда тауар бір бағамен болуы үшін бірыңғай құндық индикаторларды белгілеуден тұрды, содан кейін ешқандай бұзушылық болмайды.
## Қазақстан-Қырғызстан шекарасы
Шекара туралы келісімге 2001 жылы қол қойылғанымен, Қазақстан оны 2003 жылы, ал Қырғызстан 2008 жылы ратификациялады. Бұл келісім 2002 жылы билік пен милициямен (соның ішінде адам құрбандарымен) қақтығыстармен аяқталған жаппай наразылық шерулерін ұйымдастырған қырғыз шекара қоныстарының тұрғындарының сөздерін тудырды. Қарқара шатқалындағы даулы учаскелер осы Келісіммен бөлінді (625 га — Қазақстан, 1136,6 га-Қырғызстан), бірақ 2013 жылы жергілікті тұрғындар Астанаға жер беруге наразылық акциясына шығып, Қазақстанның шекаралық аудандарын сумен қамтамасыз ететін арнаны жауып тастады (жанжал екі елдің премьер-министрлерінің келіссөздері арқылы шешілді).
## Қазақстанның Қырғызстандағы елшілері
* Шаханов, Мұхтар (1993-2003)
* Өзбеков, Өмірзақ Өзбекұлы (2003-2008)
* Оспанов, Бақыт Сағындықұлы (2008-2009)
* Исабаев, Бейбіт Өксікбайұлы (2009-16 наурыз 2015)
* Бозжігітов, Айымдос Ерсайынұлы (16 наурыз 2015 — 7 ақпан 2018)
* Көкрекбаев, Кәрім Насбекұлы (7 ақпан 2018-26 тамыз 2019)
* Нұрпейісов, Қайрат Айтмұхамбетұлы (тамыз 2019 — сәуір 2021)
* Жошыбаев, Рәпіл Сейтханұлы (2021 жылғы сәуірден бастап)
## Қырғызстанның Қазақстандағы елшілері
* Ишемқұлов, Тілектеш Ишемқұлұлы (1993-1995)
* Рысқұлов, Акбар Рысқұлұлы (1995-2001)
* Сааданбеков, Жұмағұл Сааданбекұлы (2001-2007)
* Рүстенбеков, Жаныш Сұлтанқұлұлы (2007-2012)
* Омуралиев, Есенгүл Қасымұлы (2012-2016)
* Құлубаев, Жээнбек Молдоканұлы (2018 - 08.2021)
* Дюшекеев, Дастан Станбекұлы (2021 жылдан бастап)
## Дереккөздер |
1995/96 жылғы Азия чемпиондары кубогына Қазақстан атынан "Елім-ай" қатысты. Бірінші раундта Өзбекстанның "Нефтчи" клубын қапы қалдырып, екінші раундта Сауд Арабиясының "Әл-Наср" клубымен тоқайласты. Бірінші ойын сырт алаңда өтіп, 0:1 есебімен ұтылды. Екінші ойын Семейде өтуі тиіс болатын, бірақ сол күні қар жауып, мұндай суықта ойнағысы келмеген арабтар еш ескертпестен еліне ұшып кетті. Бір қызығы, Азия Футбол конфедерацисы оларға емес, "Елім-айға" техникалық жеңіліс жазды.
Кубок иелері кубогына қатысқан тағы шығыстық команда — "Восток" та екінші раундтан аса алмады.
## Азия чемпиондары кубогы 1995/96
### 1 раунд
### 2 раунд
## Азия кубок иелері кубогы 1995/96
### 2 раунд
## Дереккөздер |
## Азия чемпиондар кубогы
### 1 раунд
### 2 раунд
## Азия кубок иелері кубогы
### 1 раунд
### 2 раунд
### 3 раунд
## Сілтемелер
* VII Asian Cup Winners' Cup 1996/97
## Азия чемпиондар кубогы
### 1 раунд
### 2 раунд
## Азия кубок иелері кубогы
### 1 раунд
### 2 раунд
### 3 раунд
## Сілтемелер
* VII Asian Cup Winners' Cup 1996/97 |
Бүйен-Ақсу ауданы — 1928-1930 жылдары болған Қазақ АКСР-дегі Алматы округінің әкімшілік бөлінісі. Орталығы — Ақсу ауылы.
Бүйен-Ақсу ауданы 1928 жылы Талдықорған уезінің Ақешкі, Ақсу және Биен Қоянды болыстарынан және Жетісу губерниясы Лепсі уезінің Қаракез Кенже болысынан Алматы округінің құрамында құрылды.
1930 жылы Бүйен-Ақсу ауданы жойылып, оның аумағы Ақсу, Лепсі және Талдықорған аудандары арасында бөлінді.
## Дереккөздер |
Өскемен ауданы — 1928-1963 жылдары болған Шығыс Қазақстан облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік.
## Тарихы
Орталығы Өскемен қаласында орналасқан Семей округінің Өскемен ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Семей губерниясының Өскемен уезі құрамындағы Колбин, Ленин, Жаңаөскемен, Предгорный, Пролетар, Кеңес, Тархан болыстарының бөліктерінен құрылды (3 қыркүйекте 1928 жылы БОАК қабылданды) . Ауылдық кеңестер - Аблакетка, Ленин, Никитин, Новобратский, Новотроицкий, Скалистый.
1930 жылы 17 желтоқсанда БОАК 1930 жылғы 23 шілдедегі шешімі негізінде Қазақ АКСР-індегі аймақтық бөлініс таратылды, Өскемен ауданы тікелей республикалық бағынысқа өтті.
1931 жылғы 11 қыркүйектегі Қазақ АКСР ОАК Төралқасының жарлығымен Риддер ауданынан - Глубоков және Черногор ауылдық кеңестері, Шемонаиха ауданынан - Беремов, Краснояр, Ленин және Таврия ауылдық кеңестері ауданға ауыстырылды. Новобратск және Скалистый ауылдық кеңестері ауданнан Ұлан ауданына бөлініп, Кондратьев, Миронов, Мякотин, Поперечен және Усть-Бұқтырма ауылдық кеңестері Зырян ауданына кірді .
1931 жылғы 11 қарашадағы Қазақ АКСР ОАК Төралқасының жарлығымен жергілікті аймақтарға бөлу жобасы бекітілді. Өскемен ауданында ауылдық кеңестер: Аблакетка, Белоусовка, Березовка, Бобров, Верх-Ульба, Глубоков, Горнульба, Горный, Донской, Заульба, Камен, Красноиртыш, Краснояр, Ново-Усть-Каменогорск, Прапорщиков, Украин, Чистопольск бекітілді .
1932 жылы 20 ақпанда аудан жаңадан құрылған Шығыс Қазақстан облысының құрамына енді.
Қазақ АКСР ОАК Төралқасының 1932 жылғы 11 сәуірдегі жарлығымен аудан құрамына келесі ауыл кеңестері қосылды: Александров, Бутаков, Быструхин, Малоубин, Орлов, Секисов және Черемшан. Аудан құрамына Донской және Камен ауылдық кеңестеріне кірмейді .
1934 жылғы 13 тамыздағы Қазақ АКСР ОАК жарлығымен Бутаков және Черемшан ауылдық кеңестері ауданнан Риддер қалалық кеңесіне берілді .
1934 жылғы 19 желтоқсандағы Қазақ АКСР ОАК жарлығымен Өскемен ауданы Киров болып өзгертілді .
Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1935 жылғы 24 ақпандағы қаулысымен Северный және Чистопол ауылдық кеңестері – Бұқтырма ауданына, Березов, Глубоковск, Красноярск, Пролетар және Таврия ауылдық кеңестері – Предгорный ауданына берілді. Аудан құрамына 13 ауылдық кеңестер кірді: Белоусовск, Бобровск, Быструхинск, Жоғарғы Үбі, Таулы Үбі, Заульбинск, Малоубинск, Жаңаөскемен, Прапорщиковск, Секисовский, Тарханский, Украин және Үшбұлақ .
1939 жылғы 16 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен аудан шағындалды: Украин және Үшбұлақ ауылдық кеңестері жаңадан құрылған Таврия ауданына, Куйбышев, Малоуба және Секисов ауылдық кеңестері жаңадан құрылған Жоғарғы Үбі ауданына берілді .
1940 жылы 9 мамырда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен аудан орталығы Заульбинка ауылынан Защита ауылына көшірілді .
1954 жылғы 13 тамызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Бутаков және Заульба ауылдық кеңестері таратылды .
1959 жылы 11 маусымда жойылған Жоғарғы Үбі ауданының Малоуба, Куйбышев және Секисов ауылдық кеңестері Киров ауданына қосылды .
1959 жылғы 12 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Өскемен қаласы қайтадан аудан орталығы болып бекітілді .
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1962 жылғы 29 мамырдағы жарлығымен таратылған Бұқтырма ауданының Северный ауылдық кеңесі аудан құрамына берілді .
1962 жылы 19 қарашадағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Басова зәйімкесі, Степной және Ушаново елді мекендері Өскемен қаласынан шығарылып, Киров ауданының жаңадан құрылған Ушанов ауылдық кеңесіне берілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1963 жылғы 2 қаңтардағы жарлығымен Киров ауданы таратылды. Оның аумағы келесідей бөлінді: Шемонаиха ауданына - Белокамен, Бобров, Горноульба, Киров, Куйбышев, Малоуба, Северный, Секисов, Тархан, Ушанов және Черемшан ауылдық кеңестері, Таврия ауданына - Жаңаөскемен ауылдық кеңесі, Глубокий өнеркәсіптік ауданына - Белоусовка және Пахотный ауылдары кірді .
## Сілтеме
* Өскемен ауданы. Әкімшілік-аумақтық өзгерістер
## Дереккөздер |
Калинин ауданы — 1935-1963 жылдары болған Қазақ КСР-нің (1936 жылға дейін — Қазақ АКСР) Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Ақмола (1961 жылдан — Целиноград) облыстарының әкімшілік бөлінісі. Орталығы — Журавлёвка ауылы.
## Тарихы
Калинин ауданы 1935 жылы 9 қаңтарда Қазақ АКСР Қарағанды облысының құрамында құрылды. 1936 жылы 29 шілдеде жаңадан құрылған Солтүстік Қазақстан облысына берілсе, 1939 жылы 14 қазанда Ақмола облысына берілді.
1945 жылы Қалқұтан елді мекеніне жұмысшы кенті мәртебесі берілді. Ярослав ауылдық кеңесі құрылды.
1951 жылғы мәліметтер бойынша ауданда 13 ауылдық кеңес (Акимов, Аксанов, Добровольский, Ерғали, Журавлёв, Камышин, Қызылжар, Ново-Брат, Жаңа Қалқұтан, Орджоникидзе, Ескі Қалқұтан, Урюпин, Ярослав) және 1 жұмысшы кенті (Қалқұтан) болды.
1954 жылы Ново-Брат ауылдық кеңесі Добровольский ауылдық кеңесіне қосылды. Акимов, Камышин, Ярослав, Ерғали, Қызылжар ауылдық кеңестері таратылды.
1956 жылы Красносельский астық кеңшарының орталығында Красносельский ауылдық кеңесі құрылды.
1957 жылы Ақбейіт елді мекеніне жұмысшы кенті мәртебесі берілді. Сталин ауданының Амангелді ауылдық кеңесі Калинин ауданына беріліп, Урюпин ауылдық кеңесіне қосылды. Атбасар ауданының Маринов ауылдық кеңесі Калинин ауданына беріліп, Красносельский ауылдық кеңесі Маринов ауылдық кеңесіне қосылды. Добровольский ауылдық кеңесі таратылып, Орджоникидзе ауылдық кеңесі Краснооктябрь ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1959 жылғы мәліметтер бойынша ауданда 7 ауылдық кеңес (Аксанов, Журавлёв, Краснооктябрь, Маринов, Жаңа Қалқұтан, Ескі Қалқұтан, Урюпин) және 2 жұмысшы кенті (Ақбейіт, Қалқұтан) болған.
1963 жылы 2 қаңтарда Калинин ауданы таратылды. Урюпин ауылдық кеңесі Алексеев ауданына, Қалқұтан кенті мен Журавлёв, Краснооктябрь, Маринов, Новобрат, Ескі Қалқұтан ауылдық кеңестері Астрахан ауданына, 10 қаңтарда Ақбейіт кенті Жолымбет өнеркәсіптік ауданына берілді.
## Халқы
1939 жылғы халық санағы бойынша Калинин ауданында 17 961 адам өмір сүрген, оның ішінде украиндар — 37,6 %, орыстар — 34,9 %, қазақтар — 21,6 %, поляктар — 3,4 %. 1959 жылғы халық санағы бойынша ауданда 28 996 адам өмір сүрген.
## Дереккөздер |
Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы (қыт. 中 中) — Қазақстан Республикасы мен Қытай арасындағы қазіргі мемлекеттік шекара, ол Қазақ КСР мен Қытай арасындағы шекарамен бірдей. Шекараның жалпы ұзындығы-1782,75 км.
## Географиясы
Қазақстан мен Қытай арасындағы шекаралар XIX ғасырдан басталады, сол кезде Ресей империясы Зайсан көлі аймағында өз бақылауын орнатты. Ресей империясы мен Цин империясы арасындағы шекаралар 1860 жылғы Бейжің трактатымен белгіленді, сонымен қатар тиісінше 1864 және 1881 жылдары Чугучак хаттамасымен және Іле өлкесі туралы шартпен толықтырылды.Кеңес заманында екі елдің билігі арасында КСРО мен Қытай арасындағы шекара сызықтарына қатысты даулар жалғасты. Бұл даулар мезгіл-мезгіл қарулы қақтығыстарға ұласты, олардың ішіндегі ең ірілерінің бірі 1969 жылдың тамызында Жаланашкөл көлінің жанжалы болды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан мен Қытай арасында 1994 жылғы 26 сәуірдегі Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісімге қол қойылды. Осы құжатқа сәйкес Жаланашкөл көлінің шығысындағы аумақ Қытай аумағы болып танылады.
Кейінірек елдер арасындағы шекараларға кішігірім өзгерістер енгізген басқа да маңызды емес құжаттар қабылданды.
Мемлекеттік шекара сызығының жалпы ұзындығы 1782,75 км құрайды, оның ішінде: құрлық шекарасы — 1215,86 км, су шекарасы — 566,89 км
## Тарихы
Шекараның бастауы 19 ғасырдың ортасынан басталады, сол кезде Ресей империясы Орталық Азияға таралып, Зайсан көлі аймағына бақылау орната алды. Қазіргі қытай-қазақ/қырғыз-тәжік шекарасынан онша ерекшеленбейтін Ресей империясы мен Цин империясы арасындағы шекараны белгілеу 1860 жылғы Бейжің конвенциясында көзделген; Конвенцияға сәйкес нақты шекара сызығы Тарбағатай келісімімен (1864) және Уасухайдан (1870) жасалған, Зайсан көлін Ресей жағында қалдырған. Ертіс бассейнінде Цин империясының әскери қатысуы дүнген көтерілісі кезінде (1862-77) тоқтады. Көтерілісті басып, Шыңжаңды жаулап алғаннан кейін Цзо Цзунтанг, Ресей империясы мен Цин империясының Іле өзенінің бассейніндегі шекарасы Санкт-Петербург келісімімен (1881) және бірқатар кейінгі хаттамалармен Ресейдің пайдасына сәл түзетілді. 1915 жылы Іле алқабы мен Жоңғар Алатауы ауданы арасындағы шекараны дәлірек анықтайтын келісімге қол қойылды. Шекараның ең оңтүстік бөлігі (яғни қазіргі Қытай–тәжік шекарасының шамамен оңтүстік жартысы) ішінара Ұлыбритания мен Ресейдің "Үлкен ойын" деп аталатын Орталық Азиядағы үстемдік үшін жалғасып жатқан бәсекелестігіне байланысты бөлінбей қалды; сайып келгенде, екі тарап Ауғанстан олардың арасындағы тәуелсіз буферлік мемлекет болып қала береді деп келісті Ауған Вахан дәлізі 1895 жылы құрылды. Қытай бұл келісімдерге қатысқан жоқ, сондықтан Қытай-Ресей шекарасының оңтүстік бөлігі белгісіз болып қалды.
Синьхай революциясы мен Қытайдағы азаматтық соғыстан, Қазан төңкерісінен және Ресейдегі азаматтық соғыстан кейін Қытай-Ресей шекарасы ҚХР-КСРО шекарасына айналды. Бірінші бесжылдықтан басталып, Қазақстанда ашаршылыққа алып келген Иосиф Сталиннің ұжымдастыру және отырықшы болу саясаты кезінде кеңестік Орталық Азиядан көшпенділердің көп бөлігі шекара арқылы Шыңжаңға қашып кетті. Алайда, қытай мен Кеңес өкіметі 1969 жылы тамызда Жаланашкөл көлінің шығысындағы шекара қақтығысына әкеліп соқтырған шекара сызығының қай жерде өтетіндігімен әрдайым келісе бермейтін.
Қазақстан тәуелсіз ел болғаннан кейін ол 1994 жылғы 26 сәуірде Алматыда қол қойылған және 1995 жылғы 15 маусымда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ратификациялаған Қытаймен шекара туралы шарт жасасты. Келісімге сәйкес, 1969 жылы КСРО мен Қытай дауласқан Жалаңашкөл көлінің шығысындағы таулы аймақтың тар жолағы Қытайдың бір бөлігі болып танылды.
Шекараның кейбір кішігірім бөліктерін дәлірек анықтау үшін 1997 жылдың 24 қыркүйегі мен 1998 жылдың 4 шілдесінде қосымша келісімдерге қол қойылды. Келесі бірнеше жыл ішінде шекара бірлескен комиссиялармен белгіленді. Комиссиялардың хаттамалары мен карталарына сәйкес екі елдің шекара сызығының ұзындығы 1782,75 км, оның ішінде 1215,86 км құрлық шекарасы және өзендер немесе көлдер бойымен (немесе арқылы) өтетін 566,89 км шекара сызығы. Комиссиялардың жұмысы 2002 жылы 10 мамырда Бейжіңде Хаттамаға қол қоюмен аяқталған бірнеше бірлескен хаттамалармен құжатталды. Бұл келісімдерді Тайваньдағы Қытай Республикасының Үкіметі мойындамайды.
2011 жылы Қорғас шекарасында Қытай-Қазақстан саудасын ынталандыру мақсатында трансшекаралық еркін сауда аймағы ашылды.
## Шекара өткелдері
* Майқапшағай (Қазақстан) – Джеминай (Қытай) (жол: M-38, S319)
* Бақты (Қазақстан) - Таченг (Қытай) (автожол:a-356,S221)
* Достық (Қазақстан) - Алашанькоу (Қытай) (автомобиль жолы: E014, G3018 / теміржол: Солтүстік Шыңжаң темір жолы)
* Қорғас (Қазақстан) - Қорғас (Қытай) (автомобиль жолы: E012, G30 / теміржол: Цзинхэ–Инин–Қорғас теміржолы)
* Көлжат (Қазақстан) - Дулата (Қытай) (автожол:a-352,S313)
## Шекаралас аймақтар
Қазақстанның Қытаймен шектесетін өңірлері:
* Абай облысы
* Алматы облысы
* Шығыс Қазақстан облысы
* Жетісу облысы
Қытайдың Қазақстанмен шекаралас аймағы:
* Шыңжаң - Ұйғыр автономиялық ауданы
## Дереккөздер |
Красногор ауданы — 1935-1957, 1973-1988 жылдары болған Қазақ КСР-нің (1936 жылға дейін — Қазақ АКСР) Алматы, Жамбыл облыстарының әкімшілік бірлігі. Орталығы — Отар кенті.
## Тарихы
Красногор ауданы 1935 жылы 9 қаңтарда Алматы облысының құрамында құрылды. 1939 жылы 14 қазанда жаңадан құрылған Жамбыл облысына берілді.
1941 жылы Отар елді мекеніне жұмысшы кенті мәртебесі берілді.
1951 жылдың 1 қаңтарына қарай аудан құрамына Отар жұмысшы кенті және 7 ауылдық кеңес кірді: Ақтерек, Бірік, Ворошилов, Жаманты, Красногор, Красно-Октябрь, Ұмтыл.
1954 жылы Жаманты ауылдық кеңесі Ақтерек ауылдық кеңесіне қосылды.
1956 жылы «Красногор» астық кеңшарының орталығында Аңырақай ауылдық кеңесі құрылды.
1957 жылы 26 қыркүйекте Красногор ауданы таратылып, Қордай ауданына қосылды.
1973 жылы Красногор ауданы екінші мәрте құрылды.
1988 жылы Красногор ауданы таратылып, Қордай ауданының құрамына қайтарылды.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 6 ауылдық, 3 кенттік кеңес пен 20 елді мекен болған:
## Халқы
## Дереккөздер |
Приишим ауданы — 1935-1963 жылдары болған Қазақ КСР-нің (1936 жылға дейін — Қазақ АКСР) Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарының әкімшілік бірлігі. Орталығы — Боголюбово ауылы.
## Тарихы
Приишим ауданы 1935 жылы 31 қаңтарда Қазақ КСР-нің (1936 жылға дейін — Қазақ АКСР) Қарағанды облысының құрамында құрылды. Орталығы Боголюбово ауылы болды.
1936 жылы 29 шілдеде Приишим ауданы жаңадан құрылған Солтүстік Қазақстан облысының құрамына енді.
1951 жылы ауданда 11 ауылдық кеңес болды: Боголюбов, Бостандық, Верхне-Чириков, Владимир, Вознесен, Калинов, Қызыләскер, Надеждин, Ново-Михайлов, Ново-Николь, Өрнек.
1954 жылы Вознесен ауылдық кеңесі Надеждин ауылдық кеңесіне, Бостандық ауылдық кеңесі Владимир ауылдық кеңесіне қосылды. Өрнек ауылдық кеңесі таратылды. Владимир ауылдық кеңесі Андреев ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1956 жылы Амангелді ауылдық кеңесі құрылды.
1957 жылы 30 шілдеде Андреев, Калинов ауылдық кеңестері таратылды. Верхне-Чириков ауылдық кеңесі Заречный ауылдық кеңесі болып өзгертілді. 1957 жылы 14 қыркүйекте Приишим ауданына таратылған Петропавл ауданының Бескөл ауылдық кеңесі қосылды.
1959 жылы ауданда 8 ауылдық кеңес болды: Амангелді, Бескөл, Боголюбов, Заречный, Қызыләскер, Надеждин, Ново-Михайлов, Ново-Николь.
1963 жылы 2 қаңтарда Приишим ауданы таратылды. Амангелді, Заречный, Ново-Никольск ауылдық кеңестері Ленин ауданына; Боголюбов, Қызыләскер, Ново-Михайлов ауылдық кеңестері Мамлют ауданына; Ақбас, Бескөл ауылдық кеңестері Совет ауданына берілді.
## Дереккөздер |
Амантоғай ауданы — 1977-1988, 1990-1997 жылдары болған Қазақ КСР-ндегі Торғай облысының әкімшілік бірлігі. Орталығы — Жалдама ауылы.
## Тарихы
Амантоғай ауданы 1977 жылы 15 ақпанда Торғай облысының құрамында Амангелді, Арқалық, Державин, Науырзым аудандарының бөліктерінен құрылды. Орталығы алғашында Амантоғай ауылында болып, кейін Жалдама ауылына көшірілді.
1988 жылы 2 маусымда Торғай облысы таратылып, аудан Қостанай облысының құрамына енді. 9 шілдеде Амантоғай ауданы да таратылып, жері көршілес аудандарға қосылды.
1990 жылы 17 тамызда Амантоғай ауданы Торғай облысымен қатар бұрынғы шекарасында қайта құрылып, құрамына Амангелді ауданының Амантоғай, Жалдама, Шақпақ ауылдық кеңестері, Арқалық ауданының Горняк, Мирный, Тасты ауылдық кеңестері, Державин ауданының Қарынсалды ауылдық кеңесі, Науырзым ауданының Бүйректал, Октябрь, Степняк ауылдық кеңестері енді.1997 жылы 22 сәуірде Торғай облысы екінші мәрте таратылып, аудан Қостанай облысының құрамына қайтарылды.
1997 жылы 17 маусымда Амантоғай ауданы таратылып, аумағы түгелдей Амангелді ауданына қосылды.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылы аудан құрамында 10 ауылдық кеңес пен 21 елді мекен болған:
## Халқы
## Дереккөздер |
Мандара (вандала/vandala) — Батыс Африкадағы халық. Олар Камерунның солтүстігінде және Нигерияның солтүстік-шығысында тұрады.Камерунда 660 мың адам, Нигерияда 320 мың адам, Чадта 10 мың адам тұрады.
## Тілі
Олар афроазиялық отбасының чад тобының мандара тілінде сөйлейді.
## Діні
Діні бойынша көпшілігі мұсылмандар, кейбіреулері дәстүрлі нанымдарды ұстанады.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері тау беткейлерінде қолмен атқарылатын егіншілік (тары, құмай, бұршақ, жержаңғақ, күріш, ямс), мал шаруашылығы (ірі және ұсақ мал). Қолөнерден – металдан көркем бұйымдар жасау (темір, қола, күміс), керамика, тоқымашылық дамыған.
## Өмір салты
Әлеуметтік бірліктің негізін ақсақал басқаратын үлкен отбасы қауымдастығы құрайды. Туыстық есеп патрилиндік, неке патрилокальды, полигиния дамыған.
Елді мекендері шоғырланып орналасқан. Тұрғын үйлері - тас немесе саз кірпіштен жасалған, биік конустық шатыры бар дөңгелек пішінді болып келеді.
Дәстүрлі киімдері денеге оранған шүберек, мереке күндері - ерлер үшін туника тәрізді көйлек және әйелдер үшін кең, түрлі-түсті көйлек.
Азық-түліктері негізінен өсімдік тектес тағамдар (бәліштер, жармалар, бұқтырылған тағамдар, бұрыш, сарымсақ, пияз қосылған ащы дәмдеуіштер) болып табылады.
## Дереккөздер |
## Азия чемпиондары кубогы 1997/98
### 1 раунд
## Азия кубок иелері кубогы 1997/98
### 1 раунд
### 2 раунд
## Сілтемелер
* VIII Asian Cup Winners' Cup 1997/98
## Азия чемпиондары кубогы 1997/98
### 1 раунд
## Азия кубок иелері кубогы 1997/98
### 1 раунд
### 2 раунд
## Сілтемелер
* VIII Asian Cup Winners' Cup 1997/98 |
## Азия чемпиондары кубогы 1998/99
### 1 раунд
## Азия чемпиондары кубогы 1998/99
### 1 раунд
## Дереккөздер
## Азия чемпиондары кубогы 1998/99
### 1 раунд
## Азия чемпиондары кубогы 1998/99
### 1 раунд
## Дереккөздер |
Ходжа Карим ФК (тәж. Худжа Каримов) — тәжікстандық футбол клубы, 1994 жылы құрылып, 2004 жылы таратылды.
## Тарихы
"Тәжікстан халық майданы" ұйымының командирі, 90-жылдарда Тәжікстан футбол федерациясын басқарған Ходжа Каримовтың ықпалымен де, базасы Хатлон облысы, Хуросон (бұрынғы Гозималик) ауданы, "Обикиик" (бұрынғы "Правда) селосында құрылған команда. 2000 жылдардың басында Ходжа Каримов қудалауға ұшырады да, клуб иесіз қалды.
2003 жылы Сафарбек Каримов деп атауы өзгертілді. 2004 жылы Тәжікстан чемпионатында бірнеше ойын өткізді де, жарыстан шығарылды.
## Жетістіктері
### Ұлттық
* Тәжікстан кубогының финалисі: 1998
## Сілтемелер
* Худжа Каримов и егі "подвиги" |
1999/2000 жылғы Азия кубоктық турнирлеріне жылдағыдай Қазақстаннан екі клуб қатысты. "Ертіс" қазақстандық командалар арасында бірінші болып Чемпиондар кубогының топтық кезеңіне жетті. Ал "Қайсар-Харрикейн" кубок иелері кубогының екінші іріктеу кезеңінен аса алмады.
## Азия чемпиондары кубогы 1999/2000
### 1 раунд
### 2 раунд
### Топтық турнир
Батыс аймақ
## Азия кубок иелері кубогы 1999-2000
### 1 раунд
### 2 раунд
## Дереккөздер |
1939 жылғы Бүкілодақтық халық санағы — бүкілодақтық халық санағы нәтижелері ақаулы деп танылған 1937 жылғы халық санағының орнына 1939 жылғы 17 қаңтарда жүргізілді (КСРО ХКК 1937 жылғы 25/IX қаулысы).
## Жүргізілуі
Тек нақты халықты есепке алған 1937 жылғы халық санағынан айырмашылығы, 1939 жылғы халық санағы тұрақты және нақты халықты есепке алды. 12-16 қаңтар аралығында есептегіштер алғаш рет өз аумақтарында алдын ала аралап жүрді. Сауалнама әдісімен санақ парақтарын толтыру 17 қаңтарда басталып, қалалық елді мекендерде 7 күнге (17 қаңтардан 23 қаңтарға дейін) және ауылдық жерде 10 күнге (17 қаңтардан 26 қаңтарға дейін) созылды.
Санақ бағдарламасы 16 тармақты қамтыды:
* отағасымен қарым-қатынасы
* уақытша немесе тұрақты тұру сипаты
* тұрақты тұрғылықты жері және болмаған уақыты (тек уақытша тұрғандарға ғана)
* санақ жүргізілетін жерде болмаған уақыты (тек уақытша болмағандарға ғана)
* жынысы
* жасы
* некедегі жағдайы
* ұлты
* ана тілі
* азаматтығы
* сауаттылығы
* оқу орнының атауы және оқу дәрежесі (тек оқығандар ғана)
* жоғарғы немесе орта мектепті бітіргендігі
* кәсібі немесе күнкөріс қаражатының басқа көзі
* жұмыс орны
* қоғамдық тобы
Санақ аяқталғаннан кейін 10 күн ішінде үздіксіз бақылау мақсатында аралады. Ресей және кеңестік халық санағының тарихында алғаш рет белгілі бір ғимаратта тұратын, бірақ санақ жүргізілген кезде болмаған адамдар үшін толтырылған бақылау парағы енгізілді. Бланкіде санақ парағының сұрақтары болды. Уақытша тұрып жатқан немесе кетейін деп тұрғандардың барлығына санақтан өткені жайлы анықтама берілді.
## Санақ нәтижелері
Халық санағы бойынша одақ халқының саны 170,6 млн адамды құрады, оның ішінде қала тұрғындары — 56,1 млн адамды (33%) құрады. Санақ материалдарын әзірлеу механикаландырылды және 15 ай ішінде үш арнайы машиналық санау бекетінде жүргізілді. Қысқаша нәтижелер 1939-1940 жылдары жарияланды. Соңғы нәтижелер 1947-1949 жылдары жеке көрсеткіштер бойынша шығарылды. Санақтың толық нәтижелері 1990 жылдардың басында жарияланды.
Санақ қорытындысын шығарған кезде халықты кем есептеуі мүмкін жағдайға байланысты түзетім енгізілді: осылайша, нақты есептелген азаматтардың санына тағы 3 миллион адам қосылды. Сарапшылардың көпшілігі кем есептелудегі түзетудің бұл мәнін тым жоғары деп санайды. Шындығында, И.В.Сталин де сол пікірді ұстанды, ол БК(б)П ОК Саяси бюросының мүшелеріне КСРО-ның бастапқы шекарасындағы (яғни бұрынғы поляк аумақтарын есепке алмағанда) 1939 жылдың аяғында нақты халық саны 169,5 млн адамды құрады деп санау керек екендігін хабарлады.
Санақ ұрандары: «Толықтырылған санақ парақшаларының әрқайсысы тамаша кеңес адамдарының өмірі туралы қысқа да жарқын оқиға болады», «Санаққа қатысу және санақ парағындағы барлық сұрақтарға дұрыс жауап беру - әрбір азаматтың борышы».
## Ұлттық құрамы
КСРО халқының ұлттық құрамы (1926, 1939 — алдын ала мәліметтер, 1959, 1970, 1979, 1989 ж. санақтары бойынша).
## Әкімшілік-аумақтық құрамы
## Сілтеме
* 1939 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. КСРО республикалары бойынша халықтың ұлттық құрамы — «Жоғарғы экономика мектебі» Ұлттық зерттеу университетінің Демография институты |
2023 жылғы Орта Азия ұлттары кубогының финалы 20 маусымда Ташкенттегі Ұлттық стадионда өтіп, Өзбекстан және Иран құрамалары кездесті. Иран футболшылары 1:0 есебімен жеңіске жетті де, турнирдің тұңғыш жеңімпазы атанды.
## Матч
### Детальдар
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* CAFA Nations Cup-2023: Иран победил Узбекистан и стал чемпионом турнира (обзор, фото) |
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2010/11
### 2 раунд
### 3 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2010/11
### 1 раунд
### 2 раунд
### Плей-офф
## Дереккөздер
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2010/11
### 2 раунд
### 3 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2010/11
### 1 раунд
### 2 раунд
### Плей-офф
## Дереккөздер |
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2016/17
### 2 раунд
### 3 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2016/17
### 1 раунд
### Плей-офф
### Топтық турнир
B тобы
## Дереккөздер
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2016/17
### 2 раунд
### 3 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2016/17
### 1 раунд
### Плей-офф
### Топтық турнир
B тобы
## Дереккөздер |
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2011/12
### 2 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2011/12
### 1 раунд
### 2 раунд
### 3 раунд
## Дереккөздер
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2011/12
### 2 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2011/12
### 1 раунд
### 2 раунд
### 3 раунд
## Дереккөздер |
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13
### 1 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2012/13
### 1 раунд
### 2 раунд
### 3 раунд
## Дереккөздер
## УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13
### 1 раунд
## УЕФА Еуропа лигасы 2012/13
### 1 раунд
### 2 раунд
### 3 раунд
## Дереккөздер |
Екібастұз ауданы — 1972-1997 жылдары болған Қазақ КСР-нің Павлодар облысының әкімшілік бірлігі. Орталығы — Екібастұз қаласы.
## Тарихы
Екібастұз ауданы 1972 жылы 10 наурыздағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен құрылды. Құрамына Краснокутск, Ермак және Баянауыл аудандарының бөліктері енді. Ауданның алғашқы басшысы Печняков Владимир Иванович болды.
Аудан аумағы 19 мың шаршы шақырымды және халқы 22 мың адамды құрады. Шаруашылықтың негізгі бағыты мал өсіру болды, оның ішінде жылқы, қой және ірі қара мал өсірілді. Егістік жерлер 100 мың гектарды қамтыды, онда бидай, арпа, тары өсірілді.
1997 жылы 7 мамырда Екібастұз ауданы таратылып, аумағы Екібастұз қаласының қарамағына өтті.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 10 ауылдық, 2 кенттік кеңес пен 32 елді мекен болған:
## Халқы
## Дереккөздер |
«„Аманат“ кәсіподақтар достастығы» кәсіподақтар достастығы» Республикалық кәсіподақтар ұйымы (орыс. Республиканское объединение Профсоюзов «Содружество Профсоюзов Казахстана „Аманат“»), қысқартылғанда «Аманат» кәсіподақтар ұйымы — қазақстандық кәсіподақтар ұйымы. 2022 жылғы президент сайлауында үміткер ұсынғаны үшін белгілі.
## Тарихы
### Құрылуы
Достастықтың төрағасы Андрей Пригорьдің сөзінше республикалық ұйым құру 2010 жылдан бері жоспарланып жүрген. Оның құрылуының мақсаты — бұрынғы кәсіподақтардың реформа қажет етуі, тиімсіз жұмыс істеуі. Келесі 4 жыл бойы олар ресми түрде тіркеле алмай, 2015 жылға қарай тіркелуге тырысуды мүлдем тоқтатқан еді. Пригорьдің ойынша 2016 жылға қарай "Аманаттың" тіркеле алғаны Харькова басшылығында болған Қазақстан Кәсіподақтар конфедерациясының ыдырауы, Еуропа одағы мен Қазақстан арасындағы кәсіподақ жайлы келісім мен Маңғыстау облысы мұнайшыларының наразылығы болды.
7 маусымда Алматыда Қазақстандық халықаралық адам құқықтары бюросының баспасөз орталығында баспасөз мәслихаты өтті. Оның барысында "Аманат" кәсіподақтар достастығы" Республикалық кәсіподақтар ұйымын құруды және ресми деңгейде тіркеуді мақсат қойылды. Оның мақсаты — жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы байланысын жақсарту. Ұйымның құрылған сәтіндегі төрағасы — астаналық Андрей Пригорь, төрағасының орынбасарлары — Мұхтар Үмбетов пен Берік Жағыпаров. 2019 жылғы жағдай бойынша "Аманат" кәсіподақтар достастығы елдегі үш республикалық кәсіподақтар ұйымдарының бірі болды.
2018 жылдың наурызында "Аманат" құрамына ҚРКФ құрамынан шығып кеткен біраз денсаулық сақтау жұмысшылары кірді. Оған себеп болған ҚРКФ-та кәсіподақ жайлы көп біле бермейтін шенеуніктердің бар болуы, федерация қаржысының бұрыс қолданылуы және т.б..
### 2022 жылғы президент сайлауы
2022 жылдың 28 қыркүйегінде орын алған "Аманат" кәсіподақтар одағының орталық атқарушы комитетінің жиналысы барысында 2022 жылғы кезектен тыс сайлауға қатысу үшін Мейрам Зекешұлы Қажыкенді Қазақстан Президенттігіне үміткер етіп ұсыну шешімі қабылданды.
Сайлау нәтижесінде Мейрам Қажыкен тек 200,907 дауыс жинап, жеңіске жете алмады.
## Саяси ұстанымы
### Реформа жасау ұсынысы
Достастық төрағасы Андрей Пригорьдің ойынша елдегі кәсіподақтар реформа қажет етеді: мысалы жұмыс беруші тұрғысынан алаяқтыққа жол бермеу үшін «жеке тұлғаның барлық қатынастары тек Еңбек кодексімен реттелуі тиіс». Достастық аутсорсингке қарсы шығады. Аутсорсинг дегеніміз, Пригорьдің айтуынша, компания жұмысшыларды басқа компанияға ауыстыра салып, еңбек құқықтарының немесе жұмыс орындарының сақталуына ешкімнің жауап бермеуі. Осы техниканы Атамекен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы қолданады деп санайды Пригорь.
## Сайлаудағы нәтижелері
### Президент сайлауы
## Дереккөздер |
Тежен атырабы (түрікм. Tejen etraby) — Түрікменстандағы Ахал уәлаятының атырабы.
## Тарихы
1925 жылы қаңтарда орталығы Тежен қаласы болған Түрікмен КСР-і Мерв округінің Тежен ауданы болып құрылды. 1926 жылы тамызда Мерв округі жойылып, Тежен ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1939 жылы 21 қарашада Тежен ауданы жаңадан құрылған Ашхабад облысына берілді. 1959 жылы 25 мамырда Ашхабад облысы таратылып, аудан Мары облысына берілді.
1963 жылы 10 қаңтарда Тежен ауданы Түрікмен КСР-нің тікелей бағыныстылығына берілді. 1970 жылы 14 желтоқсанда аудан Мары облысына, 1973 жылы 27 желтоқсанда Ашхабад облысына берілді.
1988 жылы 25 тамызда Ашхабад облысы қайтадан жойылып, аудан Түрікмен КСР-не тікелей бағынышты болды. 1992 жылы 14 желтоқсанда Тежен ауданы Тежен атырабы деп өзгертіліп, Ахал уәлаятының құрамына енді.
2016 жылдың 29 сәуірінде Түрікменстан Министрлер кабинеті Бабадайхан атырабын жойып, аумағын Тежен атырабына беру туралы шешім қабылдады.
Алайда 2018 жылдың 5 қаңтарында Түрікменстан парламентінің қаулысымен Бабадайхан атырабы қалпына келтірілді. Оған Тежен атырабынан Бабадайхан қаласы, Ақалтын, Ақуәкіл, Алты Гарлыев атындағы, Қарауәкіл, Захмет, Тәзел, Хасыл және Жарықкөкше ауылдық кеңестері (кеңесшіліктер), Көкті, Мамыр және Шілі ауылдары берілді.
Дәл осы қаулымен Түрікменстан Парламенті Ахал уәлаятының аумағында болған Алтынасыр атырабын жойып, құрамындағы Алтынасыр қаласын, Уаһарман, Құрбантұрлы, Дәулетті және Лұқман ауылдық кеңестерін, Ақалтын, Бидайлы және Малдаршылық ауылдарын Тежен атырабына қосты.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Шертпе күй шебері Ғабдылхақ Барлықов 1938 жылы ақпан айында Қытай Халық Респуликасының Шәуешек қаласында дүниеге келген. Әкесі Барлық домбыраны сұлу шертіп, ел ішіне кең тараған жыр-дастандарды, тарихи қиссаларды домбыра сүйемелімен толғайтын, елге танымал адам болған. Әкесінен қисса, жырларды домбырамен сүйемелдеу әуендерін қызыға үйреніп, домбыра аспабына құштарланып, онымен әуестенеді. Ғабдылхақтың анасы Оралқан Есенәліқызы қолынан үкілі домбырасы түспеген әнші және айтыскер ақын болыпты. Оралқан апайдың туған нағашысы Қаракерейдің тума руынан шыққан Сейіт-Сері. Өз тұсында «Ақын Сейіт» атанған, көп жылдар Әсет Найманбаевпен бірге жүріп ән шырқаған, өз жанынан ән шығарған елге танымал өнерпаз болған. Ол кішкентай жиені Оралқанның бойындағы өнер ұшқынын ерте аңғарып, оны бала жасынан өнерге баулиды. Оралқанның әкесі Есенәлі, оның інілері Сүлеймен, Көрпебай күйші-домбырашылар болған екен.Ардақты ана екі нәрестесі Ғабдылхақты да жастайынан халықтық өнердің кәусарынан сусындатып, баласының өнерге ынтызарын арттырады.Ғабдылхақтың домбырашы болуына игі ықпалын тигізіп, алғаш баулығандардың бірі Тоқтасын қарт. Тоқтасынның қалақтай домбырасынан төгілген күйлер Ғабдылхақтың балғын сезімін баурап алатын. Домбырашы қарт Тоқтасыннан домбыра шертуді игере бастаған Ғабдылхақ мектепте оқып жүргенде «Жорға аю», «Майдажал», «Беласар», «Телқоңыр» атты халық күйлерін орындайтын болады. 1956 жылы Шәуешек гимназиясын бітірген кезінде репертуары молайған ортанқол домбырашы болған. Халық композиторы Қайрақбайдың «Емен толқыны», «Қоңыр самал», күйші Жұмажанның «Ой терме» тағы басқа күйлерді игереді. Гимназияны үздік бітірген Ғабдылхақ Алтай аймағына жұмысқа жіберіліп, тіл-әдебиет пәнінің мұғалімі болып 1960 жылға дейін ұстаздық етіп, «Алтай» газетінің редакциясына ауысып, қоғам өміріне араласады. Халықтық өнерге талпынуына жол ашады. Қалалық мәдениет үйіндегі кештерге қатысуы Ғабдылхақтың өнерге деген құштарлық талғамын өсіріп, орындаушылық шеберлігін арттыра түседі. Балуанхақ, Мәмен, Тәстенбайдың Задасы қатарлы домбырашылармен араласып репертуарына «Көк дөнен», «Әкім батыр», «Шақабай-Шалап» сияқты күйлерді косады. Бір сапарында Қаба ауданында болғанда осы өңірге аты әйгілі, күйші Мүкейдің баласы Рахметолламан кезігіп, одан Мүкейдің «Қосбасар», «Акқабанның толқыны» т.б. бірнеше халық күйлерін үйренеді. Сонымен қатар Буыршын ауданында болып, көнекөз домбырашы карттар Әділхая, Ерғазы атты кісілерден халық композиторлары Бейсенбінің «Кеңес», «Таңсаңшы», Қайрақбайдың «Мергеннің мұңы», «Шеруші құлан», «Өрелі кер» күйлерін үйреніп, олардың аңыздарын біледі.1962 жылдың сәуір айында өз атамекені, қазақ жеріне Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей облысы) Үржар ауданы, Тасбұлақ елді мекеніне қоныстанады. Осы жерде Мақаншы ауданының мәдениет үйіне жұмысқа орналасып, көркемөнерпаздар үйірмесін басқарады, оған қосымша мектепте ән-күй сабағын жүргізіп мұғалім болады.1972 жылдың күзінде Құрманғазы атындағы қазақтың Мемлекеттік академиясының халық аспаптар оркестріне Ғабдылхақтың орындау шеберлігі назарға алынып, оркестр кұрамына домбырашы болып қабылданады. 1978 жылы қазақ радиосының музыкалық қорына бірнеше күйлер жаздырады. 1986 жылы Бейсенбі, Қайрақбай, Мүкей күйлерін күйтабаққа түсіріп, жарыққа шығарады.Қазақтың дарынды композиторы, дирижер, халық әртісі Нұрғиса Тілендиевтың жетекшілігімен Мемелекеттік фольклорлық-этнографиялық «Отырар сазы» оркестрі құрылғаннан кейін Ғабдылқақ оркестр құрамына алынады. Ғабдылқақ күй өнерінде өзіндік орны бар бірегей күйші.
## Дереккөздер
1. Күй. Қазақ халқының атақты күйшілері кітабы, АЛМАТЫКІТАП 2010ж.
2. http://kitaphana.kz/ |
Полторацк округі — 1924 жылдың желтоқсанынан 1926 жылдың тамызына дейін болған Түрікмен КСР-нің әкімшілік бөлініс бірлігі. Әкімшілік орталығы — Полторацк қаласы.
1924 жылы Красноводск және Полторацк уездерін біріктіру арқылы құрылды.
Бастапқыда: Красноводск және Полторацк деген 2 уезге бөлінді.
1925 жылы қаңтарда уездердің орнына 5 аудан: Гинцбург, Қазаншық, Қызыларбат, Красноводск, Полторацк құрылды. 1925 жылы мамырда Атрек ауданы құрылды.
1926 жылы қаңтарда Қарақала және Бәһерден аудандары құрылды. Полторацк ауданы Безмейін болып өзгертілді.
1926 жылы тамызда округ таратылып, оның аудандары Түрікмен КСР-нің тікелей бағыныстылығына берілді.
1926 жылғы халық санағы бойынша 264,4 мың адам болды. Соның ішінде түрікмендер — 73,2%; орыстар — 15,8%; армяндар — 3,1%; парсылар — 1,6%; украиндар — 1,2%; әзербайжандар — 1,1%.
## Әдебиет
* Кулиев О. Түрікменстанның әкімшілік-аумақтық құрылымы: (XIX ғ. басы - 1980 ж.) — Ашхабад: Ылым, 1980. — 319 б. |
«Ақсақ құлан» — Қазақфильм студиясында шығарылған екінші мультфильм.
Режиссёр мен сценарийші — Әмен Әбжанұлы Қайдаров.
Ізашар туынды сияқты бұл мультфильм де фольклорға негізделген, нақтысын айтқанда «Ақсақ құлан мен Жошы хан» аңызы желісімен түсірілді.
## Желісі
Дала аңызы бойынша, Шыңғыс ханның үлкен баласы Жошы хан құландарды аулау кезінде мерт болған. Суық хабарды ұлы ханға айтуға ешкімнің де батылы жетпеді. Қаралы хабаршыны қатал өлім жазасы күтіп тұрды. Сонда бір күйші болған жайтты домбыра әуенімен жеткізеді. Бәрін ұққан Шыңғыс хан домбыраның ішіне қорғасын құюды бұйырады. Бірақ домбыра сынбай, бәрімізге белгілі түрге келеді.
## Марапаттары
* 1969 жылы Орта Азия республикалары және Қазақстан киноматографистерінің көрме–сайысында ең таңдаулы мультипликациялық фильм ретінде марапатталды.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Ақсақ құлан күйі
## Сілтемелер
* Мультфильм YouTube сайтында |
Көроғлы атырабы (түрікм. Görogly etraby) — Түрікменстанның Дашоғыз уәлаятындағы атырап.
Әкімшілік орталығы — Көроғлы қаласы.
## Тарихы
1925 жылы қаңтарда Тахта аудандық шуросының негізінде Түрікмен КСР Ташауыз округінің Тахта ауданы болып құрылды. 1930 жылы шілдеде Ташауыз округі таратылып, Тахта ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1932 жылы ақпанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз округіне берілді. 1939 жылы қарашада Ташауыз округі таратылып, Тахта ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына берілді.
1963 жылы қаңтарда Ташауыз облысы таратылып, Тахта ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды. 1970 жылы желтоқсанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз облысына берілді.
1992 жылы Тахта ауданы Тақта атырабы болып өзгертіліп, Дашоғыз уәлаятының құрамына кірді, содан кейін Көроғлы атырабы атауын алды.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба |
Көнеүргеніш атырабы (түрікм. Köneürgenç etraby) — Түрікменстанның Дашоғыз уәлаятындағы атырап.
Әкімшілік орталығы — Көнеүргеніш қаласы.
## Тарихы
1925 жылы қаңтарда Көнеүргеніш аудандық шуросының негізінде Түрікмен КСР Ташауыз округінің Көнеүргеніш ауданы болып құрылды. 1930 жылы шілдеде Ташауыз округі таратылып, Көнеүргеніш ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1932 жылы ақпанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз округіне берілді. 1939 жылы қарашада Ташауыз округі таратылып, Көнеүргеніш ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына берілді.
1963 жылы қаңтарда Ташауыз облысы таратылып, Көнеүргеніш ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды. 1970 жылы желтоқсанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз облысына берілді.
1992 жылы Көнеүргеніш ауданы Көнеүргеніш атырабы болып өзгертіліп, Дашоғыз уәлаятының құрамына кірді.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба |
Мерв округі — Түрікмен КСР-нің 1924 жылдың желтоқсанынан 1926 жылдың тамызына дейін болған әкімшілік бөлініс бірлігі. Әкімшілік орталығы — Мерв қаласы.
Округ 1924 жылы Мерв және Тежен уездерін біріктіру арқылы құрылған.
Бастапқыда: Мерв және Теджен деген 2 уезге бөлінді.
1925 жылы қаңтарда уездердің орнына 5 аудан: Байрамәлі, Мерв, Пенде, Серахс, Тежен құрылды. Көп ұзамай Пенде ауданы Тақтабазар ауданы болып өзгертілді. 1926 жылы қаңтарда Жолөтен ауданы құрылды.
1926 жылы тамызда округ таратылып, оның аудандары Түрікмен КСР-нің тікелей бағыныстылығына берілді.
1926 жылғы халық санағы бойынша 265,4 мың адам болды. Соның ішінде түрікмендер – 79,9%; орыстар – 7,5%; белудждер - 3,8%; армяндар – 1,8%; ауғандықтар – 1,5%.
## Әдебиет
* Кулиев О. Түрікменстанның әкімшілік-аумақтық құрылымы: (XIX ғ. басы - 1980 ж.) — Ашхабад: Ылым, 1980. — 319 б. |
Поликарп Куш (ағылш. Polykarp Kusch; 26 қаңтар 1911, Бланкенбург, Германия империясы — 20 наурыз 1993, Даллас, АҚШ) — американдық физик, 1955 жылғы физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты. Жүлденің жартысын «электронның магниттік моментін дәл анықтағаны үшін» алды. Сыйлықтың екінші жартысын Уиллис Юджин Ламб алды.
АҚШ Ұлттық ғылым академиясының мүшесі (1956) .
## Өмірбаяны
Куштың отбасы 1912 жылы АҚШ-қа қоныс аударды. 1936 жылы Куш Иллинойс университетінде молекулалардың оптикалық спектроскопиясы саласындағы тақырып бойынша кандидаттық диссертациясын қорғады. 1937 жылы сол университетте ғылыми еңбек жолын бастады.
Ол бөлшектердің магниттік моментін өте дәл анықтай алатын магниттік резонанс әдістерімен жұмыс істеді. Натрий, галлий және индий атомдарындағы электронның магниттік моментін анықтауға арналған кейінгі тәжірибелер теориялық болжанған мәннен ауытқуды көрсетті. Мұның түсіндірмесі, кейінірек тағы бір рет расталды, магниттік моменттегі айырмашылық кванттық механиканы қайта қарауға әкелді.
Куш 1955 жылы физика бойынша Нобель сыйлығын алды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Храмов Ю. А. Каш Поликарп (Kusch Polykarp) // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — 2-ші бас., өңд. және тол. — М. : Наука, 1983. — Б. 128. — 400 б. — 200 000 дана.
* КУШ (Kusch), Поликарп // «Наука и техника» электронды кітапханасының сайтындағы өмірбаяны
* Нобель комитетінің сайтынан ақпарат (ағыл.) |
Мары облысы — Түрікмен КСР аумағында 1939-1963 және 1970-1992 жылдары болған әкімшілік бірлік. 1992 жылы облыс аумағында Мары уәлаяты құрылды.
Жер аумағы — 86,8 мың км². Халқы — 771 мың адам (1987 ж.), оның ішінде қала тұрғындары – 31%. Әкімшілік жағынан 10 ауданнан тұрды, оған 4 қала, 16 кент кірді (1987).
Әкімшілік орталығы – Мары қаласы.
Тұран ойпатының оңтүстік-шығысында, Қарақұмның шегінде орналасқан.
## Әкімшілік бөлінісі
Облыс КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1939 жылғы 21 қарашадағы Жарлығымен құрылды.
1939 жылы Мары облысы 9 ауданға: Байрамалы, Уәкілбазар, Йолөтен, Куйбышев, Мары, Сақаршаға, Сталин, Тақтабазар және Түрікменқала бөлінді.
1955 жылы Куйбышев ауданы, екі жылдан кейін Уәкілбазар ауданы таратылды. 1959 жылы жойылған Ашхабад облысынан Киров, Серахс және Тежен аудандары Мары облысына ауыстырылды. 1961 жылы Сталин ауданы Мұрғаб ауданы болып өзгертілді.
1963 жылы 10 қаңтарда облыс таратылды. Сонымен бірге Киров, Сақаршаға, Серахс және Түрікменқала аудандары таратылды. Қалған аудандар республикалық бағыныстылыққа өтті.
1970 жылы 14 желтоқсанда облыс қалпына келтірілгенде Байрамәлі, Йолөтен, Каахка, Мары, Мұрғаб, Сақаршаға, Серахс, Тақтабазар, Тежен және Түрікменқала аудандарына бөлінді. 1973 жылы Каахка, Серахс және Тежен аудандары Ашхабад облысына берілді. 1975 жылы Уәкілбазар ауданы, 1977 жылы Құшқы, 1978 жылы Қарақұм аудандары құрылды. 1988 жылы Парахат ауданы құрылып, Байрамәлі және Құшқы аудандары таратылды.
## Табиғаты
Климаты күрт құбылмалы. Негізгі өзені – Мұрғап. Су қоймалары желісі. Облыс аумағында Бадхыз қорығы бар.
## Тұрғындары
1939 жылы облыста 290,3 мың адам тұрды. Соның ішінде түрікмендер – 69,1%; орыстар – 17,1%; қазақтар – 2,7%; белудждер – 1,7%; украиндар – 1,6%; татарлар – 1,6%; армяндар – 1,4%. 1987 жылға қарай халық саны 771 мың адамға дейін өсті.
## Экономикасы
* Табиғи газ өндірілді (кен орындары: Шатлық, Советабат, Дәулетабат және т.б.), газ құбырлары салынды: Майское — Ашхабад — Безмейін, Шатлық — Хиуа және т.б.
* Мары СЭС
* Азот тыңайтқыштарын өндіру, машина жасау және металл өңдеу. Жеңіл өнеркәсіп (мақта тазалау, мақта, тігін, былғары өнеркәсібі, жүнді бастапқы өңдеуі, кілем тоқу), тамақ өнеркәсібі (оның ішінде ет-сүт, май айыру және май шығару) және басқа да салалар дамыған.
* Негізгі өнеркәсіп орталықтары: Мары, Байрамалы, Йолөтен.
* Суармалы егіншілік (Қарақұм каналы). Ірі мақта егетін аудан. Сондай-ақ бидай, арпа, жүгері, сондай-ақ көкөніс-бақша және мал азығы дақылдарын өсіреді. Жеміс шаруашылығы. Жүзім шаруашылығы. Мал шаруашылығында қаракөл шаруашылығы басым. Жібек шаруашылығы.
* Шипажай — Байрамалы.
## Дереккөздер |
Ақтепе атырабы (түрікм. Akdepe etraby) — Түрікменстанның Дашоғыз уәлаятындағы атырап.
Әкімшілік орталығы — Ақтепе қаласы.
## Тарихы
1937 жылы мамырда орталығы Ақтепе ауылында болған Түрікмен КСР Ташауыз округінің Ленин ауданы болып құрылды. 1939 жылы қарашада Ташауыз округі таратылып, Ленин ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына қосылды.
1963 жылы қаңтарда Ташауыз облысы таратылып, Ленин ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды. 1970 жылы желтоқсанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз облысына берілді. 1992 жылы Ленин ауданы Ақтепе атырабы болып өзгертіліп, Дашоғыз уәлаятының құрамына енді.
2022 жылдың 9 қарашасында Ақтепе атырабына Құрбансұлтан әже атындағы атырап берілді.
## Белгілі тумалары
* Нұрмұхаммед Андалып — XVIII ғасырдағы түрікмен поэзиясының классигі.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Болдымсаз атырабы (түрікм. Boldumsaz etraby) — Түрікменстанның Дашоғыз уәлаятындағы атырап.
## Тарихы
1925 жылы қаңтарда Түрікмен КСР Ташауыз округінің Порсы ауданы болып Порсы аудандық шуросының негізінде құрылды.
1930 жылы шілдеде Ташауыз округі таратылып, Порсы ауданы Түрікмен КСР-не тікелей бағынышты болды.
1932 жылы ақпанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз округіне берілді.
1935 жылы қарашада Порсы ауданы Калинин ауданы болып өзгертілді.
1939 жылы қарашада Ташауыз округі таратылып, Калинин ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына берілді.
1963 жылы қаңтарда Ташауыз облысы таратылып, Калинин ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1970 жылы желтоқсанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз облысына берілді.
1992 жылы Калинин ауданы Дашогуз уәлаятының құрамына еніп, Болдымсаз атырабы деп өзгертілді.
2022 жылдың 9 қарашасында Болдымсаз атырабына Құбадақ атырабы қосылды.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Мбете (амбамба, умбете) — Габон мен Конго Республикасының шекаралас аймақтарындағы банту тобының халқы.Жалпы саны 275 мың адам. Габонда – 175 мың, Конгода 100 мың адам.
## Тілі
Тілі - мбете тілі.
## Діні
Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі наным-сенімдер, бір бөлігі католиктер.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері – тропикалық қолмен атқарылатын егіншілік (маниок, ямс, тәтті картоп, жержаңғақ, бұршақ дақылдары, май пальмасы, банан), терушілік, ерлер ағаш кесуде, какао, кола, кофе плантацияларында жұмыс істейді. Қолөнер – керамика, кілемше тоқу, ағаштан ою, ағаштан ғұрыптық маскалар, антропоморфтық фигуралар, музыкалық аспаптар жасау.
## Өмір салты
Негізгі әлеуметтік бірлік - үлкен отбасылық қауымдастық болып табылады.
Елді мекендері ықшам, өзен, жол бойында орналасқан. Тұрғын үйлер төртбұрышты, қабырғалары қаңқалы, шыбықтармен өрілген, төбелері биік, рафия пальма жапырақтарынан жасалған.
Негізгі тағамдары - маниок, ямс, пальма майы мен ащы дәмдеуіштер қосылған банан тағамдары.
## Дереккөздер |
Шабат атырабы (түрікм. Şabat etraby) — Түрікменстанның Дашоғыз уәлаятындағы атырап.
Әкімшілік орталығы — Шабат қаласы.
## Тарихы
1924 жылдың 27 қазанына дейін Хорезм Халық Социалистік Республикасы (ХХСР) Түрікмен облысындағы 5 аудандық шуроның бірі болды.
1930 жылы шілдеде Ташауыз округі таратылып, Ташауыз ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды. 1932 жылы ақпанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз округіне берілді.
1939 жылы қарашада Ташауыз округі жойылып, Ташауыз ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына берілді. 1957 жылы 3 қаңтарда аудан орталығы Ташауыз қаласынан Андреевск кентіне көшірілді. 1963 жылы қаңтарда Ташауыз облысы жойылып, Ташауыз ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1970 жылы желтоқсанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз облысына берілді. 1992 жылы Ташауыз ауданы С.А.Ниязов атындағы атырап (Сапармұрат Ниязовтың құрметіне) деп өзгертіліп, Дашоғыз уәлаятының құрамына енді.
2022 жылдың 9 қарашасында С.А.Ниязов атындағы атырап Шабат атырабы болып өзгертілді.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Украина Жоғарғы Кеңесі (укр. Верховна Рада України; кейде қазақша Жоғарғы Рада) — Украинаның бірпалаталы парламенті. Верховна Рада 450 депутаттан тұрады, оларды төрағасы (спикер) басқарады. 2019 жылдың 21 шілдесінде сайланған депутаттар 29 тамызында ұлықталды.
Жоғарғы Рада — елдегі жалғыз заң шығару органы. Оның құқығы және статусы Украина Конституциясында бекітілген. Парламент мүшелері Украина Халық депутаттары деп аталады және 5 жылға сайланады. Верховна Рададағы ең ірі партия — негізін Володимир Зеленський салған Халықтың қызметшісі партиясы.
Заң шығарумен қатар Верховна Рада Украинаның үкіметін, Министрлер Кабинетінің мүшелерін тағайындайды және олардың қызметі үшін жауап береді. Раданың 2021 жылдан бері төрағасы — Руслан Стефанчук.
## Құқығы және міндеті
Верховна Рада — Украинадағы жалғыз заң шығарушы орган. Парламент ішкі және сыртқы саясаттың принциптерін анықтайды, Украина Конституциясына түзетулер енгізеді, заңдарды қабылдайды, мемлекеттік бюджетті бекітеді, Украина президенті сайлауларын жариялайды, президентке импичмент жариялайды, соғыс және бейбітшілік жариялайды, Украина премьер-министрін тағайындайды, белгілі бір лауазымды тұлғаларды тағайындайды немесе бекітеді, Украина Конституциялық сотының үштен бірін тағайындайды, халықаралық шарттарды ратификациялайды және денонсациялайды, сондай-ақ кейбір бақылау функцияларын жүзеге асырады.
Парламент жылына 200-ге жуық заң жобасын қабылдайды. Парламентте күніне орта есеппен бес-алты заң жобасы тіркеледі.
2017 жылға дейін парламент судьяларды қызметке тағайындап, қызметінен босатып, судьяларды ұстауға немесе қамауға алуға рұқсат берген еді (бұл өкілеттіктер Жоғарғы Әділет Кеңесіне берілді).
## Құрамы
Верховна Рада — құрамында 450 депутаты бар бірпалаталы парламент, олар тең және тікелей жалпыға бірдей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады.
### Партиялар, фракциялар және депутат топтары
Парламенттің барлық мүшелері парламенттік фракциялар мен топтарға топтастырылған. Белгілі бір партиялық тізім бойынша сайланған парламент мүшелері сол партияның мүшесі болуы міндетті емес. 5 пайыздық сайлау шегінен жоғары дауыс жинаған партиялар фракциялар құрады. Ресми парламенттік фракцияларды құру Верховна Раданың ережелерімен реттеледі.
Парламенттік фракцияны тек 15 және одан да көп депутат құра алады, және де депутат бірден бірнеше фракцияның мүшесі бола алмайды. Төраға мен оның екі орынбасары фракция басшысы бола алмайды.
### Халық депутаттарының анты
Қызметін бастар алдында Верховна Раданың әр депутаты ант беруге міндетті:
## Төрағасы
Жоғарғы Рада депутаттары өз қатарынан Төрағаны (спикер; укр. Голова Верховної Ради), Төрағаның бірінші орынбасарын және Төрағаның екінші орынбасарын сайлайды.
Төраға парламент жиналыстарына төрағалық етеді, заң жобаларына қол қояды және оларды Президентке қабылдағаны үшін жібереді, парламенттік актілерге (заң жобаларынан басқа) қол қояды және қабылдайды, аппарат жұмысын ұйымдастырады. Төрағаға парламенттің кезектен тыс сессияларын шақыруға, Верховна Раданың үштен екісі дауыс бергенде ветоның күшін жоюға, Президент вето қойған заң жобаларын қабылдауға және Ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс кеңесінің отырыстарына қатысуға өкілетті.
Украина президенті лауазымы бос болған жағдайда Рада төрағасы шектеулі өкілеттігі бар мемлекет басшысының міндетін атқарушысы болады. Президенттің міндеттерін атқаруындағы Төраға парламентті тарата алады, негізгі лауазымдарға кандидаттарды тағайындай алады, әскери атақтар немесе мемлекеттік ордендер бере алады және кешірім жасауға құқылы.
## Ғимараты
Верховна Раданың штаб-пәтері сталинистік неоклассикалық стилі бар Верховна Рада ғимаратында (бұрынғы Украина Жоғарғы Кеңесінің үйі) орналасқан. Оның мекенжайы — Печерськ ауданы, Михаил Грушевский көшесі, 5-үй, Киев.
## Соңғы сайлауы
## Қосымша ақпарат
## Дереккөздер |
Рухубелент атырабы (түрікм. Ruhubelent etraby) — Түрікменстанның Дашоғыз уәлаятындағы атырап.
Атыраптың орталығы – Рухубелент ауылы 2008 жылдың 17 қазанында құрылды. 2007 жылдың сәуір айында Шәсенем тың алқабында құрылған.
Рухубелент ауданында «Шабат» ашық акционерлік қоғамы тауарлы-сүт фермасын жүргізеді.
## Көлік
Аудан арқылы Ашхабад пен Дашоғызды байланыстыратын Қарақұм теміржолы өтеді. Сондай-ақ осында Ашхабад-Дашоғыз автокөлік күрежолы бар.
## Дереккөздер |
Құбадақ атырабы (түрікм. Gubadag etraby) — Түрікменстандағы Дашоғыз уәлаятының бұрын болған атырабы.
## Тарихы
1938 жылы желтоқсанда орталығы Телман атындағы ауылда болған Түрікмен КСР Ташауыз округінің Телман ауданы болып құрылды.
1939 жылы қарашада Ташауыз округі таратылып, Телман ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына берілді.
1963 жылы қаңтарда Телман ауданы таратылды.
1975 жылы қарашада Телман ауданы Ташауыз облысының құрамында қалпына келтірілді.
1988 жылы тамызда Телман ауданы қайтадан таратылды.
1992 жылы Телман ауданы Дашоғыз уәлаятының құрамына еніп, Құбадақ атырабы болып өзгертілді.
2022 жылдың 9 қарашасында Құбадақ атырабы жойылып, оның аумағы Болдымсаз атырабына берілді.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Дарғаната атырабы (түрікм. Darganata etraby) — Түрікменстанның Лебап уәлаятындағы атырап. Әкімшілік орталығы — Дарғаната қаласы.
## Тарихы
1925 жылы ақпанда Түрікмен КСР Ленин округіне қарасты Дарғаната ауданы болып құрылды. 1927 жылы мамырда Ленин округі Шаржүй болып өзгертілді. 1930 жылы қыркүйекте Шаржүй округі таратылып, Дарғаната ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1939 жылы қарашада Дарғаната ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына берілді. 1944 жылы наурызда Дарғаната ауданы Шаржау облысына берілді. Ауданды 1939-1945 жылдар аралығында Шасейіт Әмин басқарды
1963 жылдың қаңтарында Дарғаната ауданы таратылды, бірақ 1965 жылдың желтоқсанында Түрікмен КСР-нің тікелей бағынуымен қалпына келтірілді. 1970 жылы желтоқсанда аудан қайтадан қалпына келтірілген Шаржау облысының құрамына енді.
1992 жылы Дарғаната ауданы Лебап уәлаятының құрамына еніп, бастапқыда Дарғаната атырабы, 2003 жылы 14 мамырда Бірата атырабы деп аталды. 2017 жылдың 25 қарашасында Бірата атырабы қайтадан Дарғаната болып өзгертілді.
2006 жылдан бастап Бірата ауданының басшысы қызметін бір кездері ауыл шаруашылығы өнеркәсібі министрінің орынбасары болған Жұмабаев Жұмамұрат Дәуренұлы атқарды.
## Дереккөздер |
Ташауыз округі — Түрікмен КСР-нің 1924 жылдың желтоқсанынан 1930 жылдың шілдесіне дейін және 1932 жылдың ақпанынан 1939 жылдың қарашасына дейін болған әкімшілік бөлінісінің бірлігі. Әкімшілік орталығы – Ташауыз қаласы.
## 1924—1930 жылдардағы округ
1924 жылы Хорезм ХСР Түрікмен АО аумағында құрылған.
Бастапқыда 5 аудандық шуроға бөлінді: Ілиялы, Көнеүргеніш, Порсы, Тахта, Ташауыз.
1925 жылы қаңтарда аудандық шуро аудандар болып өзгертілді:
* Ілиялы ауданы
* Көнеүргеніш ауданы
* Порсы ауданы
* Тахта ауданы
* Ташауыз ауданы
Аудан КСРО-ның көптеген округтары сияқты 1930 жылы шілдеде таратылды. Аудандар Түрікмен КСР-нің тікелей бағыныстылығына берілді.
1926 жылғы халық санағы бойынша халық саны 125,4 мың адам болды. Соның ішінде түрікмендер – 62,1%; өзбектер – 34,0%; қазақтар – 1,2%; қарақалпақтар – 1,2%.
## 1932—1939 жылдардағы округ
Округ республиканың шалғай аудандарын басқаруға ыңғайлы болу үшін 1932 жылы ақпанда қайтадан құрылды.
Оның құрамына 5 аудан: Ілиялы, Көнеүргеніш, Порсы, Тахта, Ташауз кірді. 1935 жылы Порсы ауданы Калинин болып өзгертілді. 1937 жылы Ленин ауданы, 1938 жылы Андреев және Телман аудандары құрылды.
1939 жылы қарашада Түрікмен КСР-де облыстық бөлінудің енгізілуіне байланысты жойылды.
## Әдебиет
* Кулиев О. Түрікменстанның әкімшілік-аумақтық құрылымы: (XIX ғ. басы - 1980 ж.) — Ашхабад: Ылым, 1980. — 319 б. |
Алтынасыр атырабы (түрікм. Altyn asyr etraby) — Түрікменстандағы Ахал уәлаятының бұрын болған атырабы.
## Тарихы
Алтынасыр атырабы 2000 жылы Тежен, Кака және Сарахс атыраптарының бөліктерінен құрылды.
2018 жылдың 5 қаңтарында Түрікменстан Парламенті атырапты жойып, оның аумағын Кака атырабына (Мән және Шәж кеңесшіліктері), Сарахс атырабына (Балықшылық кеңесшілігі), Тежен атырабына (Алтынасыр қаласы, Уаһарман, Құрбантұрлы, Дәулетті және Лұқман кеңесшілігі, Ақалтын, Бидайлы және Малдаршылық ауылдары) берді.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Дәнеу атырабы (түрікм. Dänew etraby) — Түрікменстанның Лебап уәлаятындағы атырап. Әкімшілік орталығы — Дәнеу қаласы.
## Тарихы
1925 жылы қаңтарда Түрікмен КСР Ленин округінің Дейнау ауданы болып құрылды. 1927 жылы мамырда Ленин округі Шаржүй болып өзгертілді.
1930 жылы қыркүйекте Шаржүй округі таратылып, Дейнау ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды. 1939 жылы қарашада Дейнау ауданы жаңадан құрылған Шаржоу облысына берілді.
1963 жылы қаңтарда Шаржоу облысы таратылып, Дейнау облысы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды. 1970 жылы желтоқсанда аудан қайтадан қалпына келтірілген Шаржоу облысының құрамына енді.
1992 жылы Дейнау ауданы Лебап уәлаятының құрамына еніп, бастапқыда Дәнеу атырабы, 2001 жылы 18 ақпанда Қалқыныш атырабы деп аталды.
2017 жылдың 25 қарашасында Қалқыныш атырабының атауы қайтадан Дәнеу болып өзгертіліп, оның құрамына Түрікменстан Парламенті таратқан Қарашсыздық атырабының аумағы қосылды.
## Әдебиет
* Кулиев О. Түрікменстанның әкімшілік-аумақтық құрылымы: (XIX ғ. басы - 1980 ж.) — Ашхабад: Ылым, 1980. — 319 б.
## Дереккөздер |
Андреев ауданы — Түрікмен КСР-нің 1938 жылдың желтоқсанынан 1955 жылдың желтоқсанына дейін болған әкімшілік бөлініс бірлігі.
## Тарихы
Андреев ауданы 1938 жылы желтоқсанда Ташауыз округінің құрамында құрылды.
1939 жылы қарашада Түрікмен КСР-де облыстық бөлінудің енгізілуіне байланысты Андреев ауданы Ташауыз облысының құрамына енді.
1949 жылы аудан: І Алтмыш, ІІ Алтмыш, Майлыжеңгел, І Розумюой, ІІ Розумбой, Тазабазар, І Хамзашық, ІІ Хамзашық деген 8 ауылдық кеңеске бөлінді.
1955 жылы желтоқсанда Андреев ауданы таратылды.
## Дереккөздер |
Құрбансұлтан әже атындағы атырап (түрікм. Gurbansoltan eje adyndaky etrap) — Түрікменстандағы Дашоғыз уәлаятының бұрын болған атырабы. Әкімшілік орталығы — Андалып қаласы.
## Тарихы
1925 жылы қаңтарда Түрікмен КСР Ташауыз округінің Ілиялы ауданы болып Ілиялы аудандық шуросының негізінде құрылды. 1930 жылы шілдеде Ташауыз округі таратылып, Ілиялы ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1932 жылы ақпанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз округіне берілді. 1939 жылы қарашада Ташауыз округі таратылып, Ілиялы ауданы жаңадан құрылған Ташауыз облысына берілді.
1963 жылдың қаңтарында Ілиялы ауданы таратылды, бірақ 1964 жылдың желтоқсанында қалпына келтірілді. 1970 жылы желтоқсанда аудан қалпына келтірілген Ташауыз облысына берілді.
1992 жылы Ілиялы ауданы Жыланды атырабы деп аталып, Дашоғыз уәлаятына, ал 2004 жылы қыркүйекте Құрбансұлтан әже атындағы атырап деп аталды.
2022 жылы 9 қарашада Құрбансұлтан әже атындағы атырап жойылып, оның аумағы Ақтепе атырабына берілді.
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Ташауыз облысы — Түрікмен КСР аумағында 1939-1963 және 1970-1992 жылдары болған әкімшілік бірлік. 1992 жылы 14 желтоқсанда облыс аумағында Дашхауыз уәлаяты құрылды, кейін атауы Дашоғыз уәлаяты болып өзгертілді.
Жер аумағы — 73,6 мың км². Халқы – 665 мың адам (1987), оның ішінде қала тұрғыны – 31%. Әкімшілік жағынан 8 ауданнан, оған 2 қала, 7 кент кірді (1987).
Әкімшілік орталығы — Ташауыз қаласы.
Тұран ойпатының оңтүстігінде, Қарақұмның шегінде орналасқан.
## Әкімшілік бөлінісі
Облыс КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1939 жылғы 21 қарашадағы Жарлығымен құрылды.
1939 жылы облыс 9 аудан: Андреев, Дарғаната, Ілиялы, Калинин, Көнеүргеніш, Ленин, Тахта, Ташауыз және Телманға бөлінді. 1944 жылы Дарғаната ауданы Шаржоу облысына берілді. 1955 жылы Андреев ауданы таратылды. 1963 жылы 10 қаңтарда облыс таратылды. Сонымен бірге Ілиялы және Телман аудандары да таратылды. Қалған аудандар республикалық бағыныстылыққа берілді.
1970 жылы 14 желтоқсанда облыс қалпына келтірілгенде Ілиялы, Калинин, Көнеүргеніш, Ленин, Тақты және Ташауыз аудандарына бөлінді. 1975 жылы Октябрь және Телман (1988 ж. таратылған) аудандары құрылды.
## Табиғаты
Климаты күрт құбылмалы. Негізгі өзені – Әмудария.
## Тұрғындары
1939 жылы облыста 255,2 мың адам тұрды. Соның ішінде түрікмендер – 56,0%; өзбектер – 26,3%; қазақтар – 10,3%; орыстар – 3,8%; қарақалпақтар – 1,3%. 1987 жылға қарай облыс халқының саны 665 мың адамға дейін өсті.
## Экономикасы
* Өнеркәсіптің жетекші салалары — жеңіл (соның ішінде мақта тазарту) және тамақ (май айырғыш-май шығаратын, ет-сүт, консервілеу) өнеркәсіп салалары болып келеді. Металл өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру дамыған.
* Өнеркәсіптік кәсіпорындардың көпшілігі — Ташауыз қаласында орналасқан.
* Ауыл шаруашылығы мақта өсіруге, етті-сүтті мал шаруашылығына және қаракөл қой шаруашылығына маманданған. Суармалы егіншілік. Суару жүйелері:ҚылышбайШабатСовет-ЯбҒазауатҚыпшақ-Бөзеу
* Қылышбай
* Шабат
* Совет-Яб
* Ғазауат
* Қыпшақ-Бөзеу
* Егіс алқабының 60 пайыздан астамы мақта. Олар сондай-ақ дәнді дақылдар (Түркімен КСР-нің негізгі күріш егетін аудандары), көкөніс-бақша, мал азықтық дақылдарды өсіреді. Ірі қара, қой, ешкі, жылқы, түйе өсіріледі. Жібек шаруашылығы.
## Дереккөздер |
8-сайланым Қазақстан Сенатының өкілеттігі 2023 жылғы 29 наурызда оның бірінші сессиясы ашылуымен басталды. Ол 9-сайланым Парламентінің бірінші сессиясына дейін қызметін жалғастырады.
## Депутаттар тізімі
## Дереккөздер |
Қазақстан 2024 жылғы 26 шілдеден 11 тамызға дейін Парижде өтетін 2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарына қатысады. Бұл посткеңестік дәуірдегі жазғы Олимпиада ойындарында ел құрамасының қатарынан сегізінші рет өнер көрсетуі. 2023 жылдың 28 шілдесінде Қазақстан ресми түрде Париж-2024 олимпиадасына шақырту алды.
## Дереккөздер |
Жыланбас асатаяқ – соқпалы-сілкімелі музыкалық халық аспабы.
## Жасалуы
Саз аспабы ұзындығы жарты құлаш көлеміндегі сәл иіңкі келген ағашты өңдеп, оған әртүрлі көлемдегі алдын-ала құйылған жезқола қоңырауды үлкенінен бастап кішісіне қарай ретімен тағып жасаған. Сонымен қатар, бұл аспаптың қосымша соғуға арналған нәзік етіп жасалған арнайы балғасы болады. Осы балғаның көмегімен қоңырауды соққанда, әр қоңыраудың өзінше шығаратын үні болады. Мәселен, үлкен қоңыраудың үні жуан болса, кішірегінен жіңішке үн шығады. Ертеде мұндай саз аспабын халық арасында музыкалық аспап ретінде қолданбай тұрған уақытта діни-бақсылық ғұрыпта, емшілікте жын-перілерді шақыруда пайдаланған. Себебі, халық түсінігінде қоңырау үнінің ерекше қасиеті бар деген сенім болған.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы: Жазушы, 1978;
* Жәкішева З.С. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. Алматы: Алматыкітап, 2009;
* ҚР МОМ – материалдарынан;
* ОМЭЭ – материалдарынан. |
1970 жылғы Бүкілодақтық халық санағы — 15 қаңтарда таңғы 8-де басталып, 22 қаңтарды қоса алғанда жалғасты. Тұрғындарды санау жергілікті уақыт бойынша қаңтардың 14-інен 15-іне қараған түні сағат 12-де жүргізілді.
1970 жылғы халық санағы бағдарламасы келесі формалардан тұрды:
* 1-үлгі — санақтың тұтас парағы
* 2-үлгі — санақтың таңдамалы парағы
* 3-үлгі — үйде және жеке қосалқы шаруашылықта жұмыс істейтін еңбекке қабілетті жастағы адамдарға арналған сауалнама
* 4-үлгі — халықтың тұрғылықты жерінен жұмыс немесе оқу орнына жылжуын есепке алу бланкі.
Санақтың ұраны – «Бірде-бір елді мекен, бірде-бір тұрғын үй, бірде-бір адам санақтан қалмау керек», «Санақ қызметкерлері! Бүкілодақтық халық санағын дер кезінде, үлгілі түрде өткізейік» деген болатын.
## Ұлттық құрамы
КСРО халқының ұлттық құрамы (1939, 1959, 1970, 1979, 1989 жылдардағы халық санағына сәйкес) |
Нұрсұлтан Амангелдіұлы Құрманов, Нұрсұлтан Құрман (11 тамыз 1989 жыл, Отырар ауданы, Түркістан облысы) — журналист, тележүргізуші, спорт менеджері. 2023 жылдан бастап Қазақстан футзал қауымдастығының вице-президенті . «Журналистика» номинациясы «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының иегері.
## Өмірбаяны
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің саясаттану және философия факультетін "Саясаттану" мамандығы бойынша бітірген. Әр жылдары "Жеті күн" апталық сараптама-талдау бағдарламасында жүргізуші, Хабар арнасындағы жаңалықтар жүргізушісі болды.
### Журналистика
### Спорт
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер |
Меру — Кенияның Меру аймағында тұратын банту тобының халқы.Саны 1,6 миллионнан астам адамды құрайды. «Меру» атауы тайпаға да, оның тұратын аймағына да қатысты. Олар 7 топшаға бөлінеді: тигания, игембе, именти, миутини, иголи, мвимби, мутамби.
## Тілі
Кикуйю тілінің диалектісінде сөйлейді.
## Діні
Меру дәстүрлі нанымдарды ұстанады, протестанттар мен католиктер де бар.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері қолмен атқарылатын егіншілік (тары, жүгері, бұршақ дақылдары), мал шаруашылығы (ұсақ мал, ірі қара мал негізінен беделді құндылыққа ие). Қолөнерден - керамика (әйелдер кәсібі), темір балқыту және соғу (қару және зергерлік бұйымдар), өсімдік талшықтарын тоқу, тері өңдеу, ағаш ою дамыған.
## Өмір салты
Дәстүрлі қоғамдық ұйым бес жастық тап пен рулық тайпалық бөлініс жүйесіне негізделген.Ру топтары үш категорияға біріктірілді - «қызыл», «ақ», «қара». Бір жас класынан екіншісіне ауысу (инициация рәсімдерімен бірге) 10-15 жылдан кейін жүзеге асырылды. Полигинияға рұқсат етілген.
Дәстүрлі қоныстары шашыраңқы орналасқан. Тұрғын үйлері дөңгелек, қабырғалары шыбықтармен өрілген сырықтардан жасалған, қаңқасы балшықпен сыланған.
Дәстүрлі киім – үй жануарларының терісінен немесе өсімдік талшықтарынан жасалған тері жамылғы мен алжапқыш.
Дәстүрлі тағам негізінен көкөністер (көкөніс дәмдеуіштері бар ботқа), аз дәрежеде - сүт өнімдері, етті сирек және көбінесе ер адамдар жейді.
Халық ауыз әдебиеті: мифтер (негізінен этногенетикалық), жануарлар ертегілері, мақал-мәтелдер; ғұрыптық әндер мен билер дамыған.
## Дереккөздер |
Үдегейлер (өзд. атауы — удээ, удэхэ) — халық, Ресей Федерациясының Приморье, Хабаровск өлкелерінде (Уссури, Хунгари, Анюй өзен алабында) тұрады. Жалпы саны 1,8 мың адам (2000).
## Тілі
Антропологиялық жағынан үлкен моңғол пішіндес расаның солтүстік азиялық тобына жатады. Алтай тілдеріндегі тұңғыс-маньчжур тобына жататын удэгей тілінде сөйлейді. Анюй, бикин, иман, хор, хунгарий, т.б. диалектілері ертеректе болғанымен, қазіргі таңда ұлттық тілін, салт-дәстүрлерін жоғалта бастаған. Үдэгей тілі – жазуы жоқ тіл; Кеңестік тіл жүйесін қалыптастыру кезінде кириллица графикасы негізінде жасалған жазу таралмай қалды. Удэгей тілінде диалектикалық бөліну жоқ.
## Діні
Христиан діні үдэгейлер арасында белең алып келе жатқанымен, кейбір дәстүрлі діни көзқарастар (әруаққа сену, аю культі, бақсылық, т.б.) сақталған.
## Тарихы
Үдэгейлерде ежелгі корей, бохай, түркі, тұңғыс, манжұр тайпаларының элементтері бар. 4-6 ғасырларда Жапон теңізінің жағалау аумақтарын алып жатқан жеті тайпадан тұратын Вудзи одағы құрылғаны белгілі. 7 ғасырда көші-қон процесінде араласқан халықтар Бохай мемлекетін құрады, оның бір бөлігі үдэгелер мекендеген аумақтарды алып жатты. Одан кейінгі тарихта Үдэге халқы немесе тайпасы бір мемлекеті жоқ аңшылар мен балықшылар ретінде айтылады.Үдэгелер өз тарихында нанайлар және эвенктермен байланыста болды, ең жақын байланыстар орочтармен болды. Орыс зерттеушілері 19 ғасырдың аяғына дейін үдэге мен орочтарды ажыратпай, бір халық деп есептеді. 1860 жылы үдэгелер Уссури өлкесін қосып алғаннан кейін Ресей мемлекетінің құрамына енді. 1960-70 ж. Үдэгейлердің анюй, хунгарий т.б. этнографиялық топтары болды.
## Кәсібі
Үдэгейлердің дәстүрлі шаруашылығы аңшылық пен балықшылық. Кейбір оңтүстік өңірлердегі топтар егіншілікпен де айналысады. 1860 ж. үдэгейлер Ресей құрамына өтті. Оларда ұзақ уақытқа дейін патриархалды дәстүрлер сақталды.
Дәстүрлі баспаналары ағаштан тұрғызылады. Қыста төбесі екі жағына қарай шатырмен жабылған жартылай жертөледе, жазда шалаш, чумда тұрады.
## Мәдениеті
Үдэгейлердің өзіндік фольклоры сақталған. Үдэге мәдениетінде табиғат рухтарына арналған жырлар мен дұғалар көп. Үдегелер де өз сезімдерін өлең, жыр арқылы жеткізеді. Жазбаша тілі болмаған Үдэгейлер ғасырлар бойы орман рухтары туралы ауыздан-ауызға тараған.
Киімдерін, негізінен, аң терісінен тігеді. Үдэгелердің дәстүрлі киімі – матадан тігілген, оң жағынан бекітілетін кимоно үлгісіндегі шапан. Ерлердің халаты тізеге дейін жетті, әйелдердікі ұзағырақ болды. Олар қыста аң терісінен тігілген күрте, қолғап, пішіні дөңгелекше келген бас киім киген.Әйелдердің киімдері ерлерге қарағанда моншақтармен және тиындармен безендірілген. Шапанның жеңі, етегі, етегі түрлі кестелермен безендірілген. Ерлер мен әйелдер шаштарын екі өріммен өрді, қыздар оларды моншақтар мен монеталармен қосымша безендірді.
## Қазақстандағы үдэгейлер
Қазақстанның үдэгей диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
* 7 (1970 ж.),
* 33 (1979 ж.),
* 19 (1989 ж.),
* 47 (1999 ж.)
* 2 (2009 ж.) адам.
## Дереккөздер |
Халық қызметшісі (укр. Слуга Народу) — украиналық либералдық, центристік, про-еуропалық билік саяси партиясы.
Партия 2017 жылдың соңында құрылды және бұрын тіркелген Шешуші өзгерістер партиясы негізінде 2018 жылдың 31 наурызында ресми түрде тіркелді. Партияға украиндық «Халық қызметшісі» телехикаясының атауы берілген. Телехикая жұлдызы және Украинаның қазіргі президенті Володимир Зеленський партияның мүшесі болып келеді. «Халық қызметшісі» 2019 жылғы парламент сайлауында ең көп дауыс жинаған партия болып шықты.
## Тарихы
### Негізінің салынуы
Әділет министрлігінің мәліметінше, «Халық қызметшісі» партиясы іс жүзінде «Шешуші өзгерістер партиясы» атауымен 2016 жылдың 13 сәуірінде тіркелген еді. Ол кезде оны Киев университетінің түлегі, осы жоғары оқу орны кампусының студенттік кеңесінің бұрынғы төрағасы Євгеній Юрдига басқарды.
2017 жылдың желтоқсанында «Шешуші өзгерістер партиясы» атауын «Халық қызметшісі» деп өзгертіп, саяси күштің басшысы болып «Квартал 95» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің төрағасы Іван Баканов болды.
2017 жылдың желтоқсанында «Ілько Кучерів демократиялық бастамалар қорының» мен Разумков орталығының сауалнамасына қатысқан украиналықтардың 4%-ы парламенттік сайлауда «Халық қызметшісі» партиясына дауыс беруге дайын екендіктерін мәлімдеген, ал 2018 жылдың мамырында бұл сан 5%-ға өсті (Украинаның сайлау шегінен өту үшін қажетті минимум). «Демократияны бақылаушы» Чесно қозғалысы 2018 жылдың қыркүйегінде партияның сайлауға қатыса ма, жоқ па деген сұраққа Зеленськиймен және партия өкілдерімен байланыса алмады. Оған қоса Квартал 95 баспасөз қызметі Чесноға партия жетекшісі Бакановтың суретін бере алмады. Чесно партияның басшылығы тек Квартал-95-ке қатысты адамдардан тұратынын анықтай алды.
### 2019 жылғы президент сайлауы
2018 жылдың желтоқсан айының соңында Зеленський өзінің 2019 жылғы президент сайлауына партиядан қатысатынын жариялады. Ол президенттік сайлаудың бірінші айналымында жеңіске жетіп, бірінші орынды иеленіп, 2019 жылы 21 сәуірде қазіргі президент Порошенкоға қарсы екінші айналымға өтіп, сайлауда 73 пайыздан астам дауыс жинап жеңіске жетті. Зеленський партия Петро Порошенко блогымен де, «Өмір үшін» оппозициялық платформасымен де коалицияларына кірмейтінін мәлімдеді.
### 2019 жылғы парламент сайлауы
Партия өзінің бірінші съезін 2019 жылдың 9 маусымында өткізді. Ол Киевте өтті және оған президент Зеленський мен партияның жаңа жетекшісі Дмитро Разумков және басқалар қатысты. Съезд барысында партияның мажоритарлық округі бойынша кандидаттары мен жалпыұлттық жабық партиялық тізімдегі 97 кандидаттың аты-жөні жарияланды. Сол жылдың 19 шілдесінде «Жаңа күштер қозғалысы» партиясының жетекшісі Михаил Саакашвили өз жақтастарын парламенттік сайлауда «Халық қызметшісі» партиясына дауыс беруге шақырды.
Сайлауда партия жалпыұлттық партиялық тізім бойынша 124 мандатқа (43,16% дауыс) және 130 округтік мандатқа ие болды. Парламентте Давид Арахамія партияның фракция жетекшісі болды және оның орынбасары болып Олександр Корнієнко таңдалды.
## Саяси ұстанымы
Партия төрағасы Олександр Корнієнко сөзінше партия центристік болып келеді. Партия популистік деп сипатталады.
2019 жылдың 23 мамырында Слуга Народуның Верховна рададағы өкілі Руслан Стефанчук партияның идеологиясы либертаризм екенін айтты. Алайда сол жылдың қазанында партияның төрағасы Олександр Корнієнко оның либерализмге ауысқанын жариялады.
## Сайлаулардағы нәтижелері
### Верховна Рада сайлаулары
### Президент сайлаулары
## Қосымша ақпарат
## Дереккөздер |
Шеңгелді — Жетісу облысы Кербұлақ ауданы мен Алматы облысы, Қонаев қалалық әкімдігіне қарасты аумақпен ағатын өзен.
## Сипаттамасы
Жетісу облысы, Кербұлақ ауданындағы Малайсары жотасының оңтүстігінен басталып, Қапшағай бөгеніне құяды. Ұзындығы 58 шақырым. Су жиналатын алабы 494 шаршы шақырым. Өзен бойында Малайсары бөгені бар.
## Көрінісі
Аңғары 250-300 метр. Оң жағалық беткейі тік (6-7 метр), сол жағалығы көлбеу. Жайылмасы сол жағалауында, ені 9-10 метр. Жағасы тік, жарлы, Тұрақты ағыны жоқ, тек көктемде ғана сулы. Жауын-шашын суымен толығады. Көпжылдық орташа су ағымы 0,17 м3/с. Судың минералдылығы 0,59г/дм3 құрайды, химиялық құрамы гидрокарбонатты–сульфатты, натрилі–кальцийлі.
## Дереккөздер |
Қазақстанның азаматтығы — бұл елдің Конституциясы мен заңнамасына сәйкес Қазақстан азаматтарына берілетін заңды мәртебе. Қазақстан азаматтығы адамның мемлекет алдындағы құқықтары мен міндеттерін белгілейді. 2022 жылы 22 мыңнан аса адам Қазақстан азаматтығын алды. Оның ішінде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен – 1375, жеңілдетілген тәртіппен – 20 мыңнан аса адам азаматтыққа қолжеткізді. Оның ішінде 17,5 мыңнан аса қандас (17 676), Қазақстан, Беларусь, Қырғызстан және Ресей арасындағы азаматтыққа қабылдаудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісім бойынша – 1287, тұрмысқа шыққан әйелдің азаматтығы туралы Конвенция бойынша – 1777.
## Тарих
### Ресей империясының азаматтығы
1917 жылдың 1 қыркүйегіне (14 қыркүйегіне) дейін, Ресейде республикалық басқару формасын құру туралы Уақытша үкіметтің қаулысы қабылданған күнге дейін, Ресей империясында орта ғасырлардағы феодалдық дәуірде көптеген жолдармен қалыптасқан субъектілердің құқықтық теңсіздігін бекітетін подданство институты болды.
### КСРО азаматтығы
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының құрылуымен КСРО-ның жалпы одақтық азаматтығы енгізілді. 1924 жылғы КСРО Негізгі Заңының (Конституциясының) II тарауында "Одақтас республикалардың егеменді құқықтары және одақтық азаматтық туралы" одақтас республикалардың азаматтары үшін бірыңғай одақтық азаматтық белгіленетіні анықталды.
Қазақстанның көші-қон саясаты бойынша бұрынғы КСРО-ның тұрғындары үшін азаматтық алу оңай. Қазақстан Заңы азаматтықты туу құқығы бойынша алуға болады деп мәлімдейді. 1992 жылдың бірінші наурызына дейін Республика аумағында тұру құқығы бойынша беріледі.
## Заң
Қазақстанның азаматтығы, оның қандай негiзде алынғанына қарамастан, бiрыңғай және тең болып табылады.
Қазақстанның азаматтары тегiне, әлеуметтiк және мүлiктiк жағдайына, нәсiлi мен ұлтына, жынысына, бiлiмiне, тiлiне, дiнге көзқарасына, саяси және өзге де сенiмдерiне, кәсiбiнiң түрi мен сипатына, тұрғылықты жерiне және басқа мән-жайларға қарамастан заң алдына тең. Қазақстанның азаматтары Қазақстанның Конституциясы мен заңдарында жарияланған, кепiлдiк берiлетiн азаматтық, саяси, экономикалық және әлеуметтiк құқықтар мен бостандықтарды барынша толық иеленедi.
## Құқық
Конституцияға сәйкес, Қазақстанның әрбір азаматы өмір сүруге, сөз бостандығына, шығармашылық еркіндігіне, сондай-ақ діни сенім бостандығына, еңбек пен демалысқа, денсаулықты қорғауға, тегін орта білім алуға және тұрғын үйге қол сұғылмаушылыққа құқылы.
## Қазақстан азаматтығын алу
Қазақстанның азаматтығы:
### Тууы бойынша
* Бала туған кезде ата-анасының екеуі де Қазақстанның азаматы болса, ол туған жеріне қарамастан Қазақстанның азаматы болып табылады.
* Ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың біреуі Қазақстанның азаматы болған жағдайда бала:Қазақстанның территориясында туса;Қазақстан Республикасынан тыс жерде туса, бірақ, ата-анасының немесе олардың біреуінің бұл кезде Қазақстан территориясында тұрақты тұрғылықты жері болса, ол Қазақстанның азаматы болып табылады.
* Қазақстанның территориясында туса;
* Қазақстан Республикасынан тыс жерде туса, бірақ, ата-анасының немесе олардың біреуінің бұл кезде Қазақстан территориясында тұрақты тұрғылықты жері болса, ол Қазақстанның азаматы болып табылады.
* Ата-анасының екеуі де белгісіз Қазақстан территориясындағы бала Қазақстанның азаматы болып табылады.
* Қазақстанның аумағында тұрақты тұратын жері бар, азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстанның аумағында туған баласы Қазақстанның азаматы болып табылады
### Қазақстанның азаматтығына қабылдау нәтижесінде
* Қазақстанның аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар өздерінің өтінішхаттары бойынша осы Заңға сәйкес Қазақстанның азаматтығына қабылдануы мүмкін.
* Қазақстанның азаматтығына қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді Қазақстанның Президенті қабылдайды.
* Қазақстанның аумағында заңды негізде кемінде бес жыл тұрақты тұратын не Қазақстанның азаматтарымен кемінде үш жыл некеде тұратын адамдар қабылданатын болады.
* Қазақстанның азаматтығына қабылдаған кезде кәмелетке толмағандардан, әрекетке қабiлетсіз және Қазақстан алдында ерекше еңбек сiңiрген адамдардан не Қазақстанның Президентi белгiлейтiн тiзбе бойынша кәсiптерге ие және талаптарға сай келетiн адамдардан және олардың отбасы мүшелерiнен жоғарыдағы тәртіп талап етiлмейдi;
* Қазақстан азаматтарының iшiнде жақын туыстарының бiрi - баласы (оның iшiнде асырап алған баласы), жұбайы (зайыбы) және ата-анасының бiреуi (асырап алушысы), апа-қарындасы, аға-iнiсi, атасы немесе әжесi бар, Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен келген, бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары, Қазақстан Республикасында тұру мерзiмiне қарамастан, қабылданатын болады.
* Әскери қызмет атқарып жүрген және Қазақстан аумағында орналасқан әскери қызметшiлердiң азаматтығы мәселелерi Қазақстанның мемлекетаралық шарттарымен белгiленедi.
Жеңiлдетiлген тәртiппен Қазақстанның азаматтығына
* тұру мерзіміне қарамастан, Қазақстанның аумағында заңды негіздерде тұрақты тұратын қандастар;
* тұру мерзiмiне қарамастан, Қазақстанның аумағында заңды негіздерде тұрақты тұратын, өздерінің ерік қалауынан тыс азаматтығынан айырылған немесе оны жоғалтқан жаппай саяси қуғын-сүргiннiң ақталған құрбандары, сондай-ақ олардың ұрпақтары;
* Қазақстанның жоғары оқу орындарында білім алатын этникалық қазақтар қабылдануы мүмкiн.
### Қазақстанның халықаралық шарттарында көзделген негiздер мен тәртiп бойынша
Жеңiлдетiлген тәртiппен (тiркеу тәртiбiмен) ҚР-ның азаматтығына қабылдау ҚР жасасқан халықаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта жеңілдетілген тәртіп мынадай адамдарға қатысты әрекет етеді:
* Ресей Федерациясының азаматтары;
* Беларусь Республикасының азаматтары;
* Қырғызстан Республикасының азаматтары;
* ҚР-ның азаматымен некеде тұрған шетелдіктер.
### Заңда көзделген өзге де негіздер бойынша алынады
## Қазақстанның азаматтығын қалпына келтіру
Бұрын Қазақстанның азаматы болған адамның өтiнiшi бойынша Қазақстан заңнамасының талаптарына сәйкес оның Қазақстанның азаматтығы қалпына келтiрiлуi мүмкiн.
## Қазақстанның азаматтығын тоқтату
### Қазақстан азаматтығынан шығу
* Қазақстан азаматтығынан шығуға адамның осы Заңда белгіленген тәртіппен жасаған өтініші негізінде рұқсат етіледі.
* Егер шығу туралы өтініш жасаушы адамның Қазақстан алдындағы міндеттемелерінің немесе мүліктік міндеттемелерінің орындалмағандары болып, олармен азаматтардың немесе Қазақстан территориясында орналасқан кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің елеулі мүдделері байланысты болса, Қазақстан азаматтығынан шығарудан бас тартылуы мүмкін.
* Егер шығу туралы өтінішхат берген адамға қатысты күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы жария етілсе не ол заңды күшіне енген соттың үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе немесе адамның Қазақстанның азаматтығынан шығуы Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің мүдделеріне қайшы келсе, Қазақстанның азаматтығынан шығуға жол берілмейді.
### Қазақстан азаматтығынан айыру
* Террористік қылмыстарды, сондай-ақ салдарынан Қазақстанның өмірлік маңызы бар мүдделеріне өзге де ауыр зиян келтірген, Қазақстанның Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көзделген қылмыстарды жасағаны үшін соттың шешімімен ғана Қазақстанның азаматтығынан айыруға жол беріледі.
### Қазақстанның азаматтығын жоғалту
* Қазақстанның мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери қызметке қауіпсіздік қызметіне, полицияға, юстиция органдарына немесе өзге де мемлекеттік өкімет және басқару органдарына орналасуы салдарынан;
* егер Қазақстанның азаматтығы көрінеу жалған мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса;
* Қазақстанның мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша;
* егер адам басқа мемлекеттің азаматтығын алған болса;
* егер адамның Қазақстанның азаматтығын алуына негіз болған Қазақстанның азаматымен некесін сот жарамсыз деп таныса;
* Қазақстанның азаматы болып табылатын, шетелдіктерге асырап алуға берілген бала кәмелетке толған кезде оның ерікті қалауы бойынша;
* адамның шетелдік қарулы қақтығыстарға, шет мемлекет аумағындағы экстремистік және (немесе) террористік әрекетке қатысуы салдарынан жоғалтады.
## Қазақстанның азаматтығына қабылдаудан бас тарту негіздері
* адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, ҚР-ның егемендiгi мен тәуелсiздiгiне әдейi қарсы шықса;
* ҚР аумағының бiрлiгi мен тұтастығын бұзуға шақырса;
* ұлттық қауiпсiздiкке, халықтың денсаулығына нұқсан келтiретiн құқыққа қарсы әрекетті жүзеге асырса;
* ұлтаралық, конфессияаралық және дiни араздықты қоздыратын болса, ҚР мемлекеттiк тiлiнiң қолданылуына қарсы әрекет жасаса;
* террористтік және экстермисттік ұйымдарға кірген немесе террористік әрекеті үшін сотталған болса;
* халықаралық іздеуде болса, соттың күшіне енген үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе не сот оның әрекетін ерекше қауіпті баукеспелік деп таныса;
* ҚР-ның азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдірген кезде өзі туралы жалған мәліметтер хабарласа немесе ҚР-ның заңнамасында белгіленген мерзімдерде қажетті құжаттарды дәлелсіз себептермен тапсырмаса;
* ҚР-ның аумағында немесе оның шегінен тыс жерлерде қасақана қылмыс жасағаны үшін ҚР-ның заңмасымен солай деп танылған, соттылығы алынбаған немесе өтелмеген болса;
* ҚР-ның азаматтығына қабылдау немесе ҚР-ның азаматтығын қалпына келтіру туралы өтініш бергенге дейінгі бес жыл ішінде экономика саласында құқық бұзушылық жасаса, бірнеше рет ҚР-ның халықтың көші-қоны саласындағы заңнамасын бұзса;
## Қос азаматтық
Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабының 3-тармағына және «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 3-бабына сәйкес басқа мемлекеттің азаматтығы танылмайды. Алайда ҚР азаматтары шетел мемлекетінің азаматтығын ҚР азаматтығынан шықпай тұрып алатын жағдайлар да ұшырасады және осы арқылы заңсыз қос азаматтыққа ие болады. Екінші азаматтықты алудың негізгі себебі еркін қозғалу тілегі ғана емес, сонымен қатар белгілі бір материалдық пайдаларды алу (мысалы, зейнетақылық есеп айырысу, екінші бала туғандағы жәрдемақы).
Басқа мемлекеттің азаматтығын қабылдамас бұрын ҚР азаматы қазақстандық азаматтықтан шығу керек.
Азамат ҚР азаматтығынан шықпай шетел азаматтығын алған жағдайда, ол 30 күнтізбелік күннің ішінде бұл туралы хабарлауға және Қазақстан Республикасының төлқұжатын және/немесе жеке куәлігін ҚР ішкі істер органдарына немесе шет елдердегі мекемелеріне тапсыруға міндетті.
Қазақстандық азаматтықты қабылдауға өтініш берушіге егер ол басқа мемлекеттердің азаматтығында тұрса, бас тартылады. ҚР азаматтығын қабылдау үшін өтінішм беруші адам шетелдік азаматтықтан бас тартуы және өзінің шетелдік паспортын бұрынғы азаматтығы бар мемлекеттің уәкілетті органына тапсыруы қажет.
## Тағы қараңыз
* Қазақстан азаматтарына қойылатын визалық талаптар
* Қазақстан азаматының төлқұжаты
* Қазақстан азаматының жеке куәлігі
## Дереккөздер |
Керкі атырабы (түрікм. Kerki etraby) — Түрікменстанның Лебап уәлаятындағы атырап.
## Тарихы
1925 жылы қаңтарда Түрікмен КСР Керкі округінің Керкі ауданы болып құрылды. 1930 жылы қыркүйекте Керкі округі таратылып, Керкі ауданы Түрікмен КСР-іне тікелей бағынышты болды.
1933 жылы ақпанда Керкі округі қалпына келтіріліп, Керкі ауданы таратылды. 1939 жылы қаңтарда Керкі ауданы қалпына келтірілді. 1939 жылы қарашада Керкі ауданы жаңадан құрылған Шаржау облысына берілді.
1943 жылы желтоқсанда Керкі ауданы жаңадан құрылған Керкі облысына берілді. 1947 жылы қаңтарда Керкі облысы жойылып, Керкі ауданы Шаржау облысына қайтарылды.
1956 жылы 3 қарашада аудан құрамына бұрын облыстық бағыныста болған Керкі қаласы енгізілді. 1959 жылы 4 наурызда Керкі ауданына Қызылаяқ ауданы қосылды.
1963 жылы қаңтарда Шаржау облысы таратылып, Керкі ауданы қайтадан Түрікмен КСР-не тікелей бағынышты болды. 1970 жылдың желтоқсанында аудан қайтадан қалпына келтірілген Шаржау облысының құрамына енді.
1992 жылы Керкі ауданы Лебап уәлаятының құрамына еніп, бастапқыда Керкі атырабы, ал 1999 жылы 29 желтоқсанда Атамұрат атырабы деп аталды. 2017 жылдың 25 қарашасында Атамұрат атырабының атауы қайтадан Керкі болып өзгертілді.
## Көрікті жерлері
* Астана баба кесенесі (XI—XII ғасыр)
## Сілтеме
* Дүниежүзілік тарихи жоба
## Дереккөздер |
Миджикенда — Кенияның оңтүстік-шығысындағы банту халықтарының тобы. Негізінен жағалауда тұрады, Момбаса және Малинди порттық қалаларының тұрғындарының едәуір бөлігін құрайды. Олар солтүстік, орталық және оңтүстік болып бөлінеді. Жалпы саны 1,9 млн адам. (2010, бағалау).
## Тілі
Суахили тілі кең таралған.
## Діні
Миджикенда негізінен сүнниттік мұсылмандар, протестанттар, католиктер, дәстүрлі культтерді ұстанушылар.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері қолмен атқарылатын егіншілік (тары, құмай, маниок, жүгері, бұршақ дақылдары, кейбір аудандарда – ананас, кокос пальмасы), бау-бақша, мал шаруашылығы (ірі қара, ешкі және қой), тауық өсіру, теңізден балық аулау.Қолөнерден – темірді балқыту және соғу, қару-жарақ пен құрал-жабдықтар жасау, зергерлік бұйымдар (темір шынжыр, сырға), қыш, ағаш өңдеу, тастан қол диірмен жасау.
## Өмір салты
Дәстүрлі қоғамдық ұйым: аталық және аналық мұрагерлік, үлкен отбасылық қауымдастықтар, жас класстары жүйесі болды, еркек үйі жұмыс істеді. Моногамия - христиандар арасында, басқа миджикендалар арасында полигамияға рұқсат етілген.
Дәстүрлі елді мекендері шашыраңқы және сызықты орналасқан. Қасиетті тоғайлар деп аталатын жерлерде арнайы бекітілген ғұрыптық құрылымдар (кая) болған. Тұрғын үйлері дөңгелек немесе сопақша болып келеді. Қаңқасы сырықтар мен бұтақтардан жасалған, шөппен жабылған күмбезді жақтау, бұтақтан жасалған аласа есігі бар.Бөлме шаруашылық бөлікке (азық-түлік, инвентарь қоймасы) және тұрғын үй бөлігіне бөлінген. Қазіргі миджикендалар арасында суахили типіндегі тұрғын үйлер мен коттедждер жиі кездеседі.
Дәстүрлі киімдері - ерлерде жамбасқа, әйелдерде кеудеге оралған мата, теріден және өсімдік талшықтарынан тігілген жамылғы. Еуропалық киім түрлері таралған.
Халық ауыз әдебиеті дамыған (ән, би, этногенетикалық аңыздар).
## Дереккөздер |
Kaspi.kz — қазақстандық технологиялық компания. Құрамына «Kaspi Дүкен» ЖШС, «Kaspi Bank» АҚ, «Kaspi Pay» ЖШС және «Kaspi Travel» ЖШС кіреді.
2020 жылы компания Еуразиядағы ең жылдам дамып келе жатқан IT-қаржы ұйымдарының бірі және Қазақстанның қаржы нарығындағы жетекші компания болды.
2024 жылы 30 сәуір күні Kaspi.kz Alipay+ пен бірге Қытайда QR-кодпен төлемдерді төлеуге мүмкіндік беретін серіктестікке қол жеткізді.
## Бизнес жүйесі
Kaspi.kz онлайн төлемдер мен P2P аударымдары, жеке қаражатты басқару және онлайн сатып алу қызметтерін жеткізумен біріктіреді. Компания үш платформада жұмыс істейді — төлемдер, маркетплейс және қаржы технологиялары — осы функциялар мобильді қосымшаға біріктірілген.
2020 жылы компания қытайлық WeChat және WhatsApp қолданбаларынан кейін әлемдегі қолданба ішіндегі пайдаланушылардың қатысуы бойынша үшінші орынға ие болды.
## Мемлекетпен ынтымақтастық
2020 жылғы наурызда Kaspi.kz төтенше жағдайдың енгізілуіне байланысты, COVID-19 салдарынан жұмыс орындарының қысқаруына және халықты ұстамайтын демалыстарға байланысты халықты әлеуметтік қолдау бағдарламасын іске асыруға ықпал етті. Қосымша арқылы Kaspi.kz Қазақстан тұрғындарына 4,4 миллион теңге аударылды.
2020 жылдың қазан айында Қазақстанның цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі Kaspi.kz мобильді қосымшасында құжаттарды қашықтықтан тексеру, кәсіпкерді сәйкестендіру, тіркеуді растау үшін жеке кәсіпкерлерді тіркеу сервисі іске қосылды. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусиннің пікірінше, бұл ел үшін тарихи сәт, өйткені ақпараттық Мемлекеттік жүйелерді бизнеспен интеграциялау Қазақстанда мемлекеттік қызметтер көрсету бойынша жаңа мүмкіндіктер туғызады.
2021 жылғы қаңтарда Kaspi.kz Қазақстанның цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен және ҚР ІІМ Әкімшілік полиция комитетімен бірлесіп мобильді қосымша арқылы автокөлікті қайта тіркеу және тексеру қызметін іске қосты.
2022 жылдың көктемінде Қазақстанның цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен және "ҰАТ" АҚ-мен бірлесіп онлайн-сервис құрылды, оның көмегімен қазақстандықтар өздерінің электрондық құжаттарына: жеке куәлікке, вакцинация паспортына, жүргізуші куәлігіне, неке қию туралы куәлікке, туу туралы куәлікке қауіпсіз және ыңғайлы қол жеткізе алады, ал жеке кәсіпкерлер өздерінің деректемелерін өзгерту мүмкіндігіне ие болды.
2022 жылдың маусымында Ішкі істер министрлігімен бірлесіп және цифрландыру министрлігінің қолдауымен автокөлікті кепілге қоюға немесе алып тастауға мүмкіндік беретін инновациялық қызметі жүзеге асырды және жүргізуші куәлігін қосымшада онлайн режимде ауыстыруға мүмкіндік туды.
## Басшылық
Басқарма төрағасы — Михаил Ломтадзе.
Kaspi.kz акционерлері: Baring қорлары (27,53%), Михаил Ломтадзе (24,67%), Вячеслав Ким (23,47%). Сондай-ақ 20,92% көпшілік инвесторларға және 3,41% менеджментке тиесілі.
## Тарихы
Kaspi-ді Вячеслав Ким 2002 жылы «Каспийский» жекешелендірілген банкін сатып алған кезде құрды. Алайда, нақты трансформация 2006 жылы Ресейдегі ең ірі жеке капитал қоры Baring Vostok компаниядағы үлесін алған кезде басталды. Бұл 2007 жылы менеджерлер командасына Михаил Ломтадзе қосылып, Киммен бірге Kaspi-ді қазақстандық ірі қаржы технология компаниясына айналдырды. Ломтадзе технологиялар мен қызметтің бәсекелестік артықшылығын көрді, ресурстарды қайта бөлді, инновацияларға инвестиция сала бастады, физикалық филиалдар ашты, депозиттер, несиелер және несие карталары сияқты банктік өнімдерді дамыта бастады. 2012 жылға қарай банк 1 миллионнан астам картаны шығарды және Қазақстанда көшбасшы болды.
2008 жылғы 15 қарашада ребрендинг нәтижесінде «Каспийский банкі» АҚ атауын «Kaspi Bank» АҚ деп өзгертті.
2015 жылғы 16 қыркүйекте Қазақстан Ұлттық банкі басқармасының 2015 жылғы 16 қыркүйектегі №166 қаулысы негізінде «Kaspi» акционерлік қоғамына «Kaspi Bank» банк холдингі (жанама) мәртебесін алуға келісім берілді.
2018 жылғы 2 сәуірде «Kaspi» АҚ Kaspi.kz акционерлік қоғамы болып өзгертілді.
2019 жылғы 17 қыркүйекте Kaspi.kz автокөліктерді сату және сатып алу туралы жеке хабарландыруларды орналастыру және жариялау (Turbo.az), жылжымайтын мүлік (Bina.az), тауарлар мен көрсетілетін қызметтер (Tap.az) бойынша онлайн-сервистерді сатып алғаннан кейін Әзірбайжан нарығына шықты.
2021 жылдың шілдесінде Kaspi.kz Portmone Group төлем жүйесін сатып алып, Украина нарығына шықты, ал қазан айында Kaspi Украина БТА банкін (Қазақстан БТА банкінің еншілес ұйымы) сатып алу-сату туралы шартқа қол қойды. Бұл компанияға аймақтағы банктік және төлем лицензияларын, сондай-ақ Украинадағы Visa және MasterCard аккредитациясын алуға мүмкіндік береді. Мәмілелер сомасы жария етілмейді.
## Жетістіктері
2019 жылғы желтоқсанда Kaspi.kz Қазақстан Республикасының цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі жүргізген рейтингке сәйкес 35 ұлттық IT-чемпиондар тізіміне еніп, "электрондық коммерция және қаржы" саласындағы топ-7 компанияға кірді.
2019 жылы Kaspi.kz QAZNET 25 YEARS FORUM-да "Үздік e-commerce жобасы" және "Үздік мобильді қосымша" атанды.
2020 жылы Kaspi.kz сайты Қазақстан банктері арасындағы ең қауіпсіз веб-ресурстардың бірі болды.
2021 жылдың сәуір айында Kaspi.kz Randstad Employer Brand Research 2021 брендтерінің тартымдылығын халықаралық зерттеу қорытындысы бойынша қаржы секторындағы үздік жұмыс беруші болып табылды.
2021 жылғы 22 қыркүйекте жыл сайынғы «Kazakhstan Growth Forum» саммитінде Kaspi.kz жаңа клиенттік тәжірибе жасағаны үшін "жыл трансформаторы" атағын алды және Лондон қор биржасындағы сәтті IPO "жылдың ең жақсы мәмілесі" деп танылды.
## Дереккөздер |
Абдаса, афтафа (парсы: آفتابه) — конус тәріздес ұзын шүмегі және мұсылмандар дәрет алу үшін пайдаланатын тұтқасы бар су құйылатын құмыра.
Құмыраны араб тілінде көбірек атаған: афтафа. Тәжіктерде афтоба, Өзбекстанда абдаса деп аталады.
Мұндай ыдыстарды керамикадан жасау (көбінесе құмыра дөңгелегін пайдаланбай) дәстүрлі халық қолөнері болып табылады, оны әдетте әйелдер жасайды. Әзірбайжан мен Орта Азияда ол мыстан жасалған. XVIII-XIX ғасырларда мыстан жасалған афтафа сәндік-қолданбалы өнер туындыларына айналды. Дөңгелек денелі ыдыстар сақина тәрізді табаны, ұзын, иілген, әдетте қырлы шүмегі, топсалы қақпақпен аяқталатын тар биік мойыны және жылан немесе айдаһар пішініндегі сабы болды. Ыдыс бетін әшекейлеп қуумен, нақыштаумен қаралаумен, эмальмен немесе алтын жалатумен безендірді.
## Галерея
*
*
*
## Әдебиеттер
* Афтафа // Брокгауз мен Эфронның энциклопедиялық сөздігі: 86 т. (82 т. мен 4 қос.). — СПб., 1890—1907 жж. |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.