text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Әділхан Шәріпұлы Добай (2 маусым 2002, Шымкент) — қазақстандық футболшы, жартылай қорғаушы.
Қазақстанның 17, 19 жасқа дейінгі құрамаларында ойнаған.
## Жетістіктері
### Клубтық
Ордабасы
* Қазақстан кубогы: 2022
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://www.worldfootball.net/player_summary/adilkhan-dobay/ |
Қазақстан:
* Ковалёвка – Қостанай облысы Сарыкөл ауданындағы ауыл, Большие Дубравы ауылдық әкімдігі құрамында болған ауыл, 2017 жылы таратылған.
* Ковалёвка – Павлодар облысы Успен ауданындағы ауыл.
Башқұртстан:
* Ковалевка — Башқұртстанның Куюргазин ауданындағы ауыл. |
Темір Мырза (кейбір деректерде Шалабай, Челибей, Челубей немесе Таврул) – 15 ғасырдағы «Мамай шайқасы туралы әңгімедегі» кейіпкер.
## Шығу тегі
Әңгіме бойынша Темір Мырза тек дене күшімен ғана емес, әскери дайындықты ерекше меңгергендігімен де ерекшеленді. Сюжетке сәйкес, 1380 жылы 8 қыркүйекте түменбасы Мамай әскерінен шыққан түркі батыры Күлік шайқасы басталар алдында монах Пересветпен шайқасқан және екі жауынгер де бір уақытта бір-бірін найзамен тесіп, шайқаста қаза тапқан.
Дегенмен, бұл эпизод, ең алдымен, Темір Мырзаның өзі және Пересветтің монахшылдығы сияқты ойдан шығарылуы мүмкін . Сонымен қатар, «Задонщинаның» мәтінінде Пересветтің шайқас ортасында тірі жүргенде далада «өзгелер қырылып жатқанда» «жақсы атына мініп, алтын сауытымен жарқырап тұрғанын» байқауға болады» делінген .
Әңгіменің әртүрлі басылымдарында печенегтің әртүрлі атаулары бар: «Темір-Мырза» (кипрлік басылымда), сондай-ақ «Таврул». «Челубей» атауы 1680 жылғы «Конспектінің» үшінші басылымында кездеседі . 18-19 ғасырлардағы халық әдебиетінен «Челубей» атауы өзінен бұрынғыларды толығымен алмастырып, көркем әдебиет пен көркем шығармаларға келді .
«Челубей (Шалабай)» атауы құрамы мен дыбысына қарағанда түркі текті (қараңыз. Челеби). 1393 жылы Екінші Болгар патшалығының астанасы Тарново қаласын алған сұлтан І Мұрадтың ұлы «Челяби әмірі» деген атқа ие болды .
## Анимациядағы Челубей бейнесі
* Непрядваның аққулары (1980; КСРО), режиссер Роман Давыдов.
* Пересвет және Ослябя (2010; Ресей), режиссер Станислав Подивилов.
## Тағы қараңыз
* Куликово алаңындағы Пересветтің Челубеймен жекпе-жегі - Михаил Авиловтің картинасы (1943).
## Ескертпелер |
Түрікменстанның өнеркәсіпшілер және кәсіпкерлер партиясы (ТӨКП, түрікм. Türkmenistanyň senatagtçylar we telekçiler Partiýasy, [tyɾkme̞nɪθtɑnɨŋ θʲenɑːtˈtʃɨɫɑr ʋe telektʃilæːr pɑɾtɪjɑθɨ]) — Түрікменстандағы тіркелген үш саяси партияның бірі, Түрікменстан Мәжілісінде 18 депутаты бар.
2017 жылдан бері Сапармұрат Ауғанов басшылығындағы 2012 жылдың 21 тамыз күні құрылған еді. ТӨКП — тәуелсіз Түрікменстан тарихындағы ресми түрде тіркелген екінші саяси партия; тұңғышы елді бұдан бұрын бірпартиялық жүйеде басқарған Түрікменстан Демократиялық партиясы болған еді. Түрікменстан осы арқылы бірпартиялық жүйені сақтап қалған посткеңестік кеңістіктегі соңғы ел болды.
## Сын
Оппозициялық дереккөздер партияның мүлдем оппозициялық емес екенін, және оның құрылуы елдің демократиялануын білдірмейтінін айтып кеткен. Партия көппартиялық жүйені еліктеу үшін құрылған деп те айтылады.
Журналист Сергей Василенков сөзінше «тіпті бірнеше саяси ұйымдардың болуы саяси жүйенің шынайы еркіндігі мен плюрализміне кепілдік бермейді — елдегі оппозицияның ықпалы жоқ, ал барлық жаңадан пайда болған билік институттары әлі де үкіметтің бақылауында».
## Сайлаулардағы нәтижелері
### Президент сайлаулары
### Парламент сайлаулары
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі — Қазақстан Республикасының Үкіметі құрамына енетін орталық атқарушы орган. Министрлік заң жобалау жұмысын жүргiзу, заңнаманы жетiлдiру, халықаралық шарттарды құқықтық қамтамасыз ету, шетелдік құқықтық көмекті үйлестіру, сот-сараптама қызметі, мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру, заң көмегін көрсету, құқықтық насихат, зияткерлік меншік құқықтарын қорғау, атқарушылық құжаттардың орындалуын қамтамасыз ету салаларында басшылықты жүзеге асырады.
## Тарихы
1920 жылы ҚазАКСР Әділет халық комиссариаты ретінде құрылды. 1946 жылы 28 наурызда Қазақ КСР Әділет министрлігі болып қайта аталды. 1960 жылы 26 наурызда таратылып, 1970 жылы 25 қыркүйекте қайта құрылды.
ҚР Үкіметінің 2001 жылы 30 қаңтардағы қаулысымен министрліктің Нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі комитеті құрылды.
ҚР Президентінің 2001 жылы 22 қаңтардағы Жарлығына сәйкес ҚР Үкіметінің 2001 жылы 29 наурыздағы қаулысымен министрліктің Зияткерлік меншік құқығы комитеті құрылды, оған таратылған Авторлық құқықтар жөніндегі комитетінің мүлкі мен істерін басқару жөніндегі функциялары мен өкілеттіктері берілді.
ҚР Президентінің 2001 жылы 22 қаңтардағы Жарлығына сәйкес ҚР Үкіметінің 2001 жылы 14 сәуірдегі қаулысымен министрліктің Сот қаулыларын атқару жөніндегі комитеті таратылып, атқарушы құжаттарды орындау жөніндегі функциялары мен өкілеттіктері, сондай-ақ штат сандары мен мүлкі ҚР Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитетіне және оның Астана, Алматы қалаларындағы әкімшіліктеріне берілді.
КР Үкіметінің 2001 жылғы 28 желтоқсандағы қаулысымен министрліктің Қылмыстық-атқару жүйелері комитеті құрылды, оған таратылған ҚР Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйелері комитетінің мүлкін басқару жөніндегі функциялары мен өкілеттіктері берілді.
ҚР Президентінің 2003 жылғы 23 желтоқсандағы Жарлығымен министрлік қайта ұйымдастырылды, есірткі құралдары, психотроптық заттар, прекурсорлар айналымы және олардың заңсыз айналымы мен оларды теріс пайдалануға қарсы іс-әрекеттер саласындағы функциялары мен өкілеттіктері ҚР Ішкі істер министрлігіне берілді.
ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 3 наурыздағы қаулысымен министрліктің Нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрес жөніндегі комитеті таратылды. Осыған сәйкес, министрліктің негізгі міндеттерінен есірткі құралдары, психотроптық заттар, прекурсорлар айналымы қызметін мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруға қатысты міндеттері алынып тасталынды.
ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы қаулысымен министрлік туралы жаңа ереже бекітілді және министрліктің Халыққа құқықтық көмек және заңгерлік қызмет көрсетуді ұйымдастыру комитеті құрылды.
ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 30 желтоқсандағы қаулысымен ҚР Әділет министрлігінің Діни істер комитеті құрылды.
ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 28 наурыздағы N 300 Қаулысымен Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі комитеті мен Халыққа құқықтық көмек және заңгерлік қызмет көрсетуді ұйымдастыру комитеті біріктіріліп, Тіркеу қызметі және құқықтық көмек көрсету комитеті болып құрылды.
ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 31 наурыздағы N 252 Қаулысымен Әділет министрлігінің Діни істер комитеті Мәдениет министрлігінің Діни істер комитеті болып қайта аталды.
ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 30 қыркүйектегі № 1009 қаулысымен Әділет министрлігінің Сот актілерін орындау комитеті құрылды.
Президенттің 2011 жылғы 26 шілдедегі № 129 Жарлығын іске асыру мақсатында ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 2 тамыздағы № 900 қаулысымен Әділет министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті болып қайта аталды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 14 тамыздағы № 933 қаулысымен Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитеті, Сот актілерін орындау комитеті мен Тіркеу қызметі және құқықтық көмек көрсету комитеті таратылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2024 жылғы 15 шiлдедегi № 552 қаулысымен Әділет министрлігінің Зияткерлiк меншiк құқығы комитетi,Мәжбүрлеп орындату комитеті мен Тіркеу қызметі және заңгерлік қызметтер көрсетуді ұйымдастыру комитеті құрылды.
## Міндеттері
Министрліктің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
* жалпымемлекеттік даму стратегиясын әзірлеу мен іске асыруға, үйлестіруге қатысу, сондай-ақ заң жобалау жұмысын жүргізу, Қазақстан Республикасының заңнамасын талдау, жетілдіру, жүйелеу, нормативтік құқықтық актілердің жобаларына заң сараптамасын жүргізу, заң жобалары бойынша ғылыми құқықтық және ғылыми лингвистикалық сараптамалар жүргізуді ұйымдастыру арқылы адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін, Қазақстан Республикасының егемендігін, қазақстандық қоғам мен мемлекеттің орнықты және дәйекті дамуын қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық заңнаманы қалыптастыруға қатысу;
* кәсіпкерлік жөніндегі уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінде көзделген құжаттар бойынша реттеушілік әсерге талдау жүргізу;
* Қазақстанның ұлттық мүдделерін қорғау және әлемдік қоғамдастықта республиканың беделін нығайту мақсатында оның халықаралық аренадағы қызметін, оның ішінде Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын дайындау және жасасу арқылы құқықтық қамтамасыз ету;
* коммерциялық емес ұйымдар болып табылатын заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, олардың филиалдары мен өкiлдiктерін есептiк тiркеуді, орталық мемлекеттiк органдар мен олардың ведомстволарының, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдардың, сондай-ақ облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың әкімдері мен тексеру комиссияларының нормативтiк құқықтық актiлерiн мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру, Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiн мемлекеттiк есепке алуды қамтамасыз ету;
* жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу, жылжымалы мүлiк кепiлiн тiркеу, жылжымайтын мүлiктi мемлекеттiк техникалық зерттеп-қарау және жылжымалы мүлiк кепiлiнiң тiзiлiмiн жүргiзу саласында мемлекеттiк саясатты iске асыру;
* мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру, заң көмегін ұйымдастыру және көрсету, құқықтық насихат саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру;
* сот-сараптама қызметі саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру;
* зияткерлік қызмет құқықтарын қорғау және сақтау саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру;
* әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша іс жүргізуді Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жүзеге асыру;
* атқарушылық құжаттарды орындау саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру.
## Құрылымы
Әділет министрлігінің 3 комитеті бар:
* Зияткерлiк меншiк құқығы комитетi
* Мәжбүрлеп орындату комитеті
* Тіркеу қызметі және заңгерлік қызметтер көрсетуді ұйымдастыру комитеті
Министрлік департаменттері
* Стратегиялық талдау және ұйымдастыру-талдау департаменті
* Заңнама департаменті
* Заңға тәуелді актілер департаменті
* Нормативтік құқықтық актілерді тіркеу департаменті
* Мемлекеттік мүліктік құқығын қорғау жөніндегі департаменті
* Халықаралық құқық және ынтымақтастық департаменті
* Экономикалық интеграция бойынша жобаларды сараптау департаменті
* Тіркеу қызметі мен заң қызметін ұйымдастыру департаменті
* Зияткерлік меншік құқығы департаменті
* Сот актілерін орындау департаменті
* Экономика және қаржы департаменті
* Ішкі әкімшілік департаменті
* Кадр қызметі департаменті
* Ішкі бақылау басқармасы
* Мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі жұмысты ұйымдастыру басқармасы
* Ақпараттық ресурстарды қорғау және ақпараттандыру басқармасы
## Қарамағындағы мекемелер
* Облыстық әдiлет департаменттері
* «Қазақстан Республикасының Заңнама және құқықтық ақпарат институты» ШЖҚ РМК
* «Сот сараптамалары орталығы» РМҚК
## Министрлер тізімі
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Әділет министрлігінің ресми сайты |
Павел Олегович Савицкий (белор. Павел Алегавіч Савіцкі; 12 шілде 1994) — беларустік футболшы, жартылай қорғаушы.
## Карьерасы
2014 жылдан бері Беларусь Ұлттық футбол құрамасы сапында ойнайды.
"Неман Гродно", "Ягеллония" (Польша), "Динамо Брест", "Рух" (Брест) клубтарында доп тепті.
2019 жылғы Беларусь чемпионы.
2018 жылғы Беларусь кубогы иегері.
2018, 2019, 2020 жылдары Беларусь суперкубогы иегері атанды.
2018 жылы Беларусь чемпионатының үздік мергені.
## Сілтемелер |
Куланго (комбио немесе коламбо, колано, нкорамфо, нгорафо, логон, тегесие) — Кот-д’Ивуардың солтүстік-шығысында және Гананың кейбір бөліктерінде тұратын халық. Негізінен Комоэ мен Қара Вольта өзендерінің арасында тұрады. Жалпы саны 290 мың адам. Кот-д'Ивуарда 240 мың адам және Ганада 50 мың адам.
## Тілі
Тілі мен мәдениеті жағынан куланго халқы Лобиге жақын. Тілі куланго тілі.
## Діні
Көпшілігі жергілікті дәстүрлі наным-сенімдерді (табиғат күштеріне табыну) ұстанады, кейбірі мұсылмандар.
## Тарихы
Куланголар Манде-диула мен абронның ықпалында болған аймақтың автохтонды халқы. Кулангтың саяси институттары болған жоқ. XVII—XVIII ғасырларда Дагомба құрған Бунаның алғашқы саяси құрылымына тәуелді болса, XVIII-XIX ғасырларда аброн оманының Джаман (Бондуку) халқының (төменгі тап) негізін құрады.1880 жылдары Уасулу "империясының" құрамына кірді.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – қолмен атқарылатын егіншілік (ямс, тары, құмай, фонио, күріш, таро, тәтті картоп, бұршақ, жүгері) және ірі қара және ұсақ мал өсіру. Ерлер жерді тазартумен айналысса, әйелдер егін егу, жинаумен айналысады. Қолөнерден ағаш мүсіндер, сырланған керамика жасау, төсеніш, қоржын, сөмке тоқу жақсы дамыған.
## Өмір салты
Дәстүрлі әлеуметтік ұйымның негізін ақсақал бастаған көп балалы отбасылардан тұратын ауыл қауымдастықтары, рулық ұйым, құпия одақтар құрайды. Туыстық есеп матрилиналық болып табылады. Некеден кейінгі қоныс вирилокалды, құпия одақтарға кіру кезінде инициация рәсімдері қолданылады.
Фольклорлық жанрлардың ішінде әндер, ертегілер мен мақал-мәтелдер кең таралған.
Елді мекендері шашыраңқы орналасқан. Тұрғын үйлері дөңгелек, қабырғалары саман немесе қыш кірпіштен қаланған, төбесі биік конустық (рафия пальма жапырақтарының жапырақшаларынан жасалған, үстіңгі жағы қамыспен жабылған). Тұрғын үйдің жанында қосалқы құрылыстар, мал қоралары, астық қоймалары, асхана бар.
Дәстүрлі киімдердің орнын еуропалық киімдер алмастыруда.
Тамағы негізінен өсімдік тектес тағамдар (жарма, бұқтырылған, қайнатылған, қуырылған және пісірілген түйнектер мен ащы дәмдеуіштері бар бұршақ, көкөністер) және сүт өнімдері, пальма майын, кейде етті пайдаланады.
## Дереккөздер |
Куки (Үндістанда - куки, Мьянмада - чин) — Үндістанның солтүстік-шығыс штаттарында, Мьянманың солтүстік-батыс аймақтарында және Бангладештің таулы аймақтарында тұратын туысқан халықтар тобы.Жалпы саны 2,7 миллионнан астам адам.
## Этнонимі
«Куки» сөзінің шығу тегі белгісіз, бұл экзоним: бастапқыда қазір Куки деп аталатын тайпалардың өзіндік атауы емес. Отаршыл британдық жазушы Адам Скотт Ридтің айтуы бойынша, Куки сөзі туралы ең алғашқы деректер британдық жазбаларда 1777 жылға жатады. Ежелгі санскриттік аңызға айналған әдебиеттерде Кукилер сияқты тайпалармен ұқсас болған Кирата халқы туралы айтылады.К.А.Соппиттің айтуынша, «Ескі Кукилер» 11 ғасырдың басында, ал «Жаңа Кукилер» 19 ғасырдың бірінші жартысында Манипурға қоныс аударған.«Куки» сөзі ассам немесе бенгал тегі болса керек және «Чин» - «таулық» деген мағынаны білдіреді.
## Таралуы
Кукилер Үндістан, Бангладеш және Мьянмадағы бірнеше таулық тайпаларды құрайды. Дзо (Мизо) халқы Мьянманың Чин штатында Чин, Мизорам штатында Мизо деген атпен белгілі. Үндістанның Манипур штатындағы кукилер сияқты, Үндістанның солтүстік-шығыс штаттарында, Мьянманың солтүстік-батысында және Бангладештің Читтагонг тауларында таралған бірқатар туысқан тибет-бирман тайпалық халықтары бар. Солтүстік-Шығыс Үндістанда олар Аруначал-Прадештен басқа барлық штаттарда кездеседі. Бұл халықаралық шекаралар арқылы таралуы Үндістанды оккупациялау кезінде британдықтардың жазалау әрекеттеріне байланысты.
## Тілі
Олар қытай-тибет отбасының тибет-бирма тобының тілдерінде сөйлейді.
## Діні
Олар дәстүрлі нанымдарды ұстанады, сонымен бірге индуистар, христиандар, сүнниттік мұсылмандар бар.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егіншілік (күріш, жүгері, көкөністер), Куканың бір бөлігі тау етегіндегі су тасқыны алқаптарын өңдейді. Қолөнердің ішінде иіру және тоқымашылық дамыған.
## Өмір салты
Қоғамдық жерге иелік ету, қауымдастықты басқару демократиялық негізде сақталған. Туыстық есеп патрилинейлік, олардың ішінде үлкен және кіші тармақтар ерекшеленеді. Куки отбасына ата-анасы, кәмелетке толмаған балалары және мұрагер ұлдың отбасы кіреді. Қалыңдық үшін жұмыс жасау дәстүрі болған.
### Дәстүрлі баспаналары
Ертеректе егістік жер ауыстырғанда ауылдары жиі көшірілетін. Үілері жерде немесе қадаларда орналасқан сабан төбелері бар бамбуктан немесе тақтайдан жасалған үйлер.
### Дәстүрлі киімдері
Дәстүрлі киімдері - әйелдерде, матаның кең бөлігімен байланған тігілмеген белдемше және ақ блузка. Ерлерде -көйлек, дхоти, жеңсіз жилет және сәлде.
### Дәстүрлі тағамдары
Тағамдарының негізі - күріш, жүгері, тары, бұршақ, тапиока, тәтті картоп, асқабақ, апельсиндер, лимондар және басқа цитрустық жемістер, манголар және банандар. Сонымен қатар сиыр еті, шошқа еті, құс еті, қырыққабат, асқабақ, қияр, қауын және ямс, бал, балық, әсіресе кептірілген балық. Күріштен жасалған шарап ішеді. Көптеген адамдар буйвол етін тұтынбайды, бірақ оған ешқандай тыйым салынбаған.
## Сілтеме
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Куки (халық)
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Куки (халық)
## Дереккөздер |
Семей облысы — Қазақ КСР (1939-1991) және Қазақстан Республикасының (1991-1997) құрамында болған әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — Семей қаласы.
## Тарихы
Ресей империясының Семей облысы 1854 жылы құрылды. 1920 жылы облыс Семей губерниясы болып қайта құрылды. Кейін Қазақ КСР құрамында 1939 жылы облыс құрылған кезде оның құрамына Семей қаласы мен Абыралы, Ақсуат, Аягөз, Белағаш, Жаңасемей, Жарма, Көкпекті, Мақаншы, Жаңа Шүлбі, Үржар, Шыңғыстау, Шұбартау аудандары кірді.
1939 жылдың соңында Шар ауданы құрылды.
1940 жылы Шыңғыстау ауданы Абай (орыс. Абаев) ауданы болып өзгертілді.
1944 жылы Белағаш ауданы Бородулиха болып өзгертілді. Жаңа Покров ауданы құрылды.
1953 жылы Абаев ауданы Абай болып өзгертілді.
1955 жылы Абыралы ауданы таратылды.
1957 жылы Жаңасемей ауданы таратылды.
1959 жылы Бесқарағай ауданы Павлодар облысынан Семей облысына берілді.
1962 жылы Бородулиха ауданы таратылды.
1963 жылы бұрынғы аудандардың орнына Абай, Аягөз, Бесқарағай, Бородулиха, Жарма, Көкпекті және Үржар ауылдық аудандары құрылды. Шар өндірістік ауданы да құрылды. Аягөз облыстық бағыныстағы қалаға айналды.
1964 жылы Шар өндірістік ауданы таратылды. Ақсуат және Шұбартау аудандары құрылды.
1966 жылы Жаңасемей ауданы, 1969 жылы Мақаншы ауданы, 1970 жылы Жаңа Шүлбі ауданы, 1972 жылы Шар ауданы, 1980 жылы Таскескен ауданы, 1990 жылы Абыралы ауданы құрылды.
1996 жылы Жаңасемей және Таскескен аудандары таратылды.
1997 жылы Жаңа Шүлбі ауданы таратылды.
1997 жылы 3 мамырда Семей облысы таратылып, оның бүкіл аумағы Шығыс Қазақстан облысына берілді.
## Халқы
Халқы 757 мың (1975).
## Әкімшілік бөлінуі
1989 жылы Семей облысының құрамына 1 облыстық бағыныстағы Семей қаласы мен 14 аудан кірді:
## Әкімдері
* Кешірім Бозтаев (ең бірінші)Найман, Қаракерей, Сыбан
* Ғалымжан Баділжанұлы Жақиянов (1995—1997) Найман, Терістаңбалы
* Виталий Леонидович Метте (наурыз — 17 сәуір 1997)
* Вячеслав Федорович Чернов (1992—1995)
## Тағы қараңыз
* Қазақстан Компартиясы Семей облыстық комитеті
## Дереккөздер |
Кунама (база, базен) — Эритрея мен Эфиопияның солтүстік-батысында тұратын халық. Кунама халқының көпшілігі шалғайдағы Гаш пен Сетит өзендерінің арасында тұрады.Кунама халқының саны шамамен 260 200 адамды құрайды, олардың көпшілігі Эритреяда тұрады (шамамен 80%). Нақты саны белгісіз, өйткені нақты санақ деректері жоқ.
## Тілі
Олар Ніл-Сахар макроотбасының оқшауланған кунама тілінде сөйлейді.
## Діні
Кунамдардың көпшілігі сунниттік исламды ұстанады, кейбіреулері протестанттық христиандар және ежелгі дәстүрлі нанымдар сақталған.
## Кәсібі
Қазіргі Кунаманың 90%-дан астамы егіншілікпен (сорго, тары, сонымен қатар бидай, арпа, бұршақ, мақта) және мал шаруашылығымен (ірі және ұсақ мал, түйе) айналысатын шаруалар.
## Өмір салты
Кунамның дәстүрлі әлеуметтік ұйымы мен сенімдерінде көптеген архаикалық белгілер сақталған (жыныстық жас топтары және олармен байланысты рәсімдер, ақсақалдардың билігі, қауымдық жиналыстар, синкреттік пантеон және т.б.).
## Дереккөздер |
Режеп Базаров (түрікм. Rejep Bazarow; 1958 жыл, Тельман ауданы, Дашоғыз уәлаяты) — түрікменстандық саясаткер, ветеринар, 2016 жылдан бері Министрлер Кабинеті төрағасының орынбасары, 2014 жылдан бері Түрікменстан аграрлық партиясының төрағасы және 2012 жылғы президент сайлауындағы үміткерлердің бірі.
Базаров бұрын Дашоғыз уәлаяты әкімінің орынбасары (2011–2012), Түрікменстан Мәжілісінің депутаты (?–2016) және ауыл шаруашылығының министрі (2012–2014) лауазымдарында қызмет атқарған еді.
## Өмірбаяны
Режеп Базаров 1958 жылы дүниеге келген. Базаровтың туған жері — 2022 жылы ыдырап, Болдымсаз атырабына айналдырылған Тельман (Губадаг) ауданында (Түрікмен КСР).
Базаров 1975 жылы Түрікмен ауылшаруашылық университетінде оқуын бастап, ветеринар мамандығымен оны 1980 жылы аяқтады. Мансабын туған Губадаг ауданының ветеринариясында бастаған.
### Дашоғыз әкімдігіндегі қызметі
2000–2005 жылдары Ғұбадаг атырабы «Обахызмат» ауылшаруашылық акционерлік қоғамының ауыл шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі, төрағасының орынбасары, төрағасы қызметтерін атқарған.
2005–2008 жылдары Дашоғыз уәлаяты Губадаг атырабы кәсіподақтар бірлестігінің төрағасы. 2008–2011 жылдары Құрбансұлтан әже атырабы әкімінің ауыл шаруашылығы жөніндегі орынбасары, Ғұбадаг атырабы әкімі қызметтерін атқарған.
2011–2012 жылдары Дашоғыз уәлаятының ауыл шаруашылығы жөніндегі орынбасары.
### 2012 жылғы президент сайлауы
2011 жылдың желтоқсанында Дашоғыз уәлаяты әкімінің орынбасары Режеп Базаровтың келесі жылы болатын президент сайлауына үміткер ретінде тіркелгені белгілі болды.
2012 жылдың қаңтарында сайлаушылар алдында Базаров Ахал уәлаяты Рухабат атырабы мәдениет сарайының алдында сөйлеп, өзінің сайлауалды кампаниясы жайлы айтты: «күш-жігері мен білімін аямай, адал еңбек ететіні, ұлттық демократияны одан әрі жетілдіру үшін қолдан келгеннің бәрін жасап, мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктерін тиімдірек пайдалануға тырысатыны» айтылды.
Сайлау нәтижесінде Режеп Базаров жалпы дауыстың 0,28% жинап, 4-орын алып, жеңілді. Құрбанқұлы Бердімұхамедов қайта сайланды.
### Ауыл шаруашылығы министрі
2012 жылдың 6 шілдесінде Түрікменстанның Ауыл шаруашылығы министрі болып тағайындалды, 2014 жылдың 4 сәуірінде басқа жұмысқа ауысуына байланысты қызметінен босатылды.
### Партия төрағасы
2014 жылдың қыркүйегінде дауыс беру қорытындысы бойынша Түрікменстан Аграрлық партиясының басшысы болып сайланды. Партия төрағасы ретінде 2018 және 2023 жылдары болған парламент сайлауларында ТАП басты өкілі болған.
### Мәжілістегі қызметі
2016 жылға дейін Мары уәлаяты, №103 «Зарпчы» сайлау округінен сайланған Мәжіліс депутаты болған.
2016 жылдың сәуірінде Министрлер Кабинеті төрағасының орынбасары болып сайланды.
## Қосымша ақпарат
## Дереккөздер |
Владимир Альбертович Баумейстер (14 маусым 1941 — 20 маусым 2023) — кеңестік және қазақстандық дәрігер, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген дәрігері, жоғары санатты хирург, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі, Астананың құрметті азаматы (2020).
В.А.Баумейстердің кәсіби және қоғамдық қызметі мемлекеттік марапаттармен жоғары бағаланды, оның есімі «Қазақстанның 100 жаңа есімі» тізіміне енгізілді. В.А.Баумейстердің есебінде 15000-нан астам операция және мыңдаған құтқарылған өмір бар.
## Өмірбаяны
Баумейстер Владимир Альбертович 1941 жылы 14 маусымда Әзірбайжан КСР-да Агстафин ауданының Грюнфельд ауылында (қазіргі Вургун) дүниеге келген.
1941 жылдың желтоқсанында ата-анасымен бірге Шығыс Қазақстан облысына жер аударылды.
1957 жылы ата-анасымен бірге Оңтүстік Қазақстан облысының Үшінші Интернационал колхозына (қазіргі Бескетік ауылы) көшіп келді.
### Білімі
1966 жылы Семей мемлекеттік медицина институтын үздік бітірді.
Университетті бітіргеннен кейін ол Целиноград қаласының теміржол ауруханасына жіберілді, онда оның кәсіби жолы басталды.
### Еңбек қызметі
Резиденттен бас дәрігерге дейін ұзақ және қиын жол өтті:
1966 — Целиноград қаласының 2-ші теміржол ауруханасында хирург.
1972 — 2-ші теміржол ауруханасының аға резиденті.
1975 — 2-ші теміржол ауруханасының хирургия бөлімінің меңгерушісі.
1977 — Целиноград қаласындағы теміржол ауруханасының санитарлық қызметінің бас хирургі.
1978–2004 — Целиноград қаласындағы (қазіргі Астана) теміржол ауруханасының бас дәрігері.
1998 жылы неміс ұлты үшін әлеуметтік көмек станциясын ашты. 2004 жылы зейнеткерлікке шыққаннан кейін ол тәжірибе мен хирургиялық кеңес беруді жалғастырды. Жеке өзі 15 мыңнан астам операция және 13 мың эндоскопиялық зерттеулер жүргізді, ескілерін аяқтап, жаңа емдеу ғимараттарын тұрғызды, 25 бөлімше ашты, Германиядан медициналық жабдықтар мен дәрі-дәрмектерді жеткізді. "Астана қаласының Орталық жол ауруханасы" ЖШС жалпы хирургия бөлімшесінің хирургиялық мәселелер бойынша бас кеңесшісі болды.
2023 жылы 20 маусымда 83 жасқа қараған шағында қайтыс болды.
## Кәсіби және қоғамдық ұйымдарға қатысуы
1991 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің бірінші жалпыхалықтық сайлауында президент Н.Ә.Назарбаевтың сенімді өкілі болды.
Сондай-ақ бірнеше рет Целиноград қаласының кеңес ауданының депутаты, үш рет Целиноград қалалық Кеңесінің депутаты болып сайланды. 1988 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12-шақылымының депутаты болып сайланды.
## Құрметті марапаттары мен мадақтаулары
15 мемлекеттік наградалармен марапатталған, оның ішінде: "Құрмет Белгісі" ордені, "Құрмет" ордені, "ҚР еңбек сіңірген дәрігері" атағы, "Денсаулық сақтау үздігі" төсбелгісі, "Құрметті теміржолшы" төсбелгісі және т. б.
Нұр-Сұлтан қаласы мәслихатының 2020 жылғы 3 шілдедегі шешімімен Қазақстан Республикасының елордасы – Нұр-Сұлтан қаласының дамуы мен гүлденуіне қосқан зор үлесі, белсенді мемлекеттік және қоғамдық қызметі үшін «Нұр-Сұлтан қаласының құрметті азаматы» атағы берілді.
## Отбасы
Жұбайы — Людмила Ивановна, дәрігер-педиатр. Ұлы Александр (2015 жылы қайтыс болған). Немерелері — Анна және Екатерина.
## Дереккөздер |
(923) Герлуга — Негізгі белдеу тобының астероиды.
Оны 1919 жылы 30 қыркүйекте Карл Вильгельм Рейнмут Гейдельберг обсерваториясында ашты.
Астероид немістерде біршама таралған әйелдер есімімен аталды.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Астероидтар тізімі (901—1000) |
* Заозёрный – Ақмола облысы Біржан сал ауданындағы ауыл.
* Заозёрный – Павлодар облысы Павлодар ауданындағы ауыл. |
Куранко — Сьерра-Леоне мен Гвинеядағы халық.Жалпы саны 264 мың адам. Сьерра-Леонеде 209 мың, Гвинеяда 55 мың адам.
## Тілі
Нигер-Кордофан отбасының манде тобының куранко тілінде сөйлейді. Диалектлері: Сьерра-Леонеде – батыс және шығыс, Гвинеяда - куранко васаманду, манинкаға жақын.
## Діні
Олар негізінен дәстүрлі нанымдарды ұстанады, 30%-ға дейін сүнниттік мұсылмандар, 1%-ға жуығы христиандар.
## Кәсібі
Шаруашылықтың негізі – көшпелі егіншілік: бірінші жылы жаңа учаскеге күріш, екіншісінде – тары, маниок немесе жержаңғақ егіледі, содан кейін 5-6 жылға тыңайтқышқа қалдырылады. Бау-бақшада: жүгері, жержаңғақ, мақта, тәтті картоп, таро, пияз, қызанақ, асқабақ, гомбо, бұрыш, қымыздық, индиго егіледі.Жеміс ағаштары: банан, манго, папайя, апельсин, кокос жаңғағы, лимон, ананас; кола жаңғақтары.Сонымен қатар тауық өсіру, тор және бөгет көмегімен балық аулайды.Қолөнерден ұсталық, тері (ер), тоқымашылық (ер және әйел) дамыған.
## Өмір салты
Неке патрилокальды, полигиния жиі кездеседі. Отбасы үлкен патриархалдық. Ірі туысқан топтар-мүшелері жалпы атаумен-тотеммен және жалпы тағамға тыйым салумен біріктірілген рулық қауым. Үш сатылы әлеуметтік топқа бөлінеді: билеушілер - пұтқа табынушы рулар (сунинке — тонтиги), қарапайым адамдар (фуруньогон), оның ішінде мұсылмандар, куранкодағы "төменгі касталар" (ниамакала) - гриоттар — мадақтау әндерінің әншілері.
Елді мекендері әртүрлі көлемде (60-тан 1000 тұрғынға дейін). Жаңбырлы маусымда отбасылар алыстағы егістіктерде жеңіл тұрғын үйлерде, құрғақшылық кезінде - ауылдарда, ортасында ошағы бар және конус тәрізді шатыры бар үлкен көп бөлмелі дөңгелек үйлерде тұрады.
Тағамдары - тұздық пен дәмдеуіштермен пісірілген күріш.
## Дереккөздер |
(929) Алгунда — Негізгі белдеу тобының астероиды.
Оны 1920 жылы 10 наурызда Карл Вильгельм Рейнмут Гейдельберг обсерваториясында ашты.
Астероид немістерде біршама таралған әйелдер есімімен аталды.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Астероидтар тізімі (901—1000) |
Хиуаз Доспанова халықаралық әуежайы — Атырау қаласының әуежайы. 1931 жылы салынған.Әуежайдың тұрақты жұмыс жасауын сенімгерлік басқару арқылы Airport Management Group деп аталатын ҚТЖ құрылымы қамтамасыз етіп тұрады, 100% акциясы "Самұрық-Қазына" қорына тиесілі.
Атырау облысында Атырау әуежайынан өзге Теңіз жергілікті әуе желілерінің әуежайы бар. Кеңес уақытында облыста бірқатар жергілікті әуе желілерінің әуежайлары құрылған болатын (Индербор, Қарабау, Миялы, Райгородок, Мақат, Құлсары), алайда 1990-шы жылдары олар қараусыз қалып, содан бері тек Ан-2 ұшақтары мен тікұшақтардың авиациялық жұмыстар жүргізу кезінде қолданатын қону алаңдары ретінде пайдаланылады.
## Әуе компаниялары мен бағыттар
2015 жылдың қарашасына сәйкес мәлімет бойынша Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:
## Жолаушылар легі
* 2009 - 16 001 адам
* 2010 - 59 457 адам
* 2011 - 101 707 адам
* 2018 - 833 968 адам
## Қабылдайтын әуе көлігі түрлері
Ан-12, Ан-24, Ан-26, Ан-28, Ан-30, Ан-32, Ан-72, Ан-74, Ан-124, Ил-62, Ил-76, Л-410, Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, Airbus A319, Airbus A320, Airbus A321, ATR 42, ATR 72, Boeing 707, Boeing 737, Boeing 747, Boeing 757, Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі тікұшақтар. Әуе көлігінің ең көп ұшу салмағы шектеусіз. Ұшу-қону жолағының (PCN) жіктеу саны 84/F/C/X/T.
## Ұшып-қону жолағы
Ұшып-қону жолағының көлемі 3000х45 м.құрайды. Негізгі жолақтың екі жанындағы жанама қауіпсіздік жолағының ені 7,5 м. Ұшып-қону жолағы жабындысының қалыңдығы 115 см., дренаждық жүйемен және аяздан қорғайтын қабатпен жабдықталған. Жолақ жабындысының беткі қабаты, жарық түсуіне жол бермейтін полимерлі модифициаланған асфальттық бетонмен жабылған. Жабынды төзімділігінің коэффициенті 84-ке тең. Бұл коэффициент ұшу салмағы 600 тоннаға дейінгі ауыр ұшақтарды қабылдай алады.
## Сілтемелер
* Ресми сайты Мұрағатталған 29 ақпанның 2008 жылы.
## Дереккөздер |
Халықаралық Ахмет Байтұрсынұлы Әуежайы (IATA: KSN, ICAO: UAUU) (ағылш. Kostanay International Airport) — Қостанай қаласында орналасқан әуежай. 1970 жылы салынған. 2018 жылы әуежай 190 855 жолаушыға қызмет көрсеткен.
## Тарихы
Қостанай әуежайының тарихы 1970 жылдың айынан өзек тартады.
## Жолаушылар легі
## Әуе компаниялары мен бағыттар
2020 жылғы мәлімет бойынша Қостанай әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:
## Сыртқы сілтемелер
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Халықаралық Ахмет Байтұрсынұлы әуежайы
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Халықаралық Ахмет Байтұрсынұлы әуежайы |
Куриа (кулиа, булиа, тенде) — Танзанияның солтүстігінде және Кенияның оңтүстігінде тұратын халық.Жалпы саны 604 мың адамды құрайды. Банту этникалық тобына кіреді.
## Тілі
Тілі - игикуриа тілі.
## Діні
Сенушілердің діни байланысы: католиктер, христиан-африкалық шіркеуінің кейбір жақтаушылары.
## Тарихы
XV—XVI ғасырлардағы куриалардың ата-бабалары луолардың, кейінірек масаи қысымынан кейін Орталық Африкадан Виктория көлінің жағасына келді. Олар солтүстік (қазіргі Лухья) және оңтүстік (қазіргі гусии мен куриа) болып бөлінді.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсіптері қолмен атқарылатын егіншілік (сорго, астық дақылдары – жержаңғақ және мақта), мал шаруашылығы (қой, ешкі), Виктория көлінің жағасында балық аулау. Қолөнерден - ағаштан, балшықтан немесе соғылған темірден маскалар, мүсіндер және т.б. жасау дамыған.
## Өмір салты
Отбасы үлкен патриархалды, жыныстық және жас таптарының жүйесі дамыған.
Елді мекендері жинақы орналасқан. Тұрғын үйлері дөңгелек, қабырғалары тоқылған, балшықпен сыланған және конустық төбесі шөппен немесе пальма жапырақтарымен жабылған, тұрғын бөлікке, асханаға және жас мал төлдеріне арналған бөлмеге бөлінген.
Киімдері - Еуропалық үлгідегі ерлер киімі, әйелдер ашық түсті көйлек киеді.
Дәстүрлі тағамдары – жармалар мен бұқтырылған тағамдар, ащы көкөніс дәмдеуіштері бар жүгері бәліштері, қуырылған жүгері мен жержаңғақ, банан, балық.
## Дереккөздер |
Әлия Молдағұлова халықаралық әуежай — Қазақстанның Ақтөбе каласындағы халықаралық әуежайы. Қаланың оңтүстік-батыс шеткейінде, Ақтөбе темір жол бекетінен оңтүстікке қарай 3,5 шақырым жерде орналасқан.
Ақтөбедегі 1 класты әуежай. Ил-86, Боинг 727—200 және Ан-124 (дирекцияның рұқсатымен) секілді ұшақтардың көпшілік түрін, сонымен қатар тікұшақтардың барлық түрін қабылдай алады.
Әуежайдың аумағына Ан-2 және Як-18 ұшақтары ме Ми-2 тікұшағына жөңдеу жасайтын азаматтық авиацияның № 406 авиажөндеу зауыты шектесіп жатыр.
Азаматтық авиациядан басқа, әуежайда Әскери авиация орын тепкен. Онда екі дүркін батыр атанған Т.Я. Бигельдинов атындағы Қазақстан Республикасы әуе қорғаныс күштері Әскери институтының оқу ұшақтары негізделген. Институт 1996 жылы бұрынғы Ақтөбе жоғары әскери авиация училищесі негізінде құрылды. Сондай-ақ Ақтөбе облысының Мәртөк ауданында Хлебодар жер асты оқу әуежайы бар.
Ақтөбеден 60 шақырым жердегі № 37 темір жол айрығының жанында).
2004 жылдан бастап әуежайды жаңғырту жұмыстары жүріп жатыр. ҰҚА толық жөңдеуден өтті. Қазіргі кезде аэровокзалды қайта жоспарлау іске асырылуда.
Ақтөбе облысында желгілікті әуе жолдары: Ырғыз әуежайы, Карась әуежай, Кенқияқ әуежайы, Шалқар әуежайы, Бозой әуежайы, Қарабұтақ әуежайы секілді бірнеше әуеайлақтары бар. Олар 1990 жылдары қараусыз қалған, бірақ 2011 жылдан бастап олардың қайта өркендеуі басталды. Ырғыз әуежайы қалпына келтіріліп, Шалқар әуежайы және Бозой әуежайының қайта келтірілу жұмыстары жоспарлануда. 2011 жылдың қарашасынан бастап Л-410 ұшақтарымен аптасына екі рет Ақтөбе - Ырғыз - Ақтөбе әуе рейсі іске қосылды.
## Әуе компаниялары мен ұшу бағыты
## Ескерту
## Сілтемелер
* Схема аэродрома Ақтөбе әуежайының сұлбасы Мұрағатталған 5 қыркүйектің 2004 жылы.
* В Актобе приступили ко второму этапу реконструкции аэропорта Мұрағатталған 29 қыркүйектің 2007 жылы.
* Ақтөбе әуежайының ұшақтар қозғалысының 2011ж 1 шілде күнінен бастап белгіленген кестесі Мұрағатталған 21 қазанның 2011 жылы.
* Ақтөбе әуежайының фотосуреты |
Қазақстан әуежайларының ішіндегі ең ірісі Алматы әуежайы болып саналады. Әуежай өзінің тарихын 1935 жылдан бері жүргізіп келеді, ал 2012 жылы ТМД-дағы ең үздік деп танылды. Бұл әуежай жылына төрт миллионнан астам жолаушыға қызмет көрсетеді.
Қазақстан әуежайларынан ішкі авиатасымалдар саны бойынша екінші орынды Астанадағы елордалық авиатасымалдар алады. Бүгінгі таңда әуежай жаңартылды және әуе кемелерінің барлық түрлерін қабылдауға қабілетті. 2012 жылы Астана әуежайы екі миллионнан астам туристке, оның ішінде жақын және алыс шетелдерден келген туристерге қызмет көрсетті.
Қазақстанның ірі әуежайлары ғана емес, мемлекет азырақ әуежайларға да назар аударады. Осылайша, 2011 жылы жүргізілген жаңғыртудың арқасында Ақтау әуежайы ТМД-ның ең үздік әуежайы болды, ол 2009 жылы "ТМД елдерінің перспективалы дамып келе жатқан әуежайы" атағына ие болды. Атырау әуежайы да қайта жаңартылуда, ұшу-қону жолақтарын кеңейту, сондай-ақ жаңа жарық-техникалық жүйені орнату жоспарланған.
## Қазақстанның негізгі әуежайларының тізімі
## Қазақстанның өңірлік әуежайларының тізімі
Ескерту: Ақтау, Балқаш, Қарағанды, Нұрсұлтан Назарбаев, Тараз, Талдықорған, Шымкент, Боралдай әуежайларын әскери авиация — Қазақстан Республикасының әуе қорғанысы күштері де пайдаланады.
* |
Арқалық әуежайы - Қазақстанның Қостанай облысындағы Арқалық қаласының бұрынғы әуежайы.
Арқалық әуеайлағы 2-сыныпты, Ил-76, Ту-154 және барған сайын жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық түрдегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті болды.
## Тарихы
Кеңестік кезеңде осы жерден Қазақстанның көптеген қалаларына және Мәскеуге рейстер орындалды. Сондай — ақ, жергілікті әуе желілері бойынша рейстер болды (атап айтқанда Арқалық — Амангелді-Торғай).
1998 жылдан бастап әуежай қараусыз қалды және оны Ресей әскери авиациясының тікұшақтары "Союз" сериясындағы басқарылатын ғарыш аппараттарының қонуын іздеу-құтқару кезінде қону алаңы ретінде анда-санда ғана пайдаланады.
## Қазіргі күйі
Қостанай облысы Арқалық қаласындағы әуежайдың сатылымға шығарылуына қатысты қалалық әкімдік түсінік берді. Әкімдіктің мәліметінше, әуе қатынасын қалпына келтіру мәселесі бірнеше рет көтерілген. Алайда жаңа әуежайды салу және ұшып-қону жолағын қалпына келтіру үшін қомақты қаражат керек.
"Оны (ескі әуежай – ескерту) жөндеудің керегі жоқ. Онда барлығы ескірген. Жаңа әуежайды салу үшін орын табылады. Алайда қалаға бұл әуежай керек пе деген мәселе бар. Елорда және облыс орталығымен көлік, теміржол байланысы бар.Жолаушылар легі де бар. Алайда барлығы билеттің бағасына келіп тіреледі. Біз бағаны 20 мың теңге деп қойсақ, пойыздың бағасы 4 мың теңге болса, айырмашылық бар ғой. Мұндай жағдайда бюджеттен субсидия бөлуге тура келеді. Біздің бюджет мұндай шығынды көтере алмайды", - дейді Арқалық қаласы әкімінің орынбасары Дархан Хамзин.
## Дереккөздер |
(937) Бетгея — Негізгі белдеу тобының астероиды.
Оны 1920 жылы 12 қыркүйекте Карл Вильгельм Рейнмут Гейдельберг обсерваториясында ашты.
Астероид неміс ақыны мен аудармашысы Ханс Бетгенің құрметіне орай аталды.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Астероидтар тізімі (901—1000) |
Ырғыз әуежайы-Қазақстанның Ақтөбе облысы Ырғыз ауданындағы жергілікті әуе желілерінің әуежайы.
Ырғыз әуеайлағы 4-класты, Ан-2, Ан-28, Л-410 және жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық түрдегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті. Әуежайдың ауданы 60 га.
* 1990 жылдардың аяғында әуежай қараусыз қалды және содан бері авиациялық жұмыстарды жүргізу кезінде қону алаңы ретінде пайдаланылды.
* 2011 жылы әуежай қалпына келтіріліп, жұмысын жалғастырды. 2011 жылғы қарашадан бастап аптасына екі рет Л — 410 ұшақтарында Ақтөбе-Ырғыз-Ақтөбе тұрақты авиарейсі Орындалатын болады.
## Қолданылуы
Ауданы 61,6 гектар әуежайдың аумағында ұзындығы бір шақырым және ені 90 метр болатын екі ұшу-қону жолағы орналасқан. Вагондарда касса және шағын күту залы бар. Ырғыз бен Ақтөбе арасында "Аэро" әуекомпаниясына тиесілі Чехияда шығарылған L-410 маркалы екі 15 орындық ұшақ қатынайтын болады. Аптасына 2 рейс - дүйсенбі және сәрсенбі күндері орындалады. Жолаушының бір жаққа ұшу құны 16 мың теңгені құрайды. Алайда, облыстық бюджеттен берілетін субсидиялардың арқасында билет құны 3 мың теңгені құрайды. Ұшу уақыты - 1 сағат 15 минут, бұл "Батыс Еуропа-Батыс Қытай" жобасы аясында жаңадан салынған жолдағы автомобильмен салыстырғанда кемінде 3,5 есе жылдам. Салыстыру үшін: автобус билеті 1200 теңге, облыс орталығына такси - 2 мың теңге. "Ақтөбе-Ырғыз" - әлеуметтік авиарейс
## Дереккөздер |
Аягөз әуежайы - Абай облысының Аягөз ауданының Аягөз қаласындағы әуежай
## Тарихы
2-класты Аягөз әуеайлағы, Аягөз қаласынан 6 шақырым жерде орналасқан . Оның өлшемі 2500-ден 45 метрге дейінгі бетондалған ұшу-қону жолағы бар, жобалық сипаттамалары бойынша Ту-134, Ту-154, Ан-12, Як-42 және одан да жеңіл әуе кемелерін (сонымен қатар барлық типтегі тікұшақтарды) қабылдай алады.
1983 жылдың желтоқсанынан 1989 жылдың 22 қазанына дейін аэродромда 737-ші әуе қорғанысы истребитель полкі орналасқан МиГ-23 МЛД полк Камбала аэродромынан қоныс аударды. 1989 жылы қазанда полк Червоноглинское аэродромына (Арциз) қоныс аударды.
Қазіргі уақытта әскери авиация қажеттіліктері үшін пайдаланылуда. 2008 жылы "Семей" АҚ-ның Жолаушылар тасымалы тоқтатылды, себебі әуе тасымалы орынсыз, өйткені қолда бар авто және т/ж маршруттар халықтың қажеттілігін толығымен өтейді.
Аягөз әуеайлағының жанында "Қазаэронавигация" республикалық мемлекеттік кәсіпорнының тірек навигациялық пункті орналасқан. "Қазаэронавигация" РМК Бас директоры Сергей Құлназаровтың айтуынша, "Аягөз" навигациялық пунктінің жаңа ғимараты айналаны 400 шақырымға "қарауға" мүмкіндік беретін ең заманауи радиолокатормен жабдықталған. Пункт ғимаратының жанында жоғары жиілікті радиомаяк орнатылған. Ұшақ экипаждары мен Астана, Алматы және Семей диспетчерлік пункттері арасында ақпарат беруді жүзеге асыратын жаңа цифрлық телекоммуникация торабымен авиабайланыс кешені құрылды.
## Дереккөздер |
Бозой — Қазақстанның Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы жергілікті әуе желілерінің әуежайы. Бозой ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 1 км жерде орналасқан.
Әуеайлақ базасы 4-классты, Ан-2, Ан-28, Л-410 және жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық түрдегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті.
* 1990 жылдардың аяғында әуежай қараусыз қалды және содан бері авиациялық жұмыстарды жүргізу кезінде Ан-2 ұшақтары мен тікұшақтар үшін қону алаңы ретінде пайдаланылды.
* 2011 жылы БАҚ осы әуежайды жандандыру жоспарлары туралы хабарлады.
## Оқиғалар
1974 жылы 30 желтоқсанда Ақтөбе Біріккен авиаотрядының Ан-2 ұшағы күрделі метеожағдайларда Бозой (КС-10) әуеайлағынан 1,5 км қашықтықта орналасқан радиорелелік діңгекпен соқтығысты. Ұшақ діңгекте 85 м биіктікте ілулі тұрған, қираған және өртенген күйінде табылды. Екі ұшқыш та, хабарланбаған жолаушы да соққы кезінде ұшақтан лақтырылып, жерге құлап, қаза тапты. Әуе апатының негізгі себебі-экипаждың ГА-71 ҰКП талаптарын өрескел бұзуы, ол жоспарда және тапсырмада көзделмеген маршрут бойынша, ауа райы болжамынсыз, бортқа бөгде адамды алусыз, байланыссыз, қауіпсіз биіктіктен төмен ұшуды орындаусыз және көзбен шолып ұшу ережелеріне сәйкес келмейтін метеожағдайларда өз бетінше ұшып шығуында көрініс тапты. |
Абай халықаралық әуежайы, бұрын Жаңасемей деп те аталды — Қазақстандағы Семей қаласының халықаралық әуежайы. Әуежайдан Астана, Алматы, Үржар, Өскемен, Мәскеу қалаларына тұрақты рейстер орындалады. 2019 жылы жаңартылған әуежай ашылды.
2018 жылы әуежай 27 097 жолаушыға қызмет көрсетті және осылайша қазақстандық әуежайлар арасында жолаушылар ағыны бойынша 16-орында тұр.
## Тарихы
Әуеайлақ 1929 жылы құрылған. Аэровокзал 1983 жылдың ақпан айында пайдалануға беріліп, бірнеше жыл бұрын қайта жаңғыртылды. Бүгінде әуежай ұзындығы 3,1 шақырым және 1,3 шақырым болатын екі асфальтты ұшу-қону жолағымен жабдықталған.
Екі қабатты ғимараттың жалпы ауданы 3500 м², оның ішінде жолаушылар терминалы 2448 шаршы метрді құрайды. Семейдің өткізу қабілеті сағатына 400 жолаушыға жетеді. Жақында Семейде заманауи ұшақтарды қауіпсіз қабылдау үшін ұшу-қону жолағы жаңартылды. Әуежай қолайлы географиялық орынға ие және халықаралық талаптарға сай халықаралық және ішкі рейстерді қамтамасыз етеді.
## Қабылданатын ұшақ түрлері
1-сыныпты әуеайлақ Ан-124, Ил-62 (130 т), Ил-76 (140 т), Ту-154 және одан да жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық үлгідегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті. ҰҚЖ (PCN) жіктеу нөмірі 47/R/B/X/T. Әскери авиация да әуежайда орналасқан. Соңғы уақыттан бері ұшақтардың барлық түрі қабылданады.
## Әуе компаниялары және бағыттары
Қазіргі таңда Семей әуежайы халықаралық стандарттар мен талаптарға сай сапалы әрі тиімді жолаушылар мен жүк тасымалымен қамтамасыз етуде. Жолаушыларда трансферсіз немесе екі-үш трансфері бар бағыттардың бірнеше нұсқасы бар.
### Жолаушылар рейстері
2020 жылдан бастап әуежай келесі әуе компанияларына қызмет көрсетеді:
## Жолаушылар легі
## Оқиға
1973 жылы 28 ақпанда жергілікті уақыт бойынша сағат 18:59-да Х-167 Семей – Қарағанды рейсімен ұшатын Қазақ ААБ Як-40 (CCCP-87602) ұшағы әуеайлақта апатқа ұшырады.
256-шы ұшу отрядының экипажы қарапайым ауа райы жағдайында (бұлттылық 10 балл, орташа, қар, тұман, көріну 5 км, жел 290 ° 5 м/с) жергілікті уақыт бойынша 18:58-де (қараңғылық түскеннен кейін 1 минуттан соң) ұшты. 100 м биіктікке көтерілгеннен кейін ұшақ төменге түсіп, бастапқы нүктеден 3057 м қашықтықта (ҰҚЖ соңынан 1457 м) және ҰҚЖ осінің сол жағында 53 м қашықтықта жерге соқтығысты және құлады. Барлық жолаушылар (27 ересек және 2 бала) мен экипаж (3 адам) қаза тапты. Жолаушылар арасында Қызылорда облысының қыздар баскетбол командасы (11 ойыншы, жаттықтырушы және төреші) болды.
Қарлы алқапқа жермен соқтығыс 18:59-да ілгерілеу және тік жылдамдықтары жоғары, иілу бұрышы аз, тегіс, шиыршықсыз болды. Шасси мен жалғасқанатшалар тартылған күйде болды. Бірінші соққыдан кейін ұшақ бөлініп кетті. Жермен екінші соққы біріншіден 50 м жерде болды. Сынықтардың шашылымы 220 × 53 м болды.
Ұшу кезінде апатқа әкелуі мүмкін материалдық бөліктің ақауларының белгілері анықталған жоқ. Жермен соқтығысқан кезде тұрақтандырғыш + 1 ÷ 1,2 ° (шүйілу) қабылданбады. Әуе кемесінің көтерілуінен құлағанға дейінгі ұшу режимдері мен бағыты туралы объективті деректердің болмауына байланысты LP-ның шынайы себебін анықтау мүмкін емес. Болуы мүмкін ықтимал себептер:
* Экипажға уақыттың тапшылығына байланысты көтерілудің ең қиын бөлігінде шүйілу үшін тұрақтандырғыштың өздігінен ауытқуы.
* Ұшқыштардың психофизикалық атқарымдарының бұзылуы, нәтижесінде ұшқыштарды шүйілудің қалыпты үдерісінен айтарлықтай ауытқуларға алып келді.
## Көлік байланысы
Семей әуежайына қаладан бірнеше жолмен жетуге болады: қалалық автобустармен, таксимен немесе жеке көлікпен. Автокөлік иелері үшін әуежайда жабық тұрақ бар, онда тұрақтың алғашқы он бес минуты тегін.
## Тағы қараңыз
* Халықаралық Өскемен әуежайы (165 км)
* Халықаралық Павлодар әуежайы (301 км)
## Дереккөздер |
(948) Юкунда — Негізгі белдеу тобының астероиды.
Оны 1921 жылы 3 наурызда Карл Вильгельм Рейнмут Гейдельберг обсерваториясында ашты.
Астероид немістерде біршама таралған әйелдер есімімен аталды.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Астероидтар тізімі (901—1000) |
Елім-ай — 2022 жылы құрылған қазақстандық футбол клубы. Базасы Семей қаласында. Өз алаңындағы ойындарын "Спартак" стадионында өткізеді. Қазіргі күнде Қазақстан бірінші лигасында ойнайды.
Клуб 2016 жылы жабылған, 1994-2004 жылдары "Елім-ай" атанған "Спартак" клубының ізбасары емес.
## Құрамы
сәуір 2023
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Веб-сайт Мұрағатталған 31 мамырдың 2023 жылы. |
Мәншүк Мәметова атындағы Халықаралық әуежайы - Орал қаласының халықаралық әуежайы.
## Тарихы
1933 жылы қаңтар айында Қазақстан үкіметі Батыс Қазақстан өңірінде авиациялық қызмет көрсету желісін ұйымдастыру туралы шешім шығарды. Соған сәйкес БКП(б) облыстық партия комитеті бюросының шешімімен Орал әуежайын салуға жәрдемдесу комитеті құрылып, оның құрамына жергілікті партия-кеңес ұйымдарының басшылары, жобалау ұйымдары мен кәсіпорындарының өкілдері енді. Хан тоғайы аумағында ұшу-қону алаңы, ұшақтар тұратын қалқа, жанармай қоймасы және арнаулы қызмет ғимараттары жабдықталды.
1934 жылы 21 көкекте Орал әуежайы пайдалануға беріліп, Орал-Ақтөбе (Тұзтөбе арқылы), Орал-Доссор (Калмыков арқылы) аралығында пошта мен жолаушы таситын әуе жолы ашылды. 28-транспорт отряды құрылып. алғашқы ұшқыштар А.И.Ильин, Р.А.Хосаев, Д.П.Лобачев, М.Ф.Улыбин, т.б. еңбек етті.
1935 жылы Азаматтық әуе флотының екі — Оңтүстік Қазақстандық (орталығы Алматы) және Солтүстік Қазақстандық (орталығы Ақтөбе) басқармалары құрылды. Ақтөбедегі әуе флоты басқармасына Куйбышев, Орынбор, Қостанай, Гурьев және Орал бөлімшелері мен әуежайлары, сондай-ақ Ташкентке қатынайтын барлық магистралдық әуе желісі бағынды.
1935 жылы маусымда Орал атқару комитетінің шешімімен 3-авиаотряд құрылып, ол 1935 жылы күз айында Орал қаласының солтүстік бөлігінен 8 км жерге салынған жаңа әуежайға орналасты. Осы кезде отандық «Сталь-2», «Сталь-3», «К-5», «ПР-5» ұшақтары қарамағына беріліп, Жәнібек, Қаратөбе, Жаңа Қазан ауылдарына жаңа әуе жолы ашылды. Орал, кейін Гурьев облыстарындағы жаңа аэрофлоттарға түңғыш қонған санитарлық авиация ұшқышы М.А.Медов болды.
1937 жылы облыста арнаулы мақсатта қолданылатын 224-авиаотряд құрылып, Ембі мұнай кәсіпшіліктеріне қызмет етті, шегірткеге қарсы күрес шараларын жүргізді.
1940 жылы Оңтүстік және Солтүстік басқармалардың негізінде бірегей Қазақстан Азаматтық әуе флоты басқармасы құрылды.
1941 жылы «У-2» ұшақтары авиаотрядтарымен қоса майданға аттанды. Соғыс жылдары облыстағы 224-авиаотряд (командирі И.Нечитайло) Гурьев қаласына орын ауыстырды. Мәскеу түбіндегі шайқаста Оралдан барған ұшқыштар Н.В.Сафонов, Хосаев, Улыбин ерлік көрсетті. Әсіресе 244-авиаотрядтың бұрынғы жетекшісі, 33-гвардиялық авиациялық десанттық дивизияның эскадрилия командирі, майор А. Крюков Кеңес Одағының Батыры (5.11.1944) атанды. Соғыс аяқталғаннан кейін Оралда авиациялық бөлімше қайтадан құрылды.
1945 жылдан Гурьевтегі 244 авиаотряд құрамына енетін «ПО-2» ұшақтар звеносы жұмыс істей бастады. Ұшқыштар жергілікті әуе желілері бойынша қатынап, санитарлық тапсырмаларды орындады, шегірткеге қарсы авиахимиялық шараларды жүзеге асырды.
1948-50 жылы жергілікті ұшақтар звеносы Ақтөбедегі 233-авиаотряд құрамына енді. Осы кезден Орал әуежайы түнгі уақытта да ұшақтар қабылдай бастады.
1954 жылы жаңа «АН-2» ұшақтарының келуіне байланысты тасымал, авиохимиялық жұмыстарын атқаратын бұрынғы «ПО-2» ұшақтары пайдаланудан алынып тасталды. Ал, звено негізінде эскадрилия құрылды.
1962 жылы осы эскадрилия негізінде 137-ұшқыштар отряды жасақталды. Бұл кезде Фурманов, Қаратобе, Жаңа Қазан, Бөрілі, Лубен, Казталовка, Каменка, Чапаев, Калмыков, Жәнібек, Жымпиты, Бузулук елді-мекендеріне қатынайтын 12 жергілікті әуе желісі қалыптасты. 137-авиаотряд құрамында 1-інші эскадрилия (он үш «АН-2») және 2-нші эскадрилия (он үш «ЛК-12Ю») болды. 1965 жылы отряд өзінің ұшақ және «МИ-1» тікұшақ паркін жасақтады.
1972 жылы жаңа аэропорт, «ИЛ-18», «ТУ-134», «ТУ-154», «ИЛ-76», «Боинг-737», «Боинг-757» ұшақтарын қондырып-ұшыруға лайықталған алаңы пайдалануға берілді.
1979 жылы сағатына 200 жолаушыны өткізе алатын аэровокзал ғимараты іске қосылды.
1983 жылы Орал авиакәсіпорны облыс аудандарына және одан тысқары жерлерге ұшатын «Л-410» ұшақтарын пайдалана бастады.
1993 жылы халықаралық терминал мен әуежай пайдалануға беріліп, «Халықаралық әуежай» мәртебесін алды.
2022 жылы 28 наурызда әуежай Мәншүк Мәметова есімін алды
## Қолданылуы
Әуежай 2016 жылы ҰҚЖ қайта жаңартылғаннан кейін тәуліктің кез келген уақытында және ауа райы жағдайында барлық үлгідегі әуе кемелері мен тікұшақтарды қабылдауға қабілетті. 2022 жылдың 7 сәуірінде әуежай толық жөндеуден кейін ашылды, бұл терминал аумағын 4000-нан 10000 шаршы метрге дейін, сондай-ақ жолаушылар ағынын жылына 600000-ға дейін ұлғайтуға мүмкіндік берді. Әуежай IATA-ның барлық халықаралық стандарттарына сәйкес келеді. Жақын арада Алматы, Майндағы Франкфурт, Астана, Алматы, Ақтау, Түркістан қалаларынан басқа, Мәскеу, Атырау және Шымкент бағыттары бойынша жаңаларын ашу, сондай-ақ маршруттар санын ұлғайту жоспарлануда
## Дереккөздер |
Бағдат Батырбекұлы Мусин (3 наурыз 1983 жыл, Екібастұз) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, кәсіпкер, 2024 жылғы маусымнан Қазақтелеком компаниясының басқарма төрағасы.
Бұрын Мусин 2020–2024 жылдары Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі, 2021–2022 жылдары ТМД Ғарыш жөніндегі мемлекетаралық кеңестің төрағасы болды. 2019 жылы ол Қазақстан президенті басқарған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі еді, кейінірек мүшелігін тоқтатты.
## Өмірбаяны
1983 жылы 3 наурызда Екібастұз қаласында дүниеге келген. 2004 жылы Сүлейман Демирел университетін «Компьютерлік технологияның бағдарламалық және аппараттық құралы» мамандандығы бойынша бітірген. 2006 жылы Қазақ заңтану және халықаралық қатынастар институтын бітірген, мамандығы –«Заңгер».
2004-2007 жж. - «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ мемлекеттік органдарында IT -бөлімшелерін құру департаментінің бас инженері, бөлім бастығы, директордың орынбасары
2007-2008 жж. - Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Республикалық құқықтық ақпарат орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны ақпараттық жүйелерді сүйемелдеу бөлімінің бастығы.
2008-2010 жж. - Қазақстан Республикасы Әділет министрінің ақпараттық технологиялар жөніндегі кеңесшісі, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Ақпараттық технологиялар департаментінің бастығы.
2010-2011 жж. - Қазақстан Республикасы байланыс және ақпарат министрлігінің ақпараттық технологиялар саласындағы мемлекеттік саясат департаменті директорының орынбасары.
2011-2012 жж. - Мемлекеттік қызметтерді автоматтандыруды бақылау және Қазақстан Республикасы Байланыс және ақпарат министрлігі ХҚКО үйлестіру комитеті төрағасының орынбасары.
2012-2014 жж. - Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігі Мемлекеттік қызметтерді автоматтандыруды бақылау және ХҚКО үйлестіру комитетінің төрағасы.
2014 жылдың сәуір-тамызы - «Ұлттық ақпараттық технологиялар» акционерлік қоғамы басқармасының төрағасы.
2014-2017 жж. - «Қазпошта» АҚ басқарма төрағасы.
2017-2018 жж. - Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің төрағасы.
2020 жылғы 13 наурыздан бастап 20 шілдеге дейін - Қазақстан Республикасы Президентінің цифрландыру және инновациялық технологиялар жөніндегі кеңесшісі.
2020 жылғы 20 шілдеден бастап - Қазақстан Республикасы цифрлық даму, инновация және аэроғарыш индустриясының бірінші вице-министрі.
2020 жылғы 2 қыркүйектен бастап 2024 жылғы 30 сәуірге дейін — Қазақстанның цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі. Қызметтен кеткенінің ресми себебі — «өз еркімен» отставка жариялауы.
2024 жылғы 10 маусымнан бастап — Қазақтелеком басқарма төрағасы.
## Сын
### Интернет-трансляция кезіндегі қателіктер
2023 жылдың 23 сәуір күні цифрлық министрлік жүргізген YouTube тікелей эфирі кезінде көрермендер қателіктерге тап болды, Мусинның интернетті жақсарту жайлы сөзі онлайн көрермендерге анық емес болды. Оқиғаның ирониялығы кейінірек интернет мемге айналды, тікелей эфирдің сол бөлігін көргендер министрліктің жұмысын сынға алды. Министрліктің өзі бұл қателер интернеттің нашарлығынан емес, қолданылған бағдарламалық жасақтаманың себебінен орын алды деген.
### Интернет нашарлауы
2023 жылдың маусымында цифрлық даму министрі Мусин интернеттің күрт нашарлау себептері деп радиофобтарды және тарифтердің арзандығын атады да, қазақстандықтарға "Интернетті судай үнемдеу керек" деген кеңес берді. Осы тұжырымдамалары үшін ол сынға алынды. Kcell және Activ абоненттері байланыс проблемаларының бар екенін айтып кетті. Соған қарамастан ол Астананың "35 қаладан асып кеткенін" және Токиодағы интернеттен де күшті екенін айтып кетті және Астанада интернеттің нашар болғанын мойындамады. Қазақстандық журналист Назымгүл Күмісбаева екі қаладағы интернетті салыстырып, Мусиннің сөзін теріске шығарды: Астананың ҚазМедиа ғимаратындағы интернет жылдамдығы секундына 5,2 мегабит болса, Токиода бұл сан 47,6-ға тең болды.
## Дереккөздер |
Қазаэронавигация — Қазақстан Республикасы әуе кеңістігін азаматтық пайдалану саласында аэронавигациялық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі Азаматтық авиация комитетінің "Қазаэронавигация" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны.
Толық атауы: "Қазаэронавигация" Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі Азаматтық авиация комитетінің әуе қозғалысын басқару, ұшуды радиотехникалық қамтамасыз ету және электр байланысы жерүсті құралдарын техникалық пайдалану жөніндегі шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны
Мекен-жайы: Астана қаласы, Есіл ауданы, Пригородное тұрғын алабы, Е522 көшесі, 15 ғимарат.
Кәсіпорын қызметінің негізгі түрлері:
* ҚР әуе кеңістігінде әуе қозғалысын ұйымдастыру және қызмет көрсету.
* ҚР әуе кеңістігінде ұшу қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
* Ұшуды және байланысты радиотехникалық қамтамасыз етуді пайдалану.
* ҚР әуе кеңістігін пайдаланушыларды аэронавигациялық және метеорологиялық ақпаратпен қамтамасыз ету.
## Тарих, мәртебе
Әуе қозғалысын басқару жөніндегі республикалық мемлекеттік кәсіпорын, Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1994 жылғы 10 мамырдағы "аэронавигация тәртібі мен шарттары туралы "№ 489 қаулысына сәйкес" Қазақстан әуе жолы "ұлттық акционерлік авиакомпаниясының құрамынан" Қазаэронавигация "кәсіпорнын бөлу туралы" Көлік және коммуникация министрлігінің 1995 жылғы 22 маусымдағы № 133 бұйрығымен құрылған республиканың әуе қозғалысын басқарудың бірыңғай технологиялық жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында " Қазақстан Республикасының әуе көлігінде қызмет көрсету Қазақстан барлық пайдаланушылардың қажеттіліктерін әуе кеңістігімен қанағаттандыру үшін.
"Қазаэронавигация" РМК — өз тұтынушыларына коммерциялық негізде аэронавигациялық қызметтер көрсететін мемлекеттік компания.
"Қазаэронавигация" РМК қызметін Халықаралық Азаматтық авиацияны реттейтін Чикаго конвенциясында және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген шеңберге сәйкес жүзеге асырады.
"Қазаэронавигация" РМК өзара қарым-қатынас орнатқан негізгі азаматтық авиациялық ұйымдар: ИКАО, ИАТА, canso халықаралық ұйымы, Еуробақылау, Мемлекетаралық авиациялық комитет, "Еуразия" Үйлестіру кеңесі.
"Қазаэронавигация" РМК Талдықорған қаласын қоспағанда, жоғары әуе кеңістігінде және Қазақстан Республикасының көптеген әуеайлақтарында ұшу, қону, ұшу маршруттарында қауіпсіз және тиімді коммерциялық негізде аэронавигациялық қызметтер көрсетеді.
## Басшылық
Жетекшісі Ахметов Нұржан Нұраханұлы (2023 жылғы 12 сәуірден бастап)
## Аумақтық органдар
Ұйымның орталық кеңсесі Астана қаласында орналасқан.
Аэронавигациялық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету бойынша филиалдар Астана, Алматы, Ақтөбе, Ақтау, Атырау, Қостанай, Шымкент, Орал, Қызылорда, Тараз, Семей, Өскемен, Қарағанды, Көкшетау, Павлодар, Петропавл қалаларында орналасқан. Қарағанды филиалының құрамында "Жезқазған", "Балқаш" қашықтағы позициялары бар.
## Дереккөздер |
Жылқышы – жылқы малын үйір-үйірімен, табын-табынымен бағатын кәсіп иесі. Жылқы өзге түлікке қарағанда ұзын сирақты, қысы-жазы азығын далада тебіндеп табатындықтан оны табында бағу қазақ тұрмысы үшін қолайлы болған. Жылқы бағудың өзіндік машақаты көп, бейнеті мол.
## Дәстүрлі жылқышының шаруашылық ұйымдастыруы
Жылқыны көп ұстайтын қазақ жерінде жылқы бағудың өзіндік қиындығы бар. Себебі табын-табын жылқыны қыстау маңында бағу мүмкін емес. Сондықтан жылқы түлігін отарлап қоста бағу тәсілі қолданылды. Бір қоста шамамен 400-500 жылқы, әр қоста шамамен 4-5 жылқышы болады. Бұлардың ішінен тәжірибелі қосағасы белгіленеді. Жылқышылардың еңбек ақысын, жалдану мерзімінде киетін тай тері тон, шидем күпі, шекпен, тымақ, күләпара, саптама етік т.б. киімдермен қамтамасыз етуді, қос жабдықтарының сай болуын қосаға ұйымдастырады. Қостағы жылқышыларға баспана ретінде артып алып жүруге киіз қос, төсеніш ретінде ескі туырлықтар мен тай терілері беріледі. Қос жабдығына қазан-аяқ, шелек, аяқ-табақ т.б. керекті ыдыстар түгелденеді. Әр қоста қазаншы ретінде бала жігіт белгіленеді, ол қостағы ыдыс-аяқ, керек-жарақ, азық-түлікке жауап береді. Сондай-ақ қосаға қостағы жылқышылармен, мал иесімен келісе отырып жыл бойғы еңбек ақының мөлшерін белгілейді.
## Жылқышының мал тануы
Мал иесінен гөрі қысы-жазы жылқымен бірге жусап, бірге жүрген жылқышылар малдың жайын, үйір-үйірге бөлуді, айғыр қоюды, қысырақ матауды, тұқымын аздырып алмауды жақсы біледі. Сондықтан мал иесі бұл жөнінде қосағасымен ақылдасып, кеңесіп отырады. Жылқышылар сондай-ақ үйірдегі айғырды белгілеуден басқа күллі табын арасында түбінде садыр айғыр немесе көсем айғыр болатын жылқыны танып, бақылап, ерекше қадағалап жүреді. Қостағы жылқышылардың мінетін атының сай болуын, табындағы билердің қыс қыспағынан қалай шыққанына байланысты үйірге айғыр салудың уақытын белгілейді.
## Жылқышының жер тануы
Қос маңайының оты тозған кезде жылқышылар қоныс аударып отырады. Жылқышылар қай жерде табынды байырқалатып жаю керек екенін, қай жерде шөп басын шалдырып өту керек екенін жақсы білген. Жылқышылар жолсызда жөн табатын, айсыз қараңғыда жол табатын білімділігімен ерекшеленеді. Олар дер кезінде оты тозған жерден сонысы басылмаған жайылымдық жерлерге өріс аудырып отырады. Сонымен қатар тәжірибелі жылқышы боз отты қыр шөбінен бір мезет ақ отты өріске ауыстырады. Күн райына қарай қырлы-қыратты жердің теріскей, күнгей беттеріне жаюды ескереді. Жылқышы жылғалы, жар қабақ, саз-батпақты, оппалы жерлерді мықтап еске ұстайды, себебі боранды күндері жаңағыдай жерлер табындағы жылқы үшін аса қауіпті. Қатты боранда ықтасын болатын жерлерді жақсы танып, ыққан жылқының бетін солай қарай бұрады.
## Жылқышының күн-райын тануы
Тәжірибелі жылқышылар күн-райының өзгеретінін жылқының әрқилы қылықтарынан алдын-ала аңғарып отырады. "Ұйықтаған ұйқы алады, ұйықтамаған жылқы алады", "жылқы малы – ысқырса желдікі, айдаса – жаудікі" – дейді халық мақалы. Әсіресе, жылқы малын қыста бағудың бейнеті тым ауыр. Сондықтан ұзақ күнге созылатын қарлы-боранды болжай отырып, қосаға қарауындағы жылқышыларды тас түйін дайындайды. Құр аттар мен мықты айғырларды қос-қостан мінгізіп, қалталарына сықпа, малта, қоржынға піскен ет салғызып, жылы киімдерін қанжығаға бөктертеді.Күн-райы бұзылған уақытта жылқышылар жылқыдан көз жазып қалмауға тырысады. Керек болса боранды күндері жылқымен бірге ығады. Үйір-үйір жылқы ыққан кезде оны тоқтату мүмкін емес, осы кезде жылқымен бірге болатын жылқышының азығы өзімен бірге болады. Жылқышы үшін жұт өте ауыр болады. Өйткені, қайткен күнде де табындағы жылқыны жұттан аман алып қалуы үшін жылқышы бірнеше күнге созылған толассыз қарлы-боранда шұрқырасқан жылқымен бірге ыға береді. Шамасы жеткенше жылқыны үйіріп қалың сорларға, қар басқан терең жырларға соқтырмауға тырысады.Мұндайда тәжірибелі жылқышылар үйірді артынан ертетін көсем айғыр, садыр айғырларды жетегіне алып күш қайрат, айла-шарғы жұмсайды.Боран басталысымен жасамалы көсем айғырмен табын алдына түсіп шұңқыр, жарқабақ, сорларға соқтырмай құрулап соңынан ертіп отырады. Қалған жылқышылар екі қанатта және жылқы артында жүреді. Жылқышы осы бейнетке төзе біліп, үнемі ат үстінде жүріп, қолындағы құрығын тастамай, ауа-райының қандай да болмасын қолайсыздығына қарамай, алдындағы малын көзден таса қылмайды.
«Бірнеше тәулікке созылған қатты дауылда, түтеген боранда, жылы тамақ ішуді ойламай, ат үстінен түспейтін қандай қиын-қыстау жағдайда, алдындағы жылқысын оңай меңгеріп, өз еркіне бағындыра алатын асқан шебер және мықты қазақ жылқышымен теңдесу тіпті мүмкін емес», – деген еді кезінде қазақ даласын зерттегендердің бірі В.Я. Бенькевич. Мұндай желтақым жылқышыны "саңлақ жылқышы" деп атаған. Жылқышыны қазақ тұрмысында "мырза бақташы" деп атайды. Бұл жылқышының ауыл арасындағы әлеуметтік мәртебесінің жоғары болғанын көрсетеді.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Мұқанов С. Халық мұрасы. Алматы, 1974;
* Құралұлы А. Мал шаруашылығына, егіншілікке, аңшылыққа байланысты терминдер мен сөз тіркестерінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Өнер, 2007. 24-б.ғ; |
Юбилейный — Қызылорда облысындағы эксперименттік авиация әуеайлағы. Байқоңыр ғарыш айлағының солтүстік бөлігінде, Байқоңыр қаласынан солтүстік-солтүстік-батысқа қарай 40 км жерде (Байқоңыр ғарыш айлағының 251 алаңында) Үшқызыл шөлді шатқалында орналасқан.
Әуеайлақты Ресей Қазақстаннан "Байқоңыр" кешенінің құрамында 2050 жылға дейінгі мерзімге жалға алған, Ресей Федерациясының эксперименттік авиация әуеайлақтарының мемлекеттік тізіліміне енгізілген. Әуеайлақтың пайдаланушысы "ЦЭНКИ" АҚ болып табылады (2017 жылға дейін әуеайлақты "М.В.Хруничев атындағы Мемлекеттік ғарыштық ғылыми-өндірістік орталығы" пайдаланған).
Юбилейный әуеайлағы сыныптан тыс, ұшақтардың барлық түрлерін (Ан-225 "Мрия" қоса алғанда) қабылдауға қабілетті. Әуе кемесінің максималды ұшу салмағы 392 тонна. ҰҚЖ (PCN) жіктеу саны 72/R/B/X/T.
Бұл әуеайлаққа Мәскеу, Красноярск және алыс шетелдерден арнайы әуе рейстерімен ғарыш аппараттары жеткізіледі (оларды дайындау және Байқоңыр ғарыш айлағынан ұшыру үшін). 1997-2011 жылдары аэродром аэроғарыш өнеркәсібі кәсіпорындарының әкімшілік-техникалық персоналын тасымалдайтын жолаушылар қызметтік рейстерін де қабылдады.
## Тарихы
1980 жылдардың басында "Боран" қайта пайдалануға болатын ғарыш кемесінің бағдарламасы бойынша тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға арналған қону кешені ретінде салынған (ол 1988 жылы қарашада жалғыз ғарыштық ұшудан кейін қонған).
КСРО Үкіметінің "Боран" ғарыш кемесі үшін қону кешенін құру туралы қаулысы 1977 жылы қазан айында, Ұлы Октябрь социалистік революциясының 60 жылдығы қарсаңында қабылданды, осыған байланысты аэродром "Юбилейный"деп аталды. Қону кешенінің бас әзірлеушісі болып "найзағай" ҮЕҰ тағайындалды, ал кешен нысандарын жобалауды КСРО Қорғаныс министрлігінің 20-шы Орталық жобалау институты жүзеге асырды.
1979 жылы аэродромның құрылысы әскери құрылысшылар күштерімен басталды (130-шы инженерлік жұмыс басқармасы). Ұзындығы 4500 м және ені 84 м әуеайлақтың ҰҚЖ қалыңдығы 18-ден 22 см-ге дейінгі құм-цемент негізіне қалыңдығы 26-дан 32 см-ге дейінгі М-600 монолитті жоғары беріктігі бар бетоннан салынған. әуеайлақ жабындарының ауданы 980 400 м2, жер жұмыстарының жалпы көлемі шамамен 2 млн м3 топырақты құрады. Әуеайлақ объектілерінің бірінші кезегі 1981 жылы қарашада пайдалануға берілді.
Әуеайлақтың такси жолына әуе кемесінің алғашқы қонуы 1980 жылы ақпанда ("Крайний" әуежайында орналасқан Байқоңыр ғарыш айлағы авиаполкінің құрамынан Ми-8 тікұшағы), әуеайлақтың ҰҚЖ — ға алғашқы қонуы-1982 жылғы 29 қаңтарда (ғарыш айлағы авиаполкінің Ан-26 ұшағы) жүргізілді. Байқоңырға "Энергия" — "Боран" қайта пайдалануға болатын ғарыш жүйесінің элементтерін ВМ-Т ұшағымен алғашқы тасымалдау 1982 жылы 8 сәуірде өтті.
1982 жылдан 1990 жылға дейін Байқоңырға "Энергия" және "Боран"ғарыш кешендерінің ірі габаритті элементтерін жеткізу бойынша ВМ-Т ұшағының 59 ұшуы жасалды. "Боран" ғарыш кемелері ВМ-Т ұшағымен Мәскеу маңындағы Раменское әуеайлағынан "Юбилейный" әуеайлағына, ал "Энергия" зымыран тасығышының блоктары Куйбышев қаласындағы Безымянка әуеайлағынан (Қазіргі Самара) тасымалданды.
Аэродром Қорғаныс министрлігіне тиесілі болды. 1992 жылдан бастап аэродром бірнеше жыл бойы жұмыс істемеді, қараусыз қалды және ішінара тоналды.
1995 жылы Халықаралық коммерциялық бағдарламалар бойынша ұшыру үшін Байқоңырға келетін американдық ғарыш аппараттарын тасымалдайтын АҚШ-тан ауыр ұшақтарды қабылдау мақсатында аэродромды қайта құру қажеттілігі туындады. "Юбилейныйдың" пайдаланушысы "Протон" ауыр зымыран тасығыштарын өндіруші Хруничев атындағы ғарыш орталығы болды. Әуеайлақтың жаңа (азаматтық) персоналын жұмысқа қабылдау басталды, радионавигациялық, радиобайланыстық, жарық сигналдық, метеорологиялық және басқа да жабдықтарды ауыстыру, ҰҚЖ күрделі жөндеу жүргізілді. 1997 жылы бұл жұмыстар сәтті аяқталды және эксперименттік аэродром пайдалануға берілді.
"Юбилейный" әуеайлағы "Байқоңыр" ғарыш айлағының ескерткіш орындарының бірі болып табылады; ғарыш айлағына сапарлар кезінде мұнда бірнеше рет көрнекті саясаткерлер мен отандық ғарышкерлер келді. Атап айтқанда, М.С. Горбачев (1987 жылы), В.В. Путин (2005 жылы), Н.Ә. Назарбаев (1991 және 2005 жылдары), ал 1991 жылы 2 қазанда әуеайлақта КСРО-ның 12 Республикасы басшыларының кездесуі өтті (тек Латвия, Литва және Эстония басшылары қатысқан жоқ).
2017 жылы әуеайлақ "ЦЭНКИ" ФМУ-нің қарамағына берілді. 2018 жылдың жазына аэродромды қайта құру жоспарланған, ол 2018 жылдың күзінен бастап ғарыш аппараттарымен ұшақтарды қайта қабылдай алады.
## Табиғаты
Жер бедері: сәл толқынды жазық (абсолютті белгілер 95-120 м). Әуеайлақтан солтүстік-шығысқа қарай 4 км жерде Үшқызыл тауы (биіктігі 135 м абс) орналасқан.
Өсімдік аймағы: жусан-боял шөл. Топырақ: қоңыр шөл дала. Әуеайлақтан солтүстікке қарай 8 км жерде Дарбас құмдары орналасқан.
Әуеайлақ маңында тұрақты су ағындары мен су айдындары жоқ. Көктемде, қар ерігеннен және жаңбырдан кейін, кейбір жерлерде такырларда тереңдігі 0,5 м-ге дейін шағын уақытша көлдер пайда болады.
## Дереккөздер |
Жезқазған әуежайы — Қарағанды облысындағы Жезқазған қаласының әуежайы
## Тарихы
1949 жылдан бастап Жезқазған теміржол вокзалынан 1 шақырым жерде екі топырақ ҰҚЖ (1800×100 м ҰҚЖ 18/36 және 1400×100 м ҰҚЖ 10/28) бар ескі әуежай болды . Көбінесе жаңбырдың салдарынан, сондай-ақ көктемде қар еріген кезде жолақтар суланып, әуежай ұшақтарды қабылдай алмады, бұл рейстердің тоқтатылуына әкелді.
Жезқазғанда асфальтбетонды ҰҚЖ бар жаңа (қазіргі жұмыс істеп тұрған) әуежай 1971-1973 жылдары, ал 1985 жылы сағатына 200 жолаушыға қызмет көрсетуге қабілетті жаңа аэровокзал салынды.
Жаңа әуежайдан алғашқы рейс 1973 жылы 13 шілдеде Ил-18 ұшағында орындалды. 1970 жылдары әуежай аумағында Жезқазған біріккен әуе эскадрильясы (DOAE) құрылды. 1983 жылы DOAE L-410 ұшағын коммерциялық пайдалануды бастады, ал 1995 жылы 2 Mi-8 тікұшағын алды. 1996 жылдың қазан айында "Жезқазған Эйр"Әуекомпаниясы құрылды.
2004 жылдан бастап әуежайда "Қазақмыс" ЖШС қаржылық қолдауы есебінен аэровокзал, ҰҚЖ реконструкцияланды және жабдықтар жаңартылды. 2008 жылғы маусымнан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен әуежай халықаралық мәртебеге ие болды.
## ӘК қабылданатын түрлері
Ан-12, Ан-24, Ан-26, Ил-76, Л-410, Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, Bombardier CRJ 100/200, Bombardier Q400, Embraer EMB 120 Brasilia, Boeing 737 және т. б. 3-4 сыныпты әк түрлері, барлық типтегі тікұшақтар. ҰҚЖ (PCN) жіктеу саны 37/R/B/X/T.
## Авиакомпаниялар мен бағыттар
## Жолаушылар ағыны
* 2015 — 29 518
* 2016 — 26 624
## Оқиғалар
1987 жылы 6 қаңтарда Жезқазған-Қара-Кеңгір-Қорғасын- Амангелді-Сары – Кеңгір – Сары - Су-Жетіқоңыр - Жезқазған бағыты бойынша Х-607 пошта рейсін орындаған Жезқазған БАӘ – нің Ан – 2р ұшағы (КСРО борттық нөмірі-16075) күрделі метеожағдайларда апатқа ұшырады (төмен бұлттылық, қар жауады, шектеулі көріну, мұздану) Қарағанды облысындағы Урожайный әуеайлағынан солтүстікке қарай 34 км жерде. Қарлы рельефтің үстінен қауіпсіз биіктікте ұшу кезінде экипаж жермен визуалды байланысын жоғалтты. Мәскеу уақытымен сағат 12: 03-те ұшақ 680 м биіктікке тап болды. Әуе кемесінің командирі қаза тапты. Әуе кемесін әуеден және жер үсті топтарынан іздеу қиын ауа-райымен қиындады (1000 м көрінетін боран және 18 м/с дейін жел, сондай-ақ 100 м төмен бұлт). Апат орны 5 күннен кейін, 1987 жылы 11 қаңтарда Мәскеу уақытымен сағат 09:10-да (Жезқазған әуежайынан 353°азимутпен 190 км қашықтықта) табылды. Тірі табылған екінші ұшқыш тікұшақпен эвакуацияланып, ауруханаға жеткізіліп, 1987 жылы 13 қаңтарда қайтыс болды.
## Дереккөздер |
Еркебұлан Сабырұлы Нұрғалиев (12 қыркүйек 1993 жыл, Семей) — қазақстандық футболшы, "Елім-ай" клубының жартылай қорғаушысы.
2011 жылы Қазақстанның 19 жасқа дейінгі құрамасында ойнаған.
## Жүлделері
### Командалық
«Спартак» Семей
* 1 лигада 2-орын: 2013
«Алтай»
* 1 лига жеңімпазы: 2016
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Балқаш әуежайы — Қарағанды облысындағы Балқаш қаласының әуежайы. ИАТА: BHX. ИКАО: UAAH.
## Қолданылуы
Балқаш әуежайы "Жезқазған Эйр" АҚ авиакомпаниясының филиалы болып табылады, оның 100% акциясы өз кезегінде "Қазақмыс" ЖШС-не тиесілі.
Әуеайлақта әскери авиация — ұшу құрамын даярлау орталығы (Л-39 ұшақтары) орналасқан. Сондай-ақ, әуеайлақ аумағында парашютпен секіретін Балқаш авиациялық-спорт клубы орналасқан.
## Қарулы Күштердің қабылданған түрлері
Ан-12, Ан-24, Ан-26, Ан-28, Ил-76, Л-410, Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42 және т.б. 3-4 класты ӘК түрлері, барлық типтегі тікұшақтар. Ұшу-қону жолағының жіктелу саны (PCN) 20/R/A/X/T. бұрын жер асты ұшу-қону жолағы да жұмыс істеген, бірақ кейін ол жабылды.
## Тарихы
Балқаш әуежайы (Бертіс) өз қызметін 1933 жылы бастаған. Алғашқы бағыттар Балқаш — Алматы, Балқаш-Қарағанды, Балқаш — Омбы, Балқаш — Новосибирск болды (олар туралы жоғарыда айтылған). Кейінірек әуежай КСРО-ның көптеген қалаларына ондаған рейстер жіберді.
1990 жылдардың басынан бастап тұрақты рейстер орындалмады.
2007-2008 жылдары "Қазақмыс" ЖШС қаржылық қолдауы есебінен әуежайдың аэровокзалы мен ішінара ұшу-қону жолағына күрделі жөндеу жүргізілді. 2011 жылдың жазынан бастап тұрақты рейстер қайта басталды. 2012 жылдың қазан айына жиілігі аптасына 3 рет Жезқазған мен Қарағандыға ("Жезқазған Эйр"Әуекомпаниясы) рейстер орындалды.
2018-2019 жылдары ұшу-қону жолағын жөндеу бойынша барлық жұмыстарды толық аяқтау жоспарлануда. Бұл жағдайда әуежай кез-келген кластағы әуе рейстерін қабылдай алады.
2021 жылы Балқаш әуежайы мемлекет меншігіне берілді. Балқаш әуежайы жергілікті әкімдіктің коммуналдық меншігіне қабылданды. Берілген нысандардың қатарында аэровокзал ғимараты, рульдеу жолы және перрон бар. Толық жаңартудан кейін әуежай үлкен ұшақтарды қабылдай алады. «Қазақмыс» корпорациясы сараптама қорытындысы бар жобалық-сметалық құжаттаманы ұсынды. Ол бойынша қажетті сома анықталды. 2022 жылы республикалық бюджеттен қаражат бөлінеді деп жоспарлануда. Толық қайта іске қосылғаннан кейін Балқашқа 1-ші және 2-ші кластағы (Boeing, Airbus және басқалары) үлкен ұшақтар келе алады. Жөндеу кезінде әуежай штаттық режимде жұмыс істейтін болады.
## Қазіргі күйі
Мамандардың айтуынша, әуежайды жаңартуға шамамен 4,5 миллиард теңге қажет. Егер тиісті қаржы бөлінсе, материалдық-техникалық базаны нығайтумен қатар білікті мамандарды да жұмысқа қабылдау жоспарда.
Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі Балқаш әуежайын дамыту жөніндегі жобаның 2023-2024 жылдарға арналған «Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері» ұлттық жобасына енгізуді қолдайды. Сондай-ақ Президенттің тапсырмасына сәйкес 2022 жылдың мамыр айынан бастап қазан айына дейін Балқаш қаласына аптасына 14 рейс жиілігімен Астана мен Алматыдан келетін әуе маршруттары субсидияланады. 2024 жылдан бастап Шымкент, Түркістан және Жезқазған қалаларынан Балқаш қаласына дейін маршруттар ашу көзделіп отыр. Сонымен бірге Астана мен Алматыдан орындалатын рейстер субсидияланады.
## Дереккөздер |
Иқан шайқасы — 1864 жылы желтоқсанда Ресейдің Орта Азияға өктемдігін жүргізу кезінде Иқан ауылы маңында болған Есаул Серовтің 2-ші Орал казак полкінің 4-жүздігі мен Әлімқұлдың қоқан әскері арасында болған қақтығыс.
## Шайқас қарсаңындағы жағдай
Шымкентті алғаннан кейін орыс әскерлері 1864/65 ж. қыста Орта Азияның ең ірі қаласы Ташкентке жол ашты, Түркістан әскери губернаторы М.Г.Черняев қалаға қайтадан шабуыл жасауды жоспарлады. Қоқан билігі өз кезегінде бейтарап бақылаумен шектелмей, орыстарды арандату үшін қасақана әрекеттерге барды.
1864 жылдың қараша айының аяғында Қоқан билеушісі Әлімқұл 10 мыңдық Қоқан әскерін арбалы керуенін, зеңбірегін, жауынгерлік керек-жарақтарын бастап, алдын ала жалған ақпарат таратып, онымен бірге Ташкенттен жолға шығады. Бірақ қоқандықтар Шымкентке жасырын жақындай алмады: Түркістан басшысы полковник Жемчужников қала маңындағы далада кейбір қаңғыбас топтардың пайда болғанын естіп, 1864 жылы 4 желтоқсанда есаул Василий Родионович Серов бастаған жүз Орал казактарын барлауға жібереді.
Алда келе жатқан үлкен қауіптен хабарсыз жүздік бір ғана «керік зеңбірек» пенен аздаған азық-түлік алып жолға шықты. Жасақ қолбасшысы қарсы келе жатқан қырғыздардан Түркістаннан 20 шақырым жердегі Иқан ауылын жау басып алғанын, олардың Әлімқұл жасақтарының саны туралы хабары жоқ екенін біледі.
## Шайқас барысы
Жүздік Иқан ауылының маңында Түркістан қаласын алуға жорыққа шыққан Қоқан хандығының аталығы молда Әлімқұл бастаған он мыңдай әскері бар Қоқан әскеріне күтпеген жерден тап болады: қырғыз барлаушысы Ахмет «көлдегі қамыстай көп қоқандық бар» деп хабар жеткізді. Тек жырада орналаса алып, түйелердің жүгін түсіріп, азық-түлік қаптарынан бөгет жасап үлгерген казактар әп-сәтте қоршауға алынды.
Қоқандықтардың атты әскерінің алғашқы шабуылын Сібір казактары әскерінен қашып келіп, мұсылманша Осман аталған урядник күтпеген жерден Орал казактарына у-шулап бас салды, бірақ мылтықтардың дүркіндете атуы менен бытыраның әсерінен тойтарылған болатын. Азиялықтар бұл әрекетті 2-3 рет қайталап, казактардың жақсы бағытталған атыстары орыс қорғанысының айналасына тізілген мәйіттерді үйіп-төккенде ғана казактарға жақын жерде тұрақ құрып, оттарын жақты. Үш күн бойы тамақсыз, сусыз, арасында Ақиарды қорғауға қатысқан Орал казактары өлі жылқылардың денесінің артына тығылып, тақыр далада айналмалы қорғаныс жүргізді. Қоқандықтар түні бойы оқ жаудырды, таң атқаннан кейін атыс күшейіп, өзегі бар гранаталар жылқыларды өлтіріп, казактарды жарақаттай бастады. Орал казактары бұған жауап қайтарды, батылдығын көрсету үшін жақындаған аттың үстіндегі жігіттерді дөп тигізіп түсіріп, сәнді киімі және ат әшекейімен ерекшеленетін қоқандық қолбасшыларды атып, артиллерияшыларды көздеді. Алдында ұзақ мерзімді шайқастарға қажеттінің бәрімен жабдықталған тұтас әскер тұрғанын түсінбеген көпшілік өздері шабуылға шығуға ынталы болды, бірақ Серов бұған жол бермеді.
Орыстардың қиян-кескі қарсылығын көрген Әлімқұл осы ағаш өсіріліп жатқанда қылшық қалқандарды тоқып, атысты бір секундқа да тоқтатпауды бұйырады.
Түсте Орал казактары қала жағынан зеңбірек даусын естиді — бүкіл қалада небәрі 2½ ротасы бар Түркістан коменданты Иқан маңындағы атыстардан казактардың ұрыс жүргізіп жатқанын түсініп, оларға көмектесу үшін таң сәріде шағын жасақ жіберді. Түркістаннан көмекке жіберілген бұл атқыштар ротасы поручик Сукорконың қолбасшылығымен казактарға үш шақырымдай жете алмай, өздері қалаға әрең оралды – олардың алдын Сыздық Кенесарыұлы сұлтан жасағы кедергі болды. Сыздықтың шағын атты әскер жасағы Түркістаннан Сукорконың ротасын бөгеп, қаланы екі күнге жуық үйіріп жүрді.
Шайқасты тезірек аяқтау үшін Әлімқұл казактарды сатқындыққа көндірмек болды. Ол Серовке жазбахат жіберді:
Енді менен қайда бармақшысың? Әзіреттен жіберілген жасақ жеңіліп, кері қайтты; мыңыңнан (!) бірде-біреуі қалмайды – беріл, біздің дінімізді қабыл ал: ешкімді ренжітпеймін!
Қоқан қолбасшысының жолдауына орыстар тек атыстарды күшейтумен ғана жауап берді, бұл мәселеде келіспеушіліктер болған жоқ және жасақта берілуге дайын адамдар да болмады.
Көп ұзамай Серов Түркістанға екі казакты — Борисов пен Черняевті және адал қырғыз Ахметті жіберді. Оларға соңғы үміт артылды: олар не өлер еді, не күшпен қалаға кірер еді.
Желтоқсанның 6-сы күні таңғы сағат 7-де тағы да жанкешті шайқас басталды, қоқандықтар енді бірден үш жақтан ілгерілей бастады. Осы уақытқа дейін 57 казак қаза болды, ал 42 (тірі қалғандардың барлығы дерлік) жараланды, орыс жасағындағы барлық аттар да қырылды. Қатарынан 4 шабуылды жеңген жаралы оралдықтар барлығы бірге «Алақай!» деп айғайлай есаул Серовтың пәрменімен көтеріліп, шаршы алаңға тұрып, алға жылжып, мыңдаған жау шебін бұзып өтті. Орыс казактарының жанкешті қарсылығы қоқандықтарды таң қалдырды.
Бір уыс казактар сенімді түрде Түркістанға қарай жылжыды, бірақ қоқандықтар өздерін ешбір қауіп-қатерге ұшыратпай атып тастауға болатынын көп ұзамай түсінді. Оқ тиіп құлаған казакқа ат ізін салған қуғыншылар дереу қаптап, құрбанының басын кесуге асықты. Бірақ мұндай қоқандықты «олжасын» көтеріп, жеңіске жеткен сәтте-ақ орыстың дәл көздеген оғы да өлтіретін. Қалып қалғандармен не болып жатқанын көрген казактар бар күшімен жылжыды. 4 оқтан жараланған жүзбасы Абрамичев тіпті оны өлтіруді өтінген; кейін оның денесін әрең таныды.
Күннің аяғында, ымырт батқанда, қала маңында Орал каазктары оларға қарай жүгіріп келе жатқан сарбаздарды көрді. Бұл Түркістан коменданты Иқан жүзіне көмекке жіберген екінші жасақ еді. Казактарды арбаға салып, тура ауруханаға жеткізді.
Губернатор М.Г.Черняев казактардың ерлігіне таң қалып, сол кезде Түркістан комендантының салғырттығы мен уақтылы көмек жібермегені үшін қатты ашуланды.
## Шайқас нәтижесі
## Дереккөздер |
Виктор Васильевич Берко (рум. Victor Berco; 20 сәуір 1979, Бельцы, Молдова КСР, КСРО) — молдовалық футболшы, шабуылшы, кейін бапкерлікке ауысты.
Карьерасында Молдова, Аустрия, Ресей, Қазақстан клубтарында және Молдова Ұлттық футбол құрамасында ойнады. 2001-2006 жылдары Ұлттық құрама сапында 16 рет алаңға шықты, бірақ мергендігімен көзге түсе алмады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профиль
* Статистикасы(қолжетпейтін сілтеме)
* [1] Мұрағатталған 28 наурыздың 2013 жылы. |
Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2022 — турнирдің 31-ші жарысы.
## Қорытынды кесте
## Статистика
### Мергендер
## Сілтемелер
* https://vesti.kz/standing/4278/stage/19996/ |
Еркебұлан Сабырұлы Нұрғалиев (12 қыркүйек 1993 жыл, Семей) — қазақстандық футболшы, "Елім-ай" клубының жартылай қорғаушысы.
2011 жылы Қазақстанның 19 жасқа дейінгі құрамасында ойнаған.
## Жүлделері
### Командалық
«Спартак» Семей
* 1 лигада 2-орын: 2013
«Алтай»
* 1 лига жеңімпазы: 2016
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Футболдан Қазақстан екінші лигасы 2022 — Турнирдің 21-ші жарысы.
## Қорытынды кесте
### Солтүстік-Шығыс конференция
### Оңтүстік-Батыс конференциясы
## Статистика
### Мергендер
## Сілтемелер |
Михаил Каймаков (румын. Mihail Caimacov; 22 шілде 1998) — молдовалық футболшы, Молдова Ұлттық футбол құрамасы мен "Славен Белупо" клубының жартылай қорғаушы.
## Жетістіктері
### Командалық
«Шериф»
* Молдова чемпионы (2): 2016/17, 2017
* Молдова Кубогы: 2016/17
* Молдова Суперкубогы: 2016
«Шериф-2»
* 1 лига чемпионы: 2016/17
«Осиек»
* Хорватия чемпионатының қола жүлдегері: 2018/19
«Осиек II»
* Хорватия 2-лигасының қола жүлдегері: 2018/19
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Крайний — Қызылорда облысындағы Байқоңыр ғарыш айлағына қызмет көрсететін әуежай. Сырдарияның оң жағалауында Байқоңырдан батысқа қарай 6 км жерде орналасқан (Байқоңыр ғарыш айлағының 15А алаңында).
Ресми атауы — "Байқоңыр (Крайний)". Әуежайдан Мәскеуге, кейде Ресей мен Қазақстанның басқа қалаларына чартерлік жолаушылар және жүк — жолаушылар авиарейстері орындалады.
Әуежайды Ресей Қазақстаннан "Байқоңыр" кешенінің құрамында 2050 жылға дейін жалға алған, Ресей Федерациясының Азаматтық аэродромдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілген..
## Сипаттамалары
Экстремалды В класындағы аэродромда бір ұшу-қону жолағы бар, Ил-76 ұшақтарын (ұшақтың салмағы мен тәулігіне ұшу-қону саны бойынша шектеулермен), Ту-154, AirBUS А310, А320 және одан да жеңіл, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті.
ҰҚЖ жіктеу нөмірі (PCN) 53/F/C/W/T (2015 жылға дейін 21/R/B/X/T болды). № 3 такси жолының ені-18 м. № 1, 2, 4, 5 такси жолдары уақытша (оларды қайта жаңарту жүргізілгенге дейін) пайдаланылмайды.
Әуеайлақтан солтүстікке қарай батыстан шығысқа қарай Арыс-1 — Қандыағаш (Қандағаш) темір жолы, ең жақын станциялар — әуеайлақтан солтүстік-шығысқа қарай 7 км және әуеайлақтан солтүстікке қарай 5 км № 103 разъезд өтеді. Батыс тарихи және географиялық дереккөздерінде экстремалды деп белгіленеді Tyuratam немесе Tyuratam1 (ең жақын Тюратам теміржол станциясының атымен).
Байқоңыр ғарыш айлағының солтүстік бөлігінде, Байқоңыр қаласынан солтүстік-солтүстік-батысқа қарай 40 км жерде Юбилейный эксперименттік әуеайлағы орналасқан.
Әуеайлақтан шығысқа қарай 5 км жерде, Байқоңыр қаласының батыс шетінде 2004 жылдың шілдесінде құрылған Ресей Федерациясы ІІМ арнайы мақсаттағы авиациялық жасағы ("Robinson R44" тікұшақтары) орналасқан тікұшақ алаңы бар.
## Тұрақты тасымалдау
1970 жылдардан бастап Ту-154 ұшағымен (аптасына үш рет, сейсенбі, бейсенбі және сенбі) Мәскеуден (Внуково әуежайы) № 565/566 рейсі экстремалды әуежайға тұрақты түрде ұшты. КСРО ыдырағаннан кейін бұл рейс 1999 жылға дейін (сейсенбі және сенбі күндері, 1995 жылдан сейсенбіге дейін) "Внуковский авиакомпаниялары" компаниясымен орындалды.
1990 жылдардың басына дейін Қызылорда Біріккен авиаотрядының Ан-2 ұшағында Қызылорда — Крайний — Қызылорда тұрақты пошта рейсі (дүйсенбіден басқа күн сайын) орындалды.
1995 жылдан бастап 2000 жылдардың басына дейін "Карат" Әуекомпаниясы аптасына 1-2 рет Як-42 ұшағымен Мәскеуден (Внуково әуежайы) рейстер орындады.
2000 жылдардың басынан бастап бірнеше жыл бойы "Домодедовский Авиакомпаниясы" Мәскеуден (Домодедово әуежайы) Ту-134 ұшағымен аптасына 2 рет рейстер жасады.
2011 жылдың шілдесіне дейін "Орал Авиакомпаниясы" Мәскеуден (Домодедово) Ту-154 бағытында аптасына 2 рет (сейсенбі және жұма күндері) тұрақты рейстер жасады.
2011 жылғы 11 шілдеден 2014 жылғы желтоқсанға дейін Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) — Мәскеу (Домодедово) "Тұлпар-ЭЙР" әуекомпаниясымен Як-42Д рейсі орындалды: 2011 жылғы шілдеден 2012 жылғы қыркүйекке дейін аптасына 4 рет (дүйсенбі, сейсенбі, бейсенбі, жұма), қалғандарына айлар аптасына 3 рет (дүйсенбі, сәрсенбі, жұма).
2015 жылдың қаңтар — наурыз айлары аралығында Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) - Мәскеу (Домодедово) рейсі "Алроса" әуекомпаниясымен орындалды: сейсенбі күндері CRJ200 ұшағында, жұма күндері Ту-154М. 2015 жылдың сәуірінен 2016 жылдың ақпанына дейін әуеайлақтың ҰҚЖ қайта жаңартылуына байланысты бұл рейсті АК орындады "Алроса " Домодедовтан Қызылорда облыс орталығының әуежайына (Боинг 737-800 ұшағымен) сейсенбіде (30 қазаннан бастап — сейсенбі және жұма күндері).
2016 жылдың 4 наурызынан бастап Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) — Мәскеу (Домодедово) рейстері жаңартылды. Оларды сейсенбіде "Руслин" Әуекомпаниясы CRJ200 ұшағында және жұма күндері "АЛРОСА" Әуекомпаниясы Ту-154М ұшағында орындайды (соның ішінде 2018 жылдың тамызына дейін ижмаға апаттық қонудан кейін 2011 жылы қалпына келтірілген RA-85684 ұшағы пайдаланылды).
2018 жылдың желтоқсанынан бастап әуежайға тұрақты рейстер Төтенше тоқтатылды. Ғарыш айлағына авиациялық қолжетімділік Қызылорда әуежайы арқылы жүзеге асырылады, онда "Аэрофлот" Әуекомпаниясы Мәскеу Шереметьево әуежайынан аптасына 4 рет рейстер орындайды; бұл рейс тек 2019 жылғы 26 қазанды қоса алғанда орындалды, ал қазір Мәскеумен тікелей авиациялық қатынас тек жақын маңдағы Ақтөбе және Шымкент әуежайлары арқылы ғана мүмкін болады.
2020 жылдың 23 мамырынан бастап Мәскеу — Қызылорда бағыты бойынша" Аэрофлот " тұрақты рейстерін қайта бастау жоспарланған болатын, алайда коронавирустық пандемияға байланысты бұл іс-шараны жүзеге асыру шілде айына, содан кейін 2020 жылдың қыркүйегіне кейінге қалдырылды.
Пандемияға байланысты ҚР мен РФ арасында жолаушылар қатынасының тоқтатылуына байланысты Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) тікелей рейстері 2020 жылдың наурыз — тамыз айларында ұйымдастырылды. Байқоңыр тұрғындары (қалада тұрақты немесе уақытша тіркеуді ұсыну арқылы) және Роскосмос кәсіпорындарының қызметкерлері (іссапар куәліктері бойынша).
## Тарихы
КСРО Қорғаныс министрлігінің (қазіргі Байқоңыр ғарыш айлағы) № 5 ғылыми-зерттеу полигонының 6-шы жеке авиациялық буыны (командирі аға лейтенант Лубнин Н. Д.) 1955 жылы 5 желтоқсанда құрылып, Жусалы әуежайында орналасқан.
1956 жылдың жазында жеңіл Як-12 ұшақтарына арналған тар топырақ ұшу-қону жолағы бар 6-алаңдағы метеостанция маңында уақытша аэродром құрылды.
1956 жылғы 20 маусымда Заря ауылынан (қазіргі Байқоңыр қаласы) солтүстік-батысқа қарай 3 км жерде 15 алаңда "Қарлығаш" әуеайлағының (45°37'48" С. Е.63°15'41" ш. б. HGЯO) құрылысы басталып, жыл соңына дейін аяқталды. Аэродром 1957 жылдың наурызынан 1966 жылға дейін жұмыс істеді (Як-12, Ли-2 ұшақтары осында орналасқан). Әуеайлақта 1200×35 м (Ил — 14, Ли — 2 және т.б. ұшақтар үшін) және 2000×70 м (Ан-10, Ан-12 және т. б. ұшақтар үшін) мөлшерінде жасанды ҰҚЖ (1957 жылдан бастап-құрама металл, кейінірек-асфальт) болды.
1957 жылы маусымда авиациялық байланыс 286-шы жеке аралас авиациялық эскадрилья болып қайта құрылды. Ұшуды қамтамасыз ету үшін 1959 жылы 25 сәуірде майор И. П. фенога басқарған 86-шы жеке авиациялық комендатура (25813 әскери бөлімі) құрылды.
1960 жылы 17 наурызда 286-шы ОСАЭ базасында 99-шы жеке аралас авиациялық полк (43009 әскери бөлімі) құрыла бастады. Полктің бірінші командирі болып Ұлы Отан соғысының қатысушысы, 1-сыныпты жауынгерлік ұшқыш полковник А. Е. Жуков тағайындалды.
1962 жылы 10 сәуірде авиациялық гарнизонның 86-шы комендатурасының базасында әуеайлақтық-техникалық қамтамасыз етудің 7-ші жеке батальоны (ә/б 25813) құрылды.
1964 жылы құрылысы аяқталып, қазіргі заманғы турбореактивті ұшақтарды қабылдауға мүмкіндік беретін ұзындығы 3100 м бетонды ҰҚЖ бар 1-сыныпты шеткі жаңа әуеайлақ пайдалануға берілді. 1964 жылғы 25 тамызда 25813 ә/б байланыс және радиотехникалық қамтамасыз ету ротасының базасында 336-шы жеке байланыс және ұшуды радиотехникалық қамтамасыз ету дивизионы құрылды.
1960 жылдардың ортасында аэродромда ғарыш айлағының әуе қорғанысын қамтамасыз ету үшін Су-9 (сол кезеңдегі КСРО-дағы ең жылдам және ең биік жауынгерлік ұшақ) жауынгерлік кезекшілік болды (кейінірек ғарыш айлағы зениттік-зымыран кешендерімен қамтамасыз етілді және жауынгерлерге қажеттілік жойылды). Осы ұшақтардың бірі әуежайға кірген кезде ескерткіш ретінде тұғырға орнатылған.
1966 жылғы жағдай бойынша аэродромда 1-эскадрилья — 2 Ан-12 ұшағы және Ан-2 ұшағы, 2-эскадрилья — Ли-2 ұшағы, 3-эскадрилья — Ми-4 (9 машина) және Ми-6 (3 машина) тікұшақтары болды.
1970-1980 жылдары экстремалды әуе кемелерінің негізгі түрлері Ан-12, Ан-26 және Ил-14 көлік ұшақтары, Ми-8 тікұшақтары болды. Сонымен қатар, 1975-1988 жылдары аэродромда төрт Ил-20РТ ұшағы — ұшақты өлшеу пункттері (ССП) орналасқан.
1974 жылы аэродромда авиациялық отынның Шығыс қоймасы (орталық жанармай құю бекеті) салынды. 1981 жылдың 1 тамызында 336-шы жеке байланыс және радиотехникалық ұшу бөлімі жеке батальон болып қайта құрылды (02460 әскери бөлімі).
Бастапқыда ҰҚЖ және аэродромның такси жолдары бетоннан салынған (картамен құю әдісі). 1983 жылы аэродромға орташа жөндеу жүргізілді, оның барысында бетонның үстіне гранит чиптері қосылған асфальт қабаты төселді, нәтижесінде ҰҚЖ мен аэродромның такси жолдары ерекше қызыл түске ие болды.
1980 жылдардың аяғына дейін әуеайлақта поршенді ұшақтарға арналған үш топырақ ұшу-қону жолағы пайдаланылды (Ан-2, Ил-14): 10/28 (өлшемдері 600х100 м), 17/35 (1000х100 м), 05/23 (3100х100 м).
1980 жылдары аэродром "Энергия"-"Буран" бағдарламасы бойынша (Юбилейный әуеайлағымен қатар) тәжірибелік — конструкторлық жұмыстармен байланысты көліктік және зерттеу ұшулары үшін белсенді пайдаланылды.
1982 жылы ғарыш құралдарының бас басқармасы (ГУКОС) РВСН құрамынан шығарылды және тікелей КСРО Қарулы Күштерінің Бас штабына бағынады. ГУКОСПЕН бірге Байқоңыр ғарыш айлағы берілді, оның құрамына 99-шы ОСАП (ә/б 43009), 7-ші ОБАТО (ә/б 25813) және 336-шы жеке байланыс және радиотехникалық қамтамасыз ету дивизионы (ә/б 02460) кірді.
1990-1993 жылдары Ил-14 ұшақтары пайдаланудан шығарылды және жойылды, олардың орнына қазіргі заманғы Ан-72 Жүк-жолаушылар ұшақтары келді.
Крайний аэродромы "Байқоңыр" ғарыш айлағының ескерткіш орындарының бірі болып табылады; ғарыш айлағына сапарлар кезінде мұнда бірнеше рет көрнекті саясаткерлер мен отандық ғарышкерлер, барлық кеңестік және ресейлік ғарышкерлер келді. Атап айтқанда, мұнда С.П. Королев, в. п. Бармин, в. п. Глушко, л. и. Брежнев, р. я. Малиновский, А. А. Гречко, Д. ф. Устинов болды.
1999 жылдың желтоқсанынан бастап әуе полкі бір отряд, екі ұшақ байланысы және тікұшақ байланысы бар жеке аралас авиациялық эскадрилья болып қайта құрылды (әскери бөлім 43009 нөмірін сақтап қалды). 2000 жылдың ақпанынан бастап жеке байланыс және радиотехникалық ұшуды қамтамасыз ету батальоны (02460 әскери бөлімі) және 7-ші жеке әуеайлақтық-техникалық қамтамасыз ету батальоны (25813 әскери бөлімі) таратылды, оның орнына 533-ші авиациялық комендатура құрылды (25813 ә/б).
2008 жылдың желтоқсанына дейін 43009 және 25813 әскери бөлімдері таратылғанға дейін аэродромда Ан-12, Ан-72, Ан-26 ұшақтары және Ми-8 тікұшақтары болды.
2008 жылы Байқоңырда Ресей Қорғаныс министрлігінің бесінші мемлекеттік сынақ ғарыш айлағының құрамына кіретін әскери бөлімдерді тарату және олардың нысандарын Ресейдің зымыран-ғарыш саласының кәсіпорындарына беру процесі аяқталды. Желтоқсан айында Байқоңыр әуежайы "ЦЭНКИ"ФМУ-нің қарамағына берілді. Ұйым мамандары "Росаэронавигациядағы" әуеайлақты сертификаттау үшін қажетті жұмыстардың тізімін анықтады.
2009 жылдан бастап әуеайлақты кезең-кезеңімен қайта құру жүргізілуде. Қайта құру аяқталғаннан кейін аэродром қазіргі заманғы ұшақтардың көпшілігін қабылдай алады: Ан-124 "Руслан", Боинг-747 және одан да жеңіл.
2009 жылдың тамыз—қараша айларында ҰҚЖ орташа жөндеу жүргізілді.
## Қазіргі жағдайы
2010 жылдың 10 шілдесінен бастап "Крайний" аэродромы Ресей Федерациясының Азаматтық аэродромдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілді.
2012 жылға қарай әуеайлақта радиотехникалық және жарық техникалық жабдықтар ауыстырылды. 2012 жылғы 15 қыркүйекте КДП қайта құру аяқталды және жаңа аэровокзалдың салтанатты ашылуы өтті.
2012 жылы "ЦЭНКИ" ФМУ екі алты орындық тікұшақты сатып алды, олар 2013 жылдан бастап экстремалды аэродромында орналасқан және ғарыштық зымырандарды шығару трассасын ұшыру алдында ұшу үшін, сондай-ақ ұшқыштарды оқыту кезінде ХҒС бағдарламасы бойынша шетелдік мамандарды көшіру және эвакуациялау үшін пайдаланылады.
2015 жылдың сәуірінен бастап "экстремалды" әуежайы ұшу-қону жолағын қалпына келтіру үшін жабылды. Әуежай 2016 жылдың 26 ақпанында жұмысын жалғастырды.
2016 жылы такси жолдары мен жарық сигнал беру жабдықтарын қайта құру, ал 2017 жылы перронды қайта құру жұмыстары жүргізілуі керек еді.
## Табиғаты
Жер бедері: сәл толқынды жазық(абсолютті белгілер 95-105 м). Өсімдік аймағы: жусан-боял (Солтүстік) шөл. Топырақ: қоңыр шөл дала.
Әуеайлақ оңтүстікке қарай 2,5 км және оңтүстік-батысқа қарай 4 км Сырдария өзенін айналып өтеді, оның оң жағалауында көне "Ақжар"қазақ зираты орналасқан. Сырдария суының ойығы теңіз деңгейінен шамамен 85 м биіктікте, өзеннің ені 120-200 м, тереңдігі 1-4 м. Өзеннің жағалары тік, биіктігі 5-10 м.
## Дереккөздер |
Павлодар халықаралық әуежайы (ИАТА: PWQ, ИКАО: UASP) (қаз. Павлодар әуежайы, Halyqaralyq Pavlodar Áýejaıy), Павлодар қаласының халықаралық әуежайы деген атпен белгілі. Қала орталығынан оңтүстікке қарай 14 км жерде Павлодар облысында, Қазақстанда орналасқан.
Павлодар облысындағы алғашқы ірі әуежай болып табылады. 2018 жылы әуежай 180 204 жолаушыға қызмет көрсетті және осы көрсеткіш бойынша қазақстандық әуежайлар арасында жолаушылар ағыны бойынша 12-ші орынды иеленді. "Airport Management Group" ҚТЖ құрылымымен басқарылады.
## Әуежай тарихы
Павлодар әуежайы 1949 жылдан бері жұмыс істейді; 2003-2005 жылдары әуежай қайта жаңартылды. Жобаға сәйкес әуеайлақтың қолданыстағы жасанды жабындарын күшейту және кеңейту, сондай-ақ әуеайлақты ICAO I санаты бойынша жарық сигналдық жүйемен жарақтандыру және әуеайлақты электрмен жабдықтау жүйесін реконструкциялау бойынша жұмыстар орындалды. 2011 жылы "Павлодар" халықаралық әуежайы қайта жаңартылды. Қазіргі уақытта Алматыға, Астанаға, Мәскеуге, сондай-ақ жазғы кезеңде Минск пен Анталияға тұрақты рейстердің орындалуын қамтамасыз етеді. Әуежай қаламен автобус және такси маршруттарымен байланысты.
## ӘК қабылданатын түрлері
Ан-12, Ан-24, Ан-26, Ан-28, Ан-72, Ан-74, Ил-76, Ил-86, Л-410, Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, Airbus A319, Airbus A320, Airbus A321, Boeing 737, Boeing 757, Bombardier CRJ 100/200 және т.б. 3-4 сыныпты ӘК түрлері, барлық типтегі тікұшақтар. Әуе кемесінің максималды ұшу салмағы шектеусіз. ҰҚЖ (PCN) жіктеу саны 68/F/C/X/T.
## Баратын орындар мен тасымалдаушылар
## Жолаушылар ағыны
* 2015 — 160 986
* 2016 — 177 050
## Оқиғалар
1990 жылы 9 қыркүйекте ЯК-40 ұшағы стандартты емес қону кезінде ҰҚЖ-дан түсіп, басқа Як-40-қа құлады.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы азаматының төлқұжаты — халықаралық сапарларды жеңілдету үшін Қазақстан Республикасының азаматтарына беріледі. Әділет министрлігі 2009 жылғы 5 қаңтарда биометриялық төлқұжаттарды беруге кірісті.
## Сыртқы түрі
Қазақстандық паспорттардың төменгі жағында "ПАСПОРТ" (қазақ тілінде) және "PASSPORT" (ағылшын тілінде) деген жазулары және мұқабаның алдыңғы жағының ортасында Қазақстан Республикасының елтаңбасы бар көгілдір түсті мұқабасы болады. Төлқұжатта 36 бет бар, оның ішінде 30 визалық бет, деректер/ақпарат беті және бақылау беті бар. Бірінші бетте келесі мазмұндағы екі тілдегі жазу бар:Паспорт Қазақстан Республикасының меншiгi болып табылады, ал оның иесi Қазақстан Республикасының қорғауында болады – Қазақша (Кирил қарпі)
Pasport Qazaqstan Respýblıkasynyń menshigi bolyp tabylady, al onyń ıesi Qazaqstan Respýblıkasynyń qorǵaýynda bolady' – Қазақша (Латын қарпі)
This passport is the property of the Republic of Kazakhstan and its owner is under protection of the Republic of Kazakhstan – Ағылшынша
## Тарихы
Қазақстан КСРО құрамында болған кезде кеңестік паспорттар берілді.
*
*
*
### Идентификациялық ақпарат бар бет
Қазақстандық паспорт мынадай деректерді қамтиды:
* Төлқұжат берушінің суреті
* Түрі
* Код (KAZ)
* Төлқұжат нөмірі.
* 1 Тегі
* 2 деректер атаулары
* 3 ұлты
* 4 туған күні
* 5 туған жері
* 6 жынысы
* 8 шығарылған күні
* 9 жарамдылық мерзімі
* 10 рұқсат берген орган
Ақпараттық бет машинамен оқылатын аймақпен аяқталады.
### Тілдер
Деректер беті / ақпараттық бет қазақ және ағылшын тілдерінде басылған.
Жаңа биометриялық паспорттарда тек қазақ және ағылшын тілдерінде ақпарат болады.
## Тағы қараңыз
* Қазақстан азаматтарына қойылатын визалық талаптар
* Қазақстан азаматының жеке куәлігі
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі — азаматтарға 16 жастан бастап және республика аумағында беріледі. Оның аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының жеке куәлігі болуға тиіс. Ол 1994 жылы КСРО Ішкі төлқұжатының орнына енгізілді.
Куәлікте мыналар көрсетіледі:
* Тегі
* Аты
* Әкесінің аты
* Туған күні
* Жеке сәйкестендіру нөмірі
* Қолы
* Ұлты (иесінің қалауы бойынша көрсетілмеуі мүмкін)
* Куәлік нөмірі
* Туған жері
* Құжатты беру органы
* Құжаттың қолданылу мерзімі
Жеке куәлік 10 жыл жарамдылық мерзімімен беріледі және мерзімі өткеннен кейін өзгереді.
Жаңа тұрғылықты жері бойынша тіркелген кезде қолданыстағы жеке куәліктің электрондық чипіне ақпарат қайта жазылады, ауыстыру жүргізілмейді.
Шетелдік паспорттың орнына Қазақстан азаматтары Албанияға, Ресей Федерациясына (тек тікелей Қазақстаннан) және Қырғызстанға сапарлар кезінде жеке куәлікті пайдалана алады - тиісінше Ресей мен Қырғызстан азаматтары Қазақстанға ішкі құжаттар бойынша паспортсыз кіре алады.
2008 жылғы 26 маусымда 64 кб чипі бар жаңа үлгідегі жеке куәлік айналымға енгізілді. Бұл 85,72 x 54,03 миллиметрлік, тозуға төзімді көп қабатты материалдан жасалған дөңгелек бұрыштары бар смарт карта
2014 жылғы 1 желтоқсанда жаңартылған үлгідегі жеке куәлік айналымға енгізіледі; Қазақстан ІІМ баспасөз қызметінің хабарламасында хабарланғандай: Қазақстан Республикасы азаматының жаңа жеке куәлігінде дизайн ішінара өзгертілген, қара-ақ фото кескін түрлі-түсті болып ауыстырылған, түс гаммасы, құжаттың жарықтығы мен контрастылығы жақсартылған. Жеке куәлікті жалғандықтардан қорғаудың барлық дәрежелері сақталып қана қоймай, жаңа элементтермен толықтырылған. Сонымен, құжатты қорғаудың қосымша элементі енгізілді: жеке куәліктің алдыңғы жағының оң жағында құжат иесінің голографиялық бейнесі кішірейтілген түрде орналастырылған, бұл жалғандықтан қорғаудың ең жоғары дәрежесін білдіреді.
## Дереккөздер |
Қорқыт Ата әуежайы — Қызылорда облысы Қызылорда қаласында орналасқан әуежай
## Қарулы күштердің қабылданатын түрлері
Аэродром в-757, в-747, Ил-96, Ту-204, Ту-154 және одан да жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдай алады. ҰҚЖ жіктеу нөмірі (PCN) 53/F/C/W/T.
## Тарихы
Бұрынғы әуежай (1920 жылдардың соңында құрылған) қаланың оңтүстік-шығысында қала шегінде болды (44°48'50" С. Е. 65°31'54" ш. Б. HGЯO) - қазіргі уақытта терминал ғимаратында қалалық автовокзал жұмыс істейді, ал бұрынғы ұшу-қону жолағымен Астана даңғыл өтеді.
1960 жылы әуежай қоршауы бар екі саман үй болды, олардың бірі 7-8 адам әрең сыйатын терминалға бейімделген. Жерде бірнеше Як-12 және Ан-2 ұшақтары болды, ал олардың жанында Ан-2 ұшағына техникалық қызмет көрсетуге арналған жылыжайы бар үй, 4 ПАРМ машиналары (далалық авиациялық жөндеу шеберханалары), шатыр және бірнеше жүз метрлік жер үсті ұшу-қону жолағы болды. Алматыға әуе рейсі Ил-14 екі моторлы ұшағында орындалды. Сол жылдары Қызылорда қаласында орналасқан Шымкент авиаэскадрилі мен Қызылорда қаласына көшірілген Жусалы авиаэскадрилі негізінде облыстың жергілікті әуе желілері бойынша почта-жолаушылар авиарейстерін орындайтын 28-ші жеке авиаэскадрилья құрылды.
1966 жылы 290-шы ұшу отряды (290 ЛО) құрылды.
1966-1974 жылдары 290 ЛО Ил-14 ұшағын, 1975 жылдан 1992 жылға дейін жеті Як — 40 ұшағын және үш Ми-8Т/МТВ-1 тікұшағын басқарды.
1960 жылдардың екінші жартысынан бастап 1990 жылдардың ортасына дейін әуежайда Ан-2 (50 данадан астам) ұшақтарының көп саны негізделді, оларда 1993 жылға дейін облыстың бірқатар елді мекендеріне (Арал, Қазалы, Ленинск, Жусалы, Жалағаш, Қуандарья, Чиили, Янықұрған) тұрақты пошта-жолаушылар рейстері орындалды) және аймақтағы авиациялық жұмыстар.
1968 жылдың жазында жасанды ҰҚЖ (қазіргі Астана даңғылы), магистральдық такси жолы (қазіргі М.Шоқай көшесі), ұшақтардың тұрақтары (1980 жылдардың аяғында онда көпқабатты үйлер салынды), ал бір жылдан кейін аэровокзал (қазір автовокзал, автобустар мен таксилерге арналған вокзал алаңы) пайдалануға берілді.
1968 жылы әуежайға Жаңа Ан-24 турбовинттік ұшағы ұшуды бастады. Алматыға ғана емес, Мәскеуге және минералды суларға да рейстер пайда болды.
1975 жылдан бастап Як-40 ұшақтарында қызылордан Алматы, Талдықорған, Балқаш, Өскемен, Жезқазған-Қарағанды-Новосибирск, Қостанай-Свердловск (Екатеринбург), Жамбыл-Ташкент, Шевченко (Ақтау) — Волгоградқа авиарейстер орындала бастады.
1990 жылдардың ортасында Як-40 төрт ұшағы Қазақстанның басқа әуежайларына берілді; қалған үш ұшақ сол кезден бастап ұшуға жарамсыз, өйткені пайдалану ресурсын ұзарту үшін жөндеуді қажет етеді және осы мақсаттарға қаражаттың болмауына байланысты Қызылорда әуежайында сақталады.
2001 жылы әуежайда сағатына 150 жолаушыға арналған жаңа аэровокзал кешені салынды. Сол жылы әуежайды пайдаланушыға — "Қызылорда әуежайы" ашық акционерлік қоғамына Қорқыт Ата есімі берілді.
1990 жылдардың аяғынан бастап 2011 жылға дейін Қызылорда аэродромы 3 класты (Ан-24, Як-40) және барған сайын жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдады. Алдын ала сұрау бойынша 2-сыныпты (Ту-154, Ту-134, Як-42) ұшақтарды эпизодтық қабылдау мүмкін болды.
2011 жылдың сәуір айында әуеайлақты қайта жаңарту — радионавигациялық, жарық сигналдық және метеорологиялық жабдықтарды ауыстыру, такси жолдары мен ҰҚЖ күрделі жөндеу аяқталды, бұл әуеайлақ қабылдайтын ұшақ түрлерінің спектрін кеңейтуге мүмкіндік берді.
2014 жылғы 3 қарашадан бастап Қызылорда әуежайы әуе кемелерінің халықаралық ұшуын қамтамасыз етуге жіберілді.
2015 жылғы сәуірден 2016 жылғы ақпанға дейін Байқоңыр әуеайлағының ҰҚЖ қайта жаңартылуына байланысты "АЛРОСА" Әуекомпаниясы Мәскеу (Домодедово) — Қызылорда рейсін сейсенбі (2015 жылғы 30 қазаннан бастап — сейсенбі және жұма күндері) орындады.
2015 жылғы мамырдан қазанға дейін "Трансаэро" әуекомпаниясы аптасына үш рет Мәскеу (Внуково) — Қызылорда тұрақты рейсін орындады. Компаниядан пайдаланушы сертификатын қайтарып алуға байланысты рейстер тоқтатылды.
2018 жылғы 15 шілдеден бастап "Аэрофлот" Әуекомпаниясы Su1960/1961 Мәскеу (Шереметьево) — Қызылорда (және кері) рейсін аптасына 4 рет орындады. Бұл рейс 2019 жылдың 26 қазанына дейін орындалды, содан кейін Мәскеумен тікелей авиациялық байланыс тек жақын маңдағы Ақтөбе және Шымкент әуежайлары арқылы мүмкін болды. Бұл 2019 жылғы қараша мен 2020 жылғы наурыз аралығында Қызылорда әуежайының терминалын жөндеуге байланысты, осы кезеңде әуежай тек ішкі рейстерді қабылдады.
2020 жылдың 23 мамырынан бастап Мәскеу — Қызылорда бағыты бойынша" Аэрофлот " тұрақты рейстерін қайта бастау жоспарланған болатын, алайда коронавирустық пандемияға байланысты бұл іс-шараны жүзеге асыру алдымен шілдеге, содан кейін 2020 жылдың қыркүйегіне кейінге қалдырылды.
## Авиакомпаниялар мен бағыттар
## Көрсеткіштер
2014 жылы Қызылорда әуежайы 167 мың жолаушыға қызмет көрсетті. Кәсіпорынның шығыны 432 млн теңгені (2 2,3 млн) құрады.
* 2015—226 962.
* 2016—197 788.
* 2017—212 100.
## Дереккөздер |
Тараз-Қаратау футбол клубы — базасы Тараз қаласында, жергілікті "Тараз" командасының фарм-клубы. 2021 жылы құрылған. Қазір Қазақстан бірінші лигасында ойнайды.
Бұған дейін әр жылдары ашылып, жабылып, "Тараздың" фарм-клубы болып жүрген "Жамбыл", "Лашын", "Тараз U-21" клубтарына қатысы жоқ.
2021 жылы бірінші лигада ойнап, 12 команданың арасында 7-орын алды.
2022 жылы да осы нәтижені дерлік қайталады, бірақ бұл жолы 14 команданың арасында 7-орынға жайғасты.
## Сілтемелер
* https://pflk.kz/rus/clubs/205#league=2 Мұрағатталған 6 маусымның 2023 жылы. |
Жылқы бағу – дәстүрлі жылқы шаруашылығын ұйымдастырудың кешенді әдіс-тәсілдері. Дәстүрлі шаруашылықта жылқы қолда және табында бағылады.
## Жылқыны қолда бағу
Жылқыны қолда бағу – қолда бағылатын жылқылар немесе қолбала жылқылар ауыл маңындағы жайылымда бағылады. Оларға мініс аттары, жегін аттар, сауын биелер, сондай-ақ бәйге аттары жатады. Қыс түсе бастасымен қолбала жылқылар қорада (ашық қорада) бағылып, алдын-ала дайындалған пішенмен, арпа, сұлы, бидай мен тарының ұшығы тәрізді жеммен азықтандырылады. Басқа мезгілдерде күндіз ауыл маңындағы жайылымдарда және бау-шарбақтарда жайылады. Күніне екі мәрте қолдан суғарылады. Мініс аттары, жегін аттары түнқатып ұзақ жолдан келгенде қаңтарып, таң асырылады. Ал бәйге аттарының қолдағы күтімі ерекше (Жүйрік ат баптау).Қыстан шыққан жылқы малының етi төмен, арық, жасық, әрі жiлiк майы бәсең келедi. Арық жылқының сербек, белдеме, шонданайы шығып, қабырғасы ырсиып, жаңбырлығы саналып ырсиып тұрады. Көктемдегі жылқының әлсіздеу келетіндігі сондықтан. Бұл кезде оны қары ерiген өрiске жайып, күн аралатып суарады. Осылай көк қуалата жайып, әредiк ащы сорға түсiрiп отырса, ағзасына су жүгiрiп, қара от пен жусанға тойына бастайды. Нәтижесінде түліктің бауыры сөлденiп, бойына күш жинап қарабауырланады. Бұл – жылқының ояз еттерiнің толыға бастағанының белгісі. Сөйтіп, өлi жүндерiн тастайды.Жазға таман сона мен бөгелегi аз биiктеу төбелi жерге жазғы ыстық қанын суытпай, жылқышылар тілімен айтқанда, "жел кiргiзбей" жаю қадағаланады. Осы кезде қар астынан қылтиып шыққан жусан, көкпек, баялыш, мия, сораң, итсигек, кекiре сияқты қара отқа жайса, жылқы қоңданып, санына ет жинайды, яғни "етейедi" (еттенiп семiредi).Осы кезде кейбір шөптерден жылқының улануы да болып тұрады. Сондықтан сақтық ретінде түлікті ерте көктеген шалғын, майсалы келген көк отқа алмастырып жаюға көп көңіл бөлінеді. Жоны мен жалына май жинап, сауыр мен қабырғасы тола бастаған кезде алысқа сабылтпай, байырқалата жайса онан әрi жалданып сауырланады, аяқтары шомбалданып жуандай түседi. Май жинау ендi терi астындағы қоңға қарай ауысады. Жоны тегiстелiп астаудай болады, ырсиған қабырғалары әбден "жабылып", жалы доғаланып, әсiре семiре "жалы құлағынан асады". Әбден тойынған "жабық жылқы" сыртынан қарағанда домаланып көрiнетiндiктен оны "қобдиланып тойыну" деп атайды.Қысқы соғым уақытында жылқының қаншалықты тойынғандығын iш майы мен қабырғаларынан қазы аудару барысында белгiлi болады. Ондайда iшiн жарған кезде шарбы майының бітісіне қарай ала төбел, құба төбел, шарбысы бiтеу, аса семіздерін топкөз, ал сыртқы семiздiгiне қатысты берiк жалды, жаңбырлығы жабылған, жілік майы ағарған деп атайды.
## Жылқыны қоста бағу
Жылқыны қоста бағу – жылқыны үйір-үйірімен алыс жайылымдарда бағудың түрі. Қоста бағу немесе қос шығару шаруашылық жүргізудің жер жағдайы мен жылқы малының табиғи ерекшелігімен байланысты екендігі түсінікті жайт. Бір адамның иелігіндегі үш жүз, бес жүз, тіпті, мың жылқыны ауыл маңындағы өрісте, қора-қопсы, бау-шарбақта бағу мүмкін емес. Ауыл төңірегінің оты сұйылып, жұрт тозады, сондықтан үйір-үйір жылқыны жайылым қуалап, өріс аударып бағу, тебіндетіп ұстау – шаруашылық жүргізудің жылқышы үшін ең тиімді тәсілі. Жайылым отайған, жер шұрайланған кезде қыр шөбіне, ақ от, қара отқа жіберіп жылқының өзі сүйсінген шөбін жегізу тебіндегі жылқы түлігі үшін аса қажет. Ондай жылқының еті аса дәмді, қымызы жыланқара майлы келіп, бал татиды.
## Жылқы үйірі
Жылқы үйірі – қазақ тұрмысында қысы-жазы бағуға қолайлы болу үшін және табиғи ерекшеліктерге байланысты жылқыны үйір-үйірімен бағу тәсілі. Бір үйірде жиырма, отызға дейін жылқы болады, бірнеше үйір жылқы қосылып бір табын құрайды. Бір табындап шамамен үш жүз, бес жүзге, тіпті, мыңға дейін жылқы болады.Үйірлерді жасақтау, әр үйірге таңдаулы айғыр салу шаруашылық жүргізудің негізгі тәсілдеріне жатады. Жақсы тұқымнан қойған текті айғыр үйірінен шашау шығармайды, ит-құсқа алдырмайды. Текті айғыр үйірге жайлы болады, сондықтан мұндай айғырды – байсалды айғыр деп ерекше қастерлейді. "Байсалды айғырдың үйірін – ат жақтайды" дейтін мақал бар. Шақар айғырды үйірге қоспайды. Мұндай айғыр тай атаулыны, әсіресе, еркек тайды үйірден қуалап жан таптырмайды.
### Үйірге айғыр салу
Үркер жерге түскенде айғыр үйірге түседі. Ал Үркер мамырдың он-он екілерінде жерге түседі. Бұл кезде шөп басы толыса бастайды, жер қызады, күн күркірейді, жылқы малы қуаттанып көкке тойына бастайды, раңға ауызы тиеді. Мұндай кезді "ат раңдап, ер тыраңдап" деп айтады. Осы кезде жылқышы үйірге айғыр салу қамына кіріседі. Жылқышы осы кезеңде кейбір құлындамаған әр жастағы тұмса биелерді, бір айғырдың кіндігінен тараған құнажын, дөнежін байталдарды бір үйір қылып бөліп алып, басқадан айғыр салуға дайындайды. Себебі қазақы жылқының текті айғыры өз енесіне, "өзінен тараған" байталдарға шаппайды. Текті айғыр жылқы үйірін қайырмалап отырады, қарлы боранда қасқырға алдырмайды, жершіл болады, бұндай айғырды "садыр айғыр", кей жерлерде "көсем айғыр" дейді. Садыр айғыр үйірлі жылқыларды қайтармалап, жолбасшылық жасайды. Сондай-ақ, өз үйіріне бөтен айғыр келсе, онымен айқасып, тістесіп, тебісіп, үйірден қуып шығады.Көктемде тай, құнан, байталдардың жал-құйрығы күзеліп, күземнен соң кілең байталды бөліп алып қысырақ матайды. Қысырақ үйірінде қысыр қалған дөнежін биелер де болады. Қысырақтың айғыры байтал биелерді бауырына ала бастаған кезде бөтен жылқыны жолатпайтын қытымыр келеді.
## Жылқы ұстау тәсілдері
Жылқы ұстау тәсілдері – жылқыны жайылым, өріс, желі басы т.б. жерлерде әртүрлі тәсілдермен шалмалау (шалма салу), құрық салу (құрық тастау), тұзақ құру, керме керу, қамап ұстау, қоршап ұстау, қайтармалап ұстау т.б. арнайы құралдармен қолға түсіру. Жылқылардың, әдетте, жуас, асау, қашаған түрлері болады. Жылқыны үйрету, құлынды байлау, қашағанды ұстау, асауды үйретудің өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Қашағанның өзі желілік қашаған, өрістік қашаған және қияндық қашаған деп бөлінеді. Сондай-ақ жүген-құрық тимеген шу асаулар да болады.
* Шалмалау – шалмалау үшін салуға алдымен шалма арқан дайындалады. Шалма арқанды жылқыға жетеді-ау деген мөлшермен шумақтап оң қолға ұстап, сол қолмен арқанның жерге шуатылған жағын ұстап жылқыға таяу барып тасталады. Кейде әккі шалмашылар шалманы аттың үстінен жылқы соңынан қуып бара жатып та тастайды. Ат үстінде қуып бара жатқан жылқыға тақалған уақытта шалманы екі-үш рет иіріп барып тастайды. Бұлай иіргенде шалма діттеген нысанаға тура түседі.
* Құрық салу – құрық салуда негізінен ұзын құрық ағаш болуы шарт. Құрық ағаш басына дәл арқанның шалмалы басы ілініп арқанның қалғандары құрық бойымен бойлай өтіп, қалған ұшы артжағында шуатылып жүреді. Құрықты жаяу және ат үстінде де салуға болады.
* Тұзақ құру – тұзақ құруда да шалма арқан секілді дайындалады. Арқанның шалма басын тегіс жерге ат аяғы еркін сиятындай етіп дөңгеленте құрып, бір адам арқанды ұстап қалған адамдар жылқыны тұзаққа түсетіндей қайырады. Жылқы аяғы тұзақ ортасына келгенде арқанды ұстап тұрған адам арқанды жоғары сілкіп тартып қалады.
* Керме – керме керудің де өзіндік бірнеше тәсілі болады. Біріншісі – ұстау керек жылқының қандай мал жанына үйірсек екенін біліп алып, содан кейін сол малдың мойнына ұзын арқанның бір ұшын күрмеп бекітеді. Бекітілген арқанды бір адам жерге сүйрете тастап ұстап тұрады. Ал, екінші адам ұсталатын жылқыны сол маңға қайырады. Ұстайтын жылқы үйірсек малдың қасына келген уақытта алқым тұсына арқанды көтеріп "тәк-тәк" деп жәймен барып немесе арқанды мойнына арқан бекітілген жылқының үстінен асырып барып орап ұстауға да болады. Екіншісі – ұзын арқанның екі басын екі адам ұстап, жылқының алдынан көлденеңдеп келіп, орап ұстауға да болады. Бұндай тәсіл қолданғанда кейбір қашаған жылқы денесіне арқан тиген мезетте-ақ тәк тұрады. Бұл тәсілдер көбінесе ұстағанда жуас, бірақ ұстатпай қашып жүретін жылқыға қолданылады.
* Қамап ұстау – ұстайтынын біліп секем алып қалып, үйір маңына жоламай қашып ұстатпайтын жылқыға қолданылады. Ондай кезде үйірімен айдап келіп тарлау қораға, болмаса шарбаққа (қашаға) қамап барып ұстайды.
* Қоршап ұстау – ұстатпаған жылқыны бірнеше адам әр тұсынан келіп қоршап ұстайды. Мұндай жағдайды қолданғанда қашып құтылмасын білген жылқы бірден тоқтайды.
* Қайтармалап ұстау – жылқы ұстаушы бір өзі болған жағдайда ұстатпаған жылқыны шарбақтың, не болмаса қораның бір бұрышына қайтармалап әкеліп ұстау тәсілі.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Каразин Н.Н. От Оренбурга до Ташкента, 1886;
* Шумков И. Очерки киргизского коневодства в Тургайской области // Сельское хозяйство и лесоводство. СПб., 1892; Ермеков Ә. Қазақтың малшылық лексикасы жөнінде // ҚМ. 1962. №2. 82-84-бб.;
* Қалиасқарұлы Қ. Баян-Өлгий қазақтарының ауыз әдебиеті. Өлгий: 1969;
* Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Таңдамалы шығармалар. ХV том. Алматы: Жазушы 1979;
* Мырзаханұлы Ж. Тарихи-этнографиялық зерттеулер. Күйтін: Іле халық баспасы, 1990;
* Кәмалашұлы Б. Моңғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері. Өлгий, 1995;
* Kun P. Szelek szarnyan. A szteppi nomadok lovaskulturaja. Budapest: Arkadas, 2003; ЦГА РК. Ф.25, О.1, Д.4199, Св.387. О коневодстве в Тургайской области (20.03.1892 г. - 10.10.1895 г.) 187 л. |
Мирас Айтболатұлы Тұрлыбек (17 шілде 2001 жыл, Павлодар, Қазақстан ) – қазақстандық футболшы, Ақсу клубының және Қазақстан жастар құрамасының шабуылшысы.
## Карьерасы
### Клубтық
Павлодар футбол клубының тәрбиеленушісі. Футболдық мансабын 2018 жылы «Ертіс Ж» клубының құрамында бастады.
2021 жылы "Ақсуға" ауысты.
### Халықаралық
2021 жылы 12 қарашада Қазақстан жастар құрамасы сапында Шотландия жастар құрамасына қарсы ойында (1:2) тұңғыш ойынын өткізді.
## Жүлделері
* Қазақстан бірінші лигасының жеңімпазы: 2021
* Қазақстан бірінші лигасының үздік мергені: 2021 (21 гол)
## Дереккөздер |
Мирас Айтболатұлы Тұрлыбек (17 шілде 2001 жыл, Павлодар, Қазақстан ) – қазақстандық футболшы, Ақсу клубының және Қазақстан жастар құрамасының шабуылшысы.
## Карьерасы
### Клубтық
Павлодар футбол клубының тәрбиеленушісі. Футболдық мансабын 2018 жылы «Ертіс Ж» клубының құрамында бастады.
2021 жылы "Ақсуға" ауысты.
### Халықаралық
2021 жылы 12 қарашада Қазақстан жастар құрамасы сапында Шотландия жастар құрамасына қарсы ойында (1:2) тұңғыш ойынын өткізді.
## Жүлделері
* Қазақстан бірінші лигасының жеңімпазы: 2021
* Қазақстан бірінші лигасының үздік мергені: 2021 (21 гол)
## Дереккөздер |
Сұлтанбек Астанұлы Астанов (23 наурыз 1999, Шымкент) — қазақстандық футболшы, "Ордабасы" клубының жартылай қорғаушысы.
## Жетістіктері
### Клубтық
* Қазақстан чемпионы: 2020
* Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері: 2019
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Әліп Нұралы Пақтұлы (1999 жыл 22 желтоқсанда туған, Ақтау, Қазақстан) — қазақ футболшысы, "Зенит" клубы мен Қазақстан құрамасының қорғаушысы.
## Карьерасы
### Клубтық
"Каспий" футбол клубының түлегі. 2015 жылы "Қайрат" клубының жастар командасына келіп қосылды.
2018 жылы наурызда алматылық клубтың негізгі құрамына қосылды. Алғашқы ойынын 11 наурыз күні "Қызылжар" клубына қарсы өткізіп, алаңда 90 минут бойы ойнады. Бұл ойында "Қайрат" 2:1 есебімен жеңіске жетті.
2020 жылы Қазақстан чемпионы атанды.
2022 жылы қаңтарда "Зенитке" жалға берілді.
### Халықаралық
Қазақстанның 19 және 21 жастағы құрамаларында ойнады.
Ұлттық құрама сапында 2018 жылы 26 наурыз күні Болгариямен жолдастық ойында алаңға тұңғыш рет алаңға шықты. 90+2 минутта тыңнан ойынға қосылды. Бұл кезде сесеп 1:1 болатын, Нұралы ойынға араласып үлгермей жатып Болгария футболшылары гол соғып кетті. Қазақстан 1:2 есебімен ұтылып қалды.
## Жетістіктері
"Қайрат"
* Қазақстан суперкубогының финалисі: 2018
* Қазақстан чемпионы: 2020
* Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері: 2018, 2019
* Қазақстан чемпионатының қола жүлдегері: 2021
"Зенит"
* Футболдан Ресей чемпионаты: 2021/22, 2021/23
* Футболдан Ресей суперкубогы: 2022, 2023
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Футболшымен сұқбат (орыс.) |
Рауан Орынбасар (1 наурыз 1998 жыл)— қазақ футболшысы, Қазақстан Ұлттық құрамасы мен "Жетісу" клубының жартылай қорғаушысы.
2019 жылы 21 ақпан күні Молдавиямен бейресми жолдастық ойында тұңғыш рет Ұлттық құрама сапында алаңға шықты.
## Сілтемелер
* Профилі |
Ғалымжан Кенжебек (12 ақпан 2003) — қазақстандық футболшы, "Қайрат" клубының шабуылшысы.
## Карьерасы
Тараз қаласында футболмен айналысып бастады.. 2016 жылы 13 жасында ФК Қайрат Академиясынан шақыру алды. 4 мәрте қатарынан жасөспірімдер арасында Қазақстан чемпионы атанды. 2016-2019 жылдар аралығында турнирдың "Үздік сұрмергені" атанды. 2018 жылы турнирдың "Үздік ойыншысы" атанды.2020 жылы 30 қарашада "Таразға" қарсы ойында тұңғыш рет чемпионатта алаңға шықты.
## Жетістіктері
* Қазақстан чемпионы: 2020
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Фёдоров ауданы — Қостанай облысының солтүстік-батысындағы әкімшілік бөлініс. Аудан 1928 жылғы 17 қаңтарда құрылды. Орталығы — Фёдоров ауылы (1900 жылы құрылған). Аудан аумағы 7,2 мың шаршы километрді құрайды.
## Географиялық орны
Шығысында Қостанай, Меңдіқара, батысында Қарабалық, оңтүстігінде Бейімбет Майлин аудандарымен, солтүстігінде Ресей Федерациясымен шектеседі.
## Халқы
Тұрғындар саны – 25 543 адам (2019). Ұлттық құрамы: орыстар – 39,18%, украиндар – 25,56%, қазақтар – 17,34%, немістер – 8,27%, беларустар – 2,33%, татарлар – 1,62%, әзербайжандар – 0,97%, башқұрттар – 0,92%, молдовандар – 0,69%, ингуштар – 0,44%, поляктар – 0,35%, мордвалар – 0,32%, ұдмұрттар – 0,28%, басқа ұлт өкілдері – 1,73%.
## Әкімшілік бөлінісі
44 елді мекен 1 ауылдық әкімдік пен 11 ауылдық округке біріктірілген:
Аудан бойынша тұрғындар тығыздығы — шамамен 1 шаршы метрге 3,74 адам.Экономикалық белсенді тұрғындар — 16,8 мың адам, олардың ішінде: жұмыспен қамтылған тұрғындар — 15,93 мың адам, оның ішінде, өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұрғындар — 8,6 мың адам.Жұмыссыздар саны — 970, олардың ішінде ресми тіркеуден өткен — 128 адам.Жұмыссыздықтың ресми деңгейі — экономикалық белсенді тұрғындар санынан 0,8%.Жалпы жұмыссыздық деңгейі — 5,7%.Зейнеткерлер саны — 3941.ҰОС қатысушылары — 42, оның ішінде 8 — ҰОС мүгедектер.Мүгедекетер — 977, олардың ішінде балалар — 80.
Ауылшаруашылық алқаптар алаңы — 656,3 мың га. Оның ішінде:
* егістік — 416,1 мың га,
* жайылым — 227,5 мың га.
Саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер:Саяси партиялар:«Нұр Отан» халықтық-демократиялық партиясының аудандық филиалы — 1763 адам, бастапқы ұйымдар — 23.«Ауыл» партия облыстық өкілеттігінің аудандық филиалы — 628 адам.Ұлттық-мәдени орталықтар — 5:қазақ — 2,славян — 2,татар-башқұрт — 1.Қоғамдық бірлестіктер — 23.Аудандық ардагерлер кеңесі — 1.«Жүргізушілер одағы» ҚБ — 1.«Аңшылар мен балық аулаушылар одағы» ҚБ — 1.Аудандық кәсіптік одақтар — 3.Қоғамдық қорлар — 15.«Фёдоров ауданының жастар орталығы» ҚБ — 1.«Мұрагер» облыстық балалар ұйымының аудандық филиалы — 1.
## Әлеуметтік сала
Әлеуметтік саладағы барлығы мекемелер — 135.Білім беру мекемелер — 45 (4526 оқушы).Жалпы білім беретін мектептер — 39 (3552):орта мектептер — 17 (3131 оқушы),негізгі мектептер — 5 (246 оқушы),бастауыш мектептер — 17 (175 оқушы),мектепалды даярлау сыныптар — 41 (341 тәрбиеші),шағын орталықтар — 35 (615 тәрбиеші),мектепке дейінгі мекемелер — 2 (165 орын).Мектепке дейінгі тәрбиелеумен қамтылу — 91,4%.Ауданда жұмыс істейтін барлығы педагогтар саны — 495 адам.Жоғары білімді — 354 (71,5%).Орта кәсіптік білімді — 141 (28,5%).Жоғары санатты — 43 (8,6%).1 санатты — 127 (25,7%).2 санатты — 177 (35,8%).Санатсыз — 148 (29,9%).ҰБТ — 78,53. Сапа — 27,88%.Мектептердің 100% телефондандырылған.Мектептердің 100% Интернетке қосыла алады.1 компьютерге келетін оқушылар саны — 7,8.Тамақтандыру — 100%.Ыстық тамақ — 93%.Буфеттік тамақ — 7%.Логопунктер — 3.Түзеу сыныптар — 11 (85 оқушы).Жазғы демалыспен сауықтырылған — балалардың 73% (4054,0 мың теңге).«Жан-Ана» акциясы — 320 бала (2769,0 мың теңге).«Мектепке жол» — 257 оқушы (1309,5 мың теңге).Ағымдағы жөндеуге 53371,2 теңге, оның ішінде бюджеттік қаражаттардан 85243,8 мың теңге және тартылған қаржаттардан 63720,0 мың теңге бөлінді.Материалдық техникалық жабдықтандыру — 44707,5 мың теңге.Педагогтардың орташа айлық жалақы — 45,2 мың теңге.Өнер мектебі — 1: оқушылар саны — 260, оқытушылар саны — 1.БЖСП — 1: оқушылар саны — 574, оқытушылар саны — 18.Қосымша біліммен қамтылу — 23,1%.№14 кәсіптік лицей — 1: оқушылар саны — 140, оқытушылар саны — 22.Балалар үйі — 1: тұратын тәрбиешілер саны — 37.Жыл ішінде ұстауға бөлінетін қаражаттар көлемі — 28259 мың теңге (облыстық бюджет), оның ішінде ағымдағы жөндеу мен ауласын абаттандыруға — 1093 мың теңге.Қызметкерлер саны — 24.Денсаулық сақтау мекемелер — 47:аудандық орталық ауруханасы (120 төсек-орын) — 1,емхана (ауысымда 250 келіп-кетулер үшін) — 1,аудандық орталық ауруханасы жанындағы дәріхана — 1,ауданаралық туберкулезге қарсы аурханасы (30 төсек-орын) — 1,дәрігерлік амбулаториялар — 12,медициналық пунктер — 31,жеке меншікті гинекологиялық кабинеті — 1,дәріханалық пунктер — 22,адандық емхана мен дәрігерлік амбулаториялар жанындағы күндізгі стационарлар — 9,ауданаралық орталықтар — 2, оның ішінде:ауданаралық жоспарлы және жедел хирургиясы орталығы (жылына 1200 операция) — 1,ауданаралық перинатальдық орталығы — 1;жұмыс істейтін барлығы медицина қызметкерлері — 389 адам, олардың ішінде:Дәрігерлер саны — 40.Орта медициналық қызметкерлер саны — 182.Медицина қызметкерлерінің орташа жалақының мөлшері:
* дәрігерлер — 95128 теңге,
* орта медқызметкерлер — 46130 теңге.
2009 жылға арналған қаржыландыру жоспары — 310 млн. теңге. 2009 жылы меджабдықтарға қаржы бөлінген жоқ. Амбулаториялық ауруларды тегін және жеңілдікпен берілетін дәрі-дәрмектермен қамтамасыз етуге бөлінген трансферттердің 16 млн теңгеден 8,5 млн теңге пайдаланылдыМәдениет мекемелері — 41.Клубтық мекемелер — 20, олардың ішінде:аудандық Мәдениет үйі — 1,селолық клубтар — 19, олардың ішінде:ведомстволық клубтар — 4,кітапханалар — 21, олардың ішінде:орталық — 1,балалар кітапханасы — 1,селолық — 19.Клубтық мекемелерде жұмыс істейтін қызмтекерлер саны — 71 адам.Оның ішінде мамандар саны — 29 адам.Жұмыс істейтін барлығы кітапхана қызметкерлері — 29 адам.Спорт мекемелері — 2, оның ішінде:Балалар-жасөспірімдер спорт мектебі — 1, оның: оқушылар саны — 574қызметкерлер саны — 41, жаттықтырушылар саны — 16,спорт түрлері бойынша — 7.Спорт объектілері — 131:спорт кешендері — 2,«Атлет» стадионы — 1,жабық хоккей алаңдары — 2,ашық хоккей алаңдары — 2.жалпақ құрылыстар — 82,спорт залдар — 32,ішінде салынған спорт залдар — 4,атыс тирлер — 6.Спортпен шұғылданатындар саны — 3597 адам.Спорт мекемелерінде жұмыс істейтін қызметкерлер саны — 46 адам .Мектептерде жұмыс істейтін мұғалімдер саны — 30 адам.Әлеуметтік қорғау мекемелер — 2.Қарттар мен мүгедектерге арналған жалпы үлгідегі үй-интернаты — 1.Тұратындар саны — 46 адам; жыл ішінде ұстауға бөлінетін қаражаттар көлемі — 74,913 млн теңге (облыстық бюджет).Жұмыс істейтін қызметкерлер саны — 37.Пешков психоневрологиялық үй-интернаты — 1.Тұратындар саны — 179 адам, жыл ішінде ұстауға бөлінетін қаражаттар көлемі — 127,676 млн теңге (облыстық бюджет), оның ішінде аымдағы жөндеуге – 15,0 млн теңге.Жұмыс істейтін қызметкерлер саны — 93.Адандағы әлеуметтік қызметкерлер саны — 35.132 адамға, олардың ішінде 30 мүгедек балаға қызмет көрсетіледі.
## Ауыл шаруашылығы
ЖШС — 26.Шаруа қожалықтар — 877.«Капитал» ауыл несие серіктестігі жұмыс істейді — 1.Өңдеуде болған барлығы жер алаңы — 484 мың га.Оның ішінде: шаруа қожалығының өңдеудегі — 205 мың га.ЖШС өңдеудегі — 252,8 мың га.2009 жылғы сүрі жерлер алаңы — 88,7 мың га.2009 жылы аудан бойынша жазғы егістер алаңы — 368,7 мың га.Олардың ішінде: ЖШС — 202,2 мың га, ШҚ — 166,5 мың га.2009 жылғы 1 шілде жағдайына мал мен құс саны (басы):
* ірі қара мал — 32441, оның ішінде сиыр басы — 16930,
* шошқа — 12873,
* қой, ешкі — 9321,
* жылқы — 1698,
* құс — 88291.
Мал шаруашылығының жалпы өнімі:
* ет — 1254,9 тонна,
* сүт — 2246,4 тонна,
* жұмыртқа — 715 мың дана.
ЖШС бойынша жалақы орташа алғанда 38530 мың теңге құрады, бұл өткен жылғы көрсеткіштерден 17%-ға артық.
## Өнеркәсіп
Өнекәсіп 10 кәсіпорынмен, оның ішінде 2 ірі кәсіпорынмен ұсынылған:
* «Пешков НӨК» ЖШС,
* «Шын» ЖШС.
Қолданыстағы бағаларда 840,6 млн теңге сомасында өнеркәсіп өнімдері өндірілді.Физикалық көлемінің индексі 91,9% құрады.
## Инженерлік инфрақұрылым
* «Теплоцентр» МКК
Барлық қазандық саны — Қазандық шаруашылықты ағымдағы жөндеуден өткізуге бөлінетін қаржы — 15 млн теңге.Жылу трассасын жөндеу (жылыту) — 1 млн теңге.
* «Фёдоров су құбырлар басқармасы» МКК
Су құбырының жалпы ұзындығы — 53,7 км.Оның ішінде: магистральдық желілер — 19,2 км, тарату желілер — 34,5 км.Фёдоров ауылындағы су құбырының тарату желіліерін қайта жаңарту:2008 жылында 102 млн 461 мың теңге сомасына желілердің 10 км жөндеуден өткізілді.2009 жылғы 1 шілде жағдайына Федоров ауылындағы су құбырының тарату желіліерін қайта жаңартудың (2-кезек) ЖСҚ әзірлеу жөніндегі 18 млн теңгені құратын көлемінің 9,0 млн теңге сомасына іс-шаралар өткізілді. «ФСҚБ» МКК үшін облыстық бюджеттен 16,6 млн теңге қаражат бөлінді, экскаваторды сатып алу жөнінде 15,77 млн теңгені құратын конкурсы өткізілді. Экскаватор сатып алынды.
## Шағын бизнес
Ауданда қызмет атқарады:Шағын кәсіпкерлік сбъектілер саны — 1267, оларда 2705 адам жұмыс істейді, оның ішінде шағын кәсіпорындар саны 44, оларда 315 адам жұмыс істейді.Кәсіпкерлік белсенділігі 1 мың тұрғындарға 43 субъектісін құрады.Ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу цехтер бар. Оның ішінде:
* жартылай дайындалған ет өнімдерді шығару цехі — 5,
* шұжық цехі — 2,
* өсімдік май шығару цехі — 2,
* диірмен — 2,
* наубайхана — 12 (шағын наубайханасын ашылу жоспарланып жатыр), оның ішінде шағын наубайханалар — 8,
* кондитерлік цехі — 1,
* сүт қабылдау пунктері — 7,
* ІҚМ терін қабылдау пунктер — 2.
2009 жылғы 1 шілде жағдайына инвестициялар көлемі 321,9 млн теңгені құрады, бұл 2008 жылғы қаңтар-маусыммен салыстырғанда 27,8%-ды құрады (754,4 млн теңгеге төмендеу).
## Дереккөздер |
Футболдан Қазақстан Премьер Лигасы (ҚПЛ) — Қазақстан футболының ең жоғарғы дивизионы. 2010 жылдан бастап турнирде 12 команда өнер көрсетеді. Әр маусымның соңында ең төменгі орын алған 2 команда бірінші дивизионға кетеді, ал олардың орнына ол жақтағы ең жоғарғы орын алған 2 команда келеді. Және де 2008 жылдан бастап қосалқы құрамдар турнирі өткізілуде.
Лига 1992 жылы құрылды. Маусымы: көктем мен күз мезгілдері. Басқарушы — Қазақстан Футбол Федерациясы. 2008 жылдың ақпанында Қазақстанның Футбол Федерациясы жоғарғы лигаға бірнеше өзгерістер жасады. Және де 2008 жылдан бастап Қазақстанның жоғарғы лигасы — Қазақстан Премьер Лигасы деп аталатын болды.
## Жеңімпаздар
## Сұрмергендер
## Барлық жүлдегерлер тізімі (1992-2021)
## Статистика
12 желтоқсан 2017
1992-1994 жылдары жеңіске 2 ұпай берілді.
## Сілтемелер
* Қазақстан футболының жаңалықтары — Chempionat.kz
* Қазақстан Премьер Лигасының жаңалықтары — Sports.kz |
Андрей Викторович Ахунов (18 мамыр 1971 жыл) — КСРО-лық және қазақстандық футболшы, шабуылшы.
Карьерасында тек алматылық клубтарда ойнады.
## Жүлделері
Достық
* Қазақстан кубогы: 1993
## Сілтемелер
* Профилі |
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі — үкімет құрамына енетін, Қазақстан ішкі істер органдары жүйесін басқаратын, Қазақстан аумағындағы қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті сақтау мақсатындағы салааралық іс-қимылдарды реттейтін, құқық қорғау аясындағы мемлекеттік саясатты жасау және іске асыруға жауапты министрлік.
## Тарихы
1920 жылдың қазанында Қазақ КСР Ішкі істер халық комиссариаты (ІІХК) ретінде құрылды, 1946 жылдан Қазақ КСР Ішкі істер министрлігі деп аталды.
1996 жылы 3 қаңтарда Ішкі істер министрлігінің Мемлекеттік автомобиль инспекциясы (МАИ) Жол полициясы болып өзгертілді.
1998 жылғы 9 желтоқсандағы №307 Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан милициясы "полиция" болып өзгертілді.
Үкіметтің 2001 жылдың 8 маусымындағы қаулысымен министрліктің Жол полициясы комитеті құрылды.
Қазақстан үкіметінің 2001 жылғы 28 желтоқсандағы қаулысымен Ішкі істер министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті Әділет министрлігінің құрамына берілді.
Қазақстан үкіметінің 2002 жылдың 22 мамырынағы қаулысымен министрліктің Тыл департаменті таратылды.
Қазақстан президентінің 2002 жылдың 28 тамызындағы Жарлығына сәйкес Үкіметтің 2002 жылдың 26 қыркүйегіндегі қаулысымен министрліктің Ішкі әскерлер қолбасшысының бас басқармасы министрліктің Ішкі әскерлер комитеті болып қайта ұйымдастырылды.
Президенттің 2002 жылғы 28 тамыздағы Жарлығына сәйкес Үкіметтің 2002 жылғы 11 қазандағы қаулысымен министрліктің Жол полициясы комитеті таратылды, оның мүлкін басқару жөніндегі функциялары мен өкілеттіктері министрлікке берілді.
Президенттің 2003 жылдың 23 желтоқсанындағы Жарлығымен экономикалық және сыбайлас қылмыстарды анықтау және тергеу функциялары Экономикалық және сыбайлас қылмыстармен күрес жөніндегі агенттігіне (Қаржы полициясы) берілді; қылмыс жасады деп күдіктенген және айыпталған адамдарды ұстау және тергеу изоляторында жазасын өткеретін сотталғандарға қатысты қылмыстық жазаларды атқару, сондай-ақ құжаттау және Қазақстан азаматтарына жеке куәлігі мен паспортын беру функциялары Әділет министрлігіне берілді. Әділет министрлігі есірткі айналымы мен оның заңсыз айналымына қарсы іс-әрекет ету саласындағы функциялары Ішкі істер министрлігіне берілді.
Қазақстан Президентінің 2003 жылғы 23 желтоқсандағы Жарлығына сәйкес Үкіметтің 2004 жылдың 3 наурызындағы қаулысымен министрліктің Есірткі бизнесімен күрес және есірткілердің айналымын бақылау жөніндегі комитеті құрылды.
Үкіметтің 2005 жылғы 4 мамырдағы № 423 Қаулысымен Iшкi iстер министрлiгiнiң аумақтық органдары Iшкi iстер министрлiгiнiң Астана, Алматы қалаларының, облыстардың және көлiктегi iшкi iстер департаменттерi болып қайта аталды.
ҚР Үкіметінің 2006 жылғы 21 сәуірдегі № 313 Қаулысымен Iшкi iстер министрлiгiнiң Тергеу комитетi, Криминалдық полиция комитетi, Әкiмшiлiк полиция комитетi және Жол полициясы комитетi құрылды.
ҚР Президентінің 2010 жылғы 17 тамыздағы № 1039 Жарлығымен:
* қоғамдық тәртіпті бұзушыларды медициналық айықтырғыштарға жеткізу функцияларын қоспағанда, медициналық айықтырғыштардың қызметіне байланысты функциялары Денсаулық сақтау министрлігінің қарамағына;
* кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарының қызметі функциялары Білім және ғылым министрлігінің қарамағына;
* Ішкі істер министрлігінде мемлекеттік техникалық тексеруден уақытылы өтуді бақылау функциясын сақтай отырып, көлік құралдарына мемлекеттік техникалық тексерудің жүргізілуін бақылау өкілеттіктері Көлік және коммуникация министрлігіне, көрсетілген техникалық тексеру жүргізу жөніндегі функциялары бәсекелі ортаға;
* аса маңызды стратегиялық объектілерді күзету функцияларын қоспағанда, күзет қызметі функциялары бәсекелі ортаға берілді.
ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 30 қыркүйектегі № 1009 қаулысымен Ішкі істер министрлігінің Көші-қон полициясы комитеті құрылды.
ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 30 маусымдағы N 736 Қаулысымен Қазақстан азаматтарын құжаттандыруды, сәйкестендіру нөмірлері бар жеке куәліктер мен паспорттар дайындауды және беруді, азаматтарды есепке алу мен тіркеуді жүзеге асыру Әділет министрлігінен Ішкі істер министрлігіне қайтарылды.
Президенттің 2011 жылғы 26 шілдедегі № 129 Жарлығын іске асыру мақсатында ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 2 тамыздағы № 900 қаулысымен Әділет министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті Ішкі істер министрлігіне кері қайтарылды.
ҚР Президентінің 2013 жылғы 16 қаңтардағы № 466 Жарлығымен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне Ішкі істер министрлігінің заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды есепке алу мен тіркеу, олардың уақытша және тұрақты тұру, елден тұрақты тұрғылықты жерге кету құжаттарын ресімдеу, азаматтарды құжаттандыру, есепке алу және тіркеу, сондай-ақ босқындар мәселелері бойынша өкілеттіктерін қоспағанда, халықтың көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру функциялары берілді.
ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 14 наурыздағы № 245 қаулысымен Ішкі істер министрлігінің Көші-қон полициясы комитеті таратылды.
ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 26 тамыздағы № 855 қаулысымен Ішкі істер министрлігінің Жол полициясы комитеті Әкімшілік полиция комитетіне қосылды. Ішкі істер министрінің бұйрығымен 2013 жылғы 1 қарашадан бастап Жол полициясы Әкімшілік полициямен бірікті.
ҚР Үкіметінің 2014 жылғы 14 тамыздағы № 933 қаулысымен таратылған ҚР Төтенше жағдайлар министрлігінің негізінде Ішкі істер министрлігінің Төтенше жағдайлар комитеті құрылды. Ішкі істер министрлігінің Ішкі әскерлер комитеті ҚР Ұлттық ұланының Бас қолбасшылығы болып қайта аталды. Министрліктің Есірткі бизнесіне қарсы күрес және есірткі айналымын бақылау комитеті, Криминалдық полиция комитеті және Тергеу комитеті таратылды.
ҚР Үкіметінің 2017 жылғы 6 наурыздағы № 110 қаулысымен Ішкі істер министрлігінің Көші-қон қызметі комитеті құрылды.
Үкіметтің 2018 жылғы 16 қазандағы № 637 қаулысымен Ішкі істер министрлігінің қарамағындағы аумақтық органдар - Ішкі істер департаменттері, ішкі істер басқармалары, ішкі істер бөлімдері, Көліктегі ішкі істер департаменті мен ішкі істер желілік бөлімдері сәйкесінше Полиция департаменті, полиция басқармасы, полиция бөлімі, Көліктегі полиция департаменті және желілік полиция бөлімі болып қайта аталды.
Президенттің 2020 жылғы 9 қыркүйектегі № 408 Жарлығымен Төтенше жағдайлар министрлігінің құрылуына байланысты ҚР Үкіметінің 2020 жылғы 20 қазандағы № 680 қаулысымен Ішкі істер министрлігінің Төтенше жағдайлар комитеті таратылды.
ҚР Үкіметінің 2024 жылғы 11 қыркүйектегі № 735 қаулысыменІшкі істер министрлігінің Есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл комитеті құрылды.
## Міндеттері
Ішкі істер органдарына Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүктелген міндеттер:
* құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау, зерделеу, жою
* қоғамдық тәртіпті сақтау
* жол жүрісін және оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мемлекеттік бақылау
* азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының айналымын мемлекеттік бақылау
* күзет қызметі саласын мемлекеттік бақылау
* мемлекеттік күзетілуге жататын жеке тұлғалар мен объектілерді күзету
* террористік тұрғыдан осал объектілердің терроризмге қарсы қорғалуының жай-күйін бақылау
* азаматтық және халықтың көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру
* Қазақстан Республикасы ратификациялаған реадмиссия туралы халықаралық шарттардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету
* құзыреті шегінде халықтың көші-қоны саласын мемлекеттік бақылау
* жеке басты куәландыратын құжаттарды дайындауды, сондай-ақ Жеке сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімін жүргізу
* лицензия және рұқсат беру қызметін жүзеге асыру
* әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша іс жүргізу
* қылмыстық құқық бұзушылықтарды ашу және тексеру
* жедел-iздестiру қызметiн және жасырын тергеу әрекеттерін жүзеге асыру
* зерттеулерді жүзеге асыру
* іздестіруді жүзеге асыру
* есірткі, психотроптық заттар, прекурсорлар айналымы саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру және олардың заңсыз айналымына және оларды теріс пайдалануға қарсы іс-қимылды жүзеге асыру
* қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау
* қылмыстық-атқару қызметі саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру, адамдарды ішкі істер органдарының арнаулы мекемелерінде ұстау
* мемлекеттік қызметтер көрсету
* халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру
## Құрылымы
### Министрлік комитеттері
* Ұлттық ұлан Бас қолбасшылығы
* Әкімшілік полиция комитеті
* Көші-қон қызмет комитеті
* Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті
* Есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл комитеті
### Министрлік департаменттері
* Өзіндік қауіпсіздік департаменті
* Күзет қызметін бақылау департаменті
* Криминалдық полиция департаменті
* Экстремизмге қарсы іс-қимыл департаменті
* Тергеу департаменті
* Жедел-криминалистикалық департамент
* Ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес департаменті
* Тыл департаменті
* Штаб департаменті
* Заң департаменті
* Кадр саясаты департаменті
* Қаржымен қамтамасыз ету департаменті
* Арнайы және жұмылдыру даярлығы департаменті
* Ақпараттандыру және байланыс департаменті
* Ақпараттық саясат департаменті
* Ішкі аудит департаменті
### Министрліктің аумақтық бөлімшелері
* Облыстар мен Алматы, Астана, Шымкент қалаларындағы Полиция департаменттеріАудандар мен қалалардағы Полиция басқармаларыАудандар мен қалалардағы Полиция бөлімдеріАлматы қаласының метрополитендегi полиция басқармасы
* Аудандар мен қалалардағы Полиция басқармалары
* Аудандар мен қалалардағы Полиция бөлімдері
* Алматы қаласының метрополитендегi полиция басқармасы
* Көліктегі полиция департаментіСтанциялардағы желiлiк полиция басқармалары мен бөлімдеріАстана қаласының әуежайындағы желiлiк полиция бөліміАлматы қаласының әуежайындағы желiлiк полиция бөлімі
* Станциялардағы желiлiк полиция басқармалары мен бөлімдері
* Астана қаласының әуежайындағы желiлiк полиция бөлімі
* Алматы қаласының әуежайындағы желiлiк полиция бөлімі
* Iшкi iстер министрлiгiнiң Байқоңыр қаласындағы өкiлдiгi
* Iшкi iстер министрлiгiнiң Орталық өңірлік әскери-тергеу басқармасы
* Iшкi iстер министрлiгiнiң Оңтүстік өңірлік әскери-тергеу басқармасы
* Iшкi iстер министрлiгiнiң Шығыс өңірлік әскери-тергеу басқармасы
* Iшкi iстер министрлiгiнiң Батыс өңірлік әскери-тергеу басқармасы
### Министрлік қарамағындағы ұйымдар
* «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының медиа орталығы» ЖШС
* «Ақпараттық-өндірістік орталық» ШЖҚ РМК
* «Алатау» ШЖҚ РМК
* «Арман санаторийi» АҚ
* «Қазақстан санаторийі» АҚ
### Министрлік қарамағындағы мемлекеттік мекемелер
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Кинологиялық орталығы.
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң "Оңтүстiк" әскери және арнайы жабдықтау базасы.
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң "Солтүстiк" әскери және арнайы жабдықтау базасы.
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Автокөлiктiк қызмет көрсету мекемесi.
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң "Сұңқар" арнайы мақсаттағы жасағы.
Білім беру ұйымдары
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Мақан Есболатов атындағы Алматы академиясы.
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Бәрiмбек Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Шырақбек Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Малкеджар Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институты.
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Бауыржан Момышұлы атындағы оқу орталығы (Шымкент қаласы).
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің оқу орталығы.
Госпитальдер мен емханалар
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң емханасы бар орталық госпиталi.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Астана қаласы полиция департаментiнiң емханасы.
* Ақмола облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Ақтөбе облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Алматы қаласы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы.
* Жетісу облысы Ішкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Атырау облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Шығыс Қазақстан облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Абай облысы полиция департаментінің емханасы бар госпиталі
* Жамбыл облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Батыс Қазақстан облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Қарағанды облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Қызылорда облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы.
* Қостанай облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Маңғыстау облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы.
* Павлодар облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Солтүстiк Қазақстан облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Түркістан облысының Полиция департаментiнiң емханасы бар госпиталi.
* Шымкент қаласының Полиция департаментiнiң емханасы.
Күзет қызметі басқармалары
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Мамандандырылған күзет қызметі басқармасы (Астана қаласы).
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Дипломатиялық өкiлдiктердi күзету жөнiндегi мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Үкiметтiк мекемелердi күзету жөнiндегi мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Астана қаласының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының және Жетісу облысының мамандандырылған күзет қызметі басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының және Абай облысының мамандандырылған күзет қызметі басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының және Ұлытау облысының мамандандырылған күзет қызметі басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жезқазған қаласының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы.
* Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының және Түркістан облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы
## Министрлер тізімі
## Дереккөздер |
Шибөрек яғни шикі бөрек — бастапқыда қырым татар тағамы, мариуполь грек тағамдарына да енгізілген (чир-чир деген атпен) және Солтүстік Кавказ халықтарының тағамы. Ол бұрынғы Кеңес Одағының басқа аймақтарында кең тараған. Бұл туралған майлы қой еті, пияз, дәмдеуіштер және аз мөлшерде су толтырылған ашытқысыз қамырдан жасалған жарты шеңбер түріндегі аспаздық өнім.
Қатты қуырылған. Ыстық түрде беріледі.
## Дереккөздер |
Ланго (ланги) — Уганданың оңтүстігіндегі халық (Кьога көлінің аймағында).2002 жылғы халық санағы бойынша Угандадағы саны 1 485 437 болды.
## Тілі
Тілі батыс нилот, оңтүстік луо тобының - ланго тілі
## Діні
Дінге сенушілер: дәстүрлі нанымдар, кейбіреулері – католиктер, англикандар.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсіптері – егіншілік (тары, құмай, күнжіт, бұршақ, жержаңғақ, 20 ғасырда да мақта), мал шаруашылығы (қысқа мүйізді зебу), аңшылық. Қолөнерден – былғарыдан тігу, т.б. дамыған.
## Өмір салты
Халық дәстүрлі түрде бірнеше патрилиндік руларға бөлінді, олардың әрқайсысының өз аумағы болды. Неке айтарлықтай төлем талап етті (малмен). Басшы көсемдер туыстығына қарамастан, өздерінің рулық аймақтарының барлық тұрғындарына билік жүргізді. Олардың үстінен аға басшылар (rwot) басқарды. Ер адамдар бірнеше жас санаттарына бөлінді.
Ата-баба культі, бай фольклор дамыған.
Елді мекендер ықшам орналасқан, жартылай шеңберлі, 10-нан 150-ге дейін кірпіштен салынған үйлер.
Мықындарына белбеу тағып, оған алжапқыш байлайды.
Тағамның негізі - өсімдік тектес тағамдар.
## Дереккөздер |
Андрей Викторович Ахунов (18 мамыр 1971 жыл) — КСРО-лық және қазақстандық футболшы, шабуылшы.
Карьерасында тек алматылық клубтарда ойнады.
## Жүлделері
Достық
* Қазақстан кубогы: 1993
## Сілтемелер
* Профилі |
Хан Ахмедұлы Ахмедов (түрікм. Han Ahmedowiç Ahmedow, 16 маусым 1936 жыл, Красноводск облысы – 6 желтоқсан 2006 жыл, Сердар) — кеңестік және түрікменстандық мемлекеттік және партиялық қайраткер, Түрікменстанның бірінші және жалғыз премьер-министрі (1989–1992).
## Өмірбаяны
1959 жылы Ахмедов Ташкент темір жол инженерлері институтын бітіріп, Ашхабад темір жолының Ашхабад станциясында жұмыс істеді. 1962 жылы Күнгей Каспий темір жолының Шаржау бөлімшесінің бастығы болды.
### КСРО-дағы мансабы (1980–1991)
1980 жылы Түрікмен КСР КП ОК көлік және коммуникация бөлімінің меңгерушісі болды. 1985 жылы Сапармұрат Ниязовтың орнына ТКП Ашхабад қалалық комитетінің бірінші хатшысы (Ашхабад әкімі) болды.
1988 жылы Ахмедов Түрікмен КСР Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары, 1989 жылы желтоқсанда Түрікмен КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы болды. Келесі қарашада Түрікменстанда декоммунизацияланған үкіметтік институттар құрылды, және Ахмедов лауазымының атауы Түрікмен КСР Премьер-министрі болып өзгертілді.
### Тәуелсіз Түрікменстандағы мансабы (1991–1994)
1991 жылдың қазан айында Түрікменстан Кеңес Одағының ыдырауынан кейін өз тәуелсіздігін жариялады. Бұдан кейін Ахмедов Темір жол министрі (1991–1992), Түрікменстан Үкіметі басшысының орынбасары (1991–1992), содан кейін елдің Түркиядағы елшісі (1992–1994) болған.
### Тұтқындалуы және қайтыс болуы (2002–2006)
2002 жылдың қыркүйегінде ол тұтқындалып, Сердарда қуғынға жіберілді, ол 2006 жылдың аяғында жүрек талмасынан қайтыс болғанға дейін сонда қалды. Ахмедов туыстарының айтуынша, үкімет оған Ашхабадта емделуге рұқсат бермеген еді.
## Дереккөздер |
Хан Ахмедұлы Ахмедов (түрікм. Han Ahmedowiç Ahmedow, 16 маусым 1936 жыл, Красноводск облысы – 6 желтоқсан 2006 жыл, Сердар) — кеңестік және түрікменстандық мемлекеттік және партиялық қайраткер, Түрікменстанның бірінші және жалғыз премьер-министрі (1989–1992).
## Өмірбаяны
1959 жылы Ахмедов Ташкент темір жол инженерлері институтын бітіріп, Ашхабад темір жолының Ашхабад станциясында жұмыс істеді. 1962 жылы Күнгей Каспий темір жолының Шаржау бөлімшесінің бастығы болды.
### КСРО-дағы мансабы (1980–1991)
1980 жылы Түрікмен КСР КП ОК көлік және коммуникация бөлімінің меңгерушісі болды. 1985 жылы Сапармұрат Ниязовтың орнына ТКП Ашхабад қалалық комитетінің бірінші хатшысы (Ашхабад әкімі) болды.
1988 жылы Ахмедов Түрікмен КСР Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары, 1989 жылы желтоқсанда Түрікмен КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы болды. Келесі қарашада Түрікменстанда декоммунизацияланған үкіметтік институттар құрылды, және Ахмедов лауазымының атауы Түрікмен КСР Премьер-министрі болып өзгертілді.
### Тәуелсіз Түрікменстандағы мансабы (1991–1994)
1991 жылдың қазан айында Түрікменстан Кеңес Одағының ыдырауынан кейін өз тәуелсіздігін жариялады. Бұдан кейін Ахмедов Темір жол министрі (1991–1992), Түрікменстан Үкіметі басшысының орынбасары (1991–1992), содан кейін елдің Түркиядағы елшісі (1992–1994) болған.
### Тұтқындалуы және қайтыс болуы (2002–2006)
2002 жылдың қыркүйегінде ол тұтқындалып, Сердарда қуғынға жіберілді, ол 2006 жылдың аяғында жүрек талмасынан қайтыс болғанға дейін сонда қалды. Ахмедов туыстарының айтуынша, үкімет оған Ашхабадта емделуге рұқсат бермеген еді.
## Дереккөздер |
Елхан Астанов (21 мамыр 2000, Шымкент, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазақстан) — қазақстандық футболшы, Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы мен "Астана" клубының жартылай қорғаушысы.
## Карьерасы
"Ордабасы" клубының түлегі. 2019 жылға дейін фарм-клубта ойнап, сосын негізгі құрамға қабылданды. 2019 жылы 14 сәуірде "Ақтөбеге" қарсы ойында тұңғыш рет алаңға шықты. "Ордабасы" ойыншысы ретінде 2022 жылғы Қазақстан Кубогын жеңді. 13 наурыз 2023 жылы "Астана" клубына ауысып, жаңа клубтағы бірінші ойынды 14 наурызда "Ақтөбеге" қарсы өткізді.
### Халықаралық
2021 жылы 28 наурызда Францияға қарсы ӘЧ-2022 іріктеу ойынында ұлттық құрамада тұңғыш рет алаңға шықты.
2022 жылы 13 маусымда УЕФА Ұлттар лигасында Словакия қақпасына тұңғыш голды соқты.
## Жетістіктері
### Клубтық
* Қазақстан Чемпионатының қола жүлдегері: 2019
* Қазақстан Кубогының жеңімпазы: 2022
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Мұхамедназар Гапурұлы Гапуров (түрікм. Muhammetnazar Gapurowiç Gapurow, 15 ақпан 1922 жыл, Чарджау, қазіргі Лебап уәлаяты – 13 шілде 1999 жыл, Ашхабад) — кеңестік мемлекеттік, партиялық қайраткер, Түрікмен КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы (1963–1969), Түрікменстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы (1969–1985) және Ұлы Отан соғысының ардагері.
1954 жылы Шаржау педагогикалық институтын сырттан оқып бітірген Гапуров 1944 жылдан 1991 жылға дейін КОКП мүшесі болған. 1943–1944 жылдары мектепте оқу ісінің меңгерушісі, директоры, 1948-1956 жылдары Шаржау облысы БЛКЖО комитетінің бірінші хатшысы, Түрікменстан ЛКСМ ОК-нің хатшысы, 1963–1969 жылдары Түрікмен КСР Министрлер Кеңесінің хатшысы, КОКП XXII- және XXIV-съездерінің делегаты. Партияның XXIII-съезінде КОКП ОК мүшелігіне кандидат, XXIV-съезінде КОКП ОК-нің мүшелігіне сайланды. VI–VIII-сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, 5 мәрте Ленин орденімен және басқа да түрлі кеңестік медаль-ордендермен марапатталған.
## Дереккөздер
Қазақ энциклопедиясы |
Қазбек Хазизұлы Гетериев (30 маусым 1985 жыл, Пролетарское, Қабарда-Балқар АССР, РСФСР) - ресейлік және қазақстандық футболшы, жартылай қорғаушы.
## Мансабы
Қазақстан және Ресей клубтарында ойнады. Қаазақстан азаматтығын алып, 2010-15 жылдары Қазақстан құрамасы сапында 7 ойында алаңға шықты.
### Клубтық мансабы
Кабардино-Балқар футболының тәрбиеленушісі. 2005 жылы шахтаның «Буревестник-ЮРГУЭС» ЛФЛ клубының құрамына енді. Екі жылдан кейін Гетериев нальчиктің «Спартак» селекционерлерінің назарын аударып, клубпен келісімшарт жасады. Премьер-лигадағы дебютін 2007 жылы 30 Маусымда Владивостоктың «Луча» командасына қарсы 15-турдағы үй матчында өткізді. Гетериев Аслан Машуковтың орнына кездесу аяқталғанға дейін екі минут бұрын алаңға шықты. Сол маусымда ол чемпионаттағы клубтың негізгі құрамы үшін бес кездесу және ел кубогында үш ойын өткізді. Негізінен команданың дубльіне қатысты (24 матч, үш гол). 2008 маусымынан бастап Гетериев алаңда ойнатқыш функцияларын қабылдай отырып, команданың негізгі ойыншыларының бірі болды. 2009 жылы 14 маусымда ел чемпионатының он екінші турында «Зенитке» қарсы матчта еліміздің жоғарғы дивизионында нальчанның жүзінші голының авторы болды. «Спартакта» өткізген төрт жыл ішінде алаңға 83 рет шығып, үш гол соқты.
2010 жылдың желтоқсанында ол командадан еркін агент ретінде кетіп, бірінші дивизион клубымен — Сочи «Жемчужина» командасымен келісімге қол қойды. Келесі жылдың тамызында «Жемчужина» ел біріншілігінің ұтыс ойынынан алынып тасталғаннан кейін Владикавказ «Алания» командасында ойыншы болды. Ол жаңа клубта келісімшартқа қол қойылғаннан кейін төрт күн өткен соң, 29 тамызда Ярославльдің «Шинник» командасына қарсы 24-ші FNL чемпионатының үй матчында дебют жасады. Командамен бірге премьер-лигада өнер көрсету құқығына қол жеткізіп, біріншіліктің күміс жүлдегері атанып, алаңда 13 кездесу өткізді. Команданың премьер-лигаға шығуымен Гетериялар негізгі құрамда өз орнын жоғалтты және чемпионатта тек екі ойын және ел кубогында бір кездесу өткізгеннен кейін 2012 жылдың желтоқсанында трансферге қойылды.
2013 жылдың қаңтарында Қазақстан Премьер-Лигасының «Қайрат» Алма-Ата клубымен үш жылдық келісімшарт жасасты. Бір жылдан кейін келісімшарт тараптардың өзара келісімі бойынша бұзылды. Команда құрамында чемпионатта барлығы 19 кездесу және ел кубогында бір ойын өткізді. 2014 жылдың наурыз айының басында Гетериев Шымкент қаласындағы «Ордабасы» қазақ Жоғары лига клубының 2014 жылғы маусымға арналған өтініміне енгізілді. Команда құрамында он кездесу өткізді. 2014 жылдың маусым айында Қызылорданың «Қайсар» клубына қатысып, шілдеде екі кездесу өткізіп, отбасылық себептермен клубтан кетті. 2015 жылдан 2017 жылдың қыркүйегіне дейін Павлодарлық «Ертіс» командасында ойнады, бірақ 2017 жылдың қыркүйегінде клубтан кетті. 2019 жылғы маусымға Ақтаудағы «Каспий» үшін мәлімделді. 2020 жылдың ақпан айында қырым футбол лигасында ойнайтын «Қызылташқа ауысты».
2020 жылдың жазында ол 10 жылдан кейін «Спартак-Нальчик» командасына оралды.
Ұлттық құрамадағы мансабы
2010 жылы Қазақстан футбол федерациясының ұсынысын қабылдады. Осы елдің ұлттық құрамасында 2010 жылдың 7 қыркүйегінде Австрия құрамасына қарсы 2012 жылғы Еуропа чемпионатына іріктеу матчында дебют жасады. Осы іріктеу циклінде Гетериев команда құрамында бес кездесу өткізді. 2013 жылдың наурызында, ұлттық құрамаға соңғы шақырудан екі жылға жуық уақыт өткен соң, ұлттық құрамаға қайта шақырылып, 2014 жылғы Әлем Чемпионатына іріктеу матчында алаңға шықты.
## Отбасысы
Үйленген, қызы 2012 жылы 21 мамырда дүниеге келген.
## Ойынға қатысу статистикасы
### Клубтық статистикасы
2017 жылғы 27 тамыздағы жағдай бойынша
Ұлттық құрамадағы статистикасы
Барлығы: 7 Матч / 0 гол; 1 Жеңіс, 0 тең ойын, 6 жеңіліс.
## Жетістіктері
### Командалық
* Қазақстан чемпионатының қола жүлдегері: 2013, 2016
* Ресей 1 лигасында 2-орын: 2011/12
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* transfermarkt.de (нем.)
* gazeta.ru (орыс.) |
Атырау көпірі — Астана қаласындағы Есіл өзені арқылы өтетін жаяу жүргіншілер көпірі.
## Жалпы ақпарат
2018 жылдың 1 шілдесінде Астанада жаңа жүргінші “Атырау көпірі” ашылды. Жаңа көпір – бұл Атырау облысының әкімдігінің елорданың 20 жылдық мерейтойына арналған сыйлық.
Инженерлер мен сәулетшілердің жоспары бойынша бұл көпір жаяу жүргіншілерге саябақ аймағының мен Есіл өзенінің оң жағалауы арасындағы байланысты қамтамасыз етеді.
Көпір Самал шағын ауданын Орталық саябақ және Амфитеатрмен қосты. Онда алты метрлік жаяу жүргіншілер жолағы, үш метрлік веложол және жарты метрлік қауіпсіздік жолы бар.
Көпірдің сырты Атырау облысының символы – балықтың қабыршақтарына ұқсас, көпірдің сыртқы құрылымы 2450 алюминий жапырақтардан жасалған. Ішке кіргенде, үлкен балықтың ішіндегідей сезінесіз.
Әзірлеушілердің өкілдері айтып кеткендей, көпірдің сыртқы қабығы үшбұрышты пішіндегі алюминий кассеталардан тұрады, олар жауын-шашын мен қауіпсіздіктен қорғауды қамтамасыз етеді. Көпірдің орталық бөлігінде гауһар пішінді фигуралардағы шатыр тәріздес нысанда жасалған қоғамдық кеңістіктің орналасады.
Көпір биотехника стилінде жасалған – бұл органикалық табиғи нысандар сәулетте қолдану. Көпірдің қабығында «өмірдің гүлі» үлгісі Фибоначчи заңына немесе «алтын қима» деп аталатын заңға сәйкес келеді.
Көпірдің парк пен амфитеатр жағалауында Атырауды бейнелейтін Каспий бекіресінің ескерткіші орналасқан.
Жаяу көпірдің жалпы ұзындығы – 313,5 метр, ені – 10,5 метр. Құрылысқа алты метрлік жаяу жүргіншілер жолағы, үш метрлік велосипед жолы, ені 0,5 метрлік қауіпсіздік жолағы және әр жағынан 0,5 метр жол көпір таянышы орнату үшін кіреді. Металлдың салмағы – 1 920 тонна. Көпір литакрилмен жабылған. Көпірдің екі жағында, өзеннің әр жағалауында «Атырау көпірі» деген жазу бар стелалар орнатылды.
## Фотосуреттер
*
*
*
## Қызықты деректер
* BI Group компаниясының қызметкерлері көпірді 181 күнде салды.
* Объект архитектурасына органикалық табиғи сәулет нысандары қолданылған. Көпір жабындысы үшін литакрил пайдаланылған.
* Нысанның жалпы ұзындығы – 313,5 метр, ені – 10,5 метр.
* Есіл өзеніне дамба салу үшін 30 мың текше қиыршық тас әкелінген.
* Көпірге өрнек ретінде «Фибоначчи» заңдылығындағы «өмір гүлі» қолданылған. Ол «алтын тоғыс» деп те аталады.
* Су кедергісіз өту үшін бөгеттің ортасына 7 құбыр орнатылған.
* Құрылысқа 300 жұмысшы және 100 көлік жұмылдырылды.
* Өткел Самал шағын ауданын Орталық саябақ пен Амфитеатрды байланыстырады. Онда ені алты метрлік жүргіншілер жолағы, үш метрлік веложол және жарты метрлік қауіпсіздік жолы бар.
* Нысан құрылысына цифрлық жобалаудың заманауи әдістері пайдаланылды.
* Көпірде Атырау облысының символы саналатын «Каспий бекіресі» орнатылды. Композиция қоладан жасалған.
* Көпірді ресми түрде ашуға 4 күн қалғанда елордада жаңбыр толассыз жауды. Құрылысшылар веложолдың төсенішін аяқтау үшін көпірді 6000 метрлік полиэтилен үлдірмен жауап үлгерді.
* Көпір құны 6 миллиард теңге.
## Дереккөздер |
Приозёрск (Қоржынтүбек) — Қазақстанның Қарағанды облысындағы 1956 жылы құрылған қала. Қала аумағы 54,5 шаршы километрге тең. Халық саны 11 151 адам.
## Тарихы
Көкшекөлдің жағасындағы Қоржынтүбекте орналасқан Приозерск қаласы. Көлге етене еніп жатқан түбекке осыдан елу жыл бұрын әскери қаланың алғашқы қазығы қағылып, бүгінде еліміздің қорғаныс қуатына, тәуелсіздік игілігіне қызмет етіп келеді. Приозерскінің өз орны бар. Сондықтан әскери сынақ полигонының әкімшілік, әлеуметтік тұрмыстық орталығы болып табылады. Иә, тәуелсіздік алғанға дейін Приозерск қаласы жабық қала болды.
Приозерск қаласы Кеңестер одағының картасында 70 жыл көрсетілмей келді Бірде «Полигон-А» енді бірде «Ташкент-90» деген құпия шифрмен аталды. 1956 жылы Орталық Комитет пен КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысы мен салынады. Осы құпия полигонның орталығы Приозерск қаласын салудың басты себебі мына мәселелер болған екен: мемлекеттік ракета шабуылына қарсы кешенді эксперимент жасайтын нысандардың және ракета шабуылына қарсы сынақ полигонының жұмыстарын күшейту, сондай-ақ бұл жерде 10 мемлекеттік ғылыми-зерттеу орталығын құру және әуе шабуылына қарсы сынақ полигонын салу туралы бір ауыздан шешім қабылданған.
Сынақ полигоны еліміздің сол кездегі бес облысының жерінен 8 115 15 гектар жер оның ішінде 4.264.900 гектар жер күнделікті тұрақты пайдалануға, ал қалған жер күнделікті жаттығу үшін бөлініп беріледі. Әскерилер орын тепкен Ақмамық 1956 жылдың қатал қысын әскери палаткаларда өткереді. Ал Қоржынтүбек атауы Приозерск болып өзгертіліп, сол кезде-ақ әскер полигонның әкімшілік басқару орталығына айналдырылады. Қала мен сынақ нысандарының құрылысы орталық тарапынан қатаң бақылауға алынады. 1961 жылы 4 наурызда полигонда баллистикалық ракетаның алдыңғы бөлегі атып түсіріліп, аспанда жойып жіберуді іс жүзінде дәлелдеп шықты. Бұл әлемдік тәжірибеде тұңғыш рет болған еді.
Қалашықта 1963 жылға дейін тек әскерилер мен олардың отбасылары ғана тұрды. 1963 жылдың 28 қазанында қалалық кеңестің бірінші сессиясында төрағалық еткен полигон командирі С.Дороховтың ұсынысы бойынша Приозерскіге қала мәртебесі берілді.Приозерск қаласында 1990 жылға дейін одақтық көлемдегі әскери-ғылыми кеңес жұмыс істеді. Мұнда 800-ге жуық адам кандидаттық және докторлық диссертацияларын қорғаған.
Қаланың да, полигонның да жағдайы одақ тараған жылдары қиындап кеткен еді. Әскери адамдар елдеріне кетіп, қала иесіздікке ұшырады. 1998 жылы Приозерск қаласында №44841 әскери бөлім құрылды. Қазірде қаланың жағдайы жақсаруда. 1995 жылы қалада Балқаш тау-кен компаниясының алтын қорыту фабрикасы іске қосылды. Мұндағы шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпкерлер саны 300-ге жетті, қосалқы шаруашылық ашылды. Қаланың мәдени өмірін қалыптастыруда да бірқатар шаралар жүзеге асты. Қалада қазақ және орыс мектебі, өнер және спорт мектептері жұмыс істейді. 1999 жылы қалада 11 мың халық болса, бүгінде оның саны 25 мыңнан асып отыр. Халықтың саны демографиялық жағдайда өсіп отыр.
## Халқы
## Экономикасы
Қалада 2007 жылға 78 шаруашылық жүргізуші субъекті тіркелген, оның ішінде 2 ірі, 8 орта, 68 шағын субъектілер.
Негізгі экономикалық бағыт:
* энергетика.
Қаланың негізгі кәсіпорындары:
* “Тұрғын үй - коммуналдық реформалау басқармасы“ КМК
Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері:- жылу энергиясы;- табиғи су.
2006 жылғы қаланың ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік саны 1028 адамды құрады, орташа атаулы еңбекақы - 21204 теңге.2006 жылғы өндірістік өнім көлемі (үй шаруашылық есебінсіз) 337,2 млн. теңгені құрады.Жылдық деректер бойынша 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялар 140,3 млн. теңге сомасында игерілді немесе 2005 жылғы көлемінен 30,5%-ға құрады.Кәсіпорындардың өз күштерімен орындаған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 40,4 млн. теңгені құрады немесе 2005 жылғы көлемнен 134,3%-ға артық.2006 жылғы бөлшек тауар айналым көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметің есепке алмағанда) 531,1 млн. теңге шамасында құралды, қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз) – 146,4 млн. теңге.
### Ауыл шаруашылығы
2006 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін мал шаруашылығы құрады.
2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 3 ауыл шаруашылық кәсіпорыны, 1 шаруа қожалығы, 0,1 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге 23,3 гектар ауыл шаруашылық жерлері пайдаланылады, оның ішінде 7,9 га - егістік алқаптар.
2006 жылғы астыққа 25,0 га ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылды, оның ішінде
* картоп – 11,5 га,
* көкөніс - 12,5 га.
2006 жылы
* 0,2 мың тонна картоп,
* 0,2 мың тонна көкөніс дақылдары,
* 25,9 тонна ет (тірі салмақта),
* 221,3 тонна сүт;
* 37,9 мың дана жұмыртқа өндірілді.
2007 жылғы 1 қаңтарға
* ірі қара мал саны 0,5 мың бас;
* қой мен ешкі - 1,7 мың бас;
* шошқа - 0,4 мың бас;
* құс – 1,7 мың бас,
* жылқы – 0,1 мың басты құрады.
## Білім
Приозерск қаласында 2 мемлекеттік жалпы орта білім беретін мектеп қызмет атқарады.№1 жалпы орта білім беретін мектебі , оқыту тілі қазақ тілінде,№ 2 жалпы орта білім беретін мектеп , оқыту тілі аралас тілде.Барлық оқушылар саны 1836 бала.
Қалада • «Приозерск қалалық кітапханасы» мемлекеттік мекемесі жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Әкежан Оразнепесұлы Оразнепесов (түрікм. Kakajan Oraznepesow) — кеңестік және түрікменстандық суретші, дизайнер, зергер, педагог және Түрікмен КСР-нің еңбек сіңірген әртісі, КСРО суретшілер одағының мүшесі.
## Дереккөздер |
Ерлан Ғабдырахманұлы Таңжарықов (19 тамыз 1970 жыл, Жамбыл) — қазақстандық футболшы, қорғаушы.
## Сілтемелер
* Профилі |
* Подстёпное – Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданындағы ауыл.
* Подстёпное – Павлодар облысы Павлодар ауданындағы ауыл. |
* Журавлёвка – Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл.
* Журавлёвка – Қостанай облысы Бейімбет Майлин ауданындағы ауыл. |
Междуозёрное — Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы, Елец ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Саумалкөл ауылынан солтүстік-батысқа қарай 17 км-дей жерде, Құмдыкөл және Жетікөл көлдерінің ортасында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 131 адам (57 ер адам және 74 әйел адам) болса, 2009 жылы 52 адамды (26 ер адам және 26 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Кривоозёрка — Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар ауданы, Петерфельд ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бескөл ауылынан солтүстік-батысқа қарай 11 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 167 адам (84 ер адам және 83 әйел адам) болса, 2009 жылы 227 адамды (112 ер адам және 115 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Арай (2023 жылға дейін — Кривощёково) — Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын ауданындағы ауыл, Арай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Сергеев қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 15 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1266 адам (616 ер адам және 650 әйел адам) болса, 2009 жылы 956 адамды (472 ер адам және 484 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 20 ғасырдың бас кезінде Ресейден қоныс аударған шаруалар қалады. 30-жылдардың басында ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға сәйкес ұжымшар орталығына айналды. 1955 жылы тың және тыңайған жерлерді игеруге ұжымшар негізінде құрылған “Заря” астық кеңшарының орталығы болды. 1997 жылы кеңшар негізінде өндірістік бірлестік, құрылыс басқармасы, жылжымалы автоколонна, орман шаруашылығы, 2 шаруа қожалығы құрылды.
## Инфрақұрылымы
Байланыс бөлімі, орта мектеп, мәдениет үйі, кітапхана, акушерлік пункт бар..
## Дереккөздер |
ІІХК мен ІІМ қызметкерлерінің атақтары мен айырым белгілері — КСРО-дағы құқық қорғау органдары мен мемлекеттік қауіпсіздік органдары қызметкерлеріне арнаулы атақтар берудің реттелген жүйесі: КСРО ІІХК және КСРО ІІМ, КСРО МҚХК/МҚМ, сондай-ақ белгіленген нысанды киім үлгісі мен айырым белгілері. ІІХК (МҚХК, ІІМ) басқарушы құрамының барлық қызметкерлері мен өкілдеріне жеке әскери немесе арнайы атақтар барлығына берілмегенін есте ұстаған жөн, тіпті нысанды киім мен айырым белгілерін міндетті түрде кию көзделген құрылымдарда да.
Бұл мақалада 1936-1958 жылдар аралығы қарастырылады.
## ІІХК атақтары мен айырым белгілері
Ұлы Отан соғысы басталғанға дейін РКФСР ІІХК және КСРО ІІХК/МҚХК әскерилерден ерекшеленетін айырым белгілері мен лауазымдар/атақтардың өзіндік жүйесін қолданды. Ежовтың кезінде МҚББ мен милицияда әскердегідей, бірақ іс жүзінде әскери атағынан жоғары екі дәреже жоғарыға сәйкес келетін жеке атақтар мен айырым белгілері белгіленді (мысалы, 1940 жылы мемлекет қауіпсіздік/милиция капитаны атағы шамамен әскери подполковник немесе полковнике, мемлекеттік қауіпсіздік/милиция майоры - полковник немесе бригада командиріне, мемлекеттік қауіпсіздіктің/милиция аға майоры - дивизия командирі, сосын генерал-майорға сәйкестендірілді). 1937 жылдан бастап Мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары маршалдың айырым белгілеріне ұқсайтын белгілерді (бұған дейін алтын жолағы бар қызыл ілгектегі ірі алтын жұлдыз) тақты. Берия халық комиссары лауазымына тағайындалғаннан кейін, дәлірек айтсақ, 1943 жылға қарай бұл жүйе біртіндеп әскеримен біріктірілді.
### Мемлекеттік қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің атақтары
Тағы қараңыз: ЖШҚӘ атақтары мен айырым белгілері 1935-1940
1935 жылы 22 қыркүйекте ЖШҚӘ жеке әскери атақтар енгізілгеннен кейін КСРО ІІХК да осындай реформа туралы мәселе туындады. Бастапқы жобада «мемлекеттік қауіпсіздік» (мемлекеттік қауіпсіздіктің бөлімше қолбасшысынан 1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік қолбасшысына дейін) деген сөздермен толықтырылған әскери қолбасшылық құрамының атағына толығымен сәйкес келетін шендік жүйені қабылдау көзделді, алайда командалық атақтар мемлекеттік қауіпсіздік органдарының басшы құрамының атқарымдарын көрсетпеді, нәтижесінде бұл жоба қабылданбады.
* Орталық атқару комитетінің № 20 және КСРО халық комиссарлар кеңесінің 07.10.1935 жылғы № 2256 «КСРО ІІХК МҚББ басшы құрамға арнаулы атақтар беру туралы» қаулысымен (ІІХК 10.10.1935 жылғы № 319 бұйрығымен жарияланған) ІІХК Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасының басқарушы құрамына арнаулы атақтар белгіленді:1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары2-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары3-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссарымемлекеттік қауіпсіздіктің аға майорымемлекеттік қауіпсіздіктің майорымемлекеттік қауіпсіздіктің капитанымемлекеттік қауіпсіздіктің аға лейтенантымемлекеттік қауіпсіздіктің лейтенантымемлекеттік қауіпсіздіктің кіші лейтенантымемлекеттік қауіпсіздіктің сержанты
* 1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары
* 2-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары
* 3-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары
* мемлекеттік қауіпсіздіктің аға майоры
* мемлекеттік қауіпсіздіктің майоры
* мемлекеттік қауіпсіздіктің капитаны
* мемлекеттік қауіпсіздіктің аға лейтенанты
* мемлекеттік қауіпсіздіктің лейтенанты
* мемлекеттік қауіпсіздіктің кіші лейтенанты
* мемлекеттік қауіпсіздіктің сержанты
* 16.10.1935 жылғы ОАК мен ХКК Жарлығымен «КСРО Ішкі істер халық комиссариаты Мемлекеттік қауіпсіздік Бас басқармасының қолбасшылық құрамының қызметі туралы ереже» бекітілді (ІІХК 23.10.1935 жылғы № 335 бұйрығымен жарияланды). Ол кезекті атақтарды беру тәртібін, қызметкерлерді қызметке тағайындау және босату тәртібін, айырым белгілерін анықтады.КСРО ОАК мен КСРО ХКК 26.11.1935 жылғы «Мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары атағын белгілеу және оны КСРО ішкі істер халық комиссарына жолдас. Г.Г.Ягода беру туралы» Жарлығымен Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары атағы КСРО ішкі істер халық комиссары Генрих Григорьевич Ягодаға берілді.КСРО ОАК мен КСРО ХКК 1937 жылғы 27 қаңтардағы «КСРО ішкі істер халық комиссарына Мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары атағын жолдас. Ежов Н.И. беру туралы» Жарлығымен Мемлекеттік қауіпсіздік Бас комиссары атағы КСРО ішкі істер халық комиссары Николай Иванович Ежовке берілді.КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1941 жылғы 30 қаңтардағы «Ішкі істер халық комиссары жолдас Берия Л.П. Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары атағына тағайындау туралы» Жарлығымен Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары атағы КСРО ішкі істер халық комиссары Лаврентий Павлович Берияға берілді.
* КСРО ОАК мен КСРО ХКК 26.11.1935 жылғы «Мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары атағын белгілеу және оны КСРО ішкі істер халық комиссарына жолдас. Г.Г.Ягода беру туралы» Жарлығымен Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары атағы КСРО ішкі істер халық комиссары Генрих Григорьевич Ягодаға берілді.
* КСРО ОАК мен КСРО ХКК 1937 жылғы 27 қаңтардағы «КСРО ішкі істер халық комиссарына Мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары атағын жолдас. Ежов Н.И. беру туралы» Жарлығымен Мемлекеттік қауіпсіздік Бас комиссары атағы КСРО ішкі істер халық комиссары Николай Иванович Ежовке берілді.
* КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1941 жылғы 30 қаңтардағы «Ішкі істер халық комиссары жолдас Берия Л.П. Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары атағына тағайындау туралы» Жарлығымен Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары атағы КСРО ішкі істер халық комиссары Лаврентий Павлович Берияға берілді.
* Бұл жүйе 1943 жылдың 9 ақпанына дейін жалғасты, КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының «ІІХК және милиция басқарушы құрамдарының атақтары туралы» Жарлығымен жалпыәскерлік атақтарға ұқсас мемлекеттік қауіпсіздіктің жаңа арнаулы атақтары белгіленген:Жоғары басқарушы құрам:мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары;1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары2-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары3-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссарымемлекеттік қауіпсіздіктің комиссары (мемлекеттік қауіпсіздік аға майорынан қайта куәландырылды).Аға басқарушы құрам:мемлекеттік қауіпсіздіктің полковнигі (мемлекеттік қауіпсіздік майорынан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің подполковнигі (мемлекеттік қауіпсіздік капитанынан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің майоры (мемлекеттік қауіпсіздік аға лейтенанттан қайта куәландырылды);Орта басқарушы құрам:мемлекеттік қауіпсіздіктің капитаны (мемлекеттік қауіпсіздік лейтенанттан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің аға лейтенанты (мемлекеттік қауіпсіздік кіші лейтенанттан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің кіші лейтенанты (мемлекеттік қауіпсіздік сержанттан қайта куәландырылды, егер атақты 1942 жылдың 1 қаңтарынан кейін алса);Кіші басқарушы құрам:арнайы қызмет старшинасы;арнайы қызмет аға сержанты;арнайы қызмет сержанты;арнайы қызмет кіші сержанты;
* Жоғары басқарушы құрам:мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары;1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары2-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары3-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссарымемлекеттік қауіпсіздіктің комиссары (мемлекеттік қауіпсіздік аға майорынан қайта куәландырылды).
* мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссары;
* 1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары
* 2-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары
* 3-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары
* мемлекеттік қауіпсіздіктің комиссары (мемлекеттік қауіпсіздік аға майорынан қайта куәландырылды).
* Аға басқарушы құрам:мемлекеттік қауіпсіздіктің полковнигі (мемлекеттік қауіпсіздік майорынан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің подполковнигі (мемлекеттік қауіпсіздік капитанынан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің майоры (мемлекеттік қауіпсіздік аға лейтенанттан қайта куәландырылды);
* мемлекеттік қауіпсіздіктің полковнигі (мемлекеттік қауіпсіздік майорынан қайта куәландырылды);
* мемлекеттік қауіпсіздіктің подполковнигі (мемлекеттік қауіпсіздік капитанынан қайта куәландырылды);
* мемлекеттік қауіпсіздіктің майоры (мемлекеттік қауіпсіздік аға лейтенанттан қайта куәландырылды);
* Орта басқарушы құрам:мемлекеттік қауіпсіздіктің капитаны (мемлекеттік қауіпсіздік лейтенанттан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің аға лейтенанты (мемлекеттік қауіпсіздік кіші лейтенанттан қайта куәландырылды);мемлекеттік қауіпсіздіктің кіші лейтенанты (мемлекеттік қауіпсіздік сержанттан қайта куәландырылды, егер атақты 1942 жылдың 1 қаңтарынан кейін алса);
* мемлекеттік қауіпсіздіктің капитаны (мемлекеттік қауіпсіздік лейтенанттан қайта куәландырылды);
* мемлекеттік қауіпсіздіктің аға лейтенанты (мемлекеттік қауіпсіздік кіші лейтенанттан қайта куәландырылды);
* мемлекеттік қауіпсіздіктің кіші лейтенанты (мемлекеттік қауіпсіздік сержанттан қайта куәландырылды, егер атақты 1942 жылдың 1 қаңтарынан кейін алса);
* Кіші басқарушы құрам:арнайы қызмет старшинасы;арнайы қызмет аға сержанты;арнайы қызмет сержанты;арнайы қызмет кіші сержанты;
* арнайы қызмет старшинасы;
* арнайы қызмет аға сержанты;
* арнайы қызмет сержанты;
* арнайы қызмет кіші сержанты;
* Соңғы өзгеріс КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының «КСРО ішкі істер халық комиссариаты мен мемлекеттік қауіпсіздік халық комиссариаты басшы құрамының атақтары, нысанды киімдері және айырым белгілері туралы» 06.07.1945 жылғы Жарғымен мемлекеттік қауіпсіздіктің арнаулы атақтары жойылған кезде КСРО ІІХК және МҚХК барлық басшы құрамдарына Қызыл Әскердің офицерлері мен генералдарына белгіленген әскери шендер берілді.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 9 шілдедегі Жарлығы:
* Кеңес Одағы маршалы атағы Мемлекеттік қауіпсіздік Бас комиссары БЕРИЯ Лаврентий Павлович - КСРО ішкі істер халық комиссарына берілді;
* Армия генералы атағы 1-дәрежелі Мемлекеттік қауіпсіздік комиссары МЕРКУЛОВ Всеволод Николаевич - КСРО мемлекеттік қауіпсіздік халық комиссарына берілді.
КСРО ХКК 1945 жылғы 9 шілдедегі № 1663 қаулысымен келесі әскери атақтар берілді:
Ары қарай генералдық атақ 1954 жылға дейін берілмеді.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының «Әскери атақтарды жою, жаңа шендерді енгізу және осыған байланысты КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігінің басшы құрамының нысанды киімі мен айырым белгілерін өзгерту туралы» 1952 жылғы 21 тамыздағы Жарлығы, МҚМ № 0294 1952 жылғы 26 тамызда жарияланған бұйрығымен МҚМ органдарының қызметкерлеріне арналған әскери атақтар қайтадан арнайы атақтармен ауыстырылды. Бұл ретте жоғары басқарушы құрамда қайта куәландыру жүргізілген жоқ.
### Мемлекеттік қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің айырым белгілері
1935 жылы
«КСРО ішкі істер халық комиссариаты Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасының басқарушы құрамның қызметі туралы ереже» (ІІХК 23.10.1935 ж. № 335 бұйрығымен жарияланған). Ол кезекті атақтарды беру тәртібін, қызметкерлерді қызметке тағайындау және босату тәртібін, айырым белгілерін анықтады. Бұл «Ереже...» БК(б)П ОК Саяси Бюросының № П38/148 «Мемлекеттік қауіпсіздіктің бас комиссарына және басқарушы құрамның айырым белгілері туралы» 13.12.1935 ж. шешімімен және КСРО ХКК 12.14.1935 жылғы № 2658 қаулысымен және ІІХК 27.12.1935 жылғы № 396 жарияланған бұйрығымен түпкілікті бекітілді. Айырым белгілердің келесі түрі белгіленді:
* Бас комиссар үшін — астына сабан өрілген дұрыс пішіндегі үлкен бес бұрышты жұлдыз;
* жоғары басқарушы құрамның қалған адамдары үшін — алтын кестемен жиектелген қызыл жұлдыздар (саны — атаққа байланысты);
* аға басқарушы құрамдағы адамдар үшін — күміс кестемен жиектелген қызыл жұлдыздар (саны — атаққа байланысты);
* орта басқарушы құрамдағы адамдар үшін — қызыл қысқартылған үшбұрыштар (саны — атаққа байланысты);
Айырым белгілер форма киімі қайырмасының (обшлаг) үстінде екі жеңге тігілген.
Сондай-ақ ІІХК МҚББ ілгектері мен жең танымбелгілері енгізілді, олар қызметкердің басқарушы құрамның белгілі бір санатына жататынын айқындайды. Ілгектер қалақай түсті шұғадан жасалып, ұзындығы 10 см (тігілген кезде — 9 см) және ені 3,3 см болып келетін параллелограмм тәрізді болды. Ілгектер бойлық жолақтың түсімен ерекшеленді (жоғарғы басқарушы құрамға алтын, аға және орта үшін күміс). Жолақ түсі форма киімінің жағасы мен қайырма жиектерінің түсіне сәйкес келді.
Жеңнің танымбелгісі сопақ пішінді болды, қалақай түсті аспаптық шұғадан тігіліп, қылыш, орақ және балға салынған стильдендірілген қалқанның бейнесі бар кестемен жасалған. Кесте картон трафаретінде алтын және күміс жіппен кестелеп тігілген. Танымбелгі форма киімінің сол жақ жеңіне шынтақтан жоғары тігілген.
Арнайы атаққа үміткерлер МҚББ танымбелгісі, жағасы мен қайырымының жиегі жоқ күміс жолағы бар ілгектерін киген.
4-тарау. АЙЫРМА БЕЛГІЛЕР18. Мемлекеттiк қауiпсiздiк бас басқармасының және оның жергiлiктi органдарының басқарушы құрамдарына мынадай айырым белгiлерi белгiленедi:
а) қызыл түсті екі жеңді қысқартылған үшбұрыштар — мемлекеттік қауіпсіздік сержанты;ә) қызыл түсті үш жеңді қысқартылған үшбұрыштар — мемлекеттік қауіпсіздік кіші лейтенанты;б) күміс зермен тігілген бір жеңді жұлдыз — мемлекеттік қауіпсіздік лейтенанты;в) күміс зермен тігілген екі жеңді жұлдыз — мемлекеттік қауіпсіздік аға лейтенанты;г) күміс зермен тігілген үш жеңді жұлдыз — мемлекеттік қауіпсіздік капитаны;ғ) алтын зермен тігілген бір жеңді жұлдыз — мемлекеттік қауіпсіздік майоры;д) алтын зермен тігілген екі жеңді жұлдыз — мемлекеттік қауіпсіздік аға майоры;е) алтын зермен тігілген үш жеңді жұлдыз — 3-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары;ж) алтын зермен тігілген төрт жеңді жұлдыз, оның біреуі төменгі жағында — 2-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары;з) алтын зермен тігілген төрт жеңді жұлдыз, оның біреуі үстіңгі жағында — 1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары;
Е С К Е Р Т У. Айырым белгісі екі жеңге де тағылады.
МҚББ барлық басқарушы құрам үшін бекітілген үлгідегі арнайы жең белгісі белгіленеді. Жеңдегі белгі сол жақ жеңге тағылады.
МҚББ басқарушы құрамның адамдары ілгектеріне бойлық сабан киеді, атап айтқанда:а) күміс сабан — сержант, кіші лейтенант, лейтенант, аға лейтенант және капитан;ә) алтын сабан — майор, аға майор, 3-, 2- және 1-дәрежелі мемлекеттік қауіпсіздік комиссары.
Кіші жедел лауазымдардағы сынақ мерзімінен өтіп жүрген атаққа үміткерлер МҚББ басқарушы құрам үшін белгіленген күміс бойлық сабанмен бекітілген нысанды киімді, бірақ айырым белгілері мен жең белгісінсіз киеді.
Ілгектегі көк түсті сабанды, бірақ жеңдерінде айырым белгілерінсіз Мемлекеттік қауіпсіздік Бас басқармасының және фельдъегерлік корпус оқу орындарының курсанттары киеді.
19. Басқарушы құрамның жеке тағайындалған арнаулы атаққа сәйкес келмейтін айырым белгілерін тағуы заң бойынша жауапқа тартылады.
Е С К Е Р Т У. Запастағы және отставкадағы басқарушы құрам ілгектерінде ерекшеленетін жапсырмалары бар ілгектерді (41, 48, 49-баптар) киеді, оның егжей-тегжейлі сипаттамасы КСРО ІІХК осы «Ережені» қолдану туралы нұсқаулығында келтірілген.
41. Отставкаға кеткен басқарушы құрам адамдарына нысанды киiм киюге рұқсат етiледi, бiрақ айырым белгiсiз.
КСРО Ішкі істер халық комиссарының рұқсатымен отставкаға кеткен жеке адамдарға айырым белгілері бар нысанды киім кию құқығы берілуі мүмкін.
Бұл адамдарға КСРО Ішкі істер халық комиссариаты айырым белгілері бар нысанды киім кию құқығына арнайы куәліктер береді.
48. МҚББ запастағы басқарушы құрамға нысанды киiм мен айырым белгiлерiн тек оқу жиындарында, қайта даярлау курстарында және уақытша жедел жұмысқа қабылдау кезiнде киюге рұқсат етiледi.
Қалған уақытта бұл басқарушы құрам адамдарына нысанды киім киюге рұқсат етіледі, бірақ айырым белгілерінсіз.
49. Запастағы адамдарға КСРО Ішкі істер халық комиссарының арнайы рұқсатымен айырым белгілері бар нысанды киімді оқу-жаттығу жиындары мен қайта даярлау курстарынан тыс жерде кию құқығы берілуі мүмкін.
Бұл адамдарға КСРО Ішкі істер халық комиссариаты айырым белгілері бар нысанды киім кию құқығына арнайы куәліктер береді.
Мәртебесі бойынша Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары атағы «Кеңес Одағының Маршалы» әскери атағына сәйкес болды (ресми хат-хабар кестелері болған жоқ). 1935-1937 жылдардағы айырым белгі – ілгегінде жолағы бар үлкен жұлдыз, 1937-1943 жылдары ілгегіндегі үлкен жұлдыз (Кеңес Одағының Маршалы сияқты, бірақ ілгегінде мемлекеттік қауіпсіздік органдарының түстері болды), 1943-1945 жылдары Кеңес Одағы маршалдарының иық белгілеріне ұқсас иық белгілер.
1936 жылы
* 1935 жылғы айырым белгілер жүйесі сәтсіз болды: жең белгілерін ажырату қиын болды.
Осыған байланысты 1936 жылы 4 сәуірде КСРО ішкі істер халық комиссары Г.Г.Ягода И.В.Сталин мен В.М.Молотовтың атына жазбахат жолдап, онда ілгектеріне жеке белгілерді қосымша енгізуді ұсынды. Бұл ұсыныс қабылданды. Жаңа ілгектер БК(б)П ОК Саяси бюросының 24.04.1936 жылғы № П39/32 шешімімен және КСРО ХКК № 722 «ІІХК басқарушы құрамның қосымша айырым белгілері туралы» 28.04.1936 жылғы қаулысымен бекітіліп, ІІХК 30.04.1936 жылғы № 152 бұйрығымен енгізілді. Ілгектерге жеңге ұқсас белгілер (алтын және күміс жалатылған металл немесе кестеленген жұлдызшалар, қызыл жылтыр кесілген үшбұрыштар) қосылды, бірақ орналасуы жағынан олардан біршама ерекшеленді.
* Қорғаныс халық комиссариаты мен ІІХК арасындағы келісімдерге байланысты Арнайы бөлімдердегі айырым белгілері мәселесі біраз уақытқа дейін ашық күйінде қалды. ҚХК/ІІХК 1936 жылғы 23 мамырдағы № 91/183 бірлескен бұйрығымен «КСРО ІІХК МҚББ арнайы органдары туралы ереже» жарияланды, оған сәйкес астыртын жұмыс мақсатында әскерлерде жұмыс істеген ІІХК арнайы бөлім қызметкерлеріне тиісті дәрежедегі әскери-саяси құрамның киім-кешектері мен айырым белгілері белгіленді.
КСРО ІІХК МҚББ қызметкерлерінің айырым белгілері, 1936 жылғы үлгі*)
1937 жылы
* ІІХК 1937 жылғы 15 шілдедегі № 278 бұйрығымен айырым белгілерінің жүйесі тағы да өзгертілді. Жеңдік айырым белгілері жойылып, ілгектердің сыртқы түрі өзгертілді. Ілгектер екі түрде орнатылды: гимнастерка немесе бещпентше және шинел үшін. Гимнастеркалық ілгектер бұрынғы пішіні мен өлшемін сақтап қалды. Шинелдер ромб тәрізді, жоғарғы жағы дөңес ойыс болды. Ілгектің биіктігі - 11 см, ені - 8,5 см. Ілгектердің түсі өзгеріссіз қалды: қызыл күрең көмкермесі бар крапты. Жұлдызшалар мен бұрыштықтардың орнына ЖШҚӘ қабылданған айырма белгілерге ұқсас белгілер орнатылды: жоғары басқарушы құрамға «ромб», аға басқарушы құрамға тіктөртбұрыштар («шпалдар») және орта басқарушы құрамға шаршы («текше»):
Шынтақ иілісінде:
* мемлекеттік қауіпсіздік капитанына дейін: ортасында қылыш, орақ және балға бар секпіл түсті шұғаға кестеленген сопақша; сопақша мен қылыштың жүзі — күміс түсті, қылыштың сабы, балға мен орақ — алтын түсті;
* мемлекеттік қауіпсіздік майоры және одан жоғары – ортасында қылыш, орақ және балға бар секпіл түсті шұғаға кестеленген сопақша; сопақша — алтын түсті, қылыш, орақ және балға — күміс түсті;
1937-1943 жж. (Ұлы Отан соғысының басында да)
* ІІХК 1943 жылғы 18 ақпандағы № 126 бұйрығымен КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының «ІІХК органдары мен әскерлерінің жеке құрамы үшін жаңа айырым белгілерін енгізу туралы» 9.2.1943 жылғы Жарлығына сәйкес қолданыстағы ілгектердің орнына жаңа айырым белгілер - иық белгілері енгізілді, сондай-ақ КСРО ІІХК органдары мен әскерлерінің жеке құрамы үшін киім формасын кию ережелері бекітілді.
## Милиция қызметкерлерінің атақтары мен айырым белгілері
### 1936 жылы
КСРО орталық атқару комитеті мен халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 26 сәуірдегі «КСРО ІІХК жұмысшы-шаруа милициясы жеке құрамының арнаулы атақтары мен айырым белгілері туралы» Қаулысымен ІІХК жұмысшы-шаруа милициясы үшін арнайы атақтар белгіленді:
Басқарушы құрамы
* Милиция бас директоры;
* Милиция директоры;
* Милиция инспекторы;
* Милиция аға майоры;
* Милиция майоры;
* Милиция капитаны;
* Милиция аға лейтенанты;
* Милиция лейтенанты;
* Милиция кіші лейтенанты;
* Милиция сержанты;
Кіші басқарушы құрамы
* взвод командирінің көмекшісі, милиция старшинасы;
* милиция бөлімшесі командирі;
* аға милиционер.
Қатардағы қызметкер
* милиционер.
ЖШМ айырым белгілері Қызыл Әскерде және ІІХК ішкі және Шекара әскерлерінде қабылданған айырым белгілерінен ерекшеленді. Егер атақтарды ажыратуға негіз болып алуан түрлі үйлесімдегі қызыл жылтыр әртүрлі геометриялық фигуралар болса, онда мұнда алтын ойықтардағы металлды күміс жалатылған жұлдызшалар негіз болды.
Кесте: 1936 жылғы үлгідегі милиция қызметкерлерінің айырым белгілері.
* Басқарушы құрамы
* Орта, кіші басқарушы құрамы және қатардағы қызметкер
* МАИ басқарушы құрамы (КСРО ІІХК 1939 жылдың 26 сәуіріндегі № 219 бұйрығы)
### 1939 — 1943 жылдары
1939 жылдың жазының аяғында № 524 (24.08.1939) бұйрық ЖШМ жеке арнайы атақтарға арналған жаңа айырым белгілер орнатылды - нысан киімі бойынша Қызыл Әскерде, ІІХК және Мемлекеттік қауіпсіздік әскерлерінде бұрыннан келе жатқанға ұқсас - үшбұрыштар, шаршылар («текшелер», «кубарлар»), тіктөртбұрыштар («шпалдар») және қызыл көмкермесі бар көк түсті жылтырдан жасалған көгілдір (гимнастеркалық және шинелдік) ілгектегі ромбтар. Шындығында, 1936 жылы жеке атақтар енгізілгенге дейін болған белгілердің қайтарылуы болды, айырмашылығы енді бұл белгілер ресми санаттарды емес, атақтардың өзін білдірді.
Осылайша, ЖШМ айырым белгілері ІІХК және ЖШҚӘ құрылымдарында бұрыннан бар белгілермен біріктірілді. Ескі айырым белгілері (саңылаулары және жұлдызшаларыменен) жойылды, оларды тағуға тыйым салынды.
### 1943 жылы
1943 жылдың 9 ақпанындағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының «ІІХК және полиция басқарушы құрамдарының шендері туралы» жарлығымен милицияның басшы құрамы үшін жаңа арнаулы атақтар (қатардағы қызметкерлер атақтары өзгеріссіз қалды) белгіленді:
### 1947 жылы
1947 жылы 17 маусымда КСРО Министрлер Кеңесінің № 2104-556сс құпия қаулысымен КСРО МҚМ құрамында Теміржол және су көлігінің Басты қорғаныс басқармасы (БҚБ) құрылды. Жергілікті бөлімдер Орталық басты басқармаға бағынды. 1947 жылдың 19 маусымынан кейін көлік милициясы ТУ-дан МҚМ жаңа БҚБ өтті, оның негізінде екі жедел-әскери бөлімше құрылды: теміржол көлігіндегі МҚМ күзет корпусы және су көлігіндегі МҚМ күзет дивизиясы. Көлік милициясы дербес құрылым ретінде қызметін тоқтатты. МҚМ жүйесіне көшумен көлік милициясы әскери қызметші мәртебесін алып, милицияның арнаулы атақтарынан әскери атақтарға қайта куәландырудан өтті.
Милиция қызметкерлерінің нысанды киімінің өзгеруіне байланысты айырым белгілерінің — иық белгілердің сыртқы түрі өзгертілді. Шен жүйесі өзгеріссіз қалды.
1943-1948 жылдағы милиция қызметкерлеріндегі иық белгілерінің үлгілері
* Жоғарғы басқарушы құрам:
* Аға және орта басқарушы құрам:
* Кіші басқарушы құрам және милиция бөлімшесінің қатардағы қызметкері:
* Милиция оқу орындары курсанттары:
### 1952 жылы
Көлік милициясы (КСРО МҚМ БҚБ) қызметкерлеріне арналған әскери атақтар барлық қызметкерлерді милицияның арнайы атақтарына қайта куәландыру арқылы жойылды.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1952 жылғы 21 тамыздағы Жарлығы:
* КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1943 жылғы 9 ақпандағы «ІІХК және милиция басқарушы құрамның шендері туралы» Жарлығының қолданысы КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігі көлік милициясының жеке құрамына таратылсын.
Арнайы атақтардың бұл жүйесі 1973 жылғы 23 қазанға дейін созылды, КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының «ішкі істер органдарының қатардағы қызметкер және басқарушы құрамдарының арнаулы атақтары туралы» Жарлығымен КСРО ЖКТ 02.09.1943 жылғы Жарлығының, сондай-ақ КСРО ЖКТ 21.08.1952 ж. және 24.10.1966 ж. Жарлықтарындағы 1-баптарының күшін жойды, КСРО ІІМ милиция қызметкерлерінің кейбіреуі жойылып, жаңа арнаулы атақтар берілді.
1947-1958 жылдағы милиция қызметкерлеріндегі иық белгілерінің үлгілері
* Жоғарғы басқарушы құрам:
* Аға және орта басқарушы құрам:
* Кіші басқарушы құрам және милиция бөлімшесінің қатардағы қызметкері:
## Өрттен қорғаушылар
1934 жылдан бастап КСРО ІІХК құрамында өрт сөндіру бас басқармасы (ӨСББ) құрылды, оның құрамына а) 1920 жылдан бастап РКФСР ІІХК және оның коммуналдық-шаруашылық басқармаларының құрамына кіретін қалалық өрттен қорғау бөлімшелері, ал 1931 жылдан бастап РКФСР (және басқа одақтық республикалар) Коммуналдық шаруашылық халық комиссариаты кірді. Бұл құрылым жаңа Халық комиссариатында өз атауын сақтап қалды. Сонымен қатар, ә) өз міндеттерін ерекше маңызды және өртенгіш нысандарда орындаған, БМСБ бағынған, әскерилендірілген өрт сөндіру (ӘӨС) бөліктері ІІХК қалды.
Бұл ретте мекемелік өрт сөндіру өз халық комиссариаттарына бағынышты болып қала берді.
КСРО ІІХК құрамындағы МӨС үшін аспаптың көк түсі, ӘӨС үшін — секпіл түсті бекітті; айырым белгілері уақыт өте келе мүмкіндігінше бірегейлендірілді. Өрт сөндіру жүйесінде жеке шендер енгізілмеді - 1943 жылға дейін тек ресми санаттармен шектелді. Әскери (ЖШҚӘ, ІІХК ІӘ және ШӘ) немесе арнаулы (ІІХК МҚББ, ЖШМ) атағы барлар, МӨС немесе ӘӨС-ға іссапарға жіберілген кезде, әдетте, өз мекемелерінің нысанды киімі мен айырым белгілерін киді.
### 1936 жылғы үлгідегі айырым белгілері
1936 жылы 16 маусымда КСРО ІІХК № 285 бұйрығы шықты, онда ІІХК ӘӨС ресми санаттары үшін жаңа форма мен айырым белгілері белгіленді. Ұқсас айырым белгілер, бірақ аспаптың түсі басқа, МӨС үшін де бекітті.
Лауазымдар қызыл жылтырдан жасалған металл белгілермен белгіленді — жұлдызшалар (жоғары басқарушы құрам), бесбұрыштар (аға басқарушы құрам), шеңберлер (орта басқарушы құрам) және жартылай шеңберлер (кіші басқарушы құрам).
Сонымен қатар, лауазымдық санаттан басқа әрекеттік жүктемені білдірмеген қызыл күрең жиегі бар секпіл түсті ілгектерімен көрсетілген (өлшемі стандартты, шамамен 33-тен 100 мм-ге дейін). Жоғары, орта және аға басқарушы құрамның ілгектерінде өрт сөндіру қызметінің күміс металдан жасалған танымбелгілері (айқастырылған балта және алқагүлге орнатылған үстемеленіп тұрған жалынды алауы бар жазылма кілт), кішіге - ақ металдың өртке қарсы қызмет белгілері, қатардағы қызметкерде – мамандығы бойынша белгілер – балташы (айқастырылған балталар), оқпаншы (айқастырылған оқпандар), стендерлер (өрт сорғыш) болды. Қатардағы қызметкер және кіші басқарушы құрам ілгектерінің ортасында (13 мм) кең сары саңылау болды, орта басқарушы құрамда — саңылаудың ортасында күміс сабан, аға басқарушы құрамда — саңылау шеттерінде екі күміс сабан, жоғарғы басқарушы құрамда — үш күміс сабан (саңылаудың шетінде және ортасында) болды.
Айырым белгілер келесі мағынаны білдірді:
* жоғары, аға, орта басқарушы құрам үшін — алтын зерлі жіппен және алтын жіппен кестелене жиектелген секпіл түсті шұғадан жасалған алтыбұрышты қалқан (110-дан 75 мм), қалқанның жоғарғы жартысында — өрт сөндіру бөлімінің танымбелгісі, төменгі жағында — лауазымы бойынша айырым белгілері тұрды;
* кіші басқарушы құрам мен қатардағы қызметкерлер үшін — қызыл күрең жиегі бар секпіл түсті шұғадан жасалған бесбұрыш (120 х 75 мм), жоғарғы бөлігінде — ақ металдан жасалған өрт сөндіру қызметінің белгісі, ортасында — айырым белгілері.
Белгілер нысанды киімдегі жеңнің төменгі жағына тағылды.
Мәскеу қаласының 1936 жылғы 13 қыркүйектегі «ІІХК № 285-36 бұйрығымен жарияланған ІІХК ӘӨС киім үлгісіне өзгерістер енгізу туралы» бұйрығы.
КСРО ОАК Төралқасы комиссиясының 16.08.1936 жылғы шешіміне сәйкес ІІХК ӘӨС үшін белгіленген нысанды киім үлгісіне келесі өзгерістер енгізілді (ІІХК 16.06.1936 № 285 бұйрығы):
* жеңді қалқан кию — тоқтатылды;
* қалқанға орнатылған айырым белгілер — ілгектеріне көшірілді;
* қалқанға орнатылған танымбелгіні сол жеңге шынтақтан жоғары ауыстырылды.
### 1938 жылғы үлгідегі айырым белгілері
Мәскеу қ. ІІХК 1938 жылғы 15 сәуірдегі № 250 «Әскерилендірілген өрт сөндіру бөлімінің жеке құрамына жаңа нысан киімін енгізу туралы» бұйрығы
1938 жылдың сәуір айынан бастап КСРО ІІХК әскерилендірілген өрт сөндірудің, мектептердің және өрт сөндіру аппаратының жеке құрамы үшін қосымша сипаттамаға сәйкес нысанды киім қолданысқа енгізілсін.
КСРО ішкі істер халық комиссарының орынбасары дивизия командирі Чернышев.
Ілгектері
а) Басқарушы құрам мен қатардағы қызметкердің гимнастеркалары мен шинелдердегі ілгектеріне қолданыстағы 35X105 мм өлшемдегі гимнастерка ілгектер белгіленді.
ә) Ілгектер ені 2,5 мм, бір-бірінен 7 мм қашықтықта тігілген қызыл күрең түсті көмкерме мен сары түсті ұзын бойлық жолақтары (ортасында) секпіл түсті аспап шұғасынан тігіледі.
б) Жоғарғы, аға және кіші басқарушы құрам ілгектеріне екі жолақ тағылады.
в) Орта басқарушы құрам мен қатардағы қызметкерлер ілгектеріне бір жолақ тағылады.
г) Барлық қызметкерлердің ілгектеріне француз кілтімен айқастырылған балташадан тұратын белгі тағылады. Жоғарғы басшы құрам үшін — алтын түсті, басқалары үшін — күміс түсті.
Айырым белгілері
Басқарушы құрам ілгектеріне айырым белгілерін тағылады
а) жоғарғы: 12-санат — 3 алтын түсті жұлдызша; 11-санат — алтын түсті 2 жұлдызша; 10-санат — 1 алтын түсті жұлдызша;
ә) аға: 9-санат — 3 күміс түсті жұлдызша; 8-санат — 2 күміс түсті жұлдызша; 7-санат — 1 күміс түсті жұлдызша;
б) орта: 6-санат — 4 күміс түсті жұлдызша; 5-санат — 3 күміс түсті жұлдызша; 4-санат — 2 күміс түсті жұлдызша; 3-санат — 1 күміс түсті жұлдызша;
Кіші басқарушы құрам мен қатардағы қызметкерлер ілгектеріне айырым белгілері тағылмайды.
Танымбелгісі
Танымбелгіні орта, аға және жоғарғы басқарушы құрам жейденің, пәлтенің және шинелдің сол жақ жеңінде (шынтақтан жоғары) тағады.
Танымбелгі крахмалданған кенептің үстіне керілген секпіл түсті аспап шұғадан жасалған және айқастырылған балташа, француз кілті менен алаудан тұратын шірге қойылған өрт-техникалық белгі (алтын жіппен кестеленген) шірінен (күміспен кестеленген жапырақтардан жасалған) тұрады.
### 1939 жылғы үлгідегі айырым белгілері
Мәскеу қ. 26.02.1939 ж. «ІІХК № 250-38 ж. бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» бұйрығы
КСРО ІІХК 1938 жылғы 15 сәуірдегі № 250 бұйрығына мынадай өзгерістер енгізілсін.
Өрт сөндіру бөлімінің жоғарғы басқарушы құрам үшін берілген үлгілерге сәйкес ілгектеріне үш жолақ тағылады (бұрынғы екі жолақтың орнына). КСРО ІІХК барлық ӘӨС жеке құрамдары, мектептері мен өрт сөндіру аппараттары үшін жейде, пәлте және шинелдің сол жақ жеңінде (шынтақтан жоғары) танымбелгіні тағу — тоқсатылсын.
КСРО Ішкі істер халық комиссарының орынбасары дивизия командирі Чернышев.
## Тағы қараңыз
* КСРО ішкі істер халық комиссариаты
* КСРО ішкі істер министрлігі
* КСРО халық санағы (1926)
## Дереккөздер |
Мақтымқұлы Нұрбердіханов (түрікм. Magtumguly Nurberdihanow, кейде Мақтымқұлы хан немесе Мехтем Нұрберді-Ханов, 15 қаңтар 1859 жыл – 28 сәуір 1924 жыл, Байрамалы) — Ресей империясының саясаткері, Мемлекеттік Дума II-сайланымының депутаты, Ресей империясының барлық 4 сайланымында болған жалғыз түрікмен.
## Өмірбаяны
1859 жылдың 15 қаңтарында Көпеттау (қазіргі Түрікменстан) етегіндегі Ахалтеке деген жерде дүниеге келіп, медреседе білім алған.
Ақсүйек текті, оның әкесі Нұрберді хан (5 мамыр 1826 – 28 сәуір 1880) 1850 жылдың қазанынан қайтыс болғанға дейін Ахалтекенің бас ханы болды және «хандардың ханы» атағын алды.
Мақтымқұлы ханның үлкен ағасы Бердімұрад хан 1879 жылы тамызда орыс генералы Ломакиннің бірінші Ахал жорығы кезінде Көктөбе бекінісін қорғаған кезінде қайтыс болды. Нұрберді ханның әкесі қайтыс болғаннан кейін оның атағы ұлы Мақтымқұлыға көшті. Хан болып тағайындалғанда Мақтымқұлы хан өте жас еді. Сондықтан оның уәзірі тәжірибесі бар Оразмәммет хан, және Ахал судьясы Құрбанмұрат ишан болып тағайындалды. Бұл кезде патша үкіметі Ахалтекені басып алу үшін екінші әскери жорыққа дайындалып жатқан еді.
Көк-төбе бекінісінің екінші қорғанысын Мақтымқұлы ханмен бірге атақты Құрбанмұрат ишан мен Дықма Сердар басқарды. Бекіністі орыс әскерлері 1881 жылы 12 қаңтарда алған соң, ол Мервте бір жылдан астам уақыт тұрды. Ол 1882 жылдың жазында Ашхабадқа оралды. Ол орыс армиясына қызмет етуге аттанды. Ресей азаматтығын алды.
1883 жылдың аяғында полиция майоры Мақтымқұлы ханды штаб капитаны Мақсұт Әлиханов-Аварскиймен бірге генерал Комаров Мервке оның тұрғындарына Ресей бодандығын қабылдау туралы ұсыныспен келіссөздер жүргізуге жіберілді. Бұл бұйрық жоспарланғандай орындалды және Ресейге қосылу қарсылықсыз өтті.
Подполковник шеніне дейін көтерілді, кейін Тежен уезінің бастығы болды. Күнгей Каспий облысы Ашхабад ауданындағы Хан Кяриз ауылындағы Дурун полиция бөліміндегі отбасылық қожалықта тұрып, егіншілікпен айналысқан.
1907 жылы 27 ақпанда Күнгей Каспий облысының тұрғындарынан Мемлекеттік Думаның ІІ-шақырылымына депутат болып сайланды. Думаға сайланған кезде ол полиция подполковнигі, помещик, партиясыз болып жазылған, мұсылмандар фракциясының мүшесі болды, Санкт-Петербургте жалданған аудармашының қызметін пайдалануға мәжбүр болды және Дума комиссияларының мүшесі болған жоқ.
Мемлекеттік Дума тарағаннан кейін ол туған жеріне оралды. 1937 жылғы Түрікмен КСР деректері бойынша «Мақтымқұлы ханның тұрақты резиденциясы Хан Қарыз ауылы болды... Орыстар Күнгей Каспий облысының жаулап алған кезде Мақтымқұлы хан тек қазіргі Бахарден аймағының ғана емес, бүкіл Ашхабад ауданы түрікмендердің жалпы танылған көсемі болып саналды.»
1924 жылдың 28 сәуірінде Байрамалы жерінде қайтыс болды.[дереккөзі?]
## Дереккөздер |
Алексеев ауылдық округі — Павлодар облысы Шарбақты ауданында болған әкімшілік бірлік. 2019 жылы Александров ауылдық округімен біріктірілген.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Алексеевка, Құрқамыс ауылдары кірді. Орталығы – Алексеевка ауылы болды. Округ құрамында болған Бөріктал, Николаевка ауылдары 2017 жылы таратылған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1162 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Астананың ботаникалық бағы 2018 жылы құрылды.
Ботаникалық бақ ерекше қорғалатын табиғи аймақ болып саналады. Оның жалпы ауданы 89,177 гектар, соның ішінде: саябақ аймағы — 42,9 га болса, ғылыми ауданы — 46,3 га. Негізгі міндеті — сирек кездесетін және құрып кету қаупі өсімдіктерді сақтау.
Ішкі бөлігі биологиялық ғылыми жұмыстар жүргізуге, сырты спорттық-сауықтыру шараларына бағытталған. Онда саябақ зонасы, спорттық және балалар алаңдары, вело және жүгіруге арналған жолдар әрі фонтандары бар жасанды су тоғаны орналасқан.
Бақта екі жылыжай бар: тропикалық және суккулентті. Бақтан литопстар, непентес, банан, араукария, кумкват, цикад өсімдіктерін кездестіруге болады. Оранжереяның біріне фикус, лимон, драцен, апельсин, папоротник, пальма және басқа да тропикалық мемлекеттерден тасымалданған 1100 өсімдік отырғызылған. Әлемде сирек кездесетін коллекциялық кактустар мен гибридтер де бар. Жылыжай ішіндегі климат бірқалыпты, 18-20 градустың шамасында. Әр жылыжайдың аумағы 700 шаршы метр, жалпы 2 мыңнан аса өсімдік түрлері өсіп өнеді.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Экмеледдин Ихсаноглу (26.12.1943, Египет), 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап Ислам конференцияның бас хатшысы.
Татарстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі (2010).
МГИМО құрметті докторы (2006).
«Айн Шамс» Каир университін тамамдады.
1966—1970 жж. «Айн Шамс» түрік тілі және әдебиеті оқытушысы.
1970—1980 жж. Анкар университетінің оқытушысы.
1984—2000 жж. Стамбул университетінде тарих және ғылым кафедрасында оқытушы.
## Нұсқамалар
## Сілттемелер
* [1] |
Жиенбек Молдаханұлы Құлыбаев (қыр. Жээнбек Молдокан уулу Кулубаев, 5 сәуір 1963 жыл, Ыстықкөл облысы) — қырғызстандық саясаткер, дипломат, 2022 жылдан бері Қырғызстан Сыртқы істер министрі.
Құлыбаев бұрын Қырғызстанның Қазақстандағы (2018–2021), Моңғолиядағы (2010—2013[дереккөзі?]), Сингапурдағы (2010—2013[дереккөзі?]), Қытайдағы (2009–2013) және Малайзиядағы (2007–2009) елшісі болған.
## Өмірбаяны
Құлыбаев 5 сәуір күні 1963 жылы Шырпықты ауылы, Ыстықкөл облысында дүниеге келген. Мәскеу әскери институты және Шығыстанушы мамандығымен Қытай Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық институтында білім алған.
Құлыбаев еңбек жолын 1992 жылы Сыртқы істер министрлігінде бастады. 1996 жылға дейін министрлікте түрлі қызметтер атқарып, кейін Сыртқы істер министрлігінің Азия және Африка департаментінің бастығы, кейін елдің Қытайдағы елшінің кеңесшісі болды.
1996–1998 жылдары аралығында Құлыбаев Қырғызстан СІМ-нің Азия және Африка бойынша департаментінің басшысы болып қызмет атқарды.
1998–2000 жылдары Қырғызстанның Қытайдағы елшілігінде кеңесші болды, кейін 2001–2003 жылдары Қырғызстан СІМ-нің Шығыс елдер бойынша департаментінің басшысы және 2003–2004 жылдары Сыртқы істер министрі Асқар Шыңғысұлы Айтматовтың орынбасары болған.
2004–2006 жылдары Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы қатысушыларының атқарушы директоры (Бейжің), 2006–2007 жылдары ҚР СІМ экономика департаментінің басшысы болған.
2007–2009 жылдары Малайзиядағы елшісі, кейін 2009–2013 жылдары елдің Қытайдағы елшісі елшісі қызметін атқарған.
2010—2013[дереккөзі?] жылдар аралығында Қырғызстанның Моңғолиядағы және Сингапурдағы қатар елшісі болған.
2013–2018 жылдары Сыртқы істер министрлігінің Азия және Африка департаментінің директоры, кейін Сыртқы істер министрлігінің 4-саяси департаментінің директоры болды.
2018–2021 жылдары Қырғызстанның Қазақстандағы елшісі болды. 2021 жылдан 2022 жылдың сәуіріне дейін Қырғызстан президенті әкімшілігі Сыртқы саясат бөлімінің меңгерушісі болды.
2022 жылдың 23 сәуірінде Руслан Қазақбаевтың Сыртқы істер министрі орнынан босатылғандығынан Сыртқы істер министрінің міндетін атқарушысы болды. Сол жылдың 29 сәуірінде толыққанды министр болып тағайындалды.
## Жеке өмірі
Қырғыз, орыс, ағылшын, қытай меңгерген.
## Дереккөздер |
«Жанған шырақ» (ағылш. The Trimmed Lamp) — америкалық жазушы О. Генридің новеллалар жинағы.
## Мазмұны
Кітап 25 новелладан тұрады:
* Жанған шырақ (The Trimmed Lamp)
* Мэдисон-сквердің Шахерезадасы (A Madison Square Arabian Night)
* Мас күйдегі рубаят (The Rubaiyat of a Scotch Highball)
* Маятник (The Pendulum)
* Дәстүр үшін (Two Thanksgiving Day Gentlemen)
* Бақты бағалаушы (The Assessor of Success)
* Кактус-Ситидің сатып алары (The Buyer from Cactus City)
* О’Рун полицейдің белгішесі (The Badge of Policeman O'Roon)
* Қалдықтан қаланған сарай (Brickdust Row)
* Ньюйорктіктің пайда болуы (The Making of a New Yorker)
* Даңғойлық пен тері тондар (Vanity and Some Sables)
* Әлеуметтік үшбұрыш (The Social Triangle)
* Қызылкүрең көйлек (The Purple Dress)
* Өрт сөндіретін мекеменің сыртқы саясаты (The Foreign Policy of Company 99)
* Жоғалған рецепт (The Lost Blend)
* Гарлем трагедиясы (A Harlem Tragedy)
* Кінәлі тарап ('The Guilty Party')
* Жазда көрген тағы бір түс (A Midsummer Knight's Dream)
* Бағдаршамына қарай (According to Their Lights)
* Соңғы жапырақ (The Last Leaf)
* Қара көйлек (The Count and the Wedding Guest)
* Жалтарыстар жері (The Country of Elusion)
* Толмайтын кеме (The Ferry of Unfulfilment)
* Лас ондықтың әңгімесі (The Tale of a Tainted Tenner)
* Эльза Нью-Йоркте (Elsie in New York) |
Вадим Габриэлевич Шершеневич (24 ақпан (5 ақпан) 1893 жыл, Қазан – 18 мамыр 1942 жыл, Мәскеу) — орыс ақыны, аудармашысы, имажинизмның басты тұлғаларының бірі.
Белгілі заңгер, кейін Бірінші Мемлекеттік Думаның депутаты болған профессор Габриэль Феликсович Шершеневич пен опера әншісі Евгения Львовна Мандельштамның (1869–1919) отбасында дүниеге келген.
## Дереккөздер |
Алтай өлкесі (орыс. Алтайский край, алт. -Алтай кырай-) — Ресей Федерациясы субъектілерінің бірі, өлке, Сібір федералды округіне жатады.
Алтай өлкесінің әкімшілік орталығы — Барнауыл қаласы. 2020 жылғы халық санағы бойынша - 2 163 693 адам болып келетін бұл субъекттің жер ауданы 167,996 км² тең.
## Тарихы
Көшпелі тайпалар көші-қон кезеңдерінде аймақ арқылы өткен. Бұл көшпелі тайпалар әртүрлі халықтардан құралған. Археологиялық ескерткіштер бұл жерде ежелгі адамдардың өмір сүргенін көрсетеді. Алтай халқы — түркі халқы, олардың біразы осында қоныстанған, бастапқыда көшпелі өмір сүрген және біздің дәуірімізге дейінгі 2-мыңжылдыққа жатады.
Өлкенің территориясы Ғұндар мемлекеті (б.з.б. 209–93), Жужан қағанаты (330–555), Моңғол империясы (1206–1368), Алтын Орда, Солтүстік Юань (1368–1691) және Жоңғар хандығы (1634–1758) мемлекеттерінің құрамында болған.
Орыстардың Жоғарғы Обь және Алтай етегіне қоныстануы XVII-ғасырдың екінші жартысында басталды. Территориялардың дамуы жоңғар көшпелілерінен қорғау үшін Бикатун (1709) және Белоярск (1717) бекіністері салынғаннан кейін жеделдеді.
1730 жылдары Барнаулка өзенінің Обь өзеніне құяр жерінде Демидов күміс балқыту зауытында Барнауыл деп аталатын елді мекеннің негізі қаланды. 1771 жылы Барнауыл қала мәртебесін алса, 1937 жылы Алтай өлкесінің астанасы мәртебесін алды.
XVIII-ғасырдың екінші жартысында Колывано-Воскресенский тау округі құрылды, оның аумағына қазіргі Алтай өлкесі, Жаңасібір, Кемерово, Томск және Шығыс Қазақстан облыстарының бөлігі енді, жалпы ауданы 500 мың км² астам және халқы 130 мыңнан астам адам болған.
XIX-ғасырдың аяғында Алтай аумағы, қазіргі Алтай өлкесі және Алтай Республикасы Томск губерниясының құрамында болды.
Қазан төңкерісі және одан кейінгі азамат соғысы Алтайда Кеңес үкіметінің орнауына әкелді. 1917 жылы шілдеде орталығы Барнауылда Алтай губерниясы құрылып, ол 1925 жылы ыдырады. 1925–1930 жылдары аумақ Сібір өлкесінің (облыс орталығы Жаңасібір қаласы), 1930–1937 жылдары Батыс Сібір өлкесінің (облыс орталығы Жаңасібір қаласы) құрамында болды.
28 қыркүйек күні 1937 жылы Алтай өлкесі құрылды. Ұлы Отан соғысының басталуы бүкіл халық шаруашылығының жұмысын қайта құруды талап етті. Алтай өлкесі батыс облыстарынан эвакуацияланған 100-ден астам кәсіпорынды, оның ішінде бүкілодақтық маңызы бар 24 зауытты қабылдады. Сонымен бірге облыс нан, ет, май, бал, жүн және т.б. ірі өндіруші бола отырып, елдің негізгі астық қоймаларының бірі болған. Майданға барлығы 550 мыңнан астам адам аттанып, оның 283 мыңы қаза тапқан немесе хабарсыз кеткен.
1950–1960 жылдары өлкенің батыс далалық бөлігінде тың жерлерді игеру басталды. Барлығы 2,9 млн гектар жер жыртылды, 78 ірі совхоз құрылды. Осы ауқымды жұмыстарға қатысу үшін Алтайға КСРО-ның әр өңірінен (Мәскеу, Ленинград, Украина, Орал, Қобан) 350 мыңға жуық адам келді. 1956 жылы облыста рекордтық өнім алынды: 7 миллион тоннадан астам астық жиналды, бұл үшін облыс Ленин орденімен марапатталды. Алтай өлкесі 1970 жылы екінші Ленин орденін алды.
1991 жылы Таулы Алтай автономиялы облысы Алтай өлкесінен бөлініп шығып, Ресей Федерациясының дербес субъектісі: Алтай Республикасы болып қайта құрылды.
КСРО ыдырағаннан кейін облыс экономикасы өнеркәсіптегі мемлекеттік тапсырыстарды жоғалтумен және ауыл шаруашылығы өндірісінің рентабельсіздігімен байланысты ұзаққа созылған дағдарысқа ұшырады, ол 2000 жылдардың басына дейін жалғасты. Халықтың наразылығы Алтай өлкесінің ұзақ уақыт бойы «қызыл белдеу» деп аталатын бөлігінің құрамында болуына, мұнда билік құрылымдарында көпшіліктің солшыл күштерде қалуына ықпал етті. Ресейдің «қызыл белдеуі» көбінесе солшыл партияларға, әсіресе Ресей Коммунистік партиясына дауыс беретін.
1996 жылы басталған облысты газдандыру оң рөл атқарып, магистральдық газ құбырлары тартылып, қазандықтарды отынның жаңа түріне көшіру басталды. 14 жылда 2300 шақырымнан астам газ тарату желілері орнатылды.
2004 жылы Алтай өлкесінің губернаторы сайлауында белгілі эстрада әртісі және кино актёрі Михаил Евдокимов жеңіске жетті. Бір жарым жылдан кейін ол Бийск маңында жол апатынан қайтыс болды. 2018 жылдың қыркүйегінен бері Алтай өлкесінің губернаторы — «Біртұтас Ресей» мүшесі Виктор Томенко.
## Географиясы
Алтай Республикасымен, Ресейдің Жаңасібір, Кемерово облыстарымен, Қазақстанның Павлодар, Абай және Шығыс Қазақстан облыстарымен шектеседі.
## Халқы
### Ұлттық құрамы
2010 жылғы Бүкілресейлік санақ бойынша Алтай өлкесінің ұлттары:
## Дереккөздер |
Қарқара – көш кезінде қауырша, қалы немесе көш сырмағы жабылған бас түйенің үстіне орналастырылатын, ғұрыптық мәні бар, төрт бұрышына құс қауырсыны қондырылған құрылғының атауы. Дәстүрлі түсінікте қарқара көштің сәнін арттырады, әрі керуенді тіл-көзден сақтайды деп есептеген. Халиди Құрбанғалидың еңбегінде ондай қарқараны қырғауылдың құйырық тұсындағы қауырсынынан және тырнаның мойын жүнінен дайындайтындығы туралы айтады.
## Қарқара түрлері
Қарқараға қатысты деректер мен мәліметтерде оның екі түрі баяндалады:
* бірінші түрі – түйе үстіне теңделген кебеже түрінде болады. М. Красовскийдың Ресей офицерлері жинақтаған мәліметтері бойынша құрастырылған еңбегінде жергілікті тұрғындардың айтуына қарағанда, Қарқаралы тауларының кейбір шыңдары (төбелері) көші-қон кезінде түйеге теңделетін қарқара деп аталатын кебежеге (түпнұсқада ящик делінген) ұқсас болып келетіндігіне байланысты аталған деген;
* екінші түрі – арнайы жасалған төрт құлақты кебеже немесе орындық (орыс тілді деректерде оны табуретка тәрізді дейді) тәрізді.
Қарқараның мұндай түрі туралы тұшымды сипаттаманы КСРО ҒА-ның Қазақстанда жүргізілген экспедициясының құрамында болған этнограф Ф.А. Фиельструп Жетісу губерниясы Лепсі өңіріндегі қазақтардан белгілеп алған. Кейін репрессия құрбанына айналған көрнекті этнографтың шығармашылығын арнайы зерттеуінде Б.Х. Кармышева оның қолжазбасындағы құнды мәліметті фотосуретімен қоса жариялады: аяқтары жоғары қараған орындық (түпнұсқа мәтінде табуретка) тәрізді қарқараның төрт «бұрышына» қырғауылдың қауырсындары бекітілген. Көштегі соңғы түйеге байланған қарқараға жылқының қылын шоқтап байлайды деген. Яғни, қарқара көште жүк артылған барлық түйелерге «байланған» деуге негіз бар. Орайы келгенде айта кететін жайт, бас түйеден кейінгі екінші түйеге бала отырғызылған кебеже және шаңырақ артылады. Шаңырақтың астына саба теңделеді деп жазған.
Ф.А. Фиельструп Лепсі бойында түсіріп алған фотосуретте қарқараның пошымы анық байқалады: өңделген ағаштан төрт сирақты, оны ертеде қазық деп атаған, етіп жасалған, олардың аралары екі қатар ағашпен қосылған. Сирақтың жоғары жағы бунақталып ойылған және оның ұшына қырғауыл қауырсыны шоқталып тік шаншылған. Мұны қырғауыл ағаш деп атаған. Көлемі шағын, фотосуреттегі заттардың прапорциясына қарағанда, шамасы кәдімгі кресло орындықтың шамасындай ғана. Қырғауыл ағаштың ерекше ден қойдырар элементі – оның төрт қырының дәл ортасына шамасы бүлдірге қайыспен аспақталып байланған қоңырау. Қоңыраудан шыққан үн көш, керуенге ерекше дыбыстық рең береді деседі.
Экспедиция барысында Ф. Фиельструпқа Қасым Сейтбеков атты мәлімет беруші, ертеде қазақ арасында қарқараның көштегі барлық түйеге орнатылатындығын және оның ортасындағы қоңырау екеу болатындығын айтқан. Осыған қарағанда, қарқара көштің салтанаты мен тіл-сұқтан сақтайтын ғұрыптық қызметінен өзге, түйе үстіндегі жүктің тепе-теңдігін айқындайтын практикалық маңызы болған тәрізді. Екінші жағынан, керуен тізбегіндегі түйелердің бір-бірінен қалмай тізіліп келе жатқандығын көш бұйдасын ұстаған адамға білдіріп тұратын белгі іспетті болған деуге негіз бар. Ал, оның ғұрыптық қызметі тек көш керуеніндегі түйелерге қолданылатындығы айғақтайды.Қарқара – халық ауыз әдебиетінің сан алуан нұсқаларында жиі айтылатын мотивтердің бірі. Ол, көбінесе, айтушының (немесе өзінің сүйіспеншілігін өлеңмен білдірген адамның – жігіттің немесе қыздың) тілегін және көңіл-күйін күшейтетін, әрі айшықтайтын элемент ретінде кездеседі.
Қазақстан мен Орта Азиядағы әскери жорықтарына қатысқан суретші Н.Н. Каразиннің (1842-1908) почта открыткасында «Қарқаралы көш» бейнеленген. Суретте кілем-кілше жабылған, төрт жағында шоқталған, өте биік құс қауырсындарымен әшекейленген қарқара орнатылған шағын көш бейнеленген. Бұлай сәнделген түйеге ұлықтың шешесі немесе бәйбішесі мініп, көштің басын бастаған. Көш бастаушы әйел адам қарқараны баскиіміне де қадап алатын болған.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Красовский М. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Область Сибирских киргизов. Ч.1,3. СПб.: Тип. Владимирская, 1868. С.134;
* Кармышева Б.Х. Этнографическое изучение народов Средней Азии и Казахстана в 1920-е годы (полевые исследование Ф.А. Фиельструпа). Очерки истории русской этнографии, фольклорлистики и антропологии. Вып. Х. Ответ ред Р.С.Липец. М.: Наука, 1988. С.38-62;
* Бес ғасыр жырлайды: ХV ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары. Екі томдық. Құраст.: М. Мағауин, М. Байділдаев. Алматы: Жазушы, 1985-1989;
* Құрбанғали Халид. Тауарих хамса (Бес тарих). Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. Алматы: Қазақстан, 1992. Төтенайдың Б. Қарқара. АТ 1991, №44;
* Медеубекұлы С. «Қарқара» деген дара сөз, жалқы атауды фольклорлық-этнографиялық, жағырапиялық-лингвистикалық һәм тарихи таным тұрғысынан қарастырсақ. АТ. 1993, №31-33 бб. |
Футболдан Қазақстан Кубогы 2023 — аталмыш турнирдің 31-ші жарысы. Турнирге 31 команда қатысады.
## А тобы
### B тобы
### C тобы
### Д тобы
## 1/8 финал
## 1/4 финал
## 1/2 финал
## Финал |
Футболдан Қазақстан Кубогының финалы 2023 — Астанадағы "Астана Арена" стадионында өтті.
## Матч
### Детальдар
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Футболдан Қазақстан Чемпионаты — Қазақстан Премьер Лигасының 32-ші маусымы. 14 команда Қазақстан чемпионы атану үшін сынға түсті. "Астана" клубы чемпиондық атағын қорғады.
Маусым қорытындысында "Ордабасы" тұңғыш рет чемпион атанды. "Астана" 2-орын алма, "Ақтөбе" үшінші орынға табан тіреді.
"Оқжетпес", "Каспий", "Ақсу" клубтары бірінші лигаға түсіп қалды.
## Жарыс географиясы
### Клубтар мен стадиондар
## Қорытынды
### Турнир кестесі
## Статистика
### Мергендер
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* http://www.pflk.kz/ |
Қанат Аманов (1995 жыл 31 қаңтарда Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы, Қарауылкелді станциясында туған) — қазақстандық продюсер және режиссёр. Бүгінгі таңда қазақ және орыс тілдеріндегі жобалардың авторы.
## Өмірбаяны
Қанат 1995 жыл 31 қаңтарда Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы, Қарауылкелді станциясында дүниеге келді. Қазіргі таңда Астана қаласында тұрады. 2017 жылдан бастап отандық телевизия саласында қызмет ете бастады
### Білімі
* 2013 жыл Мұхтар Арын атындағы Қарғалы қазақ орта мектебін алтын белгімен бітірген.
* 2017 жыл 6 маусым Құдайберген Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті "Мемлекеттік және жергілікті басқару" мамандығын бакалавры.
* Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті. 2017-2019 Магистратура, Мамандығы: Экономика ғылымдарының магистрі
* 2020 жылы Мәскеу қаласында Останкино телерадио кешенінде, 1 арнада телевизиялық жобаларды ұйымдастыру бойынша шеберлік сағатын өткен.
* 2022 жыл 30 маусымда Қазақ-Орыс халықаралық университетінде "Құқықтану" мамандығы бойынша бакалавр академиялық дәрежесін алды.
## Шығармашылық жолы
2018 жылы Қазақстанда тұңғыш рет ұйымдастырылған “Балалар Евровидениесі” музыкалық ән додасының атқарушы продюсері. Сонымен қатар бұл байқауға, қазіргі таңда барлық қазақ еліне танымал Ержан Максим, Данэлия Тулешова қатысқан болатын. Осы сәттен бастап Ержан Максимның продюсері, наставнигі болып табылады. Сәлем Ұлы дала 2019 жыл жобаланды және 2020 жылы Жетінші арна “Сәлем, Ұлы Дала” телевизиялық жобасының атқарушы продюсері. 2022 жыл “Ниет” әлеуметтік жобасының авторы. Бұл жоба жалғызбасты ана, көпбалалы аналарды қайтадан өздеріне қажетті істі үйренуге деген курс сағаттары. Шаш әрлеу, бет бояуы, көрпе, жастық тігу. Қазіргі таңда өте қажетті әлеуметтік жоба болып табылады, 2021 жыл 23 ақпанда "VOICE KIDS ULY DALA” республикалық балалар ән байқауы продюсер Қанат Аманның бастамасымен 2021 жылы бастау алған жоба, әлі күнге дейін өз жалғасын табуда. Осы сәтке дейін қазақстанның әр жерінен 300 ге жуық өтінім түсіп, 40 бала супер финалда өнер көрсетіп үлгерген болатын, “Мистер Ақтөбе” 2022 жобасының авторы, режиссеры. Бұл байқауға 50 ге жуық өтінім түсіп, содан 15 қатысушы жолдама алып бақ сынайтын, 2023 жылы Той Думан арнасына жарық көрген Медина Күзембаева - Ұмтыл жарыққа әні автор идеясы. QA PROJECT LABORATORY продюсердік компаниясы басшысы. Бұл компанияда 2021 жыл 4 тамызда - Қадыржан Шамшырақ - Киелі мекен, 2021 жыл 16 тамызда - Күзембаева Медина - Папатайым, 2021 жыл 15 қараша - Күзембаева Медина - Ұлы елім, 2021 жыл 30 қараша - Ержан Максим & Қадыржан Шамшырақ - Арман aлауы бейнебаяндарының автор идеясы.
## Марапаттары
* Тұңғыш президент Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жастармен кездесуінде арнайы алғыс хаты (2016).
* Облыс әкімі Сапарбаев Б.М. «Жастар қоғам үйімдерінің үздік көшбасшысы» марапаты (2020).
* Ақтөбе облысы мәдениет басқармасы басшышының мәдени рухани байлығымыздың еселене түсіуіне қосқан үлесі (2021).
* Ақтөбе облысы әкімі Тоғжанов Ералы Лұқпанұлының мәдениет саласына қосқан үлесі үшін алғыс хаты (2022).
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Instagram ресми парақшасы
* YouTube ресми парақшасы |
Мәдениет ауылдық округі — Ақмола облысы Сандықтау ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамындағы жалғыз елді мекен әрі әкімшілік орталығы – Мәдениет ауылы.
## Дереккөздер |
2023/24 жылғы УЕФА клубтық турнирлеріне Қазақстаннан әдеттегідей 4 команда қатысты. 2022 жылғы Қазақстан чемпионы "Астана" Чемпиондар лигасына қатысса, қалған үш клуб конференциялар лигасында бақ сынады.
## УЕФА Чемпиондар лигасы 2023/24
### 2 раунд
### 3 раунд
## УЕФА Конференциялары лигасы 2023/24
### 1 раунд
### 2 раунд
### 3 раунд
### Плей-офф
### Топтық турнир
О — ойындар, Ж — жеңістер, Т — тең түскен ойындар, Ұ — ұтылыстар, Голдар — соғылған және жіберілген голдар, ± — голдардың айырмашылығы, Ұ — ұпайлар
## УЕФА Еуропа Лигасы 2023/24
### 1 раунд
## Дереккөздер |
2021/22 жылғы Еуропа клубтық турнирлеріне Қазақстаннан 4 команда қатысты. 2021 жылғы ел чемпионы "Тобыл" Чемпиондар лигасына қатысса, қалған үш клуб УЕФА Конференциялары лигасында бақ сынады.
"Тобыл" Чемпиондар лигасының біріші раундында ұтылды да, бұл жылы УЕФА Еуропа лигасына Қазақстаннан ешкім қатыспады.
## УЕФА Чемпиондар лигасы 2022/23
### 1 раунд
## УЕФА Конференциялары лигасы 2022/23
### 2 раунд
### 3 раунд
## Дереккөздер |
1926 жылы болған КСРО халық санағы сол жылдың 17 желтоқсанынан бастап басталды. Бұл елдегі бүкіл халықты қамтыған КСРО халықтарының бірінші Бүкілодақтық санағы болды. Сауалнама әдісімен жүргізілді (өзін-өзі есептеуге де рұқсат етілді). Нақты халық саны есепке алынды.
Санаққа Василий Михайловский мен Олимпий Квиткин жетекшілік етті. Санақты әзірлеу 1932 жылдың 1 қыркүйегінде аяқталды.
Санақтың негізгі нысандары: жеке парақша, отбасылық карта (тек қала тұрғындары үшін), иелік тізімдеме. Санақ бағдарламасы тармақшалары бар 14 тармақты қамтыды: жынысы, жасы, ұлты, ана тілі, туған жері, санақ орнында тұру ұзақтығы, некелік жағдайы, сауаттылығы, физикалық кемістігі, психикалық денсаулығы, кәсіптік жағдайы және еңбек саласы, жұмыссыздық ұзақтығы және бұрынғы кәсібі (тек жұмыссыздар үшін), күнкөріс көзі (тек кәсібі жоқ адамдар үшін ғана). Сонымен қатар, отбасылық картада отбасының құрамы, некенің ұзақтығы және тұрғын үй жағдайлары көрсетілген.
Санақ 17 желтоқсанда басталып, ауылдық жерлерде екі аптаға, қалаларда бір аптаға созылды. Қорытындылары алдын ала 1927 жылы, қысқаша қорытындылары 1927-1929 жылдары, ал толық нәтижелері БК(б)П ОК редакциясынан және Иосиф Сталиннің қолынан кейін 1928 жылдың басы — 1933 жылдың аяғы 56 том болып басып шығаруға жіберілді.
Санақ ұраны «Жұмысшы! Шаруа! Сен өмірді құрап жатырсың. Саған бұл мәселеде халық санағы көмектеседі».
## КСРО
* Қала халқы саны — 26,3 млн адам (шамамен 18%).
* 9-49 жас аралығындағы халық арасында сауаттылық деңгейі 56,6% құрады.
* Жұмыссыздар саны — 1 миллионнан астам адам.
### КСРО құрамы
### 1926 ж. қарай КСРО халқының ұлттар бойынша саны
## Одақтас республикалар
### РКФСР
1926 жылғы РКФСР халқының республикадағы ірі аймақтары бойынша таралуы және құрылымы:
РКФСР негізгі аймақтарының құрамы:
* Солтүстік ауданы: Архангельск, Вологода мен Северодвин губерниялары, Коми (Зырян) АО;
* Ленинград-Карел ауданы: Автономды Карел КСР, Ленинград, Мурманск, Новгород, Псков, Череповец губерниялары;
* Батыс ауданы: Брянск пен Смоленск губерниялары;
* Орталық-Өнеркәсіп ауданы: Владимир, Иванов (Иваново-Вознесенск), Калуга, Кострома, Мәскеу, Нижегород, Рязан, Твер, Тула, Ярослав губерниялары;
* Орталық-Қаратопырақ ауданы: Воронеж, Курск, Орлов, Тамбов губерниялары;
* Вятка ауданы: Вотск, Мари АО, Вятка губерниясы;
* Орал облысы (16 округ);
* Башқұрт АКСР (8 кантон);
* Орта Еділ ауданы: Татар, Чуваш АКСР, Орынбор, Пенза. Самар, Ульянов губерниялары;
* Төменгі Еділ ауданы: Еділ немістері АКСР, Қалмақ АО, Астрахан, Сарытау, Сталинград губерниялары;
* Қырым АКСР;
* Солтүстік-Кавказ өлкесі (12 округ, 2 автономды қала, 7 автономды облыс);
* Дағыстан АКСР;
* Қазақ АКСР: Қарақалпақ АО, Ақмола, Ақтөбе, Жетісу, Семей, Сырдария, Орал губерниялары;
* Қырғыз АКСР (7 кантон);
* Сібір өлкесі (19 округ, 1 автономды облыс, Турухан өлкесі);
* Бурят-Моңғол АКСР (8 аймақ, 2 аудан, 1 уез);
* Саха АКСР (7 округ);
* Қиыр Шығыс өлкесі (9 округ).
### Қазақ АКСР
### Украин КСР
Молдова АКСР — 572 114, украиндар — 277 515, молдовандар — 172 419, великоросстар — 48 868, жебірейлер — 48 564, немістер — 10 739, болгарлар — 6026, поляктар — 48519, сығандар — 918.
УКСР бөлшек аудандарының құрамы:
* Полес бөлшек ауданы: Волынск, Глуховск, Конотопск, Коростенск және Черниговск округтері;
* Правобережный бөлшек ауданы: Белоцерковск, Бердичевск, Винницк, Каменецк, Киев, Могилев-Подольск, Проскуровск, Тульчинск, Уманск, Шевченко, Шепетовск округтері;
* Левобережный бөлшек ауданы: Изюм, Кременчуг, Купянск, Лубенск, Нежинск, Полтав, Прилук, Ромен, Сум, Харьков округтері;
* Степной бөлшек ауданы: Зиновьевск, Мариупол, Мелитополь, Николаевск, Одесса, Первомайск, Старобельск, Херсон округтері, Молдова АКСР;
* Днепропетровский бөлшек ауданы: Днепропетровск, Запорож, Криворог округтері;
* Горнопромышленный бөлшек ауданы: Артемовск, Луганск, Сталин округтері.
### КСФКР
* Абхазия КСР — 212 033: грузиндер — 67 494 (31,74 %), абхаздар — 55 918 (26,37 %), армяндар — 30 048 (14,17 %), гректер — 27 085 (12,77 %), орыстар — 20 456 (9,65 %), украиндар — 4647 (2,15 %), жебірейлер — 1084 (0,51 %).
* Нахшыван АКСР — 105 200: түркілер — 88 700 (84,32 %), армяндар — 10 900 (10,36 %).
* Таулы Қарабақ — 125 300: армяндар — 111 700 (89,15 %), түркілер — 12 600 (10,06 %).
* Оңтүстік Осетия — 87 375: осетиндер — 60 351 (69,07 %), грузиндер — 23 538 (26,94 %), жебірейлер — 1739 (1,99 %), армяндар — 1374 (1,57 %), орыстар — 157 (0,18 %).
### Өзбек КСР
Өзбек КСР барлық халқы — 5 267 658: өзбектер — 3 475 340, тәжіктер — 967 728, орыстар — 246 521, қазақтар — 106 980, қырғыздар — 90 743, ұйғырлар — 31 941, арабтар — 27 977, қарақалпақтар — 26 563, түрікмендер — 25 954, украиндар — 25 804.
Тәжік АКСР барлық халқы 827 200 адам: тәжіктер — 617 125, өзбектер — 175 627, қырғыздар — 11 410, орыстар — 5600, түрікмендер — 4100, арабтар — 3300, қазақтар — 1636, тәжіктер — 1100, татарлар — 1000.
## Қалалары
100 мыңнан астам халқы бар КСРО қалалары. Одақтас республикалардың астаналары қою шрифтпен белгіленген.
## Тағы қараңыз
* КСРО халқы
* КСРО халық санағы (1937)
## Сілтеме
* Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г. — М, 1927—1929. — 10 т.
* Подробные данные по национальному составу населения РСФСР
* Подробные данные по национальному составу населения СССР |
Азамат Нұрсейітұлы Жомартов (19 шілде 1995, Атырау) — қазақстандық футболшы, қақпашы.
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Азамат Нұрсейітұлы Жомартов (19 шілде 1995, Атырау) — қазақстандық футболшы, қақпашы.
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Магамед Әзіретәліұлы Өзденов (25 ақпан 1994) — қазақстандық және қырғызстандық футболшы, қорғаушы. Қазақстан жастар құрамасында ойнаған. Қазір Қырғызстан Ұлттық футбол құрамасы сапында ойнайды.
## Жетістіктері
### Командалық
«Қайсар»
* 1 лига жеңімпазы: 2013
«Ақжайық»
* 1 лига жеңімпазы: 2015
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://footballfacts.ru/person/123573 |
2017/18 жылғы Еурокубок маусымында "Астана" чемпиондар лигасынан бастап, Еуропа лигасының топтық кезеңінде жалғастырды. 1/16 финалға шығып, Қазақстан клубтары арасынан көктемгі жарыстарға дейін жеткен тұңғыш клуб болып тарихқа енді.
## УЕФА Чемпиондар лигасы 2017/18
### 2 раунд
### 3 раунд
### Плей-офф
## УЕФА Еуропа Лигасы 2017/18
### 1 раунд
### 2 раунд
### Топтық турнир
А тобы
### 1/16 финал
## Дереккөздер |
Магамед Әзіретәліұлы Өзденов (25 ақпан 1994) — қазақстандық және қырғызстандық футболшы, қорғаушы. Қазақстан жастар құрамасында ойнаған. Қазір Қырғызстан Ұлттық футбол құрамасы сапында ойнайды.
## Жетістіктері
### Командалық
«Қайсар»
* 1 лига жеңімпазы: 2013
«Ақжайық»
* 1 лига жеңімпазы: 2015
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://footballfacts.ru/person/123573 |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.