text
stringlengths 3
252k
|
|---|
ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың өкіміне, Алматы қаласы әкімінің 1993 жылғы 24 ақпандағы № 2 – 440 шешіміне сәйкес, Есік қаласында Алматы облысының кешенді және жеке археологиялық, сәулеттік мәдени – табиғи ескерткіштерінің негізінде олардың қорғалатын аймақтары шекарасында археологиялық – өлкетану мұражайы ашылды. 1993 жылдың шілде айында мұражай директоры болып Бағжанов Иманмұхамед Момынұлы тағайындалды. 1998 жылы "тарих жылы" деп танылуына байланысты Алматы облысында туризмді дамыту мәселесі көтерілді. Сондай-ақ есік қорғандарында "ашық аспан астындағы мұражайды" ашу туралы тұжырымдама жасалды. 1999 жылдың мамыр айында Алматы облыстық мәдениет басқармасының шешімімен, аудандық әкімшіліктің қолдауымен есік қорғандарында "ашық аспан астындағы мұражай" жұмыс істей бастады. Бірінші болып қорғандарда жылжымалы көрмені музейдің бас сақтаушысы Бекмұхамбет Нұрмағанбетов, аға ғылыми қызметкер Мирас Нұрмағанбетов, реставратор Самат Момынов ұйымдастырды. Мұражай қорында 1081 сақтау бірлігі бар. Оның ішінде негізгі қор - 707 с.Б. 2003 жылы музейдің 10 жылдық мерейтойына орай экспозиция толығымен қайта ресімделді.Қазіргі уақытта экспозиция төрт залдан тұрады:- Тәуелсіз Қазақстан- Өлкетану- Археологиялық- "Есік қорғанының қазынасы»Экспозицияның негізін қазба материалдары құрайды. Атап айтқанда, Есік қорғандарынан табылған, кейіннен "Алтын адам" деп аталған Қазақстанның ұлттық мақтанышы болып табылады. Қазба жұмыстарының басым бөлігі Алматы облысының аумағында болды. Олардың арасында есік, Бесшатыр, Түрген, Бурылдай, Кеген және т. б. белгілі патшалық қорғандар бар.
## Мұражай ғимаратының сипаттамасы
Ғимарат 1963 жылы "Юность"кинотеатрына салынды. 1993 жылдан бастап мұражай ретінде қолданылады. 2004 жылы құрылысқа ағымдағы жөндеу жүргізілді. 2010 жылы-экспозицияны күрделі жөндеу және рәсімдеу.
## Мұражайдың орналасқан жері
Қазақстан республикасы, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Есік қаласы.
## Дереккөздер |
Қазақ КСР Мәдениет Министрлігінің 1968 жылғы 1 қаңтардағы шешімімен Сарканд ауданының Черкасск ауылында «Сарқан ауданының тарихы мұражайы» ашылды, ол бұрын «Черкасск қорғанысының мемориалды мұражайы» деп аталды. Әскери кеңес Азаматтық соғыс кезінде мұражай ғимаратында болды (Бүгін оның құрамында батыр Черкассктің қорғанысына арналған экспозициялық кешен бар.) 1978 жылы, Черкасск қорғанысының 70 жылдығына орай, ғимарат салынды, онда қазіргі уақытта Сарқан тарихының жаңа экспозициясы көрсетіліп жатыр.
## Орналасқан
Мұражай Алматы облысы, Сарқан ауданы, Черкасск ауылында орналасқан.
## Дереккөздер |
Саяси қуғын-сүргін мұражайы - 2018 жылдың желтоқсан айында Жаңалық ауылында "Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін құрбандары" атты мұражайдың салтанатты ашылуы өтті. Мұражай Сталиндік қуғын - сүргін жылдарында (1920-1950 жж.) жазықсыз зардап шеккендерді мәңгі есте сақтау үшін құрылды.
## Сипаттамасы
Мұражай үш залдан тұрады. Бірінші залда 1916-1986 жылдар аралығындағы қуғын-сүргін тарихы туралы айтылады. Екінші залда саяси қудалауға ұшыраған 4 125 адамның аты жазылған тақта орнатылған. Осы залда қуғын-сүргін құрбандарының өмірбаяндық деректері туралы ақпарат берілген. Үшінші, қорытынды залға Алматы облысы полиция департаментінің мұрағаттарынан фотосуреттер мен мұрағаттық құжаттардың көшірмелері қойылды. Сондай-ақ мұражайда 19 – шы ғасырдың соңы мен 20-шы ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының аты жазылған тақта орнатылған. Мұражай алаңы 635 шаршы метрді құрайды.
## Дереккөздер |
Кеген – Іле алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Алматы облысының Райымбек ауданы жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 110 км, су жиналатын алабы 7,7 мың км2.
## Бастауы
Кетпен (Ұзынқара) және Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау алады. Жоғары жағында Шалкөдесу деп аталады. Қарқара өзенімен бірге Шарын өзенін құрайды.
## Гидрологиясы
Жоғарғы бөлігінде тар шатқалдармен ағып, төменгі бөлігінде тауаралық аңғарға шығып ағысы баяулайды. Ірі салалары: Кетпен, Кеңбұлақ т.б. Өзен қар және жер асты суларымен толығады. Жылдық орташа су ағымы Үлкен Талдыбұлақ сағасынан төменде 30,0 м3/с. Суын өзен бойындағы елді мекендер қажеттеріне пайдаланады.
## Дереккөздер |
Таңеке бейітіАқсу ауданының аумағында Қапал мен Арасан ауылдары арасында, шығыстанушы, археолог Н. Пантусовтың мәліметтері бойынша, 1884 жылдың мамыр айында 77 жасында Танеке Батыр өмірден озды. Оның жерлеу орнында көптеген туыстары табылды. Бейіт-саз кірпіштен жасалған төртбұрышты пішінді қоршау. Сондай-ақ, Таңеке батыр қабірінің артқы жағында қазақ киіз үйі сияқты оның әйелі ағасы болып табылатын адал дос және Алпысбай жерленген. Үшінші бейіт Таңеке батыр бейітінің алдында орналасқан, онда батырдың ұлы-Әбібек жерленген,1893 жылы қайтыс болған.
## Дереккөздер |
Шибаев сөзі мынадай мағынылар білдіруі мүмкін:
* Алексей Иванович Шибаев - кеңеспартия және кәсіподақ қайраткері. Социалистік Еңбек Ері.
* Василий Тихонович Шибаев - кен инженері, Социалистік Еңбек Ері. |
Қарқара – Іле алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Алматы облысы Райымбек ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 113 км, су жиналатын алқабы 1970 км².
## Бастауы
Бастауын Теріскей Алатауының солтүстік-шығыс беткейлерінен басталып (Ақтас, Қақпақ, Оралма, т.б. таулардан), Тиектас тұсынан Шарын өзеніне құяды.
Қарқара өзені үлкен және құнарлы, әйгілі Каркара алқабымен ағып өтеді (биіктігі 2000 м-ден астам), мал жаюға және ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге қолайлы жағдай жасалған, мықты климат бар. Қолайлы климаттың арқасында картоп пен бидайдан мол және тұрақты егін жиналды. Сондай-ақ, жергілікті тұрғындар жылқы және қой өсірумен айналысады.
## Гидрологиясы
Жалпы ұзындығы 229 км болатын 140-тан астам салалары бар. Сондай-ақ өзен алабында 22 шағын көл орналасқан. Ірі салалары: Желқарқара, Көкжар (Қазақстанда), Тұрық, Шоң, Жалаңаш (Қырғызстанда), т.б. Аңғары тар, шатқалды. Қар және бұлақ суларымен қорланады. Жылдық орташа су ағымы 11.3 м³/сек. Ағаш ағызылады, егін суарылады.
## Дереккөздер |
## Балқаш аудандық тарихи-өлкетану мұражайы
Тарихи-өлкетану мұражайы Алматы облысы әкімінің шешімі негізінде 2003 жылы ашылды. Мұражайдың жалпы ауданы 384,2 шаршы метрді құрайды. Экспозиция аумағы 215,7 шаршы метр. Мұражай маңызды 1 804 затпен толыққан.Онад Еңбек және соғыс батырларының материалдары, Д. А. Қонаевтың жеке заттары, флора мен фауна заттары және аудан тарихы көрсетілген.
### Орналасқан жері
Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Балқаш ауданы, Бақанас ауылы, Байқауытов көшесі, 63 "А".
### Дереккөздер
1. Бақанас / / Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 20042. Бақанас бойынша жүргізуші (фоторепортаж) |
Библия, немесе Киелі Кітап (грек. τὰ βιβλία, tà biblía, «кітаптар»), — христиан дінінің киелі, қасиетті делінген кітаптарының жиынтығы. Онда Құдай мен адамның байланысы түсіндіріліп, христиандар, яһудилер, самариялықтар және растафарилер айтылған. Библия екіге бөлінеді: яһудилер мен христиандарға ортақ Көне келісім (яһудилікте — Танах) және тек христиандар мойындайтын Жаңа келісім. Қазақша аудармаға сәйкес Киелі Кітап Тәурат, Пайғамбарлар Жазбалары (1-б.), Забур, Пайғамбарлар Жазбалары (2-б.) және Інжіл деп бөлінеді. Көне келісім көне иврит тілінде жазылды, бірақ кейбір бөліктері арамей тілінде жазылған-ды, ал Жаңа келісім толығымен көнегрек тілінде (койне грекше түрінде) жазылды. XIII ғасырда Стефан Лэнгтон Киелі Кітапты бөлімдерге, ал XVI ғасырда Роберт Этьенн оны жолдарға бөлді.
Киелі Кітап әлемдегі ең сатылатын кітап, жыл сайын оның 100 миллион көшірмесі сатылады. Оның тағы басқа рекордтары да бар: ең көп шығарылатын кітап — жыл сайын 32 876 дана шығарылады; ең аударылған кітап — ол 2036 тілге аударылды; ең ұзақ жазылған және жиналған кітап — Киелі Кітап кітаптарының бірі Әйүп кітабы б.з.б. 1521 жылы жазылса, Жохан аяны б.з. 96 жылы жазылды; авторлары ең көп кітап — ресми деректер бойынша кітапты 31 автор жазды;
Киелі Кітаптағы кітаптар саны христиандық тармақтарда әртүрлі: протестантизмде — 66, католицизмде — 73, православиеде — 77, ал Эфиоптық православ шіркеуінде — 81.
## Киелі кітаптардың тізімі
## Басқа діндерде
Яһудилер Көне келісімнің тек 39 канондық кітабын Танах кітаптары ретінде мойындайды.
Мұсылмандар Тәуратты, Забурды және Інжілді Алла Тағаланың сөздері деп санайды, бірақ олар Киелі Кітап құрамына бұрмаланып кірген деп есептейді.
## Тағы қараңыз
* Христиандық
* Иса Мәсіх
* Шіркеу
## Дереккөздер |
Облыстың ауыл шаруашылығы жерлерінің көлемі 9,8 мг- гектарды құрайды, соның ішінде жайылымдық жерлер 9,7 млн. гектар, шабындық - 132,5 мың гектар, егістік жер - 1800 гектар. Облыстың ауыл- шаруашылығы мал өсіруге, әсіресе қой және ірі қара, жылқы, түйе өсіруге маманданған.
## Егін шаруашылығы өнімдері
Облыстың аумағы шөл аймағында орналасқан. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге облыстың солтүстігіндегі өзен маңы-жайылмалық аймағының болмашы бөлігі (Индер, Махамбет аудандары) мен Атырау қаласының маңынан басқа жерлердегі топырақтың өнімділігі аз.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жөніндегі бағдарламаға сәйкес ауыл шаруашылығында түбегейлі экономикалық реформа жүзеге асырылды. Осыған сәйкес қазіргі кезеңде облыстық ауыл шаруашылығы саласында жеке меншікке негізделген 1747 шаруа қожалықтары, 28 ауыл шаруашылығы кәсіпорындары құрылды. Қазір ауыл шаруашылығы өндіріс көлемінің 95% жеке меншік иелігінде.
Ауыл шаруашылығы өндірушілерін көктемгі-далалық және жинау жұмыстарын тауарлық несиелендіруге, жанар-жағар май материалдарының құнын арзандатуға қатысты, ауыл шаруашылығы техникасын жаңартуға мемлекеттің қолдау көрсетуі ауыл шаруашылығы өнірушілерін егін алаңын жыл сайынғы өсімімен қамтасыз етеді.
Облыс тұрғындарының жергілікті ауыл шаруашылық өнімдерімен қамтамасыз етілуі төменгі деңгейде болып келеді. Әр тұтынушы нормасы бойынша проценттік көрсеткіш төмендегідей: ет өнімдері 56,7 %, сүт өнімдері 20,7 %, картоп 30,4% көкөніс - бақша өнімдері 54,3%. Тамақ тауарларының бірнеше түрлері Ресей мен , көршілес оңтүстік аймақтардан әкелінеді.
Топырақ құнарлығының төмен болуына байланысты өңір жер өңдеудің қауіптілігі жоғары аумақта орналасқан, оған қоса ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерінің сумен қамтылуына етілуіне орай ағын су деңгейіне тәуелділігінен, гидротехникалық ғимараттар мен су сору қондырғыларының жоғары тозу дәрежесінен, мал азығы өндірісі өзіндік құнының жоғары болуы, суландыру жүйесінің болмауынан мал азығы дақылдарын өсіруге мүмкіндік жоқ, картоп, көкөністерді өсіру негізінен тұрғындардың үй шаруашылығында ғана шоғырланған, бұның бәрі өндірістің тиімділігі мен өнімнің тауарлығын төмендетеді, көкөніс, картоп, және жемістерді сақтау үшін қазіргі заманға техникамен жабдықталған қоймалар жоқ, оларды дайындау және қайта өңдеу жүйесі реттелмеген.
Соңғы жылдары облыста ашық және жабық жерлерде ауыл шаруашылығы дақылдарын тамшылы суару технологиясы кең таралып келеді. Қазіргі таңда өңірдің «Атырауагроөнімдері», «Райхан», «Сабуров», «Жұмағалиев», «Рахатов», «Сандуғаш» сияқты ірі шаруашылықтарның 250 га жерінде ашық және жабық жерлерде тамшылатып суару технологиясы бойынша ауыл шаруашылығы дақылдары өсірілуде.
## Жайылым қоры
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығына арналған алқаптарда қайтымсыз экологиялық өзгерістер айқын болып отыр, соның ішінде жерлердің тозу үрдістерінің күшеюі. Облыстың ауыл шаруашылығы алқаптарының тозуына себеп болып отырған негізгі антропогендік фактор деп, әсіресе ірі елді мекендерге жақын маңдарда жайылымдарға мал жаюды көрсетуге болады, бұл жерлердің бұзылуына –дигрессияға алып келеді.
Жалпы өңір орташа және қатты тапталған жайылым алаңдарының жоғары мәнділігімен сипатталатынын атап айту керек. Жерлердің тозуы Құрманғазы, Махамбет және Қызылқоға аудандарында аса айқын байқалады. Бүгінгі күні ауыл шаруашылығына арналған жерлер 1945,7 мың.га немесе облыс аумағынан 16,4%-ды құрайды.
Облыстың ауыл шаруашылығы алқаптарын сапалық бағалауына сәйкес жалпы ауданынан 38% алқабы сор топырақты жерлерге, 34% желден бүлінген, 19% тұзды тек 6% теріс белгілерге ұшырамаған жерлер болып табылады.
Жайылма және атырау табиғи кешендерінің тозу проблемасы ерекше назар аударуды қажет етеді. Айта кететін жайт, Жайық өзенінің саласы мен жайылмасында облыстың пішен шабындығының құнды алқаптары болып табылатын алқап жүйесінің 132,6 мың.га ұшырайтын кебу үрдісі байқалады.
Осылайша, түрлі табиғи үрдістер салдарынан соңғы онжылдықта гидроморфты ланшафттардың аудандары айтарлықтай азайған. Жеке алғанда облыстағы шөп шабындықтары 3 есе азайып, қамыс-құрақ шабындықтары 14 есе азайған. Жалпы облыс бойынша ауыл шаруашылығы алқаптары мен олардың жемшөп қорының өнімділігінің төмендеуі байқалады.
Облыстың шаруашылықтары мал азығы дақылдары алаңының үлесін көбейту бойынша жұмыстар жүргізілуде, соның арқасында жыл сайынғы мал азығы тапшылығының 1/3-ін жабуға болады, бұл облыстың ірі мал азығына деген қажеттіктің 25-30%-ын құрайды
## Мал шаруашылығы өнімдері
Қорытынды деректер бойынша 2010 жылдың 1 қаңтарына 2009 жылдың осындай мерзімімен салыстырғанда облыстың барлық шаруашылық санаттарында ірі мүйізді мал басы санының өсімі 3,4%-ға жетіп, 178,2 мыңды құрады, соның ішінде сиыр 2,1%-ға, 78,9 мың басты құрады, қой мен ешкі 3,4%-ға (600,1 мың бас), жылқы 4,4%- ға (44,3 мың ас) түйе 3,4%-ға (31,0 мың бас), құс 2,6% (56,5 мың). Сондай –ақ, мал шаруашылығының негізгі түрлері тірі салмақта еттің 2,9%-ға, сүт 2,4%, жұмыртқа 1,9%, жыл қорытындысы бойынша облыстың барлық шаруашылық санаттарымен союға сатылған мал мен құс (тірі салмақта) – 46,5 тонна, сүт – 54,0 мың тонна, жұмыртқалар – 1900,0 дана.
Соңғы жылдардың ішінде мал басы санының өсуі мен өсімі қамтамасыз етіліп отыр. Мал шаруашылығына мемлекеттік қолдау көлемдері де артып келеді.
Облыстың асыл тұқымды мал базасы 17 асыл тұқымды мал шаруашығымен танылды, оның ішінде Жылыой ауданында қой және түйе өсіру бойынша 1 шаруашылық, Индер ауданында қой өсіру бойынша 3 шаруашылық, Исатай ауданында 2, оның ішінде 1-еуі қой мен жылқы өсіру бойынша, 1-еуі тек жылқы өсіруі бойынша шаруашылық, Қызылқоға ауданында қой өсіру бойынша 4 шаруашылық, Құрманғазы ауданында 6, оның ішінде 4-еуі қой өсіру бойынша, 1 қой мен түйе өсіру бойынша және 1 жылқы өсіруі бойынша шаруашылық, Махамбет ауданында сиыр мен түйе өсіру бойынша 1шаруашылық. 2009 жылы жоғарыда аталған асыл тұқымды мал шаруашығына 2-еуі қосылып, Қызылқоға ауданында орналасқан асыл тұқымды жылқы малын өсірумен айналысатын «Шадияр» ШҚ және асыл тұқымды қой өсіру бойынша «Достан-Ата» ШҚ асыл тұқымды мал шаруашылығы мәртебесін алып 19-ды құрады.
Өңір түйе малын өсіруге өте қолайлы болып табылады. Облыс түйе малын өсіру бойынша Республикада Маңғыстау облысынан кейінгі екінші орынды алып отыр, мұнда 35,5 мың бастан артық түйе малы шоғырланған, бұл жалпы мал бас санының 1/3-ін құрайды, көп бөлігі жеке аулаларда ұсталады.
Облыстың асыл тұқымды түйе малын өсіретін шаруашылықтары Махамбет ауданы «Первомайский» ЖШС, Құрманғазы ауданы «Құрманғазы» ӨК және Жылыой ауданы «Жаңа Таң» ЖШС.
Түйелер тұқымының құрамында бактериандар (қос өркешті) түрі басым. Түйе мал шаруашылығының өнімін (шұбат) шығарумен «Первомайский» ЖШС айналысады, содан соң аудан мен қаладағы кәсіпорынның арнайы дүкендерінде сатылады. Бұдан басқа Жылыой ауданындағы «Достан-Ата» ШҚ мен «Қуан» ЖШС шұбатты Израйл елінен «КазАгроФинанс» АҚ арқылы лизингке сатып алынған жабдықта пластикалық бөтелкелерге құю әдісімен сатады.
Болашақта профессор С.Сағындықова мен академик М. Шигаеваның патенттік құқығы бар шұбат ашыту үшін микроағзаларды лиофилизациялауды (кептіруді) енгізу және тарату жөніндегі «Софмайя» инновациялық жобасын іске асыру жоспарлануда.
Соңғы жылдары Республикада еділбай, қылшық жүнді қазақи қой басын көбейту беталысы бар. Аталған қой тұқымын өсіру бойынша ірі ауыл шаруашылығы құрамалары «Құрманғазы», «Ақжонас», «Мақаш», «Сүйіндік» асыл тұқымды мал зауыттары және «Нурет» асыл тұқымды мал шаруашылығы болып табылады, олардың эксперименталды отарларында енесінен айыру кезінде қозылардың жеке бастары 45-48 кг дейін жетеді, 1,5 жаста сәйкесінше 65-70; 50-55 кг; ал ересек тұқымдық қошқарлар тірі салмағы 100-110 кг, аналықтар 65-75 кг болады.
Қазіргі таңда 7 асыл тұқымды мал шаруашылығы («Сағыз», «Есбол» ЖШС, «Жарсуат», «Жаңатаң», «Жасқайрат», «Жігер», «Тасшағыл» асыл тұқымды мал шаруашылықтары) жаңа типтер мен желілерді жасау және одан әрі жетілдіру бойынша жұмыстарды жүргізуде.
Қайта өңдеуші кәсіпорындардың болмауы қойдың, соның ішінде қаракөл қойының жүні мен терісін дайындау мен өткізуде қиындық туғызып отыр, бұл сәйкесіше оған сұраныс пен сатып алушылық өтемділігін төмендетеді. Осыған орай қаракөл қой басы санының азаю беталысы байқалады. Алайда ғылыми ұйымдармен тірі масса мен тез жетілуді арттыруға бағытталған гендік қорды сақтау және жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Асыл тұқымды мал шаруашылығының үлесін арттыру бір тәсілі қолдан ұрықтандыру. Облыста 33 пункт жұмыс жасайды.
Сүрлем, пішендеме сияқты маңызды мал азығын дайындау жүргізілмейді. Мал негізінен сабан, пішен және концентраттармен қоректенеді, бұл олардың сүтті малдың өнімділігін арттырмайды. Аталған мәселе фермерлік шаруашылықтар үшін өзекті болып тұр.
## Азық-түлік өнімін өндіру
Облыста бұрын сүт пен сүт өнімдерінің негізгі көлемін шығарған жұмыс барысында негізгі шикізат өнімі ретінде ұнтақ сүтті пайдаланған Атырау қаласындағы «Атырау-Дәм» сүт қайта өңдеу зауыты ЖШС есепке алмасақ, қазіргі таңда кәсіпорын қызметін тоқтатқан, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру бойынша ірі кәсіпорындар жоқ.
Жалпы облыс бойынша 16 дайындау пункті жұмыс жасайды, оның ішінде ет сатып алу бойынша 6, егін шаруашылығы өнімін сатып алу бойынша 2, тері шикізаты мен жүнді сатып алу бойынша 6, сүт сатып алу бойынша 2 және қолдан ұрықтандыру бойынша 33 пункт. Балық кәсіпшілігімен айналысатын шаруашылық құрылымдарының саны 29, оның ішінде Атырау қаласының селолық округтерінде 14, Құрманғазы ауданында 15.
Бүгінгі күні облыста 40 қайта өңдеу цехы жұмыс жасайды, оның ішінде жалпы қуаттылығы тәулігіне 7,5 мың.тн мал шаруашылығы өнімін қайта өңдеу бойынша 8, қуаттылығы шамамен 4,0 мың.тн 4 егін шаруашылығы өнімінің цехы, қуаттылығы 0,4 мың.тн 28 балық өнімінің цехы. Жүн мен тері шикізатын өнеркәсіптік қайта өңдеу облыста жүргізілмейді. Жалпы алғанда қайта өңдеу зауыттары көпшілігі 60-70%-ға жұмыспен қамтылған.
Облыс тұрғындарының тұтыну стандарттарына сәйкес азық-түлік өнімдерін тұтынуын талдау ет, көкөніс, бақша дақылдарын тұтыну деңгейінде, ал балық бойынша шекті мәннен жоғары, картоп, жеміс, жидек, сүт және жұмыртқа шығару бойынша нақты тұтыну стандарттарынан төмен екендігін көрсетті.
Ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу үлесі болмашы ғана, ет, сүт, көкөністің негізгі көлемі қайта өңделмеген күйде сатылады.
Облыста «Ақбидай» АҚ, «Атырау нан» АҚ, «Заман-нан» ЖШС нан өнімдерін: ұн, тоқаш, макарон, кондитерлік өнімдер шығару және мал жемін дайындаумен айналысады. «Атырау сүт комбинаты» АҚ 1993 жылы құрылған. Негізгі кәсібі - сүт өнімдері мен балмұздақ шығару. «Атырау сырасы» АҚ, негізгі өнімдері: минералды су, квас, лимонад, сыра сусындары.
## Дереккөздер |
Мәдени апроприация, мәдени иемдену(ағыл. Cultural appropriation, орыс. Культурная апроприация) – бір мәдениет элементтерінің басқа мәдениет мүшелерімен иемденіп, меншіктелуі немесе пайдалануын теріс құбылыс ретінде қарастыратын социологиялық тұжырымдама. Оның негізінде мәдени белгілері тартылып алынатын жақ эксплуатация мен қысымға ұшырайды деген пікір жатыр.
Солтүстік Америкада мәдени иемдену тұжырымдамасы әсіресе үндістер(Америка құрлығының байырғы халқы) мен афроамерикандықтардың мәдениетіне арналған зерттеулер мен жазбаларда әсіресе көп.
Алғаш рет «Мәдени иемдену» ұғымы ХХ ғасырдың 80-90-шы жылдары батыс экспансионизмнің постколониалдық сыншыларының арасында қолданыла басталды. Американдық лингвист Джон Макуортер мәдени апроприация ұғымының пайда болуын «қара адамдардың музыкасына еліктейтін ақ поп-музыканттарға қарсы наразылық» деп түсіндіреді. Макуортердің классикалық мысалы Элвис Преслидің шығармашылығы болып қарастырылады.«Мәдени иемдену» термині көбіне жағымсыз мағынада қолданылады. Көп жағдайда ол кіші, отар мәдениеттері меншіктелсе, не екі жақ халықтар тарихи, этникалық не расалық конфликтте болса, қолданылады.
Бұл концепцияның жақтаушыларының ойы бойынша, мәдени апроприация ассимиляциядан(алмасу, бірігу) өзінің көбіне отарлық езгі ретінде келетінімен ерекшеленеді. Яғни, бұл жағдайда метрополия(доминант) отар халық мәдениетінің(донор) элементтерін меншіктейді және оның тарихи-мәдени контекстін елемей, оны орынсыз, кейде күлкі не «тренд» ретінде қолданады. Донор-мәдениеті үшін олардың салт-дәстүрлері, әдебиеті мен тарихы басқа ел қолына түсіп, өзінің түп мағынасынан арылатыны аса құрметті затты қор қылу болып қарастырылады.
Мәдениетті иемдену мәселесі, әдетте, еуропалық нәсілден шыққан иммигранттардың ұрпақтары үндістер, африкалықтар немесе азиаттықтардың мәдениетін қолданғанда көтеріледі. Айта кетерлік нәрсе - еуропалық мәдениеттің элементтерін иемдену көбіне апроприяция емес, ассимиляция ретінде қарастырады. Сонымен қатар, егер азиялық адам афроамерикандық стилді және мінез-құлыққа еліктесе, немесе афроамерикандық үнді костюмін кисе, онда бұл да мәдени иемдену ретінде қарастырылады. |
## Көмірші Шатқал
Көмірші шатқалы Кетмен жотасының оңтүстік жағында орналасқан. Кеген аңғарындағы шатқалдың екі жағында Көмірші шатқалын көруге болады. Пейзаж Азия тау бөктеріндегі тауларға, сонымен бірге Көмірші өзенінің бойында күтпеген шырша орманына тән. Ақ жартастарға жақындаған сайын, таулардың тағы бір қайталанбас әлеміне табиғи қақпаның ашылатындығы анық. Тау жыныстары тар шатқалға ілінеді, кей жерлерде олар кішкене тар өзеннің бойымен жолдың еніне дейін созылады. Алқаптың төменгі жағында биіктігі оң жағында 3100,2, сол жағында 3009,4 м таулар бар.
### Дереккөздер
1. Л. И. Скринник // Стратигр. Палеозойя Қазақстан. - Алма-Ата, 1989. — С. 32-41.2. Е. Н. Вилесов, А. А. Науменко, J1. К. Веселова, Б. Ж. Аубекеров Қазақстанның физикалық географиясы. оқу құралы. Алматы " Қазақ университеті!"2009-362 Б. |
Рүстем Есімханұлы Қайдаров (18.05.1940, Семей облысы Бесқарағай ауданы Сосновка ауылында туған - 27.12.2019, Алматы) — «Қорғау» жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ президенті, Профессор (1998). РЖҒА корреспондент мүшесі (2001), ХАА академигі (2002). Милиция генерал-майоры (1990), әділет генерал-майоры (1995).
## Өмірбаяны
* 1970 ж. С.М. Киров атындағы ҚазМУ-ді бітірген, заңгер.
* 1956-61 жж. - Семей ауыл шаруашылығын механизациялау училищесінде жүкші, электркесуші, тракторшы, мастер.
* 1961-64жж. - Кеңес Армиясының қатарында азаматтық борышын өтеген.
* 1964-66 жж. - ауылдық ПТУ мастері, директорының көмекшісі.
* 1966-76 жж. - Семей облысы атқару комитеті ІІБ оперативтік уәкілі, тергеушісі, аға тергеушісі, Семей қаласы милиция бастығының орынбасары, Киров АІІБ бастығы, облысы атқару комитетінің ІІБ тергеу бөлімі бастығының орынбасары.
* 1976-80 жж. - облысы партия комитетінің нұсқаушысы.
* 1980-82 жж. - Қазақстан Компартиясы ОК нұсқаушысы.
* 1982-85 жж. - Семей облысы атқару комитеті ІІБ бастығының орынбасары.
* 1985-90 жж. - Жезқазған облысы атқару комитеті ІІБ бастығы.
* 1990-92 жж. - КСРО ІІМ-нің Қазақстан және Қырзызстан бойынша ұйымдасқан қылмысқа және жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі аймақаралық басқармасының бастығы.
* 1992-95 жж. - ҚР ішкі істер министрінің орынбасары - бас тергеу басқармасының бастығы.
* 1995-96 жж. - ҚР МТК төрағасының 1-ші орынбасары.
* 1996-97 жж. - ҚР МТК Жоғары тергеу мектебінің кафедра бастығы.
* 1997-99 жж. - ҚазМЗУ кафедра меңгерушісі.
* 1999 жылдан - «Қорғау» жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ президенті.
## Қоғамдық қызметі
* Республикалық қылмысқа және жемқорлыққа қарсы күресті қолдау қорының президенті (1995)
* «Генералдар кеңесі» ҚБ Төралқасының төрағасы (2000).
## Марапаттары
* «Парасат» орденімен (2006)
* КСРО, ҚР және РФ-ның 19 мемлекеттік медалімен марапатталған.
* КСРО ІІМ еңбек сіңірген қызметкері.
## Дереккөздер |
Желтау — Ақмола облысы Зеренді ауданындағы көл.
## Гидрографикасы
Ұзындығы 2,5 км, енді жері 2,2 км, жағалау бойының ұзындығы 8,1 км. |
Айдарбек Асанұлы Қожаназаров (26 қараша 1983 жыл, Қызылорда) — қазақстандық топ-менеджер әрі саясаткер, құрылуынан бері Respublica саяси партиясының төрағасы (2021 бастап), Қазақстан Мәжiлiсі VIII-сайланымының депутаты (2023 бері), «Олжа Агро» холдингінің Бас директоры (2019 бастап) және «Иволга-Холдинг» (2017–2019).
## Өмірбаяны
26 қараша 1983 жылы Қызылордада дүниеге келген. Қостанайда орта мектепті бітіріп, «Халықаралық экономика» мамандығы бойынша Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетін (Нархоз) және «Мұнайгаз жобаларын басқару» мамандығы бойынша Данди Университетін бітірген.
2006-2009 жылдары «БТА Банкі» жұмыс істеп, Islamic Banking басқармасының жетекшісі, кейін Дубайдағы өкілдіктің басшысы қызметтерін атқарды.
2009-2015 жылдары «APK Olzha Holding» компаниялар тобында холдинг стратегиясы мен перспективті даму жөніндегі басқарушы лауазымдарды атқарды.
2015-2016 жылдары «КазАгро» Ұлттық басқарушы холдинг» АҚ Басқарма төрағасының орныбасары болды.
2016-2017 жылдары «Астана» ӘКК» ҰК» АҚ Басқарма төрағасы болды.
2017 жылдың желтоқсан айында «Иволга-Холдинг» ЖШС Бас директоры болып тағайындалды. 2019 жылдың ақпан айында Қазақстандағы ірі агрохолдинг саналатын «Олжа Агро» ЖШС бас директоры лауазымына тағайындалды. Қызмет барысында холднигтің қаржылық-экономикалық көрсеткіштерінің өсіміне қол жеткізді.
2022 жылы құрылған Respublica саяси партиясын басқарады.
## Дереккөздер |
С. Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті (ҚазҰМУ, БАҚ және мерекелік іс-шараларда «Бірінші медициналық» (орыс. Первый медицинский) ) — 1930 жылы негізі қаланған Қазақстандағы тұңғыш және жетекші медициналық жоғары оқу орындарының бірі. ЮНЕСКО-ның Университеттердің Халықаралық анықтама кітабына (ағылш. International Handbook of Universities (IHU)) енгізілген жоғары оқу орындарының бірі.
С. Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университетінде Қазақстанның атақты ғалым-оқытушылары, ҚР Ұлттық ғылым академиясының, Ресей медицина ғылымдарының академиясы, Халықаралық академиялардың академиктері жұмыс істейді. Университеттің академиялық штатында 1712 мамандандырылған оқытушы, оның ішінде ҚР Ұлттық Ғылым академиясының 6 академигі, 3 мүше-корреспонденті, 2 Ресей Ғылым академиясының академигі, 167 медицина ғылымдарының докторы, 454 ғылым кандидаты және доцент, 7 «ҚР Үздік оқытушысы» бар.
## ҚазҰМУ миссиясы
С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина Университеті – бұл шетелдік және отандық ғалымдарды кеңінен тартумен қоса әрдайым ғылыми әлеуетін арттыра отырып, медициналық және фармациялық білім беру біліктілік-бағыттау моделін жүзеге асыру арқылы фармация және денсаулық сақтау саласында бәсекеге қабілетті мамандарды көпсалалы дайындау бойынша Орта Азияда көшбасшы, инновациялы-бағытталған және әлеуметтік – жауапты университет
## Университет құндылықтары
С.Ж.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ-дың барлық деңгейдегі білім алушыларының, қызметкерлерінің және оқытушыларының мінез-құлқын анықтайтын жеті негізгі құндылықтары (2014 жылы 28 қаңтарда ҚазҰМУ Ғылыми кеңесінде бекітілген):
* Елге қызмет (лат. Servire)
* Кәсіпке адалдық (лат. Officium)
* Шаңырақ мәртебесі (лат. Honor)
* Ұстаздарға ізет (лат. Veneratio)
* Шәкіртке ілтипат (лат. Respectus)
* Ұрпаққа ұлағат (лат. Successio)
* Болашаққа ұмтылыс (лат. Objectare)
## Тарихы
Алматыда медицина институтын ашу жайлы шешім РКФСР ХКК 1930 жылы 10 маусым күнгі «РКФСР қарамағындағы жоғары оқу орындарына 1930-1931 оқу жылына арналған қабылдау желісі, құрылымы мен контингенті» атты Қаулысымен қабылданды. Бұл қаулының қосымшасында «...Алматы. Медицина институты. Емдеу ісі. Қабылдау: 1930/1931 қыс – 100 адам» деген аса маңызды жазу жолдары болды. Бұл қаулы Қазақстанда медициналық институт ашу туралы алғашқы құжат болды. Қазақ КСР Денсаулық сақтау халық комиссариатының 30 қараша 1930 жылғы № 260 бұйрығымен медициналық институттың директоры болып 1912 жылы Петербургтегі Әскери-медициналық академиясын бітіріп келген Санжар Жапарұлы Аспандияров тағайындалды.
1931 жылы институт штаты 5 профессор, 4 доцент, 13 ассистент және 2 оқытушыдан құралды. Профессорлар: С. Ж. Асфендияров (қоғамдық ғылымдар кафедрасының меңгерушісі), В. В. Авербург (гистология кафедрасының меңгерушісі), В. А. Захваткин (биология кафедрасының меңгерушісі), П. О. Исаев (морфология, кейіннен қалыпты анатомия кафедрасының меңгерушісі), Н. Н. Литвинова (химия кафедрасының меңгерушісі). 1936 жылы институтты 66 түлек бітіріп шықты..
Балалар дәрігерінің жетіспеушілігі 1938 жылы педиатрия факультетінің ашылуына себепші болды. Факультеттің алғашқы деканы және ұйымдастырушысы Саратов университетінің медицина факультетінің түлегі А. И. Малинин болды.
### Соғыс жылдары
Соғыс жылдары институтты 2000 дәрігер аяқтады, солардың ішінде 75% (84 оқытушы және 262 студент) фронтқа аттандырылды. Қаһарман қазақ қызы Кеңес Одағының Батыры – Мәншүк Жиенғалиқызы Мәметова және артиллерия полкының командирі Владимир Семёнович Иванилов (қайтыс болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілген) осы институттың түлектері. Университет оқытушыларының арасында 4 «Жауынгерлік Қызыл ту» орденінің, 59 «Қызыл жұлдыз» орденінің, 1 «III дәрежелі Даңқ» орденінің (Елжан Құсайынұлы Мұхамеджанов) иегерлері бар.
Соғыс жылдары эпидемиялық қауіптің артуына байланысты 1943 жылы институттың үшінші факультеті – санитарлық-гигиеналық факультеті ашылды.
### XX ғасыр
Кейін студенттер саны артып, сәйкесінше факультеттер саны да арта бастады, мәселен 1951 жылы фармация факультеті, ал 1959 жылы стоматология факультеті ашылды. 1981 жылы мамандарды дайындау ісіндегі және ғылымға қосқан үлестері үшін медициналық институт Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 11 қаңтар 1989 жылғы №17 Қаулысымен институтқа С. Ж. Асфендияров есімі берілді.
XXI ғасыр
ҚР Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің 5 шілде 2001 жылғы № 648 «Жекелеген мемлекеттік жоғары оқу орындарына ерекше мәртебе беру туралы» Жарлығымен институт Қазақ ұлттық медицина университеті статусына ие болды.
2011 жылы С. Ж. Асфендияров атындағы ҚазҰМУ Ғылыми Кеңесінің шешіміне сәйкес, ректордың бұйрығымен 10 мамыр 2011 жылғы №291 бұйрығы негізінде, бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан «Симуляция орталығы» ТМД-да теңдесі жоқ «Тәжірибелік дағдылар орталығы» болып қайта құрылды. 2011 жылдың 16 қыркүйегінде салтанатты түрде ашылып, орталыққа атақты балалар хирургі, профессор, АМК академигі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ҚазҰМУ түлегі — Қасен Қожақанұлы Қожақанов есімі берілді.
Тәжірибелік дағдылар орталығының құрылымына төмендегі бөлімшелер қарайды.
* Медициналық симуляция орталығы
* Коммуникативті дағдылар орталығы
* Фармацевтикалық дағдылар орталығы
* Тіс емдеу дағдылар орталығы
* Білімдер мен дағдыларды тәуелсіз бағалау орталығы.
* Апат медицинасы орталығы.
* Компьютерлік сынып
## Халықаралық ынтымақтастығы
ҚазҰМУ таяу және қиыр шетелдермен әріптестік келісім шарт орнатқан, солардың ішінде: Нагасаки Университеті (Нагасаки, Жапония), Азия-Тынық мұхиты университеті (Жапония), Parkway College (Сингапур), Перуджи Университеті (Перуджа, Италия), Оңтүстік Дунай Университеті (Кремс, Аустрия); Қырғыз Мемлекеттік медицина Академиясы (Бішкек, Қырғыз Республикасы), А. Богомольц атындағы Ұлттық медицина университеті (Киев, Украина), Ұлттық фармация университеті (Харьков, Украина), И. Сеченов атындағы Мәскеу медициналық академиясы (Мәскеу, Ресей) және т.б. Жалпы алғанда университеті 27 мемлекеттің 102 жоғары оқу орындарымен және Жапония, Германия, Ресей Федерациясы және АҚШ сияқты мемлекеттердің ғылыми және медициналық орталықтарымен байланыс орнатқан. Халықаралық университеттер бірлестігі (ағылш. International Association of Universities, IAU), Университеттердің Еуропалық Ассоциациясы (ағылш. European University Association (EUA)) сияқты 9 халықаралық бірлестіктердің мүшесі. 2013-2014 оқу жылы бойынша әлемнің 14 мемлекетінен университетте 88 визитинг-профессор өз дәрісін берді. Университетте әлемнің 15 мемлекетінен студенттер білім алуда:
## ҚазҰМУ символдары
### Логотипі
Логотиптің ортасында «Ұ» әрібі (университеттің ұлттық мәртебесін айқындап, оның терең тарихын шертеді) орналасқан. Әріптің аясында Қазақстан Республикасының мемлекеттiк туы бейнеленген, бұл университеттің ҚР мемлекеттік рәміздеріне деген құрметін білдіреді. Әріптің төменгі жағында «1930» саны, яғни ең алғашқы университеттің құрылған жылы бейнеленген. Осының бұл композицияны даңқтың, гүлденудің және мәңгіліктің белігісі ретінде лавр ағашының бұтақтары көмкеріп тұр.
«Ұ» әрібін орала көмкеріп тұрған жылан мен әріптің жазылуынан пайда болатын крест – медицинаның дәстүрлі символы.
### Туы
Ақ матаның үстінде университет логотипі бейнеленген. Ақ түс – тазалықтың, үміттің символы, сондай-ақ медицинаның кәсіби түсі – ақ халат.
### Гимн
Гимнің авторы – стомотология факультетінің 1966 жылғы түлегі – Төрехан Әбіш. Гимнің толық нұсқасын университеттің ресми сайтынан көруге болады.
### Университет атауы
Осы кезге дейін университеттің ресми атауы 4 мәрте өзгертілді:
* 1930 – 1963 жылдары — Қазақ мемлекеттік медицина институты
* 1963 – 1995 жылдары — Алматы мемлекеттік медицина институты
* 1996 – 2001 жылдары — С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ мемлекеттік медицина университеті
* 2001 жылдан бастап — С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті
## Факультеттер мен кафедралар
Университетте 8 факультет, 106 кафедра мен модуль бар, солардың ішінде 62 клиникалық кафедра.
* Жалпы медицина мектебі 1
* Жалпы медицина мектебі 2
* Қоғамдық денсаулық сақтау мектебі
* Фармация мектебі
* Стоматология мектебі
* Педиатрия мектебі
* Халықаралық факультет
* Дипломнан кейінгі білім беру факультеті (Резидентура)
Университетте білім беру қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде келесі мамандықтар бойынша өтеді:
### Жалпы медицина факультеті
Университет 2007 жылдың 1 қыркүйегінен бастап «Жалпы медицина» мамандығы бойынша мамандарды дайындауда. Жалпы медицина факультетінде 2015-2016 оқу жылы бойынша 7107 студент оқиды, соның ішінде 948 шетел азаматтары. Факультетте 13 мемлекеттен 26 ұлт өкілдері оқуда, олардың басым бөлігі, шамамен 67 % Үндістан азаматтары. «Жалпы медицина» мамандығы бойынша оқу құрылымы келесідей.
## Инфрақұрылым
Университеттің жалпы ауданы - 47 068 м². Инфрақұрылымы: 7 оқу корпусы, 1604 орынды 7 жатақхана, 6 институт, 3 клиника және 3 клиникалық база, 11 орталық, 3 мектеп, Халық денсаулығына қауіп-қатерді бағалау зертханасы, Ұжымдық пайдаланудағы Геномдық зертхана, Республикалық ғылыми-медициналық кітапханасы, Республикалық медицина тарихы мұражайы, «Concordia» театры, 102 орынды тест орталығы, спорт залы және спорт алаңы бар.
### Институттар
* Б.А. Атшабаров атындағы іргелі және қолданбалы медицина ғылыми-зерттеу институты (ІжҚМҒЗИ)
* Стомотология институты Мұрағатталған 6 мамырдың 2016 жылы.
* Жоғарғы оқу орнынан кейінгі білім беру институты Мұрағатталған 21 маусымның 2016 жылы.
* Мейірбике ісі институты Мұрағатталған 25 сәуірдің 2016 жылы.
* Клиникалық фармакология институты Мұрағатталған 26 сәуірдің 2016 жылы.
### Клиникалар
Қазіргі таңда ҚазҰМУ құрамында заманауи құралдармен жабдықталған, көптеген ауруларға кешенді диагностика мен амбулаториялық емдеу жүргізуге мүмкіндік беретін 3 университеттік клиника жұмыс істейді.
* Клиникалық-білім беру орталығы (профессорлық клиника) Мұрағатталған 10 маусымның 2016 жылы.
* ҚазҰМУ ішкі ағзалар аурулары клиникасы Мұрағатталған 6 мамырдың 2016 жылы.
* Тіс емдеу клиникасы Мұрағатталған 10 тамыздың 2016 жылы.
## Ректорлары мен директорлары
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Денсаулық сақтау халық коммисариатының 30 қараша 1930 жылғы № 260 Бұйрығымен медициналық институттың директоры болып 1912 жылы Петербургтегі Әскери-медициналық академиясын бітіріп келген Санжар Жапарұлы Аспандияров тағайындалды. ҚазҰМУ ректорының қызметінде осы университеттің 4 түлегі — Самарин Р. И. (1960–1963) Мәскеев Қ. М. (1975 – 1986), Момынов Т. Ә. (1995 – 2008), Ақанов А. А. (2008 жылдан бастап) болған.
## Әйгілі түлектері және қызметкерлері
Уиверситетте 44 Қазақ КСР Еңбек сіңірген дәрігерлері (Қарынбаев С.Р., Зюзин В.И. және т.б.), 16 Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаттары (Алдашев А.А., Әлиев М.Ә., Ормантаев К.С. және т.б.) жұмыс істеген. Сибуғатулла Қарынбаев, Александр Сызғанов және тағыда 13 университет оқытушылары КСРО жоғары наградасы – «Ленин» орденінің иегері.Қазіргі таңда университеттің түлектері Қазақстан Республикасында, Ресей Федерациясында және басқа да әлем елдерінде, сондай-ақ университеттің өзінде де жұмыс істеуде:
* Қасен Қожақанұлы Қожақанов — ғалым, медицина ғылымдарының докторы (1994), профессор (1994).
* Александра Александровна Буванова — Социалистік еңбек ері, Шымкент қаласындағы № 1 перзентханадағы дәрігер-акушер.
* Ысқақ Әлібекұлы Әлібеков — Социалистік еңбек ері, Қазақ КСР еңбек сіңірген дәрігері (1961).
* Дарья Владимировна Клебанова — Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2009). Республикасының Парламентінің мәжіліс депутаты.
* Раиса Степановна Боронина — Социалистік еңбек ері. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
* Бахия Атшабарұлы Атшабаров — ғалым, медицина ғылымдарының докторы (1967), профессор (1969), Қазақстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі (1975), Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері (1961).
* Төрегелді Шарманұлы Шарманов' — Медицина ғылымының докторы, профессор, Ресей медицина ғылымдары академиясының және Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақ тағамтану академиясының және Профилактикалық медицина академиясының негізін қалаушысы және оның президенті, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының тағамтану жөніндегі эксперттер комитетінің мүшесі. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының Л.Бернард атындағы сыйлығының (2005) иегері.
* Камал Сәруарұлы Ормантаев — дәрігер-педиатр, Қазақстандағы балалар хирургиясының, педиатриясының, травматологиясының және анестезиологиясының негізін салушы. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі (1994 жылдан бастап).
* Қуаныш Мүбәракұлы Мәскеев — фтизиатр, медицина ғылымдарының докторы (1972), профессор (1974), ҚР ғылымына еңбек сіңірген қайраткер (1981), академик (1995). 1955 жылғы ҚазҰМУ түлегі. 1975 жылы университет ректоры қызметіне тағайындалды, осы қызметті 1987 жылдың сәуір айына дейін атқарды.
* Мұхтар Әлиұлы Әлиев — хирург, медицина ғылымдарының докторы (1974), профессор (1976) Қазақстан Республикасының ғылым академиясының академигі (1989), Қазақстан Республикасының медицина ғылымдары академиясының президенті және негізін салушы (1995), Халық қаһарманы (1995), Халықаралық медицина ғылымдары академиясының президенті және негізін салушы (Брюссель, Бельгия)
* Кеңесбай Үшбайұлы Үшбаев — ғылым қайраткері, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, әлемдегі алғашқы қазақ фармацевтика ғылымдарының докторы.
* Алшынбай Рақышұлы Рақышев — Нейроморфолог, медицина ғылымдарының докторы (1968), профессор (1969), Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі (2003).
## Дереккөздер |
Автомобиль көлігі экономикамен, облыс тұрғындарымен тікелей байланысты көлік түрі ретінде облыстың халық шаруашылығы кешенімен бірге дамып келеді.
## Автомобиль жолдары
Атырау облысы бойынша жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 3051,6 шақырым, соның ішінде республикалық маңызы бар 990 шақырым, облыстық маңызы бар 973 шақырым, аудандық маңызы бар 1088,6 шақырым.
Бүгінгі күнге облыстық және аудандық маңызы бар автомобиль жолдарының ұзындығы 2061,6 шақырым. Соның 1010,8 шақырымы яғни 49 пайызы қанағаттанарлық, қалған 1050,8 шақырымы (51 пайызы) қанағаттанарлықсыз жағдайда.
Көлік инфрақұрылымын дамыту бағытында Қызылқоға ауданында «Индер-Қарабау-Миялы-Сағыз» автомобиль жолының 114 шақырымдық «Миялы-Сағыз» участкесі 2013 жылы аяқталып пайдалануға берілді.
Құрманғазы ауданында елді мекендердің аудан орталығымен қатынас жолдары мен ауылішілік жолдары салынып, облыстық маңызы бар «Ганюшкино-Приморье-Бірлік-Котяевка» автомобиль жолының 29-47 шақырым аралығы күрделі жөндеуден өтіп падалануға берілді.
Исатай ауданының Аққыстау, Тұщықұдық, Х.Ерғалиев, Жанбай, Исатай ауылдарының кірме жолдары мен көше жолдары салынып, күрделі жөндеуден өткізілді.
«Доссор-Құлсары-Бейнеу-Ақтау» автожолының облыс аймағындағы ұзындығы 204 шақырымды құрайды. Атырау- Орал автожолының ұзындығы 488 шақырым.Атырау-Астрахань автожолдарын қайта жаңарту басталды. Ресейге және одан әрі Еуропаға транзитті өткізу үшін Қиғаш өзені арқылы өтетін көпірдің құрылысы аяқталды. Орталық көпірдің жүктемесін азайту үшін Атырау қаласында Жайық өзені арқылы автомобиль көпірінің құрылысы басталды, ал транзиттік көліктер үшін Махамбет ауылы тұсынан жаңа көпір салынды.
Автомобиль жолдары арқылы тасылатын жүктердің құрамы әр түрлі. Тасымалданатын жүктердің басым бөлігі минералды шикізаттар құрылыс материалдары, ауыл шаруашылық өнімдері, мұнай өнімдері т.б.
Облыс бойынша 2009 жылға барлық көлік түрлерінің жүк тасымалы 38255,1 млн.ткм және жолаушылар тасымалы -597,8 млн.пкм құрады. 2015 жылға жүк тасымалын 45135,2 млн. ткм-ге және жолаушылар тасылым көлемін 714,2 млн.пкм-ға жеткізу жоспарлануда.
## Автомобиль көліктері
Атырау облысының маршрут желісі 68 тұрақты маршруттан тұрады (соның ішінде 30 қалаішілік, 18 облысішілік, 17 ауданішілік, 2 облысаралық және 1 халықаралық). Күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда.Қазіргі таңда облыс бойынша тұрақты жолаушы тасымалымен 13 мекеме айналысуда. («ЛаВаТранс» ЖШС, «Тенгизавтоколик» ЖШС, «Еділ мен Жайық» ЖШС, «Автостоянка-А» ЖШС, «АйсТрансХолдинг» ЖШС, «Атырау Такси» ЖШС, «Айдын и Ко» ЖШС, «Данияр и К» ЖШС, «АнуарбекТранс» ЖШС, «Баймуханов С» ЖК, «Кагазов Б» ЖК, «МамитовТранс Сервис» ЖШС ЖК «Автомобиль»).
2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік және қала маңы маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана автобус сатып алды. Бүгінгі күнге осы маршруттардағы автобус және шағын автобустардың саны 340-қа жуық. 250 дана автобус GPS трекермен және автоинформатормен жарақтандырылған.
Облыс бойынша қоғамдық көліктер GPS – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.
Аталған айқындауыш аялдамада көлікті күту уақытын тиімді етуге мүмкіндік береді. Мониторинг жүйесі сайт қолданушыларына жүргізушінің жылдамдық режимін, қозғалыс аралығын және маршрут қозғалысын сақтауын көруге жағдай туғызады.
Облыс әкімінің тапсырмасымен Атырау қаласында қоғамдық көлік қатынасын реттеу үшін «Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. Бұдан бөлек, қоғамдық көлікті дамыту тұжырымдамасын іске асыру аясында биыл қосымша тағы 200 автобус алу жоспарлануда. Мұның бәріне автопаркті жаңартудың жаңа бағдарламасы шеңберінде «БРК-Лизинг» мекемесінің операторлығымен қол жетіп отыр.
## Республикалық маңыздағы жолдар
## Облыстық маңыздағы жолдар
## Аудандық маңыздағы жолдар
### Мақат ауданы
### Исатай ауданы
### Құрманғазы ауданы
## Дереккөздер |
«Зак пен Кодидің Балғын Өмірі» (ағылш. The Suite Life of Zack & Cody) — америкалық комедиялық телесериал, жастар ситкомы, The Walt Disney Company өндірісі. Өндірушілері Дэнни Каллис және Джим Джоган. Сериал Disney Channel арнасында 18 наурыз, 2005 жыл және 1 қыркүйек, 2008 жыл аралығында көрсетілді.
## Сюжет
Зак пен Коди он екі жастағы егіздер, олар «Тип-топ» люкс отелінде тұрады. Ол жерде олардың анасы Кэрри ән салады. Олар жиі әртүрлі қиындыққа тап болады. Ол қиындықтан шығуға олардың достары Мэдди, Лондон, Арвин, Эстебан, мистер Мосби, Норман, Патрик, Мюриэль көмектеседі.
Егіздердің түрлері бірдей болғанымен, мінездері әртүрлі. Зак — әзілқой, мектепті ұнатпайды, қу. Коди — момын, сезімтал, үздік оқушы, аңқау.
## Рөлдерде
## Эпизодтар
## Марапаттар мен номинациялар
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ресми сайт
* Зак пен Кодидің Балғын Өмірі (ағыл.) Internet Movie Database сайтында |
Бейсен Құранбек (1971 жыл 9 желтоқсан Алматы облысы Кербұлақ ауданы Қызылжар ауылы — 2020 жыл 18 мамыр Талдықорған) — журналист, қоғам қайраткері, тележүргізуші. Қазақстан Ұлттық арнасындағы "Айтуға оңай" бағдарламасының жетекшісі әрі жүргізушісі. Алматы облысы Жетісу телеарнасының директоры. ҚР Мәдениет қайраткері. Қазақстан журналистер одағы сыйлығының иегері. Талдықорғанның құрметті азаматы (2017).
## Толығырақ
* Бейсен Құранбек 1971 жылы 9 желтоқсанда Алматы облысы Кербұлақ ауданы Қызылжар ауылында дүниеге келген. Қаңлы тайпасының Қара қаңлы руынан шыққан.
* Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірген.
* Еңбек жолын республикалық «Спорт» газетінде тілші, жауапты хатшы қызметтерінен бастаған. Ал қалған жылдарын қазақ телевидениесімен байланыстырып, «Рахат», «31-арна», «Хабар», Президент телерадиокешенінде қызмет атқарған.
* 2007 - 2012 жылдары Алматы облыстық «Жетісу» телеарнасының бас директоры болды.
* 2013 жылдан Қазақстан Ұлттық арнасындағы жалпақ жұртқа танымал «Айтуға оңай» әлеуметтік-тұрмыстық ток-шоуының жүргізушісі әрі жоба жетекшісі.
* 2014 жылдың қазан айынан 2020 жылға дейін Алматы облыстық «Жетісу» телеарнасының бас директоры болды.
* 2020 жылы 18 мамырда қайтыс болды.
## Марапаттары
* 2006 - ҚР Президенті сыйлығының иегері
* Қазақстан журналистер одағы сыйлығының лауреаты
* Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері
* "Жыл таңдауы" ұлттық сыйлығының иегері
* ҚР тұңғыш президенті - елбасының жеке алғыс хатымен марапатталған.
* 2015 - "Тіл жанашыры" құрметті атағымен марапатталған (2015 6 қараша Астана)
* 2015 - "Қазақстан халқы ассамблиясына 20 жыл" мерекелік медалі
* 2016 - Елбасының жарлығымен мемлекеттік марапат "Ерен еңбегі үшін медалі" мен марапатталды.
* 2017 - Талдықорған қаласының құрметті азаматы атанды.
## Дереккөздер |
Елді мекен:
* Елікті – Ақмола облысы Зеренді ауданындағы ауыл.
Тау:
* Елікті – Зеренді тауының солтүстігіндегі тау. |
Бейсен Құранбек (1971 жыл 9 желтоқсан Алматы облысы Кербұлақ ауданы Қызылжар ауылы — 2020 жыл 18 мамыр Талдықорған) — журналист, қоғам қайраткері, тележүргізуші. Қазақстан Ұлттық арнасындағы "Айтуға оңай" бағдарламасының жетекшісі әрі жүргізушісі. Алматы облысы Жетісу телеарнасының директоры. ҚР Мәдениет қайраткері. Қазақстан журналистер одағы сыйлығының иегері. Талдықорғанның құрметті азаматы (2017).
## Толығырақ
* Бейсен Құранбек 1971 жылы 9 желтоқсанда Алматы облысы Кербұлақ ауданы Қызылжар ауылында дүниеге келген. Қаңлы тайпасының Қара қаңлы руынан шыққан.
* Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірген.
* Еңбек жолын республикалық «Спорт» газетінде тілші, жауапты хатшы қызметтерінен бастаған. Ал қалған жылдарын қазақ телевидениесімен байланыстырып, «Рахат», «31-арна», «Хабар», Президент телерадиокешенінде қызмет атқарған.
* 2007 - 2012 жылдары Алматы облыстық «Жетісу» телеарнасының бас директоры болды.
* 2013 жылдан Қазақстан Ұлттық арнасындағы жалпақ жұртқа танымал «Айтуға оңай» әлеуметтік-тұрмыстық ток-шоуының жүргізушісі әрі жоба жетекшісі.
* 2014 жылдың қазан айынан 2020 жылға дейін Алматы облыстық «Жетісу» телеарнасының бас директоры болды.
* 2020 жылы 18 мамырда қайтыс болды.
## Марапаттары
* 2006 - ҚР Президенті сыйлығының иегері
* Қазақстан журналистер одағы сыйлығының лауреаты
* Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері
* "Жыл таңдауы" ұлттық сыйлығының иегері
* ҚР тұңғыш президенті - елбасының жеке алғыс хатымен марапатталған.
* 2015 - "Тіл жанашыры" құрметті атағымен марапатталған (2015 6 қараша Астана)
* 2015 - "Қазақстан халқы ассамблиясына 20 жыл" мерекелік медалі
* 2016 - Елбасының жарлығымен мемлекеттік марапат "Ерен еңбегі үшін медалі" мен марапатталды.
* 2017 - Талдықорған қаласының құрметті азаматы атанды.
## Дереккөздер |
* Өтеміс – Ақмола облысы Целиноград ауданындағы ауыл.
* Өтеміс – Түркістан облысы Сайрам ауданындағы ауыл. |
Азия парламенттік ассамблеясы (AПA), (ағылш. Asian Parliamentary Assembly (APA)) — 1999 жылы Бангладештің бастамасымен құрылған Азиялық бейбітшілік үшін парламенттер қауымдастығының (АБПҚ) орнына келген бейбітшілік пен ынтымақтастық үшін Азия парламентшілерінің конференциясында қол жеткізілілген халықаралық ұйым. Қазақстан - АБПҚ құрушы елдердің бірі.
Ол тұрақты түрде 41 мемлекеттің парламенттерінен тұрады: Бангладеш, Бахрейн, Бутан, Вьетнам, Индонезия, Ирак, Иран, Иордания, Йемен, Камбоджа, Катар, Кипр, Қазақстан, Қырғызстан, Кирибати, Қытай, Солтүстік Корея, Кувейт, Лаос, Ливан, Малайзия, Мальдив аралдары, Моңғолия, Непал, БАӘ, Пәкістан, Палау, Палестина ұлттық басқармасы, Корея Республикасы, Ресей Федерациясы, Сауд Арабиясы, Сингапур, Сирия, Таиланд, Тәжікстан, Тонга, Түркия, Өзбекстан, Фиджи, Филиппин және Шри-Ланка .
Қауымдастық қазіргі уақыттағы өзекті мәселелерді шешуде ұлттық парламенттердің күш-жігерін үйлестіруге, оның ішінде Азия аймағында бейбітшілікті қамтамасыз етудегі рөлін арттыруға баса назар аударады. АБПҚ- бұл парламентаралық үнқатысудың, Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудің ұжымдық стратегиясын құру құралдарының бірі. Ресми жұмыс тілі - ағылшын.
Қауымдастықтың жоғарғы органы жыл сайын шақырылатын Бас Ассамблеяның сессиясы. БА құрамына төраға, төрағаның орынбасары, Атқарушы кеңестің мүшелері және қатысушы елдердің заң шығарушы органдарының 3-ке дейін парламентарийлері кіреді. ДжА сессияларындағы жұмыс төрт бөлімде жүзеге асырылады: саяси, экономикалық, сонымен қатар бейбітшілік пен қауіпсіздік, әйелдер мен балалардың мәртебесі.
Азаматтық авиация комитеті Төрағасының міндетін (жыл сайын ауыстырылады) соңғы АБПҚсессиясы өткен ел парламентінің басшысы (қазіргі уақытта - Иран) орындайды. Төрағаның орынбасары келесі сессияны қабылдаушы елдің (қазір Индонезия) парламентінің басшысы немесе өкілі.
Негізгі атқарушы орган - Атқарушы кеңес, оның құрамына әр Ұлттық комитеттен төраға, төраға орынбасары және бір өкіл кіреді. Әкімшілік функцияларды Төраға тағайындаған (жыл сайын ауыстырылатын) Бас хатшы жүзеге асырады, ол сонымен бірге БА сессиясына қатысады.
АБПҚ Бас Қоры қатысушы елдердің жыл сайынғы ерікті жарналары есебінен жұмыс істейді.
Азияның бірқатар елдерінің парламентарийлері АБПҚ-ның БҰҰ және кейбір аймақтық ұйымдармен, оның ішінде ШЫҰ-мен өзара іс-қимылын кеңейтуді жақтайды.
Исламабадтағы БА-ның 5-ші сессиясында (Пәкістан, 2004 ж. қараша) Филиппин АПАМ-ды ЕКПА-ға ұқсас оқиғалық трансформациямен Азия Парламенттік Ассамблеясына (АПА) айналдыру туралы бастамасы қолдау тапты. 2005 жылы сәуірде Манилада (Филиппин) АБПҚ Консультативтік кеңесі Ассамблеяны 2009 жылға дейінгі кезеңге өзгерту кестесін бекітті. Бұл мәселені үйлестіруді Манилада құрылған АПА уақытша хатшылығы жүзеге асырады.
БА АБПҚ 6-шы сессиясында (Тайланд, 2005 ж. қараша) Басты назар парламенттік дипломатия, көпжақты сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту, терроризмге, жұқпалы аурулар мен табиғи апаттарға қарсы күрес, сондай-ақ әйелдер мен балалардың құқығын қорғауға аударылды.
БА АБПҚ 7-ші сессиясында (Тегеран, 2006 жылғы қараша) Азия-Тынық мұхиты аймағында бейбітшілікті, тұрақтылықты және демократияны ілгерілетуде, халықаралық терроризмге, Таяу Шығыстағы жағдайға, қарусыздануға, ядролық қаруды таратпау мен атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануға, есірткі бизнесіне және адам саудасына қарсы тұруда Азия парламенттерінің рөлі туралы сұрақтар қойылды. Отырыстың қорытындысы бойынша Тегеран декларациясы қабылданды, соған сәйкес Азиялық бейбітшілік үшін парламенттер қауымдастығы жаңа халықаралық парламенттік құрылымға, Азия парламенттік ассамблеясына (АП) айналды.
АПА БА пленарлық отырысы 2007 жылы қарашада Тегеранда өтті. Отырыс барысында Жарғыға, АПА ережелеріне (тиісті құжаттардың жобалары дайындалды) және ұйым қызметінің басым бағыттарына (кедейлік пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес, әртүрлі конфессиялар мен мәдениеттер өркениеттерінің бейбіт қатар өмір сүруі, жаһандану, Азияның бірігуі сияқты мәселелер бойынша іс-шаралар жоспарының жобалары) энергия нарығы). Отырыста бес комитетте және пленарлық отырыста қаралған және қабылданған 8 құжат пен қарарлар ұсынылды: АПП-ның жарғысы мен ережелері, Азиядағы мәдениеттердің алуан түрлілігін қорғау және тану жөніндегі іс-шаралар жоспары, Азиядағы жаһанданудың қиындықтары мен мүмкіндіктері жөніндегі іс-шаралар жоспары, жоспар. Азиядағы кедейлікке қарсы іс-қимыл, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жоспары, Азиядағы достық пактісі, Азия ақша қоры туралы АПА шешімі.
Тегеранда АПА Тұрақты Хатшылығын орналастыру және Мұхаммад Хади Нежад-Хоссейнянды 4 жыл мерзімге Бас хатшы етіп сайлау туралы шешім қабылданды.
Ұйымдастырушылар азиялық парламентарийлердің назарын толыққанды және күшті парламентаралық ұйым құру қажеттілігіне аударуға тырысты, оның жарғысы Азия елдерінің бірігу тенденциясын күшейтуге бағытталуы керек. Оның бірқатар жаңа ережелері, олардың пікірінше, Азия мемлекеттерінің парламенттік өзара іс-қимылының кеңеюіне, оның тиімділігінің артуына ықпал етеді. Осы күш-жігердің аясында қатысушы елдердің тұрғындарын ескере отырып, АПА Бас ассамблеясының делегаттар санын анықтау үшін түбегейлі жаңа формула қабылданды. Жаңа формулаға сәйкес Ресей Ассамблеяда шешуші дауыспен бес делегаттан тұрады. Жарғыдағы тағы бір жаңашылдық - Бас Ассамблеяның шешімдерін бұрынғыдай консенсуспен емес, қарапайым немесе ерекше жағдайларда (мысалы, Жарғыға өзгертулер) білікті көпшіліктің қолымен қабылдау. Елдің АПА-ға төрағалығы бір жылдан екі жылға дейін артып келеді. АПА төрағасынан басқа (бұл лауазымды тиісті парламент спикері атқарады) төрт төраға орынбасары сайланады.
## Дереккөздер |
Атырау облысындағы алғашқы мұнай құбыры қазан төңкерісіне дейін салынып, іске қосылды. Ол ұзындығы 154 шақырым болатын Доссор-Ракуша -Каспий құбыры.
## Каспий-Орск мұнай құбыры
1932 жылы 16 маусымда Еңбек және қорғаныс советі Каспий-Орск мұнай құбыры құрылысын салу жөнінде қаулы қабылдады. Құрылыс басқармасының қарамағына мемлекеттен 20 шынжыр табанды, 50 дөңгелекті трактор, 2 экскаватор, 2 жеңіл және 50 жүк машинасы бөлінді.
Құрылыс жұмысы екі жақтан - солтүстікте Орск және оңтүстікте Гурьев (Атырау) бағытында қатар басталып кетті. Құбырдың алғашқы тұрбалары 1932 жылдың көктемінде кемемен Каспий теңізі арқылы Гурьевке әкеліне бастады. Осы жерде поезға тиеліп, тар табанды темір жолмен Доссорға жеткізілді. Доссордан Қояндыға дейін автомашинамен тасыды. Одан әрі қарай трасса бойына түйе керуендері дамылсыз жүріп тұрды.
Тұрбаларды тиеу, түсіру жұмысы түгелдей қол күшімен атқарылды. Әсіресе, тұрбаларды кемеден жағаға шығару аса қиын әрі қауіпті жұмыс еді. 784 км Каспий-Орск құбыры 1935 жылдың аяғында пайдалануға берілді. Құбыр Ембі мұнай орындарын игеруді тездетті.
## Теңіз- Новороссийск мұнай құбыры
Қазақстан мұнайын дүниежүзілік рынокқа шығару ушін 2001 жылы ұзындығы 1580 ш. жылына 67 млн. тонна мұнай өткізу қабілеті бар Теңіз- Новороссийск мұнай құбыры іске қосылды. 2001 жылғы 25 наурызда КҚК аясындағы Теңіз Новороссийск құбырына мұнайды бірінші сынамалы құю басталды, бұл құбыр кен орнын Ресейдегі Новороссийск қаласының қасындағы Южная Озерейка теңіз терминалымен байланыстырды. Бұл жүйені толтырудың өзіне ғана 800 мың тонна мұнай қажет боды. 2001 жылғы қарашада КҚК құрылысы толығымен аяқталып, оның ресми ашылу салтанаты болып өтті. КҚК бойынша бірінші болып тасымалданған Теңіз мұнайы мұнай құю танкерлерімен Босфор және Дарданелл бұғаздары арқылы өтіп, әлемдік нарыққа кетті.
КҚК жүйесінің Теңіз-Новороссийск мұнай құбыры пайдалануға қосылған күннен бастап Теңіз мұнайының экспорты үшін басты көлік магистральі рөлін атқара бастады.
## Басқа құбырлар
Атырау облысының территориясымен мемлекет аралық маңызы бар транзитті мұнай және газ құбырлары өтеді. Олар: Орта Азия - Орталық газ құбыры
Өзен - Атырау - Самара мұнай құбыры, 1968-70 жылдары салынған ұзындығы 1500 ш.
Теңіз-Атырау-Грозный мұнай құбыры, 1989 жылы салынған ұзындығы 678 ш.
2003 жылы «Солтүстік-Батыс» тұрба құбыры компаниясы «Мұнайтас» қазақстандық-қытай кәсіпорны Кеңқияқ-Атырау мұнай құбырының құрылысын аяқтады. Мұнай құбырының ұзындығы 486 шақырым (273 шақырым Атырау облысының аумағында орналасқан).
Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг Б.В. (КИО ұзындығы 450 шақырым «Үлкен Шаған-Атырау» жаңа тұрба құбырының құрылысын салды.
Иран, Қытай, Түркия арқылы өтетін, мұнайды шығысқа тасымалдаудың баламалық жолдарын іздестіру жөніндегі жұмыс жалғастырылуда.
## Газ құбыры
Облыстың басты газ құбырының ұзындығы 3058 шақырым, жылына өткізу қабілеті 40,8 млрд. текше метр. Қазіргі уақытта Орта Азия- Орталық, Мақат-Солтүстік Кавказ транзиттік газ құбырына айына 250 млрд. текше метр көлемінде түрікмен газы және жылына 0,8 млрд. текше метр Теңізшевройл жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің газы жіберіледі.
Бұдан басқа, қазіргі уақытта ТШО өндірген құрғақ газды Қазақстанның газ құбырына тасу үшін Теңіз-Құлсары газ құбыры пайдалануда. 2004 жылы бұл газ құбырының екінші тармағының құрылысы салынып, ол Орта Азия-Орталық магистральды газ құбырына жалғанды. Бұл құбыр Орталық Азиядан, соның ішінде Қазақстаннан, Ресей арқылы Украинаға және әрі қарай батыс елдеріне қарай газ экспортын қамтамасыз етеді.
## Дереккөздер |
Әли Оқапов — қазақстандық әнші, биші, пианист, композитор, продюсер. Әли 1991 жылы 22 шілдеде Алматыда музыканттар отбасында дүниеге келді.
## Өмірбаяны
* Әли 1991 жылы 22 шілдеде Алматыда музыканттар отбасында дүниеге келді. Әкесі - Тасқын Оқапов, белгілі композитор, дирижер, «Гүлдер» ансамблінің көркемдік жетекшісі. Анасы Роза Куанышевна Рымбаева, кеңестік және қазақ эстрадасының әншісі, актриса және оқытушы, профессор, Қазақ КСР халық әртісі, Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
* Әли Окапов бастауыш білімін Республикалық мамандандырылған дарынды балаларға арналған музыкалық мектеп-интернатында алған. 2010 жылы мектепті фортепиано пәнінің мұғалімі ретінде тәмамдағаннан кейін Әли Астанадағы Қазақ ұлттық өнер университетіне оқуға түсті, бірақ бір жылдан кейін Алматыға қайта оралды. Алматыда әнші Қазақ ұлттық өнер академиясын сәтті бітірді. Жүргенов атындағы «эстрада өнері» мамандығы бойынша Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Т.Забированың жетекшілігімен білімін жетілдірді.
* Ә.Окаповтың бүгінгі жетістіктерінің тізімі әртүрлі. Жас кезінен бастап сахнаға шығуға (пианист ретінде) Али айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді - «Ақтөбежаз» халықаралық фестивалінде бірінші орын (Ақтөбе, 2009) және Дельфий ойындарының екінші жүлдесі (Алматы, 2009).
* Сонымен бірге Әлидің биге деген махаббаты ерекше болды. 2008 жылы «Қара стильдегі би студиясына» оқытушы ретінде шақырылды, 2009 жылдан бастап Әли «SLANG» тобында суретші болып жұмыс істей бастады, ал 2010 жылы - «Алматы жүрегімде Алматы» ән байқауының 2 орын иегері атанды. Әли жас кезінен бастап әр түрлі эстрадалық топтарда ойнады, мысалы, «Хот-10», «Слангстудио» және «Тефокс». Онда шеберлігі жоғары болды. Шеберлікке тағы бір қадам - Қазақстанның Жұлдыздар фабрикасына» қатысу , онда Али финалист болды.
* Әлидің анасы Роза Рымбаевамен өте тығыз жұмыс жасайтындығын қосу керек. Әли сонымен қатар өзінің режиссерлік қырын да көрсетіп жүрген жас таланттардың бірі.Роза Қуанышевнаның «Өткен күндер» әніне арналған бейнероликке қатысып, онда ол режиссер рөлін атқарды.
## Әншінің марапаттары мен жетістіктері
* 2012 жылғы Саз Әлемінің «Жыл дебюті»
* 2012 жылдағы «Үздік ән», «Астана жұлдызы» сыйлығы
* 2018 жылғы EMA марапаты бойынша жылдың үздік әншісі
* 12 қатысушымен бірге Turkvisyon 2013 жартылай финалына жолдама алды
## Әли Оқаповтың әндері
* Жаным салем
* Алға
* Бақытты бірге қарсы алайық
* Жаңғырық
* Сүйкімдім
* Ғашық болу оңай ма
* Өзіңмен блл
* Арманға
* Адаспас сен
* Байланыс
* Сені күтіп
* Бәрібір
* Кездесші
* Бозжорға
* Жеңімпаз
* Ақ тілек
* Биле
* Бері кел
* Уайымдама
* Өте ұнайды
* Наши дни
## Дереккөз
https://sazalem.com/ru/biography/107 Мұрағатталған 29 қаңтардың 2020 жылы. |
Ғұмыр - діни ұғым бойынша адамның пәни дүниедегі тіршілігінің уақыты. Халық пайымы бойынша Алла Тағала адамға өмір сүруді нәсіп еткен және оның ғұмырының ұзақ не қысқа болуы оның әуелде пешенесіне (маңдайына) жазылған. Алайда дәстүрлі ортада ғұмыр жасың ұзақ болсын, ақ сақалды сары тісті бол, жағың түспей жамандық көрме деп, үлкен кісілер ризалықпен айтатын тілектер пешенеге жазылған адамның ғұмырын ұзартады, ал қарғыс қысқартады деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан «Ғұмыр берсін! Ғұмырлы бол!» деген тілектер айтылады. Қоғамдық санада адамның жалған өмірдегі ғұмыр жасын жақсы істер, жақсы амалдар ұзартады, ал теріс, зиянды, жаман әрекеттер адамның ғұмыр жасын қысқартады деген ұғым орныққан. Адамның ғұмыры туралы қазақы ұғымның мәні Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының 1912 жылы «Айқап» журналында жарық көрген «Адам һәм оның ғұмыры» атты әйгілі аңыз-әңгімесінде жақсы ашылады:
«Дүниені тамам қылып жаратып болған соң, көкті уа жерді жаратушы адамды һәм ғайри мақұлықтарды өз дарқанына шақырыпты: әрқайсысына біртүрлі мінез беру, дүниеде тұрған мезгілде һәм әрқайсысына белгілі ғұмыр беруге. Әуелі барған адам болыпты, һәм оған айтыпты:
Сен, адам, жаратылмышлардың тәжісің, сенің суретің мағыналы артық болды, саған сөйлер сөз һәм ақыл берілді, саған барша мақлұқаттар төмен болып хакіміңде болар, сен олардың баршасына хүкім қылып тұрарсың, қырдағы шөп һәм ағаштардың жұмысы саған қарайды, өзің жер үстінде 30 жыл ғұмыр сүрерсің, - деп.
Сонда адам разы болмай, бір жағына бұрылып кетіп, өзіне-өзі айтыпты: «Егәр мен дүниенің патшасы болсам, Һәм маған барша дүниедегі жоқ сапалар тиісті болса бір 30 жыл ғұмыр сүргеннің не пайдасы бар?» - деп, адам бағзы бір көбірек ғұмыр сүруге бұйырылған жануарларға ғажап қылып, көре алмай қарап тұрыпты.
Содан соң бір уақытта есекке келіпті, есекке айтқаны мынау:
Сен, жаза көріп, мехнат, машақат көріп жүрерсің, таяқтан өлгенше шаршап, болдырып жүрерсің, тыныштығың аз болып, жейтін тамағың дәмсіз шөп болар, һәм ғұмырың елу жыл болсын, — дейді.
Есек тізесінен жығылып, басын жерге ұрып сұрапты:
- Әгәрмен дүниеде сондай азатпенен жүретін болғанда, менің ғұмырымды 20 жылдай азайтса, тәyip болар еді. дейді.
Сол уақытта адам жақындап келіп арыз қылып сұрапты:
- Есектің тастап тұрған 20 жасы менің ғұмырыма қосылса екен, - деп, һәм разылық алыпты.
Онан соң иттің кезегі келіп, оған айтыпты:
- Сенің міндетті жұмысың - үй күзету болар, һәм нәрселерге қарауыл болу, шынжырлаулы тұрып, һәм сол уақытта айға да үруге міндеттісің, өзің сүйек кемірерсің, ғұмырың дүниеде қырық жыл болар, - деп.
Ит бас ұрып, арыз қылыпты:
- Әгәр мен дүниеде сондай қорлықпенен тұруға бұйырылған болғанда, адамның үйін, һәм уа нәрселерін күзетіп қарауыл болып, һәм сүйек кеміріп күнелтетін болғанда менің жасымды 20 жылдай азайтқанда жақсы болар еді, - деп.
Сол уақытта адам қайтадан келіп, иттің алмай тұрған 20 жасын сұрай бастапты, һәм адам арызына тағы да разылық алыпты.
Ең соңында кезек маймылға келіпті. Оған айтылған сөз мынау:
- Сенің адамға бір-ақ сыртқы сипатың ұқсар, бірақ сол уақытта бала рәуішті ақымақ боларсың, жүргенде беліңді бүкірейтіп жүрерсін, балаларға ермек боларсың, һәм үлкен кісілерге ойын болыл дүниеде 60 жыл жүрерсің.
Маймыл сорлы тізесінен тұра қалып арыз қылыпты:
- Әгәр мен адамға бір-ақ сыртым ұқсайтын болса, һәм ақымақ болып, балаларға, кім болса соған, ермек болатын болсам, менің ғұмырымды 30 жылдай қысқартса тәуір болар еді, — деп арызын айтып бара жатқанда, бір жағынан тағы адам келіп, сол маймылдың тастап жатқан 30 жасын тағы сұрапты. Бұ жолы да ерінбей жүрген адамның арызы қабыл болыпты.
Сонан соң барша мақұлықтар өз жұмыстарын біліп, бет-бетіменен тарапты. Сонда адам да барып, өзіне әуел берген 30 жылдың ішінде бақытты дәурен сүріп, еш уайымсыз жас жігіт болып тұрыпты. Онан соң отыздан асып елуге шейін қатты жұмыстар қылып, мехнаттарменен жүріпті, түрлі шаруа қылып, көп қиналып. Бұл 20 жастың есебі баяғы есектен алған 20 жыл болады. Содан адам елуден асқан соң өзінің 70 жасына шейін оны-мұныларын жатып аңдиды, һәм өзінің үйін, нәрселерін сол уақытта һеш не болса оған күдіктенгіш келеді. Сол мезгілде кім болса соған айғайлап, һәм сүйек жұтудан да таймайды. Адамның сол жастары иттен алған жылдары болады. Сонан 70-тен асқан соң ажардан, ақылынан айрылады, бала рәуішті болады, ол уақытта бүкірейіп, иіліп те кетеді, балаларға һәм әркімге ермек ойын болады. Сол жастар өз еркіменен маймылдан алған жылдары болады».
## Дереккөздер |
Шаула (λ Sco / Лямбда Сарышаян) — Сарышаян шоқжұлдызындағы екінші жұлдызды жүйе және түнгі аспандағы ең жарқын жұлдыздардың бірі. Шаула атауы арабтан шыққан. الشولاء aš-šawlā, бұл көтерілген [құйрық] дегенді білдіреді, өйткені ол Сарышаянның құйрығында орналасқан, ол солтүстік жарты шардан бақыланған кезде ашулы соңы (жало) ретінде байқалады.
Шаула-үш бақыланатын компоненті бар еселенген жұлдыз. Сарышаян в - 15-ші шаманың жұлдызы — А компонентінен 42-ші бұрыштық секундқа артта қалады, ал λ Сарышаян С — 12-ші шаманың жұлдызы — 95 бұрыштық секундқа A. бұл компоненттердің физикалық тұрғыдан А компонентімен байланыстырылғаны белгісіз.
Спектрлік өлшеулер А компоненті үш жұлдыз жүйесінен тұрады: 6 күн кезеңі бар бір-біріне айналатын В класты Екі жұлдыз және 1100 күн кезеңі бар жұлдыздардың осы жұбының айналасына айналатын төмен массасы бар басты тізбектегі жұлдыздар. |
Сусана Алимовна Жамаладинова (укр. Сусана Алімівна Джамаладінова, қырымтат. Susana Alim qızı Camaladinova; Жамала немесе Jamala лақап аттарымен танымал, 27 тамыз 1983, Ош, Қырғыз КСР, КСРО) — қырымтатардан шыққан украиналық опера және джаз әншісі, композитор, әндердің авторы және актриса, «Украина халық әртісі» (2016), Украинаның ұлттық музыка академиясын бітірді. Джаз, соул, фанкалық, фолкалық, поп және электронды жанрларына қатысты, опералық спектакльдер мен шоуларға қатысты.
2009 жылғы сегізінше халықаралық «Жаңа толқын» байқауының жеңімпазы. 2016 жылы «Eurovision 2016» ән байқауында «1944» әнімен байқаудың жеңімпазы атанды. Осы байқауда жеңіске жеткеннен кейін Украинаның бұрынғы президенті Петр Порошенко оған «Украина халық әртісі» марапатын табыс етті.
Бүгінгі күнге дейін өзінің шығармашылық мансабында бес студия, екі ұлттық, бір концерт және екі шағын альбом жазып шығарды, сонымен қатар, ағылшын, украин, орыс және қырым татар тілдерінде әндер жазылған бір максингль. Ол украиналық режиссер Олес Саниннің «Бұрғы» фильмінде басты рөлді сомдады. Ол «YUNA» украин музыкалық сыйлығының жеті мүсінін, «ELLE Style Award» екі марапатын, сондай-ақ, «Жыл адамы», «Үздік сән марапаттары», «Қызыл алма марапаттары», «Евростори марапаттары», «Марсель Безенчон сыйлығы» және т.б. «Космополиттік марапаттар».
## Дереккөздер |
Қарақия келесі мағыналарды білдіреді:
## Ойыс
* Қарақия – Маңғыстау түбегінде орналасқан ойыс.
## Әкімшілік бірлік
* Қарақия ауданы – Маңғыстау облысы құрамындағы аудан.
* Қарақия – Түркістан облысы, Төле би ауданындағы ауыл.
## Газет
* "Қарақия" – Қарақия аудандық газеті.
## Тау
* Қарақия – Абай облысындағы тау.
* Қарақия – Қарағанды облысындағы тау.
## Тағы қараңыз
* Қарақия-Қаракөл қорықшасы |
Ержан Құлыбаев - испан және қазақ скрипкашысы.
## Білімі
Музыкалық білімін 1995 жылы Күләш Байсейітова атындағы дарынды балаларға арналған республикалық мамандандырылған музыкалық орта мектеп-интернатында Нина Михайловна Патрушеваның классынан бастаған. 1998 жылы П.И. Чайковский атындағы Мәскеу мемлекеттік консерваториясындағы Александр Вениаминович Ревичтың классына ауысты. 2004 жылы Құлыбаев Рейна Софья музыка мектебіндегі Захар Бронның классына ауысып, Новосібірдегі М.И. Глинка атындағы ұлттық консерваториясындағы магистрлық бағдарламаға түскен.
## Карьерасы
Ержан Құлыбаев дүниежүзілік скрипкашылар конкурстарында көптеген премияларды жеңген. Солардың ішінде:
* Екатеринбургтегі Демидовский атындағы дүниежүзілік скрипкашылар конкурсы (2003, Бас жүлде және екі арнайы жүлделер)
* Лиссабондағы дүниежүзілік скрипкашылар конкурсы (2006, Бас жүлде және Л. Грасаның шығармаларының ең үздік интерпретация үшін арнайы жүлде)
* Новосібірдегі дүниежүзілік скрипкашылар конкурсы (2007, Бас жүлде және Палома О'Ши арнайы жүлдесі)
* Берлиндегі Хиндемит атындағы дүниежүзілік конкурс (2010, Алтын жүлде және Роберт Шуманның шығармаларының ең үздік интерпретация үшін арнайы жүлде)
* Познаньдағы Генрик Венявский атындағы скрипкашылар конкурсы (2011, Үздіктік жүлдесі және екі арнайы жүлде)
* Буэнос-Айрестегі дүниежүзілік скрипкашылар конкурсы, Бас жүлде және аргентиналық тангоның ең үздік интерпретациясы үшін "Premio Tango" жүлдесі.
Құлыбаев Францияда, Германияда, Швейцарияда, Жапонияда, Бельгияда, Мексикада, Португалияда, Украинада, Латвияда, Италияда, Кувейтте, Ресейде, Қазақстанда, Австрияда, Испанияда, Польшада өнер көрсетті. бірге солист ретінде ойнады
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік академиялық симфониялық оркестрі, Астана балет және опера симфониялық оркестрі, Қазақстан Республикасы камералық оркестрі, Мәскеу филармониясының камералық оркестрі, солистер академиясы, Санкт-Петербург академиялық хорының камералық оркестрі, Юкатанның симфониялық оркестрі, Новосібір мемлекеттік консерваториясының симфониялық оркестрі, Астана симфониялық оркестрі, Қарағанды симфониялық оркестрі, Софья ханшайым атындағы музыка колледжінің симфониялық оркестрі, Аликанте Университетінің филармониялық оркестрі, Кастилия мен Леонның симфониялық оркестрі. 2005-2006 жылдары Сантандердегі дүниежүзілік музыка фестивалінде өнер көрсетті. 2006 және 2010 жылдары ол Испания ханшайымынан Бронның ең үздік студенті ретінде құрмет дипломын алып, Пардо патша сарайында өнер көрсетті. 2010 жылы Ержан Берлиндегі Концертхауста өнер көрсетті.
Құлыбаев Магнини фонды табыстаған 1722 жылғы "Роде" страдивариымен ойнайды.
## Дереккөздер |
Қызылсуат ауылдық округі – Ақмола облысы Целиноград ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Аққайың, Қызылсуат, Шұбар ауылдары кіреді. Орталығы – Қызылсуат ауылы.
## Тарихы
Қызылсуат ауылдық округі Ақмола облысы әкімдігінің 2019 жылғы 25 қазандағы № А-11/510 қаулысы және Ақмола облыстық мәслихатының 2019 жылғы 25 қазандағы № 6С-38-8 шешімімен құрылып, құрамына Талапкер ауылдық округінің Қызылсуат, Қоянды ауылдық округінің Аққайың, Шұбар ауылдары енді.
## Дереккөздер |
Байтеленов Айтан Рүстенұлы (1924 - 1943) — Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, әскери қолбасшы.1924 жылы Солтүстік Қазақстан облысы, Октябрь ауданы, Шортай ауылында дүниеге келген. 1942 жылы 25 қыркүйекте Солтүстік Қазақстан облысы, Октябрь ауданы, Октябрь АӘК – мен майданға шақырылды. Суворовтың 247 СП 84-гвардиялық Карачевская орденінің атқыштар полкінің құрамында және 1-ші Балтық фронты 11-ші гвардиялық армиясының Қызыл туы дивизиясында соғысқан. Ол танкке қарсы ротаның командирі болған.
## Жауынгерлік жол
Айтан Байтеленов ҰОС жылдары шақырылып, армияға 25 қыркүйек 1942 жылы аттанды және әр түрлі бөлімшелерінің құрамына кіріп, Ұлы Отан соғысы барысында көптеген шешуші әскери операцияларға қатысқан: 1943 жылдың 22 ақпанынан 23 наурызына дейін Жиздра шабуылы, 1943 жылдың 12 шілдесінен 5 тамызына дейін Орлов шабуылы, 1943 жылдың 5 тамызынан 15 қыркүйегіне дейін Қарашево-Брянск шабуылы және 1943 жылдың 13-26 желтоқсаны аралығында болған Невельско-Городокск шабуылының соңғы күнінде қаза болды.
### Невельско-городок шабуыл операциясы
Городок операциясы 1943 ж — -армия генералы И. Х. Баграмянның басқаруымен 1-ші Балтық майданының оң қанатының шабуыл операциясы Ұлы Отан соғысы кезінде Витебск облысы қалашық қаласы ауданында 1943 жылдың 13-31 желтоқсаны аралығында болды.
Бычиха станциясы бағытында 11-ші гвардиялық және 4-ші соққы армияларының қарсы соққылары жаудың қалалық тобын талқандау, 1943 жылғы Невель операциясының соңғы кезеңінде пайда болған городок шығыңқы деп аталатын плацдарм жою, қаланы меңгеру және Витебск бағытында шабуыл жалғастыру жоспарланды.
Күштерді орналастыру осындай болды. КСРО жағынан 11-ші гвардиялық әскер, 43-ші Армияның бөлімдері, 4-ші соққы армиясының бөлімдері, 3-ші әуе армиясының бөлімдері, 1-ші танк корпусы, 5-ші танк корпусы, 3-ші гвардиялық кавалериялық корпус болды. Германия тарапынан "Орталық" әскер тобының 3-ші танк әскері, "Север" әскер тобының 16-ші армиясының Оңтүстік қанатының әскерлері, Ленинградтың түбінен екі жаяу әскер дивизиясы, "Центр"әскер тобының Оңтүстік қанатынан 5 жаяу әскер және бір танк дивизиясы қосымша жойылды.
11-ші гвардиялық және 4-ші соққы армиясының 1943 жылдың 13 желтоқсаны танк және артиллерияның қолдауымен жаудың қорғаныс жолағын жарып жіберді. 11-ші гвардиялық шабуылда қарсылас күш көрсетті. 14 желтоқсанда 11-ші гвардиялық армияның оң қапталында 1-ші танк корпусы мен 83-ші гвардиялық атқыштар дивизиясы шайқасқа енгізілді. 16 желтоқсанда 1-ші танк корпусы Бычиха станциясының ауданына шығып, 5-ші танк корпусымен қосылды. 20 желтоқсанға дейін ауданның 500 - ден астам елді мекендері босатылды, ал 24 Желтоқсанда 11-ші гвардиялық әскердің әскерлері қаланы жаулап алды.
Операция нәтижесінде әскер 60 шақырымға жылжып, 6 жаяу әскер және жаудың бір танкілік дивизиясын талқандады,қалашық өнерін жойды. 1943 жылдың 24 желтоқсанында қала босатылды.
## Соғыстан кейінгі жылдары
Айтан Байтеленов 2011 жылға дейін хабар - ошарсыз деп саналды. Батырдың туыстары ол туралы ақпаратты 70 жыл шамасында іздеген, тек 2011 ылдың шілдесінде ғана ақпараттар табыла бастады. 2014 жылдың 29 қантарында хат келді. Онда Айтан Байтеленов қаза тауып, Беларусия, Витебский облысы, Городок ауданының Моисеенки ауылының территориясында жерленгендігі, кейін Кабище жеріндегі № 2418 жауынгерлік жерленгендігі жайлы жазылған.
Жерлесінің айтуынша Айтан шабуыл майданнан қайтып келгеннен кейін полктің командирінің келесі шайқас дайындалу қажеттілігі жайлы бұйрық алған соң, "Отан үшін алға!" деген белгіден кейін өзінің әскерлерін майданға алып шыққан. Ұрыс барысында жаудың оғы тиеді. Ал сол жерлесі бұйрық бойынша басқа жаралыны қарап болған соң қайтып келген уақытта Айтанды өлгендер мен жараланғандардың да арасынан таба алмапты. [1]
## Марапаттары
* За отвагу медальі
## Тағы қараңыз
* Сабыр Омарұлы Рахимов
* Рақымжан Қошқарбаев
* Иван Васильевич Панфилов
* Панфиловшылар дивизиясы
* Александр Альфредович Бек
## Дереккөздер |
Елді мекен:
* Жарлыкөл – Ақмола облысы Целиноград ауданындағы ауыл.
Көлдер:
* Жарлыкөл – Ақмола облысы Бұланды ауданындағы көл.
* Жарлыкөл – Ақмола облысы Целиноград ауданындағы көл. |
Қалмақ даласы (орыс. Калмыцкая степь) – Еділдің төменгі ағысындағы 100 000 шаршы шақырымды алып жатқан далалы аймақтың шартты түрдегі атауы. Еуразия даласының құрамдас бөлігі ретіндегі «қалмақ даласы» өз атауына XVII ғасырда қалмақтардың Еділдің бойына қоныс аударуынан кейін ие болды. Үш негізгі субаймақққа бөлінеді:
* қалмақтар мен орыстардың алғашқы қоныстары пайда болған батыстағы Ергени қыраты;
* шығыстағы Каспий маңы ойпаты;
* оңтүстік-шығыстағы «Мочаги» (қалм. харогазыри).
## Тарихы
Ресей империясында «қалмақ даласы» Астрахан губерниясының әкімшілік-аумақтық бірлігі болды. Қалмақ даласы ұлыстар мен аймақтарға бөлінген. Аймақтағы халықтың басым бөлігін қалмақтар (120 000 - 130 000 адам шамасында) құраған. Жердің бір бөлігі Бөкей Ордасының қазақтарына жалға беріліп отырды. Мал саны 1 миллион басқа жетті (оның жартысынан астамын қойлар құраған). Егіншіліктің дамуы кеңес дәуіріне дейін төмен деңгейде қала берді.
XIX ғасырдың аяғындағы қалмақ даласын басқару жүйесінің негізі XVIII ғасырдың аяғында қалыптасты. Жергілікті ұлыстардың билеушілерін қадағалау мақсатымен ресей шенеуліктері - приставтар тағайдала бастады. Астрахан губернаторының кеңсесінде қалмақ істері бойынша арнайы экспедиция құрылды.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында ресей билігі 1771 жылы таратылған Зарго соты мен қалмақ жеріндегі ресей билеушісінің өкілі лауазымын қалпына келтірді. 1800 жылдың 14 қазанында император I Павел жарлығына сәйкес Қалмақ хандығының билеушісі ретінде Кіші дербет ұлысының иесі Чучей Тундутов тағайындалды. Алайда Тундутовтың билігіне шенеуліктер тарапынан біраз шектеулер қойылды. Тундутовтың өлімінен кейін (1803 ж.) хандық билік біржолата жойылды.
1834 жылдың 24 қарашасында бекітілген Ережелер 1836 жылы өз күшіне енді. 1825 жылы Астраханда құрылған Комиссия (Қалмақ істерінің комиссиясы) жаңа органмен алмастырылды. Ұлыстар мен аймақтардың бөлшектенуіне тыйым салынды.
Басқару жүйесі біржолата 1847 жылы қалыптасты. 1847 жылдың 23 сәуіріндегі Ережелерге сәйкес Мемлекеттің мүлік министрлігіне (Ішкі істер министрлігінен) қалмақтарды басқару құқығы берілді. Облыстық Зарго соты таратылды. Оның құзырындағы барлық істермен Астрахан губерниялық палатасының қылмыстық және азаматтық соты айналысатын болды.
XIX ғасырдың ортасында қалмақ даласын Ресейдің орталық бөлігінен шыққан шаруалармен қоныстандыру басталды. 1846 жылдың 30 желтоқсанында император I Николайдың жарлығы шықты. Жарлыққа сәйкес Астрахан губерниясындағы қалмақ даласында 44 станицаның негізі қаланды.
1897 жылғы жалпыресейлің санаққа сәйкес, қалмақ даласының ұлыстарындағы халықтың этникалық құрамы төмендегідей болды:
* қалмақтар – 122 573;
* орыстар – 4 280.
1907 жылы қалмақ даласын 144 646 адам мекендеген (ерлер - 77 837, әйелдер - 66 799).
## Дереккөз |
Байтеленов Айтан Рүстенұлы (1924 - 1943) — Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, әскери қолбасшы.1924 жылы Солтүстік Қазақстан облысы, Октябрь ауданы, Шортай ауылында дүниеге келген. 1942 жылы 25 қыркүйекте Солтүстік Қазақстан облысы, Октябрь ауданы, Октябрь АӘК – мен майданға шақырылды. Суворовтың 247 СП 84-гвардиялық Карачевская орденінің атқыштар полкінің құрамында және 1-ші Балтық фронты 11-ші гвардиялық армиясының Қызыл туы дивизиясында соғысқан. Ол танкке қарсы ротаның командирі болған.
## Жауынгерлік жол
Айтан Байтеленов ҰОС жылдары шақырылып, армияға 25 қыркүйек 1942 жылы аттанды және әр түрлі бөлімшелерінің құрамына кіріп, Ұлы Отан соғысы барысында көптеген шешуші әскери операцияларға қатысқан: 1943 жылдың 22 ақпанынан 23 наурызына дейін Жиздра шабуылы, 1943 жылдың 12 шілдесінен 5 тамызына дейін Орлов шабуылы, 1943 жылдың 5 тамызынан 15 қыркүйегіне дейін Қарашево-Брянск шабуылы және 1943 жылдың 13-26 желтоқсаны аралығында болған Невельско-Городокск шабуылының соңғы күнінде қаза болды.
### Невельско-городок шабуыл операциясы
Городок операциясы 1943 ж — -армия генералы И. Х. Баграмянның басқаруымен 1-ші Балтық майданының оң қанатының шабуыл операциясы Ұлы Отан соғысы кезінде Витебск облысы қалашық қаласы ауданында 1943 жылдың 13-31 желтоқсаны аралығында болды.
Бычиха станциясы бағытында 11-ші гвардиялық және 4-ші соққы армияларының қарсы соққылары жаудың қалалық тобын талқандау, 1943 жылғы Невель операциясының соңғы кезеңінде пайда болған городок шығыңқы деп аталатын плацдарм жою, қаланы меңгеру және Витебск бағытында шабуыл жалғастыру жоспарланды.
Күштерді орналастыру осындай болды. КСРО жағынан 11-ші гвардиялық әскер, 43-ші Армияның бөлімдері, 4-ші соққы армиясының бөлімдері, 3-ші әуе армиясының бөлімдері, 1-ші танк корпусы, 5-ші танк корпусы, 3-ші гвардиялық кавалериялық корпус болды. Германия тарапынан "Орталық" әскер тобының 3-ші танк әскері, "Север" әскер тобының 16-ші армиясының Оңтүстік қанатының әскерлері, Ленинградтың түбінен екі жаяу әскер дивизиясы, "Центр"әскер тобының Оңтүстік қанатынан 5 жаяу әскер және бір танк дивизиясы қосымша жойылды.
11-ші гвардиялық және 4-ші соққы армиясының 1943 жылдың 13 желтоқсаны танк және артиллерияның қолдауымен жаудың қорғаныс жолағын жарып жіберді. 11-ші гвардиялық шабуылда қарсылас күш көрсетті. 14 желтоқсанда 11-ші гвардиялық армияның оң қапталында 1-ші танк корпусы мен 83-ші гвардиялық атқыштар дивизиясы шайқасқа енгізілді. 16 желтоқсанда 1-ші танк корпусы Бычиха станциясының ауданына шығып, 5-ші танк корпусымен қосылды. 20 желтоқсанға дейін ауданның 500 - ден астам елді мекендері босатылды, ал 24 Желтоқсанда 11-ші гвардиялық әскердің әскерлері қаланы жаулап алды.
Операция нәтижесінде әскер 60 шақырымға жылжып, 6 жаяу әскер және жаудың бір танкілік дивизиясын талқандады,қалашық өнерін жойды. 1943 жылдың 24 желтоқсанында қала босатылды.
## Соғыстан кейінгі жылдары
Айтан Байтеленов 2011 жылға дейін хабар - ошарсыз деп саналды. Батырдың туыстары ол туралы ақпаратты 70 жыл шамасында іздеген, тек 2011 ылдың шілдесінде ғана ақпараттар табыла бастады. 2014 жылдың 29 қантарында хат келді. Онда Айтан Байтеленов қаза тауып, Беларусия, Витебский облысы, Городок ауданының Моисеенки ауылының территориясында жерленгендігі, кейін Кабище жеріндегі № 2418 жауынгерлік жерленгендігі жайлы жазылған.
Жерлесінің айтуынша Айтан шабуыл майданнан қайтып келгеннен кейін полктің командирінің келесі шайқас дайындалу қажеттілігі жайлы бұйрық алған соң, "Отан үшін алға!" деген белгіден кейін өзінің әскерлерін майданға алып шыққан. Ұрыс барысында жаудың оғы тиеді. Ал сол жерлесі бұйрық бойынша басқа жаралыны қарап болған соң қайтып келген уақытта Айтанды өлгендер мен жараланғандардың да арасынан таба алмапты. [1]
## Марапаттары
* За отвагу медальі
## Тағы қараңыз
* Сабыр Омарұлы Рахимов
* Рақымжан Қошқарбаев
* Иван Васильевич Панфилов
* Панфиловшылар дивизиясы
* Александр Альфредович Бек
## Дереккөздер |
Бозайғыр – Ақмола облысы Шортанды ауданындағы көл.
## Географиялық орны
Бозайғыр ауылының солтүстігінде орналасқан.
## Гидрографикасы
Ұзындығы 1,7 км, енді жері 1,9 км. Жағалау бойының ұзындығы 5,9 км.
## Дереккөздер |
Қарақоюнлылар, кейде "Қара Қойлы", (әз. Kara Koyunlu, Qaraqoyunlu dövləti, قره قویونلو) — қазіргі Әзірбайжан, Грузия, Армения, Шығыс Солтүстік Иран, Шығыс Түркия және Шығыс Солтүстік Ирак жерінде 1380-1469 жж аралығында Оғыз түріктері құрған тайпалық одақ түріндегі монархиялық мемлекет.
## Қысқаша тарихы
Қара қоюнлу тайпасы 13 ғасырдан бастап Диярбекирде, Әзірбайжанда, кейбір топтары Иракта көшіп-қонып жүреді, олардың басшысы Байрам Қожа болатын. Ол Жалайыр әулетінен шыққан Уәйіс сұлтанмен одақтасып, Тебризде тұрады. Алғашында қазіргі Ауғанстандағы Герат қаласы Қара-Қоюнлу түріктерінің астанасы болған еді. Олардың жетекші тайпасының көсемі Мосул (Mosul) билеген тұста, шамамен 1375 жылдары олар Бағдат пен Тебриздегі Жалайыр сұлтандығының вассалына айналады. Кейін олар Қара Жүсіптің басшылығында Жалайырларға қарсы көтеріліс жасап, Тебризді жаулап алады да, хандық тәуелсіздікке ие болады. 1400 жылы Әмір Темір Қара-Қоюнлуларды жеңеді. Қара Жүсіп Мамлюк Сұлтанатынан пана іздеп, Египетке қашып барады да, әскер жинап келіп, 1406 жылы Табризді қайтарып алады.
Қара Жүсіп 1410 жылы тамызда Тебриз маңында Жалайыр әулеті әскерлерін күйрете жеңіп, Әзірбайжанды, Иракты, Арменияны, басып алды. Құрамына Кура өзенінің оңтүстік жағындағы Азербайжан жерлері, Армения, Курдстан және Ирак кіретін Қара-Қоюнлу мемлекеті құрылады.
Қара Жүсіп пен Қара Ескендір Темір әулетіне және Ширваншаһқа қарсы соғыс жүргізеді. Ескендір әкесі өлгеннен кейін қайта бас көтере бастаған Ширванға қарсы үш рет жорыққа шығады, бірақ үшеуі де сәтсіз аяқталады. 1435 жылы темір әулетінен шыққан Шахрух сұлтан Ширваншаһпен бірігіп, Ескендір әскерлерін жеңеді. 1437 жылы таққа отырған Жахан шаһ Ширванмен достық қатынаста болуға ұмтылады. Бірақ 1447 жылы Шахрух дүниеден озғаннан кейін, Ширбан өз тәуелсіздігін жариялады.
Қара Жүсіп қайтыс болған соң ұрпақтарының билікке таласқан ішкі қырқысы мен армян сепаратистері мемлекетті әлсіретеді. Кейін армян көтерілістерінің соққысында ыдырап кетеді.
## Діні
Ираника энциклопедиясындағы R. Quiring-Zoche бойынша:
"Жаңа Ислам әулеттерінде" Е. Босворт жазады:
## Жаһан шах
Жаһан шах алғашында Шахрух Мырзамен (Тимурид) татуласқанымен, көп ұзамай олар бөлініп кетеді. 1447 жылы Шахрух Мырза қайтыс болған кезде, Қара-Қоюнлу түркілер Ирактың бір бөлігін және Араб түбегінің шығыс жағалауын, сондай-ақ Тимуридтер басқаратын батыс Иранды жаулап алады. Жаһан шах билеген тұста Қара-Қоюнлулар территориясы кеңейгенімен, билікке бүлікшіл ұлдары және Бағдаттың автономиялы дерлік билеушісі қатер төндіреді. Жаһан шаһ 1464 жылы Бағдат билеушісін елден қуады. 1466 жылы Жаһан шах Ақ-Қоюнлулардан Диярбәкірді (Diyarbakır) тартып алуға тырысады, бірақ Жаһан Шах қайтыс болып, Қара-Қоюнлу түркілерінің Таяушығыстағы билігі әлсірейді. Ұзын Хасан (Uzun Hasan, 1452–1478) билеген 1468 жылдары Ақ-Қоюнлулар Қара-Қоюнлуларды жеңеді, әрі Иракты, Әзірбайжанды және Батыс Иранды жаулап алады.
## Қара-Қоюнлу билігі
### Арменияда
Армения 1410 жылы Қара-Коюнлу қарамағына өтті. Осы кезеңді сипаттайтын армян дереккөздері ретінде тарихшы Товма Мецопецидің (Tovma Metsopetsi) жазбаларын және бертінгі бірнеше колофондарды айтуға болады. Товманың айтуынша, Қара-Коюнлу армяндарға ауыр салық салғанымен, басқаруының алғашқы мезгілдерінде салыстырмалы түрде бейбіт болыпты және қалаларды қалпына келтіру жұмыстарын жүргізіпті. Алайда бұл бейбіт кезең Қара Ескендірдің таққа шығуымен шайқалады. Ол армяндарды "талан-таражға салып, қырып-жойып, тұтқынға айналдырыпты". Қара Ескендірдің Теміридтермен соғысуы және соңында жеңіліске ұшырауы Армениядарға ауыр тиеді, өйткені армяндардың жері тартып алынады, кейбіреуі тұтқынға алынып, құлдыққа сатылады, сөйтіп көпшілігі мекенін тастап қаңғырып кетуге мәжбүр болады. Ескендір армяндармен татуласуға тырысып, армян текті отбасыдан шыққан Рустумды (Rustum) өз кеңесшілерінің бірі етіп тағайындайды.
Теміридтер аймаққа соңғы шабуылын бастаған кезде, олар Ескендірдің інісі Жиханшахты (Jihanshah) ағасына сатқындық жасауға көндіраді. Жиханшах Сюниктегі (Syunik) армяндарға қарсы қудалау саясатын жүргізді және армян қолжазбаларында оның Татев монастырын (Tatev monastery) қиратқаны жазылған. Бірақ ол да армяндармен жақындасуды, феодалдарға жер бөлуді, шіркеулерді қалпына келтіруді және 1441 жылы католиктердің армян апостолдық шіркеуінің орнын Этчмиадзин соборына (Etchmiadzin Cathedral) ауыстыруды мақұлдады. Бірақ Жиханшах армян қалаларына шабуыл жасауын тоқтатпайды, армяндарды ұстап апарып Ақ-Қоюнлулармен сәтсіз соғысына пайдаланады.
## Қара-Қоюнлу әміршілерінің кесенесі
Қара-қоюнлу әулеті салған көрнекті ескерткіштердің бірі - Армения астанасы маңындағы Қара-Қоюнлу әміршілерінің кесенесі бүгінге дейін сақталды. Түрікменстан мен Армения екеуі де ортағасырлық бұл сәулет өнерін қалпына келтіруге және сақтауға өз үлестерін қосты.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
## Тағы қараңыз
* Қара-Қоюнлу әміршілері
* Ақ-Қоюнлу
* Жалайыр сұлтандығы
## Дереккөздер |
«Сергек» аппараттық-бағдарламалық кешені (қазақша «Сергек» сөзінің мағынасы «сезімтал, қырағы») — «Көркем Телеком» компаниясының қазақстандық IT мамандарының зерттемесі. Бұл қаланың көшелері мен жолдарындағы құқық бұзушылықтарды тіркейтін интеллектуалды бейне бақылау, талдау және болжау жүйесі.
«Сергек» сертификатталған аспап болып табылады. «Сергек» құрамына бейне түсіру модульдерінің желісі, суреттерді жазу және тану жүйесі, ақпаратты өңдеуге және талдауға арналған зияткерлік жүйе кіреді.
## Астана қаласындағы «Сергек»
«Сергек» қоғамдық және жол қауіпсіздігі жүйесі Қазақстанның астанасында 2017 жылы пайда болды.
Бүгінгі күні Астана қаласында орнатылып, қосылған 13 000 камера бар; жылдамдық режимін және бөлінген «buslane» жолағын бақылайтын 300 желілік учаскелер; сондай-ақ жылдамдық режимі, тоқтау желісі және бағдаршамның қызыл сигналына өтуі бақыланатын 400 қиылысулар орнатылған. Бұдан басқа, тұрғын үйлердің аулаларында және адам көп жиналатын жерлерде жалпы бақылаудағы 4 000 камера орнатылды. Сауда, бизнес-орталықтардан және т. б. 3 000 бөгде камералар жүйесімен біріктірілген жүйе елордалық жолдардағы жол-көлік оқиғаларының статистикасын төмендетуге мүмкіндік береді және құқық бұзушылықты алдын алуға және жедел ашуға көмектеседі.
Күніне «Сергек» 12 млн астам оқиғаны өңдейді. Ақылды қала саласында көптеген нақты деректер бар Қазақстандағы жалғыз жүйе болып келеді. Кешен жұмысы үшін әр түрлі жарықтандыруды, жел мен автокөліктің жылдамдығын ескеретін алгоритмдер қолданылады. Жаңа интеллектуалдық кешендер нейрондық желілер мен машиналық оқыту технологияларын пайдаланады. «Сергек» жай ғана онлайн режимінде «тірі» суретті көрсетіп қана қоймай, жағдайды талдап, іс-әрекеттердің нұсқаларын анықтауға мүмкіндік береді.
## ЖКО-ның мен өлімдердің төмендеуі
Астана қаласына «Сергек» жүйесін енгізгеннен кейін жол-көлік оқиғаларында өлім саны төмендеді. 2018 жылы өлім - жітім көрсеткіші 2017 жылмен салыстырғанда 43%-ға төмендеді. 2017 жылы ЖКО-да қайтыс болған адам саны 60,ал 2018 жылы -34 адамға дейін төмендеді. 2019 жылы қайтыс болғандардың саны 36 адам болды. Бұл Астана қаласына жол-көлік оқиғасында өлім - жітім деңгейі төмен әлемдік астаналармен бір қатарға тұруға мүмкіндік берді (100 мың тұрғынға - 3,34 адам).
## Әлеуметтік қауіпсіздік
Жоба қылмысты ашуға және қоғамдық тәртіпті қадағалауға көмектеседі. «Сергек» жүйесінің көмегімен қылмыстарды, соның ішінде ұрлық, көліктерді айдап әкету, адамды өлтіру ашыла бастады.
«Сергек» жобасы камераларының көп бөлігі қалалардың түрлі қоғамдық орындарында, тұрғын үй кешендерінде, мектептер мен адамдар көп жиналатын жерлерде орналасқан.
2018-2019 жылдары Астана қоғамдық орындарында жасалған қылмыс саны 38%-ға дейін төмендеді. Егер 2018 жылы қаланың қоғамдық орындарында 14 мыңнан астам құқық бұзушылық жасалса, 2019 жылы бұл көрсеткіш 8 мыңға дейін төмендеді. Оның ішінде қала көшелерінде жасалған қылмыстар 45% - ға азайды. Бұзақылық әрекеттер саны 52% - ға дейін қысқарды.
## «Сергек» және зияткер транспорттық жүйе
«Сергектің» мүмкіндіктері зияткерлік көлік жүйесінің құрамдас бөліктерінің бірі болуға мүмкіндік береді. «Сергек» әрбір аумақ үшін жол жүктемесін, көлік ағынының бағыты мен межелі пункттерін, қиылыстар мен желілік учаскелер бөлінісіндегі бұзушылықтар статистикасын талдауға мүмкіндік береді.
## Қазақстан бойынша жобаның таратылуы
2019 жылдың қарашасынан бастап «Сергек» жүйесі Өскемен қаласында табысты жұмыс істейді. Жоба бойынша мұнда 4 000 жуық камера қарастырылған,оның ішінде 1 700-қоғамдық қауіпсіздік, 888-көше қиылысында, 340-желілік учаскелерде,бұрын орнатылған 1 000 камера жүйеге біріктірілген. Сонымен қатар, жоба полиция қызметкерлеріне 100 планшет пен 10 экометеодатчиктерді қарастырады. Камералардың барлық көрсеткіштері ведомствоаралық бірыңғай ситуациялық орталыққа жіберіледі.
Алматы қаласында жобамен 2 000-нан астам камера қарастырылған, олардың басым бөлігі жол қиылыстары мен желілік учаскелерінде орналасқан. Бұл, ең алдымен, ЖКО санының көптігімен және өлімнің түршігерлік санымен байланысты - 100 мың тұрғынға шаққанда 8-ге жуық қайтыс болды.
Қазіргі уақытта Атырау қаласында монтаждау, орнату және іске қосу-жөндеу жұмыстары жүргізілуде. Онда 3 000 жуық камера орнатылады: 774 жалпы бақылау камерасы, 750 бұрын орнатылған камералар жүйеге интеграцияланады, 612 камерадан қиылыстар мен желілік учаскілерде орналасады. Сондай-ақ, Атыраудағы жоба полиция қызметкерлеріне арналған 100 планшет пен 10 экометеодатчиктерді қарастырады.
Шымкент қаласында жоба пилоттық режимінде жұмыс істейді. Мұнда 180 камера - 140 желілік учаскелерде және 40 қоғамдық бақылау камералары орналасқан.
## Сергек vs COVID-19
«Сергек.Патруль» қосымшасы арқылы қала бойынша жүруге рұқсаттарды растауға мүмкіндік береді.Пандемияға қарсы іс-қимыл бойынша қалалардың жедел штабтарының жұмыс процестерін автоматтандыру және оңтайландыру үшін «Сергек» жүйесін әзірлеуші компанияның мамандары жұмыс алгоритмін әзірлеп, келістіріп, полицияның планшеттеріне арналған арнайы мобильдік қосымшаларды енгізді: «Сергек. Блокпост», «Сергек.Блокпост.Карантин» және «Сергек.Патруль».
Қалалардың жедел штабтары қалалар бойынша да, блокпосталар арқылы да жүріп-тұру үшін рұқсаты бар адамдарды мен көліктердің тізімін полиция қызметкерлері одан әрі пайдалануы үшін «Сергек» қосымшасына жүктейді.
Қосымша «Сергек.Блокпост» карантин енгізілмеген қалаларға мен облыстардың блокпостарына өтетін, адамдар мен көлікті байланыссыз және жедел түрде тіркеуге мүмкіндік береді. Осылайша, мемлекеттік органдар көші-қон ағындарын қадағалап, қажет болған жағдайда байланысқан адамдарды іздеу үшін ақпаратты пайдалана алады.
Қосымша «Сергек». Карантин» қалалар жедел штабтарында құрылатын «ақ тізім» бойынша карантин енгізілген және кіру мен шығу шектелген қалалардың блокпосты арқылы өтуге рұқсат етілген азаматтар мен көлікті автоматты түрде анықтайды.Қосымша «Сергек.Патруль» шектеулі қозғалыс режимін бұзған адамдарды анықтауға көмектеседі.Планшеттерден барлық ақпарат бірыңғай республикалық серверлерге келіп түседі,соның арқасында өңірлердің жекелеген блокпосттары бойынша да, бүкіл ел бойынша статистика жедел шығарылады. Барлық облыстар мен Республикалық маңызы бар қалалардың жедел штабтарының басшылары есептерге қол жеткізе алады.«Сергек» қоғамдық және жол қауіпсіздігі жүйесі жұмыс істеп тұрған қалаларда компания сарапшылары жол трафигінің мониторингі есебінен өзін-өзі оқшаулау индексін есептейді.
## «Сергек» және экспорт
Өзбекстанның астанасы Ташкент қаласында «Сергек» қоғамдық және жол қауіпсіздігі жүйесін орнату бойынша монтаж жұмыстары жүргізілуде. Жақын арада жоба осы қалада пилоттық режимде жұмыс істейді.
Украина астанасында келіссөздер өтіп жатыр.
## Ескертпелер
* https://vlast.kz/beeline-business/34074-radi-sergeka-prislos-prodat-masinu.html
* https://informburo.kz/stati/kak-rabotaet-proekt-sergek-reportazh-informburokz.html
* https://bnews.kz/live/conference/funktsional_sistemi_sergek_mogut_rasshirit/(қолжетпейтін сілтеме)
* https://kapital.kz/business/79550/it-biznes-ne-mozhet-okupitsya-na-odnom-kliente.html
* https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kameryi-sergek-prinesli-v-byudjet-bolshe-milliarda-tenge-356579/
* https://24.kz/ru/news/social/item/306935-proekt-sergek-snizil-uroven-prestupnosti-v-stolitse-na-24
* https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kameryi-sergek-pomogli-vosstanovit-prava-detey-v-astane-360234/
* https://www.youtube.com/watch?v=JxfNbwoWftY |
Светлана Николаевна Подобедова (25 тамыз 1986 жылы, Иркутск облысы, Ресей) – Қазақстандық зілтемірші (ауыр атлет). Ресейден (Зима қаласынан) қоныс аударып келген спортшы.
2012 жылы Олимпиада чемпионы атанғанымен, 2016 жылы ХОК допинг қабылдаған деген сылтаумен жоққа шығарды.
2007 жылға дейін Ресей құрамасы сапында болған. 2007 жылы Светлана Қазақстан азаматтығын қабылдады. Екі дүркін Әлем чемпионы (2009, 2010), екі дүркін Еуропа чемпионы (2004, 2005), Қазақстан чемпионы (2010, 2011, 2012), Азия (2009) және Азия ойындары (2010) чемпионы атанған. 2011 жылы Әлем чемпионатының күміс жүлдегері. Жұлқи көтеруде 134 кг салмақпен Әлем рекордын орнатқан. Қос сайыс бойынша 295 кг салмақтағы Әлем рекордын да Светлана Подобедова орнатқан.
2007 жылы Светлана Подобедова және жаттықтырушысы Қазақстан ауыр атлетика федерациясымен келіссөз жүргізіп Қазақстан атынан қатысуға келісімін берді. Алайда Ресей ауыр атлетика федерациясы оның бұл әрекетін құптамай, Халықаралық ауыр атлетика федерациясына шағымданды. Өйткені ереже бойынша қандай да зілтемір көтеруші басқа елдің азаматтығын қабылдағаннан кейін арада екі жыл өткеннен соң ғана ресми халықаралық жарыстарға қатыса алады. Сөйтіп, ол төртжылдықтың басты жарысы Бейжің Олимпиадасынан шет қалды. 2009 жылы Подобедованың Алматыға келгеніне екі жылдан астып, ол Қазақстанның атынан сынға түсе алатын болды.
2009 жылғы Әлем чемпионатында жұлқи көтеру бойынша 130 кг бағындырып Әлем рекордын жасаса, серпе көтеру сынында 160 кг көтерiп абсалютті әлем рекордымен 2-шi орын алған Цао Лейден (Қытай) 23 кг басым түседі. Подобедова 2009 жылғы әлем чемпионы атағын тағы жеңіп алды. Сонымен бірге ол Түркияның Анталья қаласында өткен әлем чемпионатында дүниежүзілік рекордқа үш рет өзгеріс енгізді.
## Марапаттары
* Ресейдің еңбек сіңірген спорт шебері.
* Қазақстанның еңбек сіңірген спорт шебері.
* «Қазақстанның үздік спортшы қызы» (2009, 2010).
* Халықаралық ауыр атлетика федерациясы көрсеткіші бойынша «Ең үздік зілтеміршісі» (2010).
* Profile IWRP
* «Парасат» ордені
## Дереккөздер |
Қыз алып қашу — қазақтың салт-дәстүрлерінің бірі. Зорлықпен үйлену іс-тәжірибесі қазіргі уақыттағы Қазақстан аумағында ерте заманнан бастап, қазіргі уақытқа дейін сақталған. Шынайы ұрлаудан басқа, екі жақтың келісімімен «ұрлау» дағдысы да қолданылады.
## Тарихы
### Ерте заманда
Қызды неке қию үшін алып қашу ежелгі әдет-ғұрпы патриархаттын қалыптасу уақытына жатады. Қызды алып қашу салтын Орталық Азия мен Қазақстанда өте сирек қолданған. Әдетте бұл жағдай ата-анасының келісім бермеу кезінде немесе олар тойды жасауды тым созған кезінде іске асырылған. Қазақтардың ішіндегі некенің басым түрі әрі қарай қызға «қалың мал» төлеумен жалғасатын «құдалық» болған. Қазақтардың құқықтық әдет-ғұрыпында қызды алып қашудың бірнеше түрі, оларға халықтың арасындағы түрлі қатынасы кездескен. Егер күйеу жігіт қыздың әкесі құдалықтың шарттарын бұзған, әлдеқашан басы байланған қызды ұрласа (ұл мен қыз "алып қашу" туралы алдын-ала келісім жасасқан кезінде), онда бұл ауыр қылмыс болып саналмаған. Бөтен басы байланған қызды алып қашу ауыр қылмыс болып табылған.
### Кеңестік кезеңде
Ресми кеңестік дереккөздерге сәйкес, Қазақ КСР-де қызды алып қашу әдет-ғұрпы жойылған. Бірақ шын мәнінде бұл әдет-ғұрып ешқайда жоғалмай, «алып қашуға» ұқсас келісілген қыздың үйден «қашуына» өзгерген. Келісімсіз алып қашу және зорлықпен үйлендіру жағдайлары кеңестік кезеңнің соңғы жылдарында кездесе бастап, посткеңестік кезеңде жалғасын тапқан.
### Тәуелсіз Қазақстанда
Әйелдердің құқығын қорғау ұйымдарының бағалауы бойынша, Қазақстанда жылына 5 мыңдай қызды алып қашу жасалынады. Бұл әдет-ғұрыпқа қатысты Қылмыстық кодексте жеке бап қарастырылмаған. Сол себепті, қыздарды еріксіз алып қашу деректері туралы нақты ресми статистика жоқ. Өйткені, бұл қылмыс – ҚР Қылмыстық кодексінің "Адам ұрлау" бабына жатқызылған. Бірақ бұл жағдай ұрланған қыздың құқық қорғау органдарына хабарлаған кезде ғана қолданылады. Алайда көптеген қыздар осындай тағдырға бойсұнуда. Бұған кейбір ата-аналардың ұрланған қызды кері қабылдамауы да итермелейді.
Алып қашуға әдетте күдіксіз "қалыңдықтың" құрбылары мен таныстары қатысады, олар оны елсіз жерге шығарады, одан әрі "күйеуі" оны автокөлікке күштеп отырғызып, өз үйіне апарады. Үйге келісімен "қалыңдыққа" орамал тағылады, мерекелік дастархан жайылады, жас әйелдер күйеу жігітті мақтай бастайды, ал оның әпкелері мен әжелері қызды неке қиюға келісуіне иландырады. Үйде "қалыңдықты" ұстап қалу үшін қазақтарда үлкен кісіні аттап өту күнә болып саналғаннан күйеу жігіттің әжесі тіпті табалдырыққа жатып алуы мүмкін. Ұрланған қыз осындай істерге қарсы тұру үшін үлкен батылдыққа ие болуы керек.
Қыз бен оның ата-анасының келісімінсіз "шынайы" алып қашудан басқа, қазіргі Қазақстанда күйеу жігіттің материалдық жағдайы толыққанды үйлену тойын өткізуге мүмкіндік бермегендіктен қалыңдықтың екі жақты келісімі бойынша алып қашу "имитациясы" кең таралған. Осындай "ақылдылықтан" кейін салтанатты той күйеу жігіттің ата-аналары үйінде ғана өткізіледі, бұл үрдісте үлкен үйлену салттарының азаюы мен арзандау тенденциясына байқалады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (125 бап) адамды ұрлағаны үшін Қазақстан азаматы төрт жылдан жетi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Егерде азамат қылмыс үшін адамдар тобымен алдын ала сөз байласса; бiрнеше рет жасаса; өмiрге немесе денсаулыққа қауiптi күш қолданса; қаруды немесе қару ретiнде пайдаланылатын заттарды қолданса; көрiнеу кәмелетке толмаған адамға қатысса; кiнәлi адамға жүктiлiк жағдайда екенi көрінеу белгілі әйелге қатысса; екi немесе одан да көп адамға қатысса; пайдакүнемдiк ниетпен жасаса; адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып жасаса; жәбірленушінің жеке басын куәландыратын құжаттарды бұрмалап, жасырып не жойып жасаса – оның мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, жетi жылдан он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Егерде азамат қылмыс үшін қылмыстық топ жасаса; ұрланған адамды қанау мақсатында жасаса; абайсызда жәбiрленушiнiң өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса – оның мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, он жылдан он бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Ұрланған адамды өз еркiмен босатқан адам, егер оның әрекеттерiнде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
## Дереккөздер
## Қосымша әдебиет
* Sevara Azizova Bride kidnapping in Kazakhstan in Discourses of Law and Custom, Nationalism and Tradition, Kinship and Gender — Central European University.
* Cynthia Werner Women, Marriage, and the Nation-State: The Rise of Nonconsensual Bride Kidnapping in Post-Soviet Kazakhstan (en). — Cornell University Press, 2004.
## Сілтемелер
* Райхан Рахим, Чингиз Сайханов, Искандер Салиходжаев Украденные невесты. Vox Populi (11 июля 2014). Тексерілді, 28 қаңтар 2016. |
Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті (СҚУ) — Солтүстік Қазақстандағы жетекші жоғары оқу орындарының бірі.
## Тарихы
1937 жылы аймақтағы білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерінің алғышарты болып табылған Қазақ КСР кеңестік халық комиссариятының 1937 жылдың 19 наурызындағы жарлығы негізінде Петропавл мұғалімдер институты ашылды. Қазақ КСР Халық ағарту комиссариятының 1937 жылдың 25 шілдесіндегі № 835 бұйрығына сәйкес, 1937 жылдың 1 қыркүйегінде төмендегідей екі факультетте оқу басталды: жаратылыстану-жағрапия және тарих.
1939 жылы Петропавл мұғалімдер институтына мемлекеттік мәртебе берілді.
1945 жылы Петропавл мемлекеттік институтына ХІХ ғасырдың ұлы ұстазы К.Д. Ушинскийдің аты берілді.
1955 жылы Петропавл мемлекеттік мұғалімдер институты Петропавл педагогикалық институты болып қайта құрылды.
1982 жылы Қарағанды политехникалық институтының Петропавл филиалы ашылды. Петропавл филиалында төмендегідей екі факультет құрылды: машина жасау және жалпы техникалық.
1994 жылы Қарағанды политехникалық институтының Петропавл филиалы негізінде Жоғары Техникалық колледж ашылды.
1994 жылы Петропавл педагогикалық институты негізінде Солтүстік Қазақстан университеті ашылды.
1996 жылы Солтүстік Қазақстан университеті мен Жоғары Техникалық колледж Солтүстік Қазақстан университеті ретінде біртұтас жоғары оқу орны болып қосылды.
2001 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылы 31 қаңтардағы № 163 жарлығымен Солтүстік Қазақстан университетіне мемлекеттік жоғары оқу орны мәртебесі берілді.
2003 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылы 30 мамырындағы № 497 жарлығымен Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетіне академик Манаш Қозыбаевтың аты берілді.
2012 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны болып қайта ұйымдастырылды.
2020 жылғы 1 шілдеден бастап «Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнын «Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан Университеті» коммерциялық емес акционерлік қоғамына қайта құру жолымен қайта ұйымдастырылды (Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік комитеті Төрағасының 2020 жылдың 25 мамырдағы №315 бұйрығы негізінде).
## Факультеттер
Білім беру 8 факультетте жүргізіледі:
* Медицина факультеті
* Агротехнологиялық факультет
* Тіл және әдебиет институты
* Педагогикалық факультет
* Инженерлік және сандық технологиялар факультеті
* Тарих, экономика және құқық факультеті
* Математика және жаратылыстану ғылымдары факультеті
* "Foundation" факультеті
## Тарихи мұражай
2006 жылы университетке Петропавл қаласының Абай көшесі 16 мекенжайында орналасқан тарих және сәулет ескерткіш-ғимараты берілді. 2010 жылдан бастап бұл нысанда жөндеу және қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Қазіргі уақытта университет мұражайының жөндеуден өткен залдарында экспозициялық құрал-жабдықтар орнатылған.
СҚМУ мұражайының ашылуы 2011 жылдың наурызында ҚР Тәуелсіздігінің 20-жылдығын мерекелеудің кешенді іс-шараларына сәйкес орайластырылды.
Бірінші қабатта демонстрациялық зал, М. Қозыбаев залы, археология және этнология залы. Екінші қабатта мұғалімдер институты, педагогикалық және политехникалық институттар, Солтүстік Қазақстан университеті, М. Қозыбаев атындағы СҚМУ залдары және қор сақтау, материалдарды жинақтау мен қызметкерлер кабинеті орналасқан.
## Дереккөздер |
Бұл Қара-Қоюнлу («Қарақойлы») әулетінің билеушілер тізімі. Бұл әулет қазіргі Әзірбайжан, Иран, Ирак, Армения және шығыс Түркияның бір бөлігін басқарды. Олардың астанасы Табриз қаласы болды.
## Kara Koyunlu rulers |
Еркін Жұмағұлұлы (1950-1995) - Сонау кеңестік кезеңдегі қайта құру дәуірі басталған тұста атамекен тарихының терең сыр бүккен қатпарларын қайта жаңғыртып, елі үшін еңіреп туған ерлер мен туған халқына от ауызды, орақ тілді өнерімен қызмет еткен би, шешендер тағлымын кейінгі ұрпаққа жеткізіптаныстыру ісінде аянбай еңбек етіп, көп тер төккен алаш ұранды азаматтардың бірі.
## Өмірбаяны
Туған, өскен өлкесі — ақындар мен абыздар елі, ұлылар мекені — Семей өңірі. Ол 1950 жылы маусымның 25 жұлдызында осы қасиетті құт мекеннің Жарма ауданындағы Қапанбұлақ ауылында дүние есігін ашыпты. Ата-анасы қарапайым шаруа адамдары болғанмен өнер десе ішкен асын жерге қоятын жандар екен. Әкесі Жұмағұл атақты Бөке кенішінде өмір бақи ұста болып өтіпті. Ұсталық өнер де жай адамға дарымайды. Екінің бірінің қолынан келе беретін кәсіп емес. Ертеден белгілі ырым бойынша ұсталық бақсылық өнердің бір қырына жатса, Жұмағұл ақсақал темірден түйін түйген шеберлігіне қоса өз жанынан өлең шығарып, еліміздің арғы-бергі тарихын жете білген шежіреші де болған екен. Әкесінің талант қырлары өсе келе Еркін бойынан да табылып, ақындық жолға түсуіне қанат бітірді, туған өлке тарихын біліп зерттеуге құштар етті. 1968 жылы Көкпекті ауданының Биғаш ауылындағы В. В. Маяковский атындағы орта мектепті үздік бітірген жасөспірім туған ауылында жұмыс істеуді мақсат етіп, арман жолында Алматыдағы іргелі оқу орнының бірі — Қазақ ауыл шаруашылығы институтының агрономия факультетіне оқуға түседі. Институт қабырғасында жүріп ғылыми жұмысқа ден қояды, тәжірибелік істерге араласып, мол тағылым алады. Институт бітіргеннен кейін 1975-1977 жылдары Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институтында жұмыс істеп, тәжірибе жинақтайды. Қашан да болсын аңсары ауылға ауған азамат 1977 жылы шілдеде Семей облысы Жарма ауданындағы Үшбиік ауылына жол тартады. Содан бастап соңғы жиырма жылға жуық уақыты осындағы «Бірінші май» кеңшарында өтеді. Қатардағы агрономдық қызметтен кеңшардың партия комитетінің хатшысы қызметіне дейін өседі.
Еркін еңбек үшін жаралған жан болатын. Агроном болып күн демей. түн демей еңбек етіп, жартылай шөлейтті аймаққа орналасқан Үшбиік жерін құнарландыруға көп күш жұмсайды. Жердің шұрайлылығын жақсартып, астық өнімділігін арттыру мақсатында агроном-ғалым Еркін топырақ өңдеудің жаңа технологиясын енгізеді, бастау-бұлақтарға жақын су арналарының жиналу аумағын зерттеп, Семейдегі су шаруашылығы институтымен бірге Үшбиік даласына егістікті суару үшін арнайы бөгет салдырады. Бұл оның агрономдық талант қырлары болса, ұйымдастырушылық, басшылық қабілеті 1985- 1991 жылдары «Бірінші май» кеңшары (совхозы) партия комитетінің хатшысы болған кезде танылады. Осы жылдар аралығында білімін жетілдіру мақсатында өзі оқыған институттың экономика факультетін, тез жазу мақсатын көздеп стенографистер курсын бітіреді, кандидаттық диссертация жазуды да ойластырып, Семей, Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстары бойынша ауыл шаруашылығындағы экономика мен мал азығы өндірісі туралы қыруар материал жинайды. Бірақ парткомдық қызмет бұл жоспарын жүзеге асыруға мұрша бермейді.Қай істе болсын адалдықты бірінші орынға қоятын Еркін сол кездегі өте жауапты да қиын қызметтің бірі партия комитетінің хатшысы міндетіне құлай беріледі. Халық арасындағы бұқаралық насихат. идеологиялық жумыс, мәдени-ағарту іс-шаралары, толып жатқан басқа да ауқымды науқандық жұмыс көлемі жас парткомға үлкен сенім жүгін арқалатты. Жігерлі жас басшы ол сенім биігінен көріне білді. Алғырлығымен, терең білімділігімен жұртшылықты өзіне тарта біліп қана қоймай, еңбекші халықты соның ішінде, әсіресе, жастарды жаңа жарқын істерге талпындырды.
Еркін ел тарихы мен мәдениетінің білгірі, әрі үлкен жанашыры болатын. Өзі ширек ғасырға жуық уақыт бойы мекен етіп жумыс істеген Үшбиік ауылы — ұлы Мұхтар Әуезов тамсанып жазған, бір атадан он жеті ақын шыққан, одан кейінірек атақты Әріп ақын туып өскен өнерлі өлке екендігіне әркез сүйсініп, халық арасына тарата айтып жүрген іскер азамат нартәуекелге бел буып, еліміз тәуелсіздік алған 1991 жылы ауылда «Насихат» бұқаралық-мәдени орталығын ұйымдастырады. Осы орталықтың жетекшісі ретінде Аякөз, Жарма аудандарында өмір сүрген XVIII ғасырдағы ақындық поэзияның ірі өкілі Ақтамберді жырау, жеті атасынан бері билік үзілмей келген атақты би, қоғам қайраткері, ақын, шешен Ақтайлақ би Байқараұлы, XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің бастауында тұрған көрнекті ақын, ұлы Абайдың ұстазы Дулат Бабатайұлы, суырып салма айтыс өнерінің жүйріктері Сабырбай Ақтайлақұлы мен Түбек Байқошқарұлы, Абайдың талантты ақын шәкірті Әріп Тәңірбергенұлы және осы өңірден шыққан басқа жыр жампоздары мен өнер майталмандарының өмір деректері мен шығармаларын ел аузынан жинап, бұқаралық ақпарат құралдарында насихаттау ісінде ұйтқы болып, үлкен қажыр-қайрат көрсетеді.
«Насихат» бұқаралық-мәдени орталығы бұл жұмыстармен ғана шектелмей, осы ауылдан шыққан атақты ақындарды насихаттау ісінде көп еңбек сіңірген белгілі ғалымдармен, шежіре қарттармен кездесулер өткізеді. Әріп өмірі мен шығармашылығын зерттеген көрнекті абайтанушы-ғалым, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Қайым Мұхамедханұлы, атақты айтыс ақыны, әдебиет зерттеуші, шежіреші Қалихан Алтынбаев, жергілікті құймақұлақ қариялар, ауыз әдебиетін жинаушылар әрі шежірешілер Ғабділахмет Шәкерұлы мен Сіләмшайық Имаммұсаұлы сияқты абзал жандармен жылы жүзді кездесулер Үшбиік жұртының есінде әлі күнге дейін аңыз болып сақталған. Осындай игі істің басы- қасында қашанда Еркін жүрді. «Насихат» орталығы оның рухани перзенті сияқты еді. Осы киелі орынның қаз тұрып, ел ырзығы үшін қызмет етуіне ол бар жан-тәнін берді. Бала кезден жабысқан дертін де ұмытты. Өзі құрған орталыққа банктен есеп ашып, ауыл жастарының бос уақытын мәнді етіп ұйымдастыру үшін музыкалық аспаптар сатып алды, ауыл балаларына арнап музыкалық мектеп аштырды, жергілікті тұрғындар әдемі де сәнді киінсін деп іс машиналарын сатып алғызып, жас қыздарға жұмыс орындарын ұйымдастырғаны да белгілі.Атақты Ақтайлақ 6и мұрасы мен көрнекті ақын Әріп Тәңірбергенұлы шығармаларын насихаттап жарыққа шығарудағы Еркін еңбегі орасан зор. Екі ақын туындыларын іздестіріп Абайдың Семейдегі республикалық музей-қорығынан бастап Қытайдың Үрімжі қаласьінда Шьіңжан Қоғамдық ғылымдар академиясы ғалымдарымен байланыс орнатты. Ақтайлақ би мен Әріп ақын шығармаларын ел ішінен, Алматыдағы Қазақстан Республикасы Үлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасы қорынан тірнектеп жинап, Үшбиік орта мектебінде өзі ашқан Ақтайлақ би музейіне тапсырды. Тіпті Қайым Мұхамедханұлының жеке қорында сақталған Әріп шығармаларының қолжазбасын ғалыммен арадағы ұзақ келіссөзден кейін арнайы алдырып, ұрпақ игілігіне жаратты.
Еркіннің бұл еңбеғі еш болған жоқ. 1991 жылы Алматыда «Журналист» баспасынан алғаш рет «Ақтайлақ 6и» кітабы жарық көрді. Атақты би туралы аңыз-әңгімелер мен оның биліктері, айтыстары, өлең-жырлары топтастырылған және соңында Ақтайлақ би жазып кеткен шежіре нұсқасы берілген бұл жинақты дайындап, жеке кітап етіп бастыруды ұйымдастырған Еркін екенін ерекше айту қажет. 1992 жылы мамыр айында Үшбиік ауылында осы кітаптың тұсау кесер рәсімі өткізіліп, 6и аруағына арналып ас берілді. Бұл игі істің де басы-қасында Еркін жүрді. 1993 жылы Қазақ теледидарының бірінші бағдарламасы бойынша Еркіннің тікелей ұйымдастьіруымен «Ақтайлақ би» хабары көрсетілді. Бір сағатқа жуық уақытты қамтыған хабар артынша «Алатау» халықаралық телеканалы бойынша көрсетіліп, 1994 жылы екі бағдарлама бойынша қайталанды. Хабарға Ақтайлақ 6и мұрасын көздің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізуде еңбек сіңірген сұңғыла қарттар Ғабділахмет Шәкерұлы мен Сіләмшайық Имаммұсаұлы, аса көрнекті ғалым, әдебиет теоретигі, абайтанушы әрі әуезовтанушы академик Зәки Ахметов, фольклортанушы-ғалым Зуфар Сейітжанов және Еркіннің өзі қатысып, Ақтайлақ бидің ақындық, шешендік өнері, тағылымы мен өнегесі туралы кеңінен әңгіме қозғады.Еркін бастап алғаш рет жүзеге асқан бұл басылым кейін, 1999 жылы «Атасы асыл сөздің Ақтайлақ би» атты көлемді жинақ пен 2003 жылы Астана қаласында қалың көпшілікке арналған «Ақтайлақ би» кітабының жарыққа шығуына негіз болды. 1995 жылы 19 тамызда асыл азамат ұзаққа созылған ауыр науқасынан қайтыс болды. Денесі Үшбиік ауылындағы биік дөңге қойылған.
Өзі өлсе де артында өнегелі іс қалдырған аяулы жанның ғибраты мен тағылымы ұрпақ жадында мәңгі сақталмақ. Ақтайлақ би аруағына бағыштап алғашқы асты Еркін сияқты есіл ер ұйымдастырса арада он жылдай уақыт өткеннен кейін, 2001 жылы Ақтайлақ би мен оның әкесі Байқара би жерленген Сарыарқа ауылында әкелі-балалы билердің кесенесі тұрғызылып екеуіне арналып Халықаралық ғылыми- теориялық конференция өткізілді, артынан үлкен ас беріліп, бәйге ұйымдастырылды. Бұл да, Еркін бастап кеткен өнегелі істің өнегелі жалғасы еді.Өмірін өлеңмен өрнектеп өткен, оның әлемін насихаттап кеткен Еркін өзі де ақындыққа бой ұрып, талант қырын танытыпты. Біз білетін басшы Еркін, агроном-ғалым Еркінді кеш те болса ақын Еркін деп мойындадық. Ақындық әлеміне бойладық та артында қалған өлеңдерін барладық. Төгіліп тұрған жыр жолдары. Буырқанған шабытпен шыққан өлең шумақтары көп, көңіл-күйдің кірбің шалған тұстарында ойға түскен ұйқасы шалалау шумақтар да аздап кездесіп қалады.
деп езі жырлағандай, ақындықты қырық жасқа тақаған шағында кеш бастаса да, айналдырған бес-алты жыл ішінде жүрек түкпірінен суырылып шыққан жарасымды жырларын жазып кетіпті.
Ақын туьіндылары арасында ел құрметтеген адамдар мен жақын араласқан дос-жарандарға шығарған арнау өлеңдер мен туған жер, ауыл туралы жыр-толғаулар, әзіл өлеңдер, тілек жырлары, бата өлеңдер мен ән өлеңдері де бар. Солардың ішімде өзі тұрып қызмет еткен Үшбиік ауыльі мен оның адамдары туралы жүрекжарды жыр жолдарының орны бір бөлек. Тіпті Үшбиік туралы екі ән өлеңін шығарыпты.Өнерлінің елі-ай,Даласы мен белі-ай.Маған ыстық қашан да Үшбиіктің жері-айдеп қайырылатын ән жолдары Еркіннің өзі өскен ауылға деген перзенттік суйіспеншілігін білдіріп, Үшбиік жұртшылығының әнұраны іспетті халықтық әнге айналғаны қашан. Әнін жазған да жай кісі емес. Елін сүйген Еркіннің сонау Алматыдан арнайы шақыртып, ауылына қонақ қылдырған атақты композитор Марат Ілиясов есімін кім білмейді?
Поэзия әлеміне жігіт ағасы шағында үңіліп, жыр сапарына жаңа түскен Еркін аз уақыт аралығында өлең өлкесінде өзіндік өрнек қалдыра біліпті. Ұлтжандылық пен отансүйгіштік сезімге толы өлең-жырларымен катар өзі айтқандай қисса тәсілімен жазған «Аяз 6и» дастанының орны бір бөлек. Атақты халық ертегісінің ізімен шығарылған қисса-дастанды автор «Даналық сүйгіш бүлдіршінге армаймын!» деп бастап, эпиграфта «Аяз би» ертегісінің даналық үлгісін ел тарихының кешегі, бүгінгі, ертеңгі ісіне өнеге етеді. Дастанның төрт бөлімі де оқиға желісінің қызықтылығымен, нақышты өлең жолдарымен оқырманды баурап алып. басты кейіпкер Жаманның, яғни Аяз бидің көрегендік, данышпандық қасиеттеріне тәнті етеді, эпилог бөлігінде Аяз би өмірін кейінгі ұрпаққа тағылым етеді.Еркіннің қай өлең-жыры, термесі мен толғауы болсын, тәрбиелік, тағылымдық мән-мазмұнымен, өзіндік көркемдік өрнектерімен, тақырып ауқымдылығымен мағыналы да терең ой пернесіне құрылған Термелерінде Ақтайлақ би сияқты толғанып жыр төксе, өлеңдерінде Абайша ой саралап, Әріпше қиялға ерік береді. Бұл да жас ақынньің ұлылардың өлең өріндегі ізіне еліктеуден туған ойшықты жыр жолдары болар.Қалай десек те Еркін артына өзіндік ақындық із қалдырып. өлеңнен ескерткіш салып кетті. Сүйікті қызы Әселдің әке мұрасын жинап, жеке кітап етіп құрастыруы да абзал азамат, асыл жар, аяулы әке болған ел перзенті Еркін Жүмағұловтың ақындық талант қырын айшықтаған ескерткіш-белгі іспетті. Өзі өлсе де өлмейтұғын артына сөз қалдырған асыл адам бейнесі осы жыр жинағымен ел есіңде сақтала береді.
## Есте қалған сәттер
### І Алғашқы «Дамба»
Еркін Жұмағұлұлы екеуміз ұмытпасам, Бірінші май совхозына қарайлас келдік. Білем, бір күні совхоз директоры Биахмет Рахымбайұлы Жампозов, маған «ауыл мен қызылжал, қыстағының арасына дамба жасап, жазғы тұрымғы қар суын боғесек ауыл малына бұзау, торпақ, қозы лақ дегендей жақсы жайылым болар еді. Осыны жаңа келген агроном жігітпен ақылдасып көрші. Дұрыс деп тапсаңдар, Аякөздің барлық мекемесін білесің, осына салуға қабілетті, дұрыс техникасы бар мекемемен келіс»- дегені.
Еркін екеуміз ертесіне Аякөздің ДЭУ-545 деген мекемесімен келісіп күнін белгілеп қайттық. Келіскен уақытта техникалар келгенімен «Нивалир»- қондырғысымен бағдарлап-белгілеу және оның есеп-қисабын жүргізетін мамандары еңбек демалысында болып, кісі таппай дағдарғанымызда ол қондырғымен Еркін жұмыс істей алатын болып шықты. Сонымен, айтпағым күні бүгінге дейін ел игілігін көріп келе жатқан осы дамба-бөгетінің атасы да иесі де Еркін еді. Өйткені соның жобалауымен салынды. Жұмыс біткенше басы қасында болып өзі басшылық етті. Ал мен ол кезде № 1 ферманың меңгерушісі едім. Менің міндетім Қызылжал қыстағындағы үйлерден механизаторларға жатын орнымен уақтылы тамақтандыруды ұйымдастыру болатын. Іс сәтті басталып, межелі уақытта аяқталды.
### ІІ Лесфак
Әдеттегідей жұма күні барлық мамандардың қатысуымен, совхозда істелген апталық жұмыс қорытындыланып, келесі аптада істелер жұмыстар пысықталатын жиын басталды. Бір 5 минуттай уақыттан соң зоотехник Леспек жоқ екені анықталды. Совхоз директоры Жампозов Биахмет марқұм: «Ішіміздегі ең жасы сен екенсің Еркін , Леспекті тауып, жиын басталғаның айтып шықырып кел. Осында бір кабинетте отырған болар»,- деді. Орнынан лезде тұрып, лып ете түскен Еркін сәлден кейін келіп: Биахмет Рахимбаевич «Лесфак» еш жерде жоқ екен таба алмадым», - дегенде, бәріміз ду күлген едік. Ешнәрсеге түсінбей қалған Еркін абдырап, жалтақтап бізге бір, директорға бір қарап тұрып қалды. Елдің күлкісі басылған соң Биахмет марқұм:
«Еркін, сен айтқандай, оның аты «Лесфак»- емес кәдімгі қазақша ат Ілеспек ағаларының артынан ілесіп деген тілеумен қойған болар ата-анасы. Ұқтың ба бірақ сенің аузың дуалы болып, мына жұрт оны енді сен айтқандай «Лесфак» атандырып жүрмесе болды деп, қарқылдап күлген еді. Жарықтық.
### ІІІ «Адыраспан»
Институтті бітірген інісі Алматыдан отбасымен келген болатын. Бірде, Еркін: «Төке-аға, сіз осы «Адыраспан» -шөбі жайлы білеріңіз, бар ма? Сол шөп біздің өңірде өсе ме. Сол шөпті танып айыра аласыз ба? - дегені. Мен: Еркін-ау, Адыраспанның төңірегіндегі сұрағың тым көп қой, оны қайтпексің? –дегенімде: «Білесіз бе менің інімнің аяғы ауырады , сүйектері шытынаған» -дейді. Бір емші «Адраспан шөбін әкелсең дәрі-дәрмек жасап берем айығасың деген екен». Содан ғой сұрағаным. Мен-білем деген кісі болмады бұл өңірде, сұрастырып- ақ жүрмін – деп мұңайған еді.
Мен ол шөпті білетінімді, және оны танитынымды айттым және оны емге пайдалану үшін осы қыркүйек айында жинап алатынын, күн көзінен көлеңке салқын жерде кептірілетінін айтқанымда, қуанған сәті әлі көз алдымда, күні кешегідей санамда жаңғырады.
Екі күннен кейін Еркіннің Уаз -469 машинасымен Үшқұмалақ Имаммуса, Ащысудың бойына жүріп кеттік. Бір болса сонда болар, өйткені ол шөп дымқылды сортаң жерде ғана өседі. Таулы, қыратты, құмды, шөлейт жерлерде өспейді. Сонымен барар жерге жеткенше, әңгіменің тиегі ағытылды. Осыдан 4-5 жыл бұрын, Ақшатауда тұратын, Сергиопальде 10 жылдық мектепте бірге оқыған Бейсеканов Сабыртай деген кластасымның бір аяғы кеміп аяқтың бақайларынан бастап қарайып тізеге жеткенін, дәрігерлердің оның аяғын кеспек болғанда отаға келісімін бермей «Алланың жазған тағдыры осы болса, шара жоқ, балаларымның қасында болып, Алланың аманатын- үйде бергенім жөн болар деп-қайтып келген ғой, Сабазың. Ол кезде оның жүруден қалған кезі еді. Сол азамат қазақ емшісінің шөптен жасаған дәрі- дәрмегімен жасаған ем-домының арқасында құлан таза айыққанын, 2 жылдың ішінде аяға қайта толғанын, ал өткенде оны Аягөзде базардан көріп, қалайсың әбден сауықтыңба десем, жарысың бар ма? – деп күлген еді. Сабазың осы Ащысуды бойлай Ақшатаудың «Ақтай» бөлімшесіне дейін баралық шөп кездеспесе, аржағында здың орталығы жақын, қарсы болмасаң сонда барайық. Дұрыстап таныстырайын. Оның қалай жазылған хикаясын өз аузынан естиік дегенімде қуанғанын көрсең ғой...Іздеп барған Сабыртайымыз есігінің алдында өрістен келген қойларын қуалап жүгіріп жүріп, бөліп алғанын көргенде, бұл кісі шынында да сіз айтқандай аурумен ауырған ба? –деп қайран қалды.
Бізді көріп, күле құшағын жая ұмтылған ол, құшақтасып амандасып, мені көтере сілкілей бастағанда, оны, «Әй, бізге де кезек бер енді деп», тоқтатқан жұбайы Сайлауқайша да арқа-жарқа әзілдеп, күліп амандаса мәз болысқан едік. Үйде шай үстінде Еркінді дұрыстап таныстырып, келген шаруамызды айттық. Ден қойып тыңдаған ол, онда бүгін менің қонағым боласыңдар. Ол шөп туралы одан дәрі – дәрмекті қалай қолдануды ем-домды қалай жасауды түгел айтып берем. Соңғы екі жылда шөп дәріні өзім жасағанмын деп сөзін аяқтай бергенде:Кәне, бата беріңіздер деп, бір бағланның алдыңғы аяғынан көтере жүргізіп алып келген баласы ли Аумин деп алақаның жайды. Бата беріліп бағланды союға алып кетті. Содан әңгіменің тиегі ағытылды дерсің. Мен Сайлауғайшамен бірге өткен жастық шаққа сапарлап барып қайттым.Ерекең мен Сабыртай астан кейін де ұзақ әңгімелесіп отырды. «Адыраспан» шөбі жайлы айтқан әңгімесін айта кетсек артық болмас:-Біз көп заттың мәнің жоғалтып алғандаймыз . Мәселен бұрын қазақтар үйге «адыраспан» іліп қоюшы еді. Қазір оны еріккендердің ермегі санайтындар өте көп. Яғни олар қазақ үйдің төрімен босағада іліп қойған адыраспанға көзі түссе, оны жай бір шөп деп қарайды. Қазақ бұрын адыраспанның қасиетті болатынын аңыз –әңгімелермен байланыстырған. Қысқаша тоқтала кетейін:- Әзіреті Оспан әскер бастап жорыққа аттанады. Жолда бір жерге түнейді. Түнде жаулары тыңшы жіберіп, байлаулы аттарын босатып, жан-жаққа қуалап, үркітіп жібереді. Түнімен сахабалар у- шу болып, аттарын іздейді. Оспанның атының шылбыры бір өсімдіктің түбіне оратылып қалады да өзге жылқылар сол араға жиналады. Оспанда серіктерімен жылқының талып жеткен кісінеген дауысы шыққан жаққа барса, бәрінің иіріліп тұрғанын көреді. Бәрі қуанысып аттарын ұстаса, Оспанның атының шылбыры беймәлім бір өсімдіктің түбі мен сабағына ілініп қалғанын көреді. Оспан оны дорбасына салып алады. Сол жорықта жолы болып, жеңіспен оралған ол, Мұхаммед (СҒС) пайғамбарға болған жағдайды баяндайды. Пайғамбар: - Бұл шөптің аты қалай? –деп сұрайды. Сонда Оспан:-мұны «Адыраспан»- деп атап едім дейді. Пайғамбар:- Жаратушы бұл шөпті себеп қылып, сендерді бір апаттан сақтапты. Бұдан кейін де бұл шөп менің үмбетіме игілікті қызмет етсін. Бойына кие дарып, қасиет бітсін- деп, аят оқып шөпке дем салған екен. Содан бері осы адыраспанға емдік қасиет дарыпты.
дейін жұрт оны «Оспанның Адыраспаны» деп атап келіпті. Адыраспанды жұлатын кезде:
Ассалаумағалейкум, АдыраспанАтынды қойған екен әзіреті Оспан. Пайғамбар дұғасыннан нәр алған соң Өзіне келіп тұрмын мен алыстан- деп қасына барып,Ассалаумағалейкум Адыраспан! Киелі шөп аттапты әзіреті ОспанҚажетің болмағанда басқа уақытта Жеріңе Адыраспан аяқ баспан –дегеннен кейін жылады. Ал кетердегі айтар шумақты тарс есіме түсіре алмай отырмын.Ертесіне ерте тұрып, Сергиопольдің конторының алдына ағаш көшектерін отырғызған саябаққа барсақ қалың үйысып тұрып өскен іздеген шөбімізді тауып керегінше алып қайттық.
### ІV –Қысқы ұйқы
Тағы бірде ұмытпасам зоотехниктердің кабинетіне қызу пікір талас жүріп жатқанының үстіне бармасым бар ма? Бас зоотехник Лесбек:
-Биыл, жылдағыдан 2000 бас артық барады. Қыстамаға, шөп жетпеуі анық. Ереке осы Сіз басқаратын растениеводтарды ұқпаймын. Бірер мың тонна шөп артық неге дайындамайсыңдар?- деп кәдімгідей ренішпен айтқанда: Ерекең:-уай Ілеке онда мені тыңда. Біз мына растениеводтар, жыл сайын дәңді дақылдардың жаңа сортын шығарып, жатамыз. Оның дәнін себер алдында кәдімгідей «Лазерь сәулесімен» ұйқыдан оятамыз. Сонда ол тез біркелкі өседі. Неге содан үлгі алмайсыңдар! Жаңа ештеңе ойлағыларың келмейді. Ұйқыдасыңдар сендер дегені. Мұнымен не айтқысы келді деп, бәріміз бір –бірімізге қарағанда: -Әрине сендер зоотехниктер айтыңдаршы іштерінде мені түсінгендерін бар ма?- деген де. Леспек: - өзіңде білмей тұрғандайсың ғой , айтпағынды дегенде.Ерекең : - Бәсе өзімде сендердің түсінбейтіңдерінді білгем. Айтпағым: Элементарный қарапайым дүние, тыңдаңдар. -Біздің биылғы дайындаған шөп,Қыстамаға енді он мың бас артық апарсаң да жетеді. Ол үшін, күйіктен өткен әрбір қойды бір ай жемдеген соң баздың ішіне подстилланы қалың салып, қойды жатқызып уколын салып, туарына бір ай қалғанша ұйқыға жіберіп, сонан соң тағы укол сап оятып алсаңдар-болмайма? Шөп-жем эконом, шығын аз. Шопандарың 3-4 ай демалыста,-рахмет!Аю, борсық-оларда жануарлар, олар өздері біліп, ұйқыға, өз еріктерімен барса, сендер принудительно ұйықтататыңдар. Ол үшін баспен жұмыс істеуді үйрену керек-деп. Күліп шығып кеткен еді. Ерекең туралы неше күн айтсамда айтарым таусылмас.
### V- VI Бауы берік болсын!
Бірде Ерекең тез басып келе жатқанын көріп машинаны тоқтатып: Асығыссың ғой жәйшылық па? деп сұағанымда.Төке- аға, бүгін келінің Ура роддомнан шығушы еді. Соған баруға машинам оталмай, Әбден әлек боп, болмаған соң көшеге шыққан бетім, сізді көріп, Тоқтар деген үмітпен жіті басып келе жатқанымғой- дегені.Ендеше, отыр кеттік –деп Аягөзге тарттық. Барсақ, тек түске дейін ғана, «выписка» болады. Ертең келіңдер –деп көнер емес медбике қыздар. Қап,-деп қыздарды көндіре алмай тұрғанымызда кезекші дәрігер Қамаров Т.- марқұм келе қалып иманы жолдас болсын рұқсат беріп Ираны кішкентай шақалағымен алып шығып, үйлеріне әкелген едім. Тек балалардың қайсысы екені есімде жоқ. Есімде қалғаны таңға дейін, «бауы берік болсын» айтылып думандатқанымыз.
### VI-VII Ерекеңнің қанатты сөздері
І. Шығар тауың биік болса, лақтырған тасың қашыққа түседі.ІІ. Баланың сөзі билікке жарамасада, дауға жарайды.ІІІ. Баталы сөз балаға азық.ІV. Барын бағаламаған елге бақ қонбас.V. Халық деген-ана
### VIII Аққұдық
Бірде Ерекеңнің үйіне қонақ боп, жиені ме жоқ әлде немерелес бауырлары ма білмеймін. Бір жас жеткіншек ер бала келді. Ауланың ішіндегі егілген гүлдермен көкөністердің сабақтары құлап, әбден сусырап құлауға айналғанын көріп, флягін ала сала Аққұдық суға барса, су таратып құдықтың басында Түсіпхан деген азамат, сен кімсін? Суды қайда апарасың? –деп сұрақтың астына алғанғой. Тиісті жауабын алған соң ғана, флягіне су құйып беріпті. Бар жоғы 40 литр су жетпей қалып, қайта барса, сен жаңа алғансың енді саған бүгін су жоқ дегенде, спорттан мол хабары бар әлгі жігіт Түкеңнің қолынан шлангыны жұлып алып суын құйып ап шылангіні астауға тастай салған ғой қолына бермей. Оқыс қимылдан Түкең өз өзіне келгенше бұл фляг салған қол арбасын сүйреп кетіп қалады. «Таз ашуын тырнадан алады» демекші Түкең суға келіп кезегін тосқандарға ақырып- сөйлеп жатқанын, өзінің адресіне айтылғандарды үйге келген соң, Ерекеңмен Ираға айтқан-ғой. Енді бармаймын барсам шыдамай кетіп ананың басын жарып алам-деп отыра кеткен ғой. Қатты ренжіп ызаға булыққан Ерекең ентігіп экономистердің кабинетіне кіріп келіп, амандасқан соң жігіттер деп сол қолың көтеріп, мына бір өлең шумақтарын төгіп-төгіп жіберді де бұрылып шығып кетті. Арыстанбек, Тоқаң мен ұмытпасам төртіншіміз Қабайғой деймін. Әрқайсымыз әр шумақты тездетіп қағаз бетіне түсіріп едік. Арсыстанбек оны машинкаға бастырып 10-12 дана етіп, әр бір кабинетке бірден апарып холдағы шынының астына қойып келді. Түкеңмен Арыстанбек екеуі құрдас еді. Сол шумақтарды ұсындым:
Ауыз су
Ауыз су
Ауыз су
Үшбиік ежелден -ақ ел мекені,Киелі 17 ақын мекендепті.Торабы 9 жолдың болғаннан соң Дүйім ел осы жерді мекен етті.
Қиямет ауыз судың мәселесі,Табылмай келе жатыр оң шешімі.Шөлдегі дуадақтай аузын ашып Су іздеген жамағат әбігерлі.
Екі қол мықынында шіренеді.Танауын көкке қарап шүйіреді. Мардымсып әлде қандай кісіге ұқсап ,Су таратқыш шлангасын үйіреді
Дембелше орта бойлы қалың бетті.Төрт бақтау шартық қарын тым келбетті.Ит жоқта шошқа үреді дегендей, Кім қойған арсылдатып
Күрделі іс ауыз судың мәселесіБасшының ел негізгі шежіресіИе болар Аққұдыққа кісі таппай Япырай! қалай қойған мына итті!
Артыңда Ерекеңнің ізі қалды,Жатталып ел аузында сөзі қалды.Сондада ой толқытса жатпайтұғынҰрпаққа өнегелі белгі қалды.
Қазір Еркін де Арыстанбекте, Түсіпханда өмірден озып, бақилық мәңгі тыным алуда. Болған істі еш қоспасыз жазып еске алдым. Топырақтарың торқа, имандарың жолдас боп, қабірлерің нұрға толсын. Жаратушы ием, мәңгі бақи орындарыңнын пейіштен болуын нәсіп етсін. Қызметтес болған үзеңгілес ағаларың Төлеубек Жұмабекұлы. Үшбиік ауылы.
## ӨЛЕҢДЕР ЖИНАҒЫ
### АРНАУ
«Қыдыр қонған жер» дейді Үш Биікті,Талай абзал қасиетіне бас иіпті.Халқы ұйымшыл, пейілі-ақ, дәулеті мол,Береке мен бірлігін ел сүйіпті.
«Ырысы мол жер» дейді Үш Биікті,Талай адам құрметіне бас иіпті.Дәстүрі ерен, ері жомарт, халқы тату,Еңбегі мен ерлігін ел сүйіпті.
Тарихына ой жүгіртсек зейін салып,Түседі еске небір ақын, небір алып.Мұнда өтіпті-ау даналы сөздің зергерлерлеріАқтайлақ, Сабырбаймен Түбек, Әріп!
Үш Биікте «Біріншімай» совхозы бар,40 мың асылданған ақ қозы бар.Шет елден мал алатын «Скотоимпорт»,Темір жол, ет комбинаттың «подхозы» бар.
Алдына жан салмайтын шабаным бар,Үлгі ісінен өнер тамған маманым барЕңбектерін паш еткізген арендада,Айтқазы, Қабас пенен Аманым бар!
Дәріс тұтып, тәрбиесін жас ұғыпты,Талантынан, тағлым алып, бас ұрыпты.Тәлімгерлер – Төлеушайық, Құрманғазы,Балқатаймен ағайынды Хасиевты!
Тұлға қылар, сіңген еңбек тек адамды,Мақтан етіп құрметтейміз ветеранды.Кеудесіне таққандары Ленин орден,Кім білмейді Сіләмғазы мен Бек-ағаңды.
Бата алған ақ ниетті адамдардан,Талай маңғаз, әр қызметке, аудан барды,Аулымыз болды бүгін шын мәнінде-ей,Мектебі лауазымды мамандардың!
Елден түлеп ұшқанның бағасы көп,Толып аққан бейне дария сағасы бопАмангелді, Уалхандар жүр басқарып,Әнеки бір-бір ауыл ағасы боп.
Совхозым шығып жеке тарта озыпсың,Кешегіден бүгін бір мәрте озықсың.Ұмытпаймыз еңбегімен тәрбиесін,Байырғы ауыл директоры Жампозовтың!
Қашанда елім қариясын сыйлап өткен,Сан ұлы іске белін талай буған бекем.Отанға еңбек, жаудан жеңіс, әперген,Ауылымның қарттарына тағзым етем!
Ұлы іске Сәкең бізді бастай берсін!Коллектив дәнекер боп костай берсін!Экономика, әлеуметпен қатар дамып,Тойлауға мүддесі бір достар келсін!
Іргеміз, біздің тілек, мықты болсын!Қайта құру заманында жұпты болсын.Совхозымыз күннен-күнге өркені өсіп,Көктемгі «Наурыз тойы» құтты болсын!9 наурыз, 1989
### ҮШ БИІК ӘНІ
Әні: Марат Ильясовтікі1. Берекелі ауылымЖайлаған тау бауырын.Тоғыз жолдың торабыҚосқан дала тамырын
Қайырмасы:Күннен күнге жайнаған,Шаттық сазын ойнаған.Таңқалдырған ісіменАуылымнан айналам.
Өнерлінің елі-ай,Даласымен белі-ай.Маған ыстық қашан даҮш Биіктің жері-ай!
2. Батыр баба ұрпағыСәруар сөздің сұңқарыТүбек, Сабыр, АқтайлақӘріп ақын шырқары.
3. Еске түссе жабығам,Құдіретіңе табынам.Мерекелі көркіңдіҚайда жүрсем сағынам.
4. Дәріптеймін жыр қылыпДәстүрі мен бірлігін,Мақтанышпен айтамынЕңбегімен тірлігін.
7 тамыз, 1990
### ӘРІП ТУРАЛЫ ӘН
Тағлым ап Ақтайлақтан, ұлы Абайдан,Дулатпен ақын Түбек, СабырбайданШәкәрім, Көкбай ақын замандасыШықты Әріп, ұлылы орта, осындайдан!
Қалдырған өлең сөздің асыл затын,Алты Алаш заманында білген атын.Ұмыт боп ұрпағыңа оралдың ба?Қайран ер, Әріп ақын, Әріп ақын!
Төгілер өлең дана өнерпаздан,Сұлуды сүйсе жүрек қылған наздан.Қызына, ақын Сара, Жетісудың –Ғашық боп, мәңгі өшпестей, қисса жазған...
Еліне шоқ жұлдыз боп ерте туған,Жеті жұрттың тілін біліп, ғылым қуған.Әділдік, бірлік үшін жанын салыпАртынан ерткен шәкірт қалың нудан.
24 маусым, 1994
### ЕЛ МЕН ЕР
(Аякөз ауруханадан)
Ер жігіттің басынан,Не келіп не кетпейдіЕшқашанда жасыман –Ерге ешкім жетпейді!Ер басына іс түссе,Нағыз досы қасынанЖанын салып реттейді.Өмір шіркін қаратарКейде бетін, кейде артын...Еркімен жеңер парапарҚиындықты ер парқы.Ер жігітке күн туса,Жігерлі жеңіп шығады.Ел аға боп ұл туса,Жанар елдің шырағы.Алдына сеніп ел келсе,Тауға балап, паналай...Ел ағаға жарасарТұрса жерге қарамай...Ұлы істер бастаса,Ері елге сенеді.Қолдау тапса жерінен,Барма басқа керегі?!Ердің ісі ұласса,Мүддесімен елінің,Көмегі зор құрассар,Халық деген көлінің...
* * *
Ерікпенен жігерді,Шыңдап ұста жігітім!Үздірмейді күдерді,Жоғалмайды үмітің!Ақылменен ағалық,Ер жігіттің егізі.Рухыңменен еңсеңді,Құратұғын негізі!
5 қыркүйек, 1990
### ПОЛИГОНДАР ЖАБЫЛСЫН!
Тіршілігін тарылтқан,Қасиетті даламның,Нәубет қару жарылтқан,Қасіретті алаң бұл!
Еліміздің талабы –Сынақ мүлдем тоқталсын!Жерімізде жаралыПолигондар жоқ болсын!
Соғысқұмарлар ісін«Тоқтат» деген алысып,Қолда! бастаған Семей –- Невада қозғалысын!
Барлық ұлты әлемніңҚол ұстасып алайық!Соғыс өртін даламның«Өшір!» деп жар салайық!
7 қыркүйек, 1990
### ҚАЗАҚ БАТЫРЛАРЫ
Солтүстікте Көкшетау,Оңтүстікте Ұлытау,Жетісу, Алтай, Қаратау,Арал, Жайық, Маңғыстау,Сары-Арқа ортасыБабам жайған жылқысынЖазын жайлап, күз, қысын...Көрсе дағы сан қысым,Еш бермеген намысын,Елім деген қаны үшін!Жерім деген ары үшін!
Бұқар бабам аянбай?!Жырлап өткен баяндай,Қаракерей Қабанбай!Қанжығалы Бөгенбай!Шапырашты Наурызбай!Жалайырдан Жоламан!Керейден шығып Жәнібек!Уақтан келген ер Баян!Сан батырлар тағы көп,
Ту астына бәрі кеп,Кіндік қаным төгілген,Қуған жауды жерімнен!..Қоныраттан Алпамыс!Қара қыпшақ Қобланды!Бабам жасап арпалыс,Батырлықпен жауды алды!..Қуып шеттен асырып,Аманат қып тапсырып,Бізге жерді сыйлаған,Аруақты ер Бабам,Бөліндірмей аңызын,Ендігі келер ұрпаққа,Қалдырып кету парызың!..
9 қыркүйек, 1990
### ҚАЗАҒЫМ...
Бір-ақ атау басқа ұлтқаБеріп өткен, қазағым...Өзін ру мен жүздергеБөліп өткен қазағым...Қилы-қилы жеріндеЗаман болған, қазағым...Сан апаттан тегіндеАман қалған, қазағым...Басқа түскен азабынЖеңе алған, қазағым...Тиген жаудың сазайынБере алған қазағым...Төгем десе аямайКөсіп берген қазағым...Араздасса ағайынКөшіп берген, қазағым...Бір көргенде сырт көзгеҚарапайым қазағым...Малын баққан, қорып жерҚора, жәйін қазағым...Отырғанды аңсағанІргелі ел боп, қазағым...Татулыққа әрқашанМүдделі ел боп, қазағым...Біріге алмай тұстасып –Жүргені ғой, қазағым...Ұзын сөздің қысқасы –Күрделі ғой, қазағым...
20 қыркүйек, 1990
## Дереккөздер |
Анақарыс немесе Анахарсис ( скиф. «Αναχαρσις «жарақаттанбайтын» ana(жоқ)+hvar (жара)»; б.з.б. 605—545 ж.ш.) — скиф, Гнур патшасының ұлы, Савлий және Кадуита патшаларының інісі. Афиныға Солонның кезінде келіп, Солонмен және Токсармен (ұлы дәрігер, ғұлама) кездесіп жүрген. Басқа да көптеген Ежелгі Грекияның қалаларында болып, атағы шыққан.,
Анахарсис біздің заманымыздан бұрынғы VII-IV ғасырларда өмір сүрген. Тарихта "Скиф Анахарсис" деген атпен әлемге танылған. Анарыстың анасы эллиндік болған.
## Өмірдерек
Анахарсис: шамамен жыл қайыруымыздан бұрынғы 620–555 жылдары өмір сүрген. Аты аңызға айналған дала данышпанының нақты өмірбаяны туралы деректер сақталмаған. Тек Диогеннің мәліметі бойынша, ол шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 594-жылы, «Архонт Эвкраттың тұсындағы қырық жетінші Олимпиада өтіп жатқан сәтте Афиныға келген». Бұл скифтердің Алдыңғы Азиядан бетін бұрып, отанына орала бастаған кезі. Ал Анақарыстың Афиныға барғаны анық. Сол кезде шамамен жиырма бес жаста деп шамаланғанның өзінде, ол мөлшермен б. д. д. 625–620-жылдары дүниеге келген. Ал нақты қай жерде туды, ол жағы белгісіз. Тек әке-шешесінің кім болғанына қарап барып әлдебір болжам жасауға болады. Геродоттың айтуы бойынша, «Анақарыс – скиф патшасы Спаргапиптің шөбересі, Ликтің немересі, Гнурдың баласы». Сонда Анақарыс Спаргапип Ишпақайдың, Лик Партатуаның, Гнур Мәдидің заманында өмір сүрген болып шығады. Анақарыстың өзі айтқандай, олардың өмірі – Истра-Дунай жағасында өткен. Қоржын-Херсон бұғазында, Керіш кемерінде хан ордасы құрылған. Анақарыс Қоңырдың грек әйелінен туған. Анақарыс скифтерді ата-бабасынан билеп келе жатқан хан тұқымы. Нағыз қаракөк үзілмеген тектен тараған. Шешесі грек қызы. Сондықтан да элладаның тілін үйреніп өскен. Өнерге, әсіресе сөз өнеріне ерекше құмартып, билердің шешендік келесіне қатысып, тыңдап, өзі де билік айтып ер жеткен. Әскери тағылым алған. Скифтердің әдет-ғұрпын өте жетік білген. Ел іші бейбіт өмірге көшкен соң, немерелес бауыры Сабыл-Савлий хандық құрған кезде жан-жағына үңіліп, дүниенің сырын білмекке ұмтылған. Элладаның шежіреші тарихшыларының, философтарының, мемлекет қайраткерлерінің еңбектерін өз бетінше оқып, танысқан. Ақыры, ұшы-қиырсыз скиф даласынан аттанған ханзада әрі ділмар шешен Анақарыс Қоңырұлы «әлемнің жеті ғұламасының бірі» — Солонды іздеп, жыл қайыруымыздан бұрынғы 594-жылы не 568-жылы Эллада еліне бет алды. Геродоттың жазуы бойынша, «Элладалықтардың өнер-білімін үйреніп келу үшін Анақарысты Элладаға жіберген адам скифтің патшасы» көрінеді. Ділмарлық толғауларында кемемен жүзгендерін жиі еске алып отыруына қарағанда, Анақарыс боспорға дейін салт атпен келіп, одан әрі қарай Афиныға кемемен сапар шеккен тәрізді. Қасына жолсерік те, күтуші де ертпеген. Өз күшіне сеніп шыққан. Себебі, ол заманда көшпелілер көсемінің мұрагері жігіт шағында қол бастап, елінің іргесін бекітіп, жауынгерлік өнерін шайқаста сынамай, алыс сапарға шықпаған. Сондықтан Анақарыс та әскери өнердің қыр-сырын жетік білген. Оған әйгілі философ Диогеннің: Скиф Анақарыс Гнурдың ұлы және скиф патшасы Кадиудтың бауыры еді; оның шешесі грек қызы, сондықтан да ол екі тілді де білетін. Ол скифтер мен эллиндықтардың дәстүрі, өмірді жеңілдетудің жолдары туралы жазды және әскери айла-тәсіл жөнінде сегіз жүз өлең шығарды. Ерекше шешендігімен көзге түсті, «скифтік сөйлеу мәнері» деген мәтел оның осы қасиетіне байланысты қалыптасқан" деген сөзіндегі әскери өнер қақындағы пікірі дәлел болады.
Анақарыстың туған анасының төркініне деген құрметі бала кезінен қалыптасып, оның да жүрегін қытықтап, сол елді көрсем-ау деген арманмен ер жетті. Кім нағашы жұртын жек көрсін. Анақарыстың нағашы жұрты оны сынаудай-ақ сынап бағыпты. Себебі, дәл осы біз айтып отырған кезде Эллада мен Скифтердің өзара қарым-қатынасы онша ықыласты болмапты. Сондықтан да Анақарысты нағашы жұрты іш тартып, бауырына басты деп біз айта алмаймыз. Дегенмен де, көшпелілер көсемінің ер ұланын Афины қаласында бір адам қуана қабылдап, ақыл-кеңес беріп, жөн сілтеп жібереді. Ол – Эллада еліне аты әйгілі емші-балгер, қазіргі тілмен айтқанда, дәрігер, ата-тегі скиф Тоқсары (Тоқсарид) болатын. Тоқсары мен Анақарыстың достығын хаттап қалдырған адам жыл қайыруымызға дейінгі 180–125 жылдары өмір сүрген гректің ұлы қаламгері Лукиан. Ол осынау оқиғаны өзінің «Скиф немесе қонақ» атты әңгімесінде сондай бір жылы сезіммен баяндап берген.
Анақарыс айтты дейтін қанатты сөздер өте көп. Соның көпшілігі сұрақ-жауап үлгісінде кездеседі. Зады, Диогеннің, Лукианның, Плутархтың, Платонның, Геродоттың пайдаланған шешендік сөздерінің дені Солон мен Анақарыстың екеуара пікірсайысынан алынуы мүмкін. Өйткені кейбір қанатты тіркестер олардың өзара әңгімесінің ішінен ұшырасып қалады. Анақарыс – қаракөктің тұқымы. Ханзада. Ал тақ мұрагерінің әрқайсысына жеке тәрбиеші бөліп, әскери өнерге, ділмарлыққа, тапқырлыққа жасынан баулыған.
Анақарыстың қаза табуының себебін Геродот былай түсіндіреді: «Анақарыс көп елді аралады және соның бәрінде ол өзінің даналығымен танылып отырды. Скифияға қайтар сапарында Геллеспонттан жүзіп өтіп, жолай Кизикке аялдайды. Кизиктіктер осы кезде Құдай-Анаға бағышталған мінәжатты салтанатпен өткізіп жатыр екен. Анақарыс та құрбандық шалып: „егер де еліме аман-есен жетіп, денім сау болса, онда осы кизиктерден көрген мінәжат дәстүрінің барлығын сақтай отырып, құрбандық шалып, түн ішінде салтанатты той жасаймын-ау“, — деп ант береді. Скифияға жеткен соң Анақарыс Гилея деген жынысты шатқалға барып жасырынды. Сөйтіп, қалың орманның ішіне ендей кірген соң, өзі Кизикте көрген Құдай-Анаға табыну рәсімін толықтай орындауға кіріседі. Мойнына Құдай-Ана бейнесі бейнеленген тұмарды тағып, даңғыраны дүмбірлетіп қаға жөнеледі. Скифтердің біреуі мұны көріп қалып, оны Савлий патшаға жеткізе қояды. Патшаның өзі мінәжат рәсімін орындап жатқан жерге келіп, Анақарыстың не істеп жатқанын көзімен көрген соң, қорамсаққа қол салып, садақпен атып өлтіреді. Мұнысы оның Эллада елінде болып, жат жұрттың діни мінәжатын кешірмегеннің белгісі.». Міне, Анақарыс осылай қапыда өз бауырының қолынан қаза тауыпты.
Соңғы демі үзілерде ол:
, — депті.
Ол ханзада боп дүниеге келді, елін-жұртын сүйген және қорғай білген әскер басы боп өмір сүрді, данышпан философ, ділмар ғұлама ретінде қаза тапты.
Анахарсис жөнінде Геродоттың «Тарих» еңбегінде айтылған.
## Анахарсистан қалған сөздер
## Дереккөздер |
Анытқабір (түр. Anıtkabir – кесене) — Түркия Республикасының негізін қалаушы әрі тұңғыш президенті Мұстафа Кемал Ататүрікке арнап соғылған кесене. Түркияның Анкара қаласында орналасқан кесененің авторы Емин Онат пен Орхан Арда. Екі сәулетші ұсынған жоба 1941 жылы Түркия Үкіметі ұйымдастырған жарысқа қатысып, Ататүрікке арнап соғылатын кесененің 48 түрлі жобасының ішінен жеңіп шыққан.
1973 жылы қайтыс болған Түркияның екінші президенті Мұстафа Исмет Инөнү де аталмыш кесенеде жерленген. Оның қабірі Ататүрік кесенесіне қаратылып, Салтанат алаңына қарама-қарсы орналасқан.
Анытқабір кесенесі 1966–1987 және 1997–2009 жылдары шығарылған банкноттарда бейнеленген, сондай-ақ Түркияның инженерлер палатасының 50 жылдығына орай жарияланған елдегі аса көрнекі ғимараттардың "50 жылда 50 іс" атаулы тізіміне енген.
## Тарихы
Кесенені салу үшін Үкімет арнайы байқау жариялаған. Жарысқа 27 шетел және 20 түрік сәулетшісі қатысқан. Байқауда профессор Емин Әлид Онат пен профессор ассистенті Ахмет Орхан Арда есімді түрік сәулетшілері жасаған жоба жеңіске жетеді. 1944 жылы салтанатты түрде кесененің іргетасы қаланып, 1953 жылы салынып бітеді. Құрылыс барысында қаржылай қиындықтар туындап, жобаға бірнеше өзгертулер енгізілген. Осылайша жобада жоспарланған екі қабаттың орнына бір қабат салынған, дегенмен бұл ғимараттың заңғарлығына еш әсер етпеді. Кесене, бақ, мұражай мен басқа да құрылыстарды бірге есептегенде кешеннің жалпы ауданы 750 мың шаршы метр. Кесене селжүктер мен османдардың мақамында салынған.
Анытқабір орналасқан жер кезінде Расаттепе (Шолу төбесі) деп аталатын. Ол Анкараның қақ ортасында орналасқандықтан, қаланың кез келген бұрышынан көрінетін. Осы аймақта археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген кезде фригия өркениетінің артефактілері табылған; олар қазір Анкарадағы Анадолы мәдениеті мұражайында сақтаулы.
### Салынуы
Анытқабір кесенесін салуға тоғыз жыл кеткен. Құрылыс жұмыстары 1944 жылғы 9 қазанда алғашқы іргетасының қалануынан басталып, төрт кезеңге бөлініп жүргізілген.
Құрылыс жұмыстарының алғашқы кезеңі дайындық қазба жұмыстарын жүргізу мен Арыстан жолының тіреу қабырғасын салудан басталып, 1945 жылға дейін жүргізілген. Екінші кезеңде кесене мен салтанат алаңын айнала орналасқан қосалқы ғимараттар салынды. Ол 1945 жылғы 29 қыркүйек пен 1950 жылғы 8 тамыз аралығында жүргізілді. Осы кезеңде біраз қиындықтар туындап, жобаға өзгертулер енгізілді. 1947 жылдың соңында қазба және кесене іргетасын оқшаулау жұмыстары аяқталып, топырақ қанша отырса да, шыдап бере алатын, бетоннан құйылған 11 метрлік іргетасқа арналған болат бекемдеуіш құрылысы аяқталуға таяп қалған еді. Бұдан бөлек осы кезеңде кіреберіс мұнараларының құрылысы, жол желісінің бірсыпыра бөлігі, бақ қондырғылары, көгалдандыру мен суландыру жұмыстары да аяқталған еді.
Үшінші кезеңде кесенеге, Арыстан жолы мен салтанат алаңына апаратын жолдар салынды. Сондай-ақ осы кезеңде кесесненің жоғарғы тас жолы мен үлкен баспалдақ, қабірдің үлкен құлпытасы қаланды, электр, жылу мен су жүйелері жүргізілді.
Соңғы, яғни төртінші кезеңде Даңқ залының бүйір күмбезі мен тас жолы, шатырындағы бедер тастар мен шашақты әшекейлері жасалып, 1953 жылғы 1 қыркүйекте құрылыс жұмыстары толығымен аяқталды.
### Бас жоспарға өзгерту енгізу
Бастапқы жоспар бойынша Анытқабір кесенесінің төбесі тастан қаланған күмбез болуы керек еді. Алайда 1951 жылғы 4 желтоқсанда Үкімет биіктігі 28 м болатын Данқ залының төбесін жоспардағыдан төмен салып, құрылыс уақытын қысқартуды ұсынады. Ұсынысты жан жақты зерттей келе сәулетшілер тас күмбездің орнына бетоннан жасалған тақта жасауға келіседі. Осылайша кесене төбесінің салмағы азайып, құрылымның құлау қаупі сейіледі.
### Беткей бедер мен тастар
Құрылысқа қолданылған барлық тастар мен мәрмәр Түркияның түкпір-түкпірінен әкелінген еді. Жеңіл қаланатын кеуекті травертин бетоннан қаланған қабырғалардың сыртқы бетін қаптауға қолданылса, Даңқ залының іші мәрмәрмен қапталды.
Адамдардың және арыстанның мүсіндерін, сондай-ақ кесене бағаналарын жасауда қолданылған ақ травертин Кайсериден, ал мұнара ішін қаптауға жұмсалған травертин Болатты мен Малыкөй қалаларынан әкелінген. Салтанат алаңы мен мұнара еденін төсеуге қолданылған қызыл және сары травертин де Кайсери қаласынан әкелінген. Чанкырыдан әкелінген сары травертин Жеңіс мұнарасының бедерін, Даңқ залының қабырғаларының сыртын және салтанат алаңын бойлай орналасқан бағаналарды қаптауда қолданылды. Даңқ Залының еденін Хатай, Адана және Чанаккале қалаларынан әкелінген қызыл, қара және кілегей түсті мәрмәрдан төсеген, ал ішкі қабырғаларын Афионнан келген жолбарыс өрнекті мәрмәрдан және Билежиктен келген жасыл мәрмәрдан қаптаған. Табыт пен салмағы 40 тонна құлпытас Аданадан, ал табытты қоршайтын ақ мәрмәр Афионнан әкелінген.
## Бөлімдері
Кешеннің төрт негізгі бөлімін ажыратуға болады: екі жағынан тастан қаланған 12 жұп арыстан мүсіні орналасқан, ұзындығы 250 м Арыстан жолы, бір уақытта 15 мың адам сыятын, түсті травертиннен төселген Салтанат алаңы, Даңқ залы мен Бебітшілік бағы.
### Кесене
Сыртқы көрінісі
Кесенеге 42 басқышты баспалдақ апарады; бұл баспалдақтың ортасында Кенан Жонтұнжы жасаған мінбер орналасқан. Кесененің ақ мәрмәрдан қапталған қасбетінде шиыршықталған нақыш ойылған, ортасында Ататүріктің "Егемендік сөзсіз Ұлтқа тиесілі" (түр. Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir) деген нақылсөзі жазылған.
Тіктөртбұрышты кесененің өлшемі 72 м × 52 м × 17 м; алдыңға және артқы қасбетін 8, ал екі жанындағы қасбетті биіктігі 14,40 м болатын, 14 бағана қоршаған. Кесененің алдыңғы және артқы қасбетіндегі ортаңғы бағаналардың арасы алшақ орналасқан, бұл жерден кесененің ақ мәрмәрдан жасалған доға тәрізді кіреберіс есік көрінеді. Салтанат алаңына қараған қасбеттің сол жағында Ататүріктің "Жастарға үндеуі", ал оң жағында "Он жылдықта сөйлеген сөзі" алтыннан қашалып жазылған тақта ілінген.
Кесенеге апаратын баспалдақтың оң жағында Сакарйа алаңындағы шайқас, ал сол жағында Дұмлұпынар алаңындағы шайқас бедерленген. Олардың екеуі де Ескіпазардан әкелінген сары травертиннен жасалған.
Даңқ залы
Ғимараттың бірінші қабатында Ататүріктің қабірі қойылған Даңқ залы орналасқан. Оның кіре берісінде Veneroni Prezati компаниясы жасаған, қоладан құйылған есік және биіктігі 14,4 м болатын екі бағана бар. Залдың ауданы 41,65 м × 57,35 м, ал биіктігі 17 м.
Ататүрік қабірі бірінші қабаттағы 40 тонна саркофагтың астында, ал мүрдесі жертөледегі арнайы бөлемеде жатыр. Сегіз бұрышты бөлме селжүктер мен османдардың мақамында салынған, ал пирамида пішінді төбесі алтыннан қашалған нақышпен әрленген.
### Арыстан жолы
26 басқышты баспалдағы бар Анытқабір кіреберісіндегі салтанат алаңынан қарағанда солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай бағытталған, ұзындығы 262 метр саяжол созылып жатыр. Жолдың екі жағында арыстан мүсіндері орналасқандықтан, оны Арыстан жолы деп атаған. Мәрмәрдан қаланған 24 арыстан жатқан қалыпта жасалған; олардың саны 24 оғыз тайпасын, ал өздері "тыныштық пен қайратты" бейнелейді. Мүсіндер «түрік ұлтының бірлігі мен ынтымағын білдіру» мақсатында жұптастырылған. Осы мүсіндерді жасауда дизайнер Үсен Анка Өзкан Стамбул археология мұражайындағы хеттер дәуірінен шыққан Мараш арыстан деп аталатын мүсіннен шабыт алған. Алдымен жолдың екі жағына төрт қатар терек отырғызылғанмен, олардың орнына өте жақсы өсетіндіктен Вирджиния аршалары отырғызылды. Сондай-ақ жолдың екі жағына да раушан гүлдері отырғызылған. Жол Кайсериден әкелінген сарғыш травертиннен төселген. Арыстан жолының басында Азаттық және Егемендік мұнаралары бар, ал олардың алдында сәйкесінше еркек мен әйел мүсіндерінің тобы орналасқан. Жол үш баспалдақ арқылы Салтанат алаңына ұласады
*
*
*
*
*
### Еркек пен әйел мүсіндерінің тобы
Азаттық мұнарасының алдында Үсен Анка Өзкан жасаған үш ер кісінің мүсіні тұр. Бұл мүсіндер "Түрік ерлерінің Ататүрік қазасына қатысты шерін" бейнелейді. Тұғыр үстіне қойылған үш адамның оң жақтағысы – дулыға мен пәлте киген түрік сарбазы, сол жақтағысы – қолына кітап ұстаған түрік бозбала, ал екеуінің артындағы – ауылбайша киінген шаруа
Егемендік мұнарасының алдында тағы да сол Өзкан жасаған үш әйелдің мүсіні құйылған. Бұл мүсіндер "Түрік әйелдерінің Ататүрік қазасына қатысты шерін" бейнелейді. Бұл үш әйелдің мүсіні де ерлер секілді тұғырдың үстінде орналасқан. Шеттегі екі әйел жерге тиіп тұрған үлкен гүлдесте ұстап тұр. Бұл елдегі молшылықты бейнелейді. Қолына шыныаяқ ұстаған сол жақтағы әйел Құдайдан рақым сұрап тұр, ал ортадағы әйел бетін қолымен жауып, жылап тұр. Бұл түрік әйелдерінің қайғы мен қиындықта да өз салтанаттылығы мен шешімділігін сақтап қалатынын бейнелейді.
*
*
*
*
### Мұнаралар
Анытқабір аймағында бір-біріне симметриялы орналасқан он мұнара бар. Әр тіктөртбұрышты мұнараның төбесі пирамида пішінді, олар Ескіпазардан әкелінген травертиннен жасалған. Сондай-ақ мұнаралардың төбесіне көшпенді түріктердің шатырларындағыдай қоладан жасалған жебе ұшы қойылған. Мұнаралардың есігі мен терезелері түріктердің кілемге салынатын ескі геометриялық оюларымен нақышталған. Әр мұнараға жеке атау қойылып, сол атауға сәйкес тақырыпта Ататүріктің қанатты сөздері жазылған.
Егемендік мұнарасы
Егемендік мұнарасы Арыстан жолына кіреберісте, оң жағында орналасқан. Мұнараның ішкі қабырғасында Зүхті Мүрітұлы салған қолына қылыш ұстаған еркек пен жарға қонған қыранның бейнесі бедерленген. Селжүк аңыздарында қыран билік пен тәуелсіздік нышаны, ал еркек түрік халқының тәуелсіздік жолындағы күресін бейнелейді. Бұдан бөлек қабырғада Ататүріктің тәуелсіздік пен егемендік жайлы айтқан қанатты сөздері жазылған.
Азаттық мұнарасы
Азаттық мұнарасының ішіндегі қабырғада қолына парақ қағаз ұстаған періште мен шапшыған ат бедерленген. Періште бостандықтың қасиеттілігін, ал парақ түрік азаттығы декларациясын бейнелейді. Ат бостандық пен тәуелсіздік нышаны.
Меһметшік мұнарасы
Меһметшік мұнарасы Арыстан жолы аяқталған тұста, жолдың оң жағында орналасқан. Мұнараның сыртында Зүхті Мүрітұлы салған үйінен майданға аттанғалы жатқан меһметшік (жаяу жауынгер) бейнеленген. Суретте қапалы болса да, кеудесін мақтаныш кернеген жауынгердің анасы баласын иығынан қағып, елін қорғауға шығарып салып тұр. Бұл мұнарада кітап және кәдесыйлар дүкені бар, бұл жерде Анытқабір мен Ататүрік жайлы ақпар жазылған мақалалар сатып алуға болады.
Жеңіс мұнарасы
Салтанат алаңының оң жақ бұрышында, Арыстан жолының оң жағында орналасқан Жеңіс мұнарасында Түркия тарихындағы ең елеулі үш жеңістің датасы мен Ататүріктің осы жеңістер жайлы айтқан сөздері қашалған. Мұнара ішінде Ататүріктің мәйітін Долмабахче сарайынан Сарайбурнуге жеткізген арба тұр. 1938 жылғы 19 қарашада Түркияның әскери-теңіз күштеріне берілген.
Бейбітшілік мұнарасы
Жеңіс мұнарасына қарама-қарсы Бейбітшілік мұнарасы орналасқан, оның ішіндегі қабырғада Ататүріктің "Әлемдегі бейбітшілік жұрт тыныштығынан басталады" деген қағидасына негізделген композиция салынған. Суретте шаруаларды қорғау үшін қылышын сермеген сарбаз бейнеленген. Сарбаз елінің тыныштығын сақтауға барын салатын, айбынды Түрік әскерін бейнелейді.
23 сәуір мұнарасы
Салтанат алаңына апаратын баспалдақтың оң жағында 23 сәуір мұнарасы орналасқан. Мұнара ішінде 1920 жылғы 23 сәуірдегі Түркия ұлы ұлттық мәжілісінің құрылуы бейнеленген. Суретте әйел адам мәжілістің құрылған күні жазылған парақты ұстап тұрады. Екінші қолындағы кілт Ассамблеяның ашылуын меңзейді.
Мұнара ішінде 1936 және 1938 жылдар аралығында Ататүрік мінген Cadillac Series 80 қойылған.
Ұлттық келісім мұнарасы
Ұлттық келісім мұнарасы Ататүрік және Тәуелсіздік соғысы мұражайына кіреберіс жерде орналасқан. Мұнараның ішкі бедерінде қылыштың сабын ұстаған төрт қол бейнеленген. Бұл түрік халқының өз Отанын қорғауға берген сертін көрсетеді.
Төңкеріс мұнарасы
Бұл мұнара мұражайдың жалғасы, мұнда Ататүріктің киімі жайылған. Мұнараның ішкі бедерінде Осман империясының құлдырауын меңзейтін алау ұстаған әлсіз қол мен Ататүрік құрған жаңа айбынды Түрік Республикасын меңзейтін жалындап жанған алау ұстаған күшті қол бейнеленген.
Республика мұнарасы
Анытқабір кесенесінің сол жағында Республика мұнарасы орналасқан. Мұнараның қабырғасында Ататүріктің республика жайындағы айтқан мына бір сөзі қашалған:
* "Біздің ең үлкен күшіміз, ең кереметіміз - бұл біздің қауіпсіздігіміз, үстемдік біздің ұлтымызды жаулады, алайда біз оны халыққа бердік және оны халықтың қолымызда ұстай алатынымызды дәлелдедік." (1927)
### Салтанат алаңы
Салтанат алаңы Арыстан жолының аяқталатын тұста орналасқан. Алаңның ұзындығы 129 м, ал ені 84 м. Бұл жерге 15 000 адам еркін сыйып кетеді. Алаңның едені түрлі түсті травертиннен жасалған 373 алаша мен кілемнен төселген.
*
*
*
*
*
## Дереккөздер
Әдебиет
* İnönü 50. Yılda 50 Eser — Ankara: Mattek Matbaa, 2007. — Б. 40-47.
* Anıtkabir Rehberi — Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1973. — ISBN 9789751712462.
* 100 Yılda İki Mimar: Emin Onat ve Sedad Hakkı Eldem Sempozyumu — İstanbul: Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, 2010. — ISBN 9944898880. |
Қазақстандағы өзін-өзі өлтіру елдегі табиғи емес өлімнің жалпы себебі және ұзақ мерзімдегі әлеуметтік мәселе болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2011 жылғы есебіне сәйкес, бүкіл әлемдегі өзіне-өзі қол жұмсау нәтижесінде өлім туралы жыл сайын хабарланатын барлық адамдардың ішінен 3,23%-ы. Жасөспірімдер мен жас адамдардың өзіне-өзі қол жұмсауы - Қазақстанның үлкен. Өзін-өзі өлтіру Қазақстандағы барлық өлімдердің 12,2%-ын құрайды.
## Статистикасы
Елде 15-19 жас аралығындағы қыздар арасында өзіне-өзі қол жұмсаудың ең көп саны тіркелген, ал ұлдар арасында - Қазақстан Ресейден кейінгі екінші орында. ЮНИСЕФ-тің 2009 жылғы есебіне сәйкес 1999 жылдан 2008 жылға дейінгі кезеңде ел жастары арасындағы өзіне-өзі қол жұмсау саны 23%-ға өскен.
ҚР Білім және ғылым министрлігі Балаларды қорғау комитетінің басшысы Раиса Петровна Шердің айтуынша, жас адамдар арасында осындай жоғары деңгейде өзіне-өзі қол жұмсаудың бірнеше факторлары бар. Олар:
* Мектептегі жәбірлеу
* Құндылықтардың болмауы немесе жоғалуы
* Әлеуметтік мінез-құлық стандарттарының төмендеуі
* Жатсыну
## Жастар арасындағы өзін-өзі өлтіру
ЮНИСЕФ пен Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша, Қазақстанда әлем бойынша 15-19 жас аралығындағы адамдар арасындағы өзіне-өзі қол жұмсаудың ең жоғарғы деңгейлердің бірі тіркелген. Қазақстан жасөспірім ұлдар арасында өзіне-өзі қол жұмсау саны бойынша әлемде 2-ші орынды және жасөспірім қыздар арасында өзіне-өзі қол жұмсау саны бойынша 1-ші орынды иеленеді.
ЮНИСЕФ-тің 1700 жасөспірімнің қатысуымен бес қазақстандық қалада жүргізілген зерттеулеріне сәйкес, әлеуметтік, отбасылық мәселелері мен қолдаудың болмауы жасөспірімдер арасындағы өзін-өзі өлтіруінің негізгі себептерінің бірі болып табылады. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес, қазақстандық ата-аналар өз балаларымен күніне 20 минут бос уақытын ғана өткізген.
## Дереккөздер |
Төменде тәуелсіздік алғаннан бергі Қазақстан Республикасының елшілерінің тізімі (үйлесімді елшілерді қоспағанда) берілген. УСӨ — Уақытша сенімді өкіл.
Тізімде 2024 жылғы 24 маусымдағы жағдай бойынша ақпарат жазылған.
## Еуропа
### Албания
* Абзал Сапарбекұлы (– 15 наурыз 2022)
* Еркебұлан Сәпиев (9 желтоқсан 2022 бастап)
### Андорра
* Константин Жигалов (– 11 қаңтар 2023)
* Бақыт Дүйсенбаев (– 27 сәуір 2018)
### Аустрия
### Бельгия
### Болгария
### Босния және Герцеговина
* Төлежан Барлыбаев (– 30 наурыз 2022)
* Алтай Әбибуллаев (31 қазан 2022 бастап)
### Ватикан
* Әлібек Бақаев (– 21 қазан 2022)
* Қайрат Саржанов (18 сәуір 2023 бастап)
### Германия
### Грекия
### Дания
* Сергей Нұртаев (2 шілде 2021 бастап)
### Ирландия
* Ержан Қазыханов (– 15 ақпан 2017)
* Мағжан Ілиясов (18 сәуір 2023 бастап)
### Исландия
* Ержан Қазыханов (– 15 ақпан 2017)
* Мағжан Ілиясов (18 сәуір 2023 бастап)
### Испания
### Италия
### Кипр
* Дулат Қуанышев (– 30 қыркүйек 2019)
* Сатыбалды Бұршақов (12 қазан 2020 – 26 наурыз 2024)
### Латвия
### Литва
### Лихтенштейн
* Әлібек Бақаев (– 21 қазан 2022)
* Қайрат Саржанов (18 сәуір 2023 бастап)
### Люксембург
* Марғұлан Баймұхан (21 қазан 2021 бастап)
### Мажарстан
### Мальта
* Сергей Нұртаев (– 12 ақпан 2021)
* Ерболат Сембаев (21 қазан 2021 бастап)
### Нидерланд
### Норвегия
### Польша
### Португалия
### Румыния
### Сан-Марино
* Сергей Нұртаев (– 12 ақпан 2021)
* Ерболат Сембаев (21 қазан 2021 бастап)
### Сербия
### Словакия
### Словения
* Қайрат Омаров (21 қазан 2021 –)
* Әлібек Бақаев (24 наурыз 2023 бастап)
### Солтүстік Македония
* Нұрбах Рүстемов (– 30 қыркүйек 2019)
* Жәнібек Әбдрашов (2 қыркүйек 2020 –)
* Сатыбалды Бұршақов (26 наурыз 2024 бастап)
### Ұлыбритания
### Финляндия
### Франция
### Хорватия
### Черногория
* Төлежан Барлыбаев (– 30 наурыз 2022)
### Чехия
### Швейцария
### Швеция
### Эстония
## Посткеңестік кеңістік
### Армения
### Әзербайжан
### Беларусь
### Грузия
### Қырғызстан
### Молдова
* Дархан Кәлетаев (12 қазан 2020 –)
* Алмат Айдарбеков (30 наурыз 2022 бастап)
### Өзбекстан
### Ресей
### Тәжікстан
### Түрікменстан
### Украина
## Азия
### Ауғанстан
### Бангладеш
* Ерлан Әлімбаев (20 қыркүйек 2020 – 19 сәуір 2021)
* Нұрлан Жалғасбаев (26 қаңтар 2022 бастап)
### Бахрейн
* Берік Арын (30 қыркүйек 2019 бастап)
### Бруней
* Болат Иманбаев (– 12 ақпан 2021)
* Болат Сүгірбаев (26 қаңтар 2022 бастап)
### Бутан
* Ерлан Әлімбаев (20 қыркүйек 2020 – 19 сәуір 2021)
* Нұрлан Жалғасбаев (26 қаңтар 2022 бастап)
### Біріккен Араб Әмірліктері
### Вьетнам
### Жапония
### Израиль
### Индонезия
### Иордания
### Ирак
* Айдарбек Тұматов (– 18 сәуір 2024)
### Иран
### Камбоджа
* Бекетжан Жұмаханов (2 қыркүйек 2014 –)
* Ерлан Байжанов (– 25 тамыз 2023)
* Қанат Тумыш (26 наурыз 2024 бастап)
### Корея Республикасы
### Кувейт
### КХДР
* Шахрат Нұрышев (18 сәуір 2024 бастап)
### Қатар
### Қытай
### Лаос
* Бекетжан Жұмаханов (2 қыркүйек 2014 –)
* Ерлан Байжанов (– 25 тамыз 2023)
* Қанат Тумыш (26 наурыз 2024 бастап)
### Ливан
### Малайзия
### Мальдивтер
* Ерлан Әлімбаев (20 қыркүйек 2020 – 19 сәуір 2021)
* Нұрлан Жалғасбаев (26 қаңтар 2022 бастап)
### Моңғолия
### Мьянма
* Раушан Есболатова (30 қыркүйек 2019 – 21 сәуір 2022)
### Непал
* Ерлан Әлімбаев (20 қыркүйек 2020 – 19 сәуір 2021)
* Нұрлан Жалғасбаев (26 қаңтар 2022 бастап)
### Оман
### Палестина
* Айдарбек Тұматов (– 18 сәуір 2024)
### Пәкістан
### Сауд Арабиясы
### Сингапур
### Тайланд
### Түркия
### Үндістан
### Шри-Ланка
* Ерлан Әлімбаев (20 қыркүйек 2020 – 19 сәуір 2021)
* Нұрлан Жалғасбаев (26 қаңтар 2022 бастап)
## Америка
### Америка Құрама Штаттары
* Әлім Жамбыршин (1992–1994)
* Төлеутай Сүлейменов (1994–1996)
* Болат Нұрғалиев (1996–2000)
* Қанат Саудабаев (желтоқсан 2000 – 15 мамыр 2007)
* Ерлан Ыдырысов (4 шілде 2007 – 4 қаңтар 2013)
* Қайрат Омаров (4 қаңтар 2013 – 4 қаңтар 2017)
* Ержан Қазыханов (15 ақпан 2017 – 6 сәуір 2021)
* Ержан Ашықбаев (5 сәуір 2021 бастап)
### Аргентина
* Болат Нүсіпов (2 шілде 2021 бастап)
### Бразилия
### Доминикан Республикасы
* Константин Жигалов (18 қараша 2013 – 27 сәуір 2018)
* Андриан Елемесов (26 қыркүйек 2018 – 7 тамыз 2020)
### Канада
### Коста-Рика
* Андриан Елемесов (26 қыркүйек 2018 – 7 тамыз 2020)
### Куба
* Константин Жигалов (18 қараша 2013 – 27 сәуір 2018)
* Ақылбек Камалдинов (26 қыркүйек 2018 – 15 наурыз 2022)
* Андриан Елемесов (15 наурыз 2022 бастап)
### Мексика
* Андриан Елемесов (2015 – 7 тамыз 2020)
* Тимур Пірімбетов (23 қазан 2023 бастап)
### Панама
* Андриан Елемесов (26 қыркүйек 2018 – 7 тамыз 2020)
### Чили
* Болат Нүсіпов (2 шілде 2021 бастап)
### Ямайка
* Константин Жигалов (18 қараша 2013 – 27 сәуір 2018)
* Андриан Елемесов (26 қыркүйек 2018 –)
## Африка
### Алжир
* Арман Исағалиев (– 2 қыркүйек 2020)
* Қайрат Лама Шариф (11 қараша 2021)
### Кения
* Барлыбай Садықов (14 тамыз 2023 бастап)
### Ливия
### Мысыр
### Оңтүстік Африка
### Того
* Сәулекүл Сайлауқызы (26 наурыз 2024 бастап)
### Тунис
* Арман Исағалиев (– 2 қыркүйек 2020)
* Қайрат Лама Шариф (11 қараша 2021)
### Эфиопия
## Океания
### Аустралия
* Асқар Құттықадам (16 наурыз 2023 бастап)
### Жаңа Зеландия
* Асқар Құттықадам (16 наурыз 2023 бастап)
## Халықаралық ұйымдар
### Біріккен Ұлттар Ұйымы
* Асқар Жұмағалиев (– 30 қыркүйек 2020)
* Мағжан Ілиясов (30 қыркүйек 2020 бастап)
### Еуропа одағы
* Марғұлан Баймұхан (19 сәуір 2021 бастап)
### Ислам ынтымақтастық ұйымы
* Бақыт Батыршаев (18 қараша 2013 –)
* Мадияр Меңілбеков (18 сәуір 2024 бастап)
### НАТО
* Марғұлан Баймұхан (19 сәуір 2021 бастап)
### Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
* Ерлан Байжанов (– 25 тамыз 2023)
* Тимур Жақсылықов (4 маусым 2024 бастап)
### ҰҚШҰ
* Жәнібек Иманалиев (– 21 сәуір 2022)
* Марат Сыздықов (21 сәуір 2022 бастап)
## Дереккөздер |
Анытқабір (түр. Anıtkabir – кесене) — Түркия Республикасының негізін қалаушы әрі тұңғыш президенті Мұстафа Кемал Ататүрікке арнап соғылған кесене. Түркияның Анкара қаласында орналасқан кесененің авторы Емин Онат пен Орхан Арда. Екі сәулетші ұсынған жоба 1941 жылы Түркия Үкіметі ұйымдастырған жарысқа қатысып, Ататүрікке арнап соғылатын кесененің 48 түрлі жобасының ішінен жеңіп шыққан.
1973 жылы қайтыс болған Түркияның екінші президенті Мұстафа Исмет Инөнү де аталмыш кесенеде жерленген. Оның қабірі Ататүрік кесенесіне қаратылып, Салтанат алаңына қарама-қарсы орналасқан.
Анытқабір кесенесі 1966–1987 және 1997–2009 жылдары шығарылған банкноттарда бейнеленген, сондай-ақ Түркияның инженерлер палатасының 50 жылдығына орай жарияланған елдегі аса көрнекі ғимараттардың "50 жылда 50 іс" атаулы тізіміне енген.
## Тарихы
Кесенені салу үшін Үкімет арнайы байқау жариялаған. Жарысқа 27 шетел және 20 түрік сәулетшісі қатысқан. Байқауда профессор Емин Әлид Онат пен профессор ассистенті Ахмет Орхан Арда есімді түрік сәулетшілері жасаған жоба жеңіске жетеді. 1944 жылы салтанатты түрде кесененің іргетасы қаланып, 1953 жылы салынып бітеді. Құрылыс барысында қаржылай қиындықтар туындап, жобаға бірнеше өзгертулер енгізілген. Осылайша жобада жоспарланған екі қабаттың орнына бір қабат салынған, дегенмен бұл ғимараттың заңғарлығына еш әсер етпеді. Кесене, бақ, мұражай мен басқа да құрылыстарды бірге есептегенде кешеннің жалпы ауданы 750 мың шаршы метр. Кесене селжүктер мен османдардың мақамында салынған.
Анытқабір орналасқан жер кезінде Расаттепе (Шолу төбесі) деп аталатын. Ол Анкараның қақ ортасында орналасқандықтан, қаланың кез келген бұрышынан көрінетін. Осы аймақта археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген кезде фригия өркениетінің артефактілері табылған; олар қазір Анкарадағы Анадолы мәдениеті мұражайында сақтаулы.
### Салынуы
Анытқабір кесенесін салуға тоғыз жыл кеткен. Құрылыс жұмыстары 1944 жылғы 9 қазанда алғашқы іргетасының қалануынан басталып, төрт кезеңге бөлініп жүргізілген.
Құрылыс жұмыстарының алғашқы кезеңі дайындық қазба жұмыстарын жүргізу мен Арыстан жолының тіреу қабырғасын салудан басталып, 1945 жылға дейін жүргізілген. Екінші кезеңде кесене мен салтанат алаңын айнала орналасқан қосалқы ғимараттар салынды. Ол 1945 жылғы 29 қыркүйек пен 1950 жылғы 8 тамыз аралығында жүргізілді. Осы кезеңде біраз қиындықтар туындап, жобаға өзгертулер енгізілді. 1947 жылдың соңында қазба және кесене іргетасын оқшаулау жұмыстары аяқталып, топырақ қанша отырса да, шыдап бере алатын, бетоннан құйылған 11 метрлік іргетасқа арналған болат бекемдеуіш құрылысы аяқталуға таяп қалған еді. Бұдан бөлек осы кезеңде кіреберіс мұнараларының құрылысы, жол желісінің бірсыпыра бөлігі, бақ қондырғылары, көгалдандыру мен суландыру жұмыстары да аяқталған еді.
Үшінші кезеңде кесенеге, Арыстан жолы мен салтанат алаңына апаратын жолдар салынды. Сондай-ақ осы кезеңде кесесненің жоғарғы тас жолы мен үлкен баспалдақ, қабірдің үлкен құлпытасы қаланды, электр, жылу мен су жүйелері жүргізілді.
Соңғы, яғни төртінші кезеңде Даңқ залының бүйір күмбезі мен тас жолы, шатырындағы бедер тастар мен шашақты әшекейлері жасалып, 1953 жылғы 1 қыркүйекте құрылыс жұмыстары толығымен аяқталды.
### Бас жоспарға өзгерту енгізу
Бастапқы жоспар бойынша Анытқабір кесенесінің төбесі тастан қаланған күмбез болуы керек еді. Алайда 1951 жылғы 4 желтоқсанда Үкімет биіктігі 28 м болатын Данқ залының төбесін жоспардағыдан төмен салып, құрылыс уақытын қысқартуды ұсынады. Ұсынысты жан жақты зерттей келе сәулетшілер тас күмбездің орнына бетоннан жасалған тақта жасауға келіседі. Осылайша кесене төбесінің салмағы азайып, құрылымның құлау қаупі сейіледі.
### Беткей бедер мен тастар
Құрылысқа қолданылған барлық тастар мен мәрмәр Түркияның түкпір-түкпірінен әкелінген еді. Жеңіл қаланатын кеуекті травертин бетоннан қаланған қабырғалардың сыртқы бетін қаптауға қолданылса, Даңқ залының іші мәрмәрмен қапталды.
Адамдардың және арыстанның мүсіндерін, сондай-ақ кесене бағаналарын жасауда қолданылған ақ травертин Кайсериден, ал мұнара ішін қаптауға жұмсалған травертин Болатты мен Малыкөй қалаларынан әкелінген. Салтанат алаңы мен мұнара еденін төсеуге қолданылған қызыл және сары травертин де Кайсери қаласынан әкелінген. Чанкырыдан әкелінген сары травертин Жеңіс мұнарасының бедерін, Даңқ залының қабырғаларының сыртын және салтанат алаңын бойлай орналасқан бағаналарды қаптауда қолданылды. Даңқ Залының еденін Хатай, Адана және Чанаккале қалаларынан әкелінген қызыл, қара және кілегей түсті мәрмәрдан төсеген, ал ішкі қабырғаларын Афионнан келген жолбарыс өрнекті мәрмәрдан және Билежиктен келген жасыл мәрмәрдан қаптаған. Табыт пен салмағы 40 тонна құлпытас Аданадан, ал табытты қоршайтын ақ мәрмәр Афионнан әкелінген.
## Бөлімдері
Кешеннің төрт негізгі бөлімін ажыратуға болады: екі жағынан тастан қаланған 12 жұп арыстан мүсіні орналасқан, ұзындығы 250 м Арыстан жолы, бір уақытта 15 мың адам сыятын, түсті травертиннен төселген Салтанат алаңы, Даңқ залы мен Бебітшілік бағы.
### Кесене
Сыртқы көрінісі
Кесенеге 42 басқышты баспалдақ апарады; бұл баспалдақтың ортасында Кенан Жонтұнжы жасаған мінбер орналасқан. Кесененің ақ мәрмәрдан қапталған қасбетінде шиыршықталған нақыш ойылған, ортасында Ататүріктің "Егемендік сөзсіз Ұлтқа тиесілі" (түр. Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir) деген нақылсөзі жазылған.
Тіктөртбұрышты кесененің өлшемі 72 м × 52 м × 17 м; алдыңға және артқы қасбетін 8, ал екі жанындағы қасбетті биіктігі 14,40 м болатын, 14 бағана қоршаған. Кесененің алдыңғы және артқы қасбетіндегі ортаңғы бағаналардың арасы алшақ орналасқан, бұл жерден кесененің ақ мәрмәрдан жасалған доға тәрізді кіреберіс есік көрінеді. Салтанат алаңына қараған қасбеттің сол жағында Ататүріктің "Жастарға үндеуі", ал оң жағында "Он жылдықта сөйлеген сөзі" алтыннан қашалып жазылған тақта ілінген.
Кесенеге апаратын баспалдақтың оң жағында Сакарйа алаңындағы шайқас, ал сол жағында Дұмлұпынар алаңындағы шайқас бедерленген. Олардың екеуі де Ескіпазардан әкелінген сары травертиннен жасалған.
Даңқ залы
Ғимараттың бірінші қабатында Ататүріктің қабірі қойылған Даңқ залы орналасқан. Оның кіре берісінде Veneroni Prezati компаниясы жасаған, қоладан құйылған есік және биіктігі 14,4 м болатын екі бағана бар. Залдың ауданы 41,65 м × 57,35 м, ал биіктігі 17 м.
Ататүрік қабірі бірінші қабаттағы 40 тонна саркофагтың астында, ал мүрдесі жертөледегі арнайы бөлемеде жатыр. Сегіз бұрышты бөлме селжүктер мен османдардың мақамында салынған, ал пирамида пішінді төбесі алтыннан қашалған нақышпен әрленген.
### Арыстан жолы
26 басқышты баспалдағы бар Анытқабір кіреберісіндегі салтанат алаңынан қарағанда солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай бағытталған, ұзындығы 262 метр саяжол созылып жатыр. Жолдың екі жағында арыстан мүсіндері орналасқандықтан, оны Арыстан жолы деп атаған. Мәрмәрдан қаланған 24 арыстан жатқан қалыпта жасалған; олардың саны 24 оғыз тайпасын, ал өздері "тыныштық пен қайратты" бейнелейді. Мүсіндер «түрік ұлтының бірлігі мен ынтымағын білдіру» мақсатында жұптастырылған. Осы мүсіндерді жасауда дизайнер Үсен Анка Өзкан Стамбул археология мұражайындағы хеттер дәуірінен шыққан Мараш арыстан деп аталатын мүсіннен шабыт алған. Алдымен жолдың екі жағына төрт қатар терек отырғызылғанмен, олардың орнына өте жақсы өсетіндіктен Вирджиния аршалары отырғызылды. Сондай-ақ жолдың екі жағына да раушан гүлдері отырғызылған. Жол Кайсериден әкелінген сарғыш травертиннен төселген. Арыстан жолының басында Азаттық және Егемендік мұнаралары бар, ал олардың алдында сәйкесінше еркек мен әйел мүсіндерінің тобы орналасқан. Жол үш баспалдақ арқылы Салтанат алаңына ұласады
*
*
*
*
*
### Еркек пен әйел мүсіндерінің тобы
Азаттық мұнарасының алдында Үсен Анка Өзкан жасаған үш ер кісінің мүсіні тұр. Бұл мүсіндер "Түрік ерлерінің Ататүрік қазасына қатысты шерін" бейнелейді. Тұғыр үстіне қойылған үш адамның оң жақтағысы – дулыға мен пәлте киген түрік сарбазы, сол жақтағысы – қолына кітап ұстаған түрік бозбала, ал екеуінің артындағы – ауылбайша киінген шаруа
Егемендік мұнарасының алдында тағы да сол Өзкан жасаған үш әйелдің мүсіні құйылған. Бұл мүсіндер "Түрік әйелдерінің Ататүрік қазасына қатысты шерін" бейнелейді. Бұл үш әйелдің мүсіні де ерлер секілді тұғырдың үстінде орналасқан. Шеттегі екі әйел жерге тиіп тұрған үлкен гүлдесте ұстап тұр. Бұл елдегі молшылықты бейнелейді. Қолына шыныаяқ ұстаған сол жақтағы әйел Құдайдан рақым сұрап тұр, ал ортадағы әйел бетін қолымен жауып, жылап тұр. Бұл түрік әйелдерінің қайғы мен қиындықта да өз салтанаттылығы мен шешімділігін сақтап қалатынын бейнелейді.
*
*
*
*
### Мұнаралар
Анытқабір аймағында бір-біріне симметриялы орналасқан он мұнара бар. Әр тіктөртбұрышты мұнараның төбесі пирамида пішінді, олар Ескіпазардан әкелінген травертиннен жасалған. Сондай-ақ мұнаралардың төбесіне көшпенді түріктердің шатырларындағыдай қоладан жасалған жебе ұшы қойылған. Мұнаралардың есігі мен терезелері түріктердің кілемге салынатын ескі геометриялық оюларымен нақышталған. Әр мұнараға жеке атау қойылып, сол атауға сәйкес тақырыпта Ататүріктің қанатты сөздері жазылған.
Егемендік мұнарасы
Егемендік мұнарасы Арыстан жолына кіреберісте, оң жағында орналасқан. Мұнараның ішкі қабырғасында Зүхті Мүрітұлы салған қолына қылыш ұстаған еркек пен жарға қонған қыранның бейнесі бедерленген. Селжүк аңыздарында қыран билік пен тәуелсіздік нышаны, ал еркек түрік халқының тәуелсіздік жолындағы күресін бейнелейді. Бұдан бөлек қабырғада Ататүріктің тәуелсіздік пен егемендік жайлы айтқан қанатты сөздері жазылған.
Азаттық мұнарасы
Азаттық мұнарасының ішіндегі қабырғада қолына парақ қағаз ұстаған періште мен шапшыған ат бедерленген. Періште бостандықтың қасиеттілігін, ал парақ түрік азаттығы декларациясын бейнелейді. Ат бостандық пен тәуелсіздік нышаны.
Меһметшік мұнарасы
Меһметшік мұнарасы Арыстан жолы аяқталған тұста, жолдың оң жағында орналасқан. Мұнараның сыртында Зүхті Мүрітұлы салған үйінен майданға аттанғалы жатқан меһметшік (жаяу жауынгер) бейнеленген. Суретте қапалы болса да, кеудесін мақтаныш кернеген жауынгердің анасы баласын иығынан қағып, елін қорғауға шығарып салып тұр. Бұл мұнарада кітап және кәдесыйлар дүкені бар, бұл жерде Анытқабір мен Ататүрік жайлы ақпар жазылған мақалалар сатып алуға болады.
Жеңіс мұнарасы
Салтанат алаңының оң жақ бұрышында, Арыстан жолының оң жағында орналасқан Жеңіс мұнарасында Түркия тарихындағы ең елеулі үш жеңістің датасы мен Ататүріктің осы жеңістер жайлы айтқан сөздері қашалған. Мұнара ішінде Ататүріктің мәйітін Долмабахче сарайынан Сарайбурнуге жеткізген арба тұр. 1938 жылғы 19 қарашада Түркияның әскери-теңіз күштеріне берілген.
Бейбітшілік мұнарасы
Жеңіс мұнарасына қарама-қарсы Бейбітшілік мұнарасы орналасқан, оның ішіндегі қабырғада Ататүріктің "Әлемдегі бейбітшілік жұрт тыныштығынан басталады" деген қағидасына негізделген композиция салынған. Суретте шаруаларды қорғау үшін қылышын сермеген сарбаз бейнеленген. Сарбаз елінің тыныштығын сақтауға барын салатын, айбынды Түрік әскерін бейнелейді.
23 сәуір мұнарасы
Салтанат алаңына апаратын баспалдақтың оң жағында 23 сәуір мұнарасы орналасқан. Мұнара ішінде 1920 жылғы 23 сәуірдегі Түркия ұлы ұлттық мәжілісінің құрылуы бейнеленген. Суретте әйел адам мәжілістің құрылған күні жазылған парақты ұстап тұрады. Екінші қолындағы кілт Ассамблеяның ашылуын меңзейді.
Мұнара ішінде 1936 және 1938 жылдар аралығында Ататүрік мінген Cadillac Series 80 қойылған.
Ұлттық келісім мұнарасы
Ұлттық келісім мұнарасы Ататүрік және Тәуелсіздік соғысы мұражайына кіреберіс жерде орналасқан. Мұнараның ішкі бедерінде қылыштың сабын ұстаған төрт қол бейнеленген. Бұл түрік халқының өз Отанын қорғауға берген сертін көрсетеді.
Төңкеріс мұнарасы
Бұл мұнара мұражайдың жалғасы, мұнда Ататүріктің киімі жайылған. Мұнараның ішкі бедерінде Осман империясының құлдырауын меңзейтін алау ұстаған әлсіз қол мен Ататүрік құрған жаңа айбынды Түрік Республикасын меңзейтін жалындап жанған алау ұстаған күшті қол бейнеленген.
Республика мұнарасы
Анытқабір кесенесінің сол жағында Республика мұнарасы орналасқан. Мұнараның қабырғасында Ататүріктің республика жайындағы айтқан мына бір сөзі қашалған:
* "Біздің ең үлкен күшіміз, ең кереметіміз - бұл біздің қауіпсіздігіміз, үстемдік біздің ұлтымызды жаулады, алайда біз оны халыққа бердік және оны халықтың қолымызда ұстай алатынымызды дәлелдедік." (1927)
### Салтанат алаңы
Салтанат алаңы Арыстан жолының аяқталатын тұста орналасқан. Алаңның ұзындығы 129 м, ал ені 84 м. Бұл жерге 15 000 адам еркін сыйып кетеді. Алаңның едені түрлі түсті травертиннен жасалған 373 алаша мен кілемнен төселген.
*
*
*
*
*
## Дереккөздер
Әдебиет
* İnönü 50. Yılda 50 Eser — Ankara: Mattek Matbaa, 2007. — Б. 40-47.
* Anıtkabir Rehberi — Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1973. — ISBN 9789751712462.
* 100 Yılda İki Mimar: Emin Onat ve Sedad Hakkı Eldem Sempozyumu — İstanbul: Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, 2010. — ISBN 9944898880. |
Жолымбет кенттік әкімдігі – Ақмола облысы Шортанды ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Жолымбет кенті кіреді. Орталығы – Жолымбет кенті.
## Дереккөздер |
Шортанды кенттік әкімдігі – Ақмола облысы Шортанды ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Шортанды кенті кіреді. Орталығы – Шортанды кенті.
## Дереккөздер |
Жалайыр сұлтандығы — Жалайыр әулеті Ирак пен батыс Иранда құрған патшалық болып, ол 1330 жылдары Моңғол билігі Иранда құлаған соң орнайды. Жалайыр сұлтандығы өз тұсында жаңадан күшейген Әмір Темір әулетінің шапқыншылығы мен Қара-Қоюнлу (Қара қойлылар) оғыздарының бүлігінен шайқалады. 1405 жылы Ақсақ Темір өлген соң Жалайырлар тағы да Оңтүстік Ирақ пен Хузестанда Сұлтанатты күшейтуге тырысады, бірақ 1432 жылы Жалайыр сұлтандығы Қара-Қоюнлулар жағынан жеңіледі.
## Үкіметі
Жалайырлар әкімшілігі мен уәзірлігі Илхандық нұсқаны қолданды, әрі түркі, моңғол тілдерін парсы тілімен үйлестірді. Олардың дипломатиялық хат-хабарлары да Илхан мемлекетінің үлгісін қолданды, араб тіліндегі сөз тіркестері бар қызыл сияя төртбұрышты мөр қолданды.
## Атақты Жалайыр өкілдері
* Мұхали (1170-1223) - "Джат" тармағынан - Шыңғыс ханның ең жақын серіктестерінің бірі, го-ван, әскердің сол қанатының қолбасшысы.
* Жошы-Дармала - Шыңғыс ханның әріптесі. Оның ұрпағы Хасан Бузург Жалайыр әулетінің негізін қалаушы болды.
* Бала Ноян - Хорезмшах Жалал ад-Динді қуып жетуге жіберген Шыңғыс ханның мыңбасы. Үндістанда соғысқан.
* Илюке, Қаданның ұлы - Огедейдің тәрбиешісі.
* Джат тармағындағы Мункасар-нойон - Мунке кезіндегі төрелердің ең үлкені (яргучи). Манчестің билікке көтерілуіне наразы болған Шыңғыс әулетінің бір бөлігіне қарсы сот ісін жүргізеді.
## Әміршілері
## Әулет ағашы
## Дереккөздер |
Бестөбе кенттік әкімдігі — Ақмола облысы Степногорск қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Бестөбе кенті, Подхоз ауылы кіреді. Орталығы – Бестөбе кенті.
## Дереккөздер |
Заводской кенттік әкімдігі — Ақмола облысы Степногорск қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Заводской кенті кіреді.
## Дереккөздер |
Шаңтөбе кенттік әкімдігі — Ақмола облысы Степногорск қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Новокронштадка ауылы, Шаңтөбе кенті кіреді. Орталығы - Шаңтөбе кенті.
## Дереккөздер |
Қырыққұдық ауылдық әкімдігі — Ақмола облысы Степногорск қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қырыққұдық ауылы кіреді.
## Тарихы
Округ құрамында болған Басқұдық ауылы 2001 жылы таратылды. 2013 жылы ауылдық әкімдік 33,02 км² жерімен Ақкөл ауданынан Степногорск қаласының бағынысына өтті. Әкімдікке қарасты болған қалған 1056,98 км² аумақ Жалғызқарағай ауылдық округіне берілді.
## Дереккөздер |
1990 жылы 17 наурызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен құрылған Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің тізімі .
## Басшылық
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы - Ұзақбай Қараманұлы Қараманов .
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары - Эрик Христофорович Гукасов .
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары, Қазақ КСР Мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы - Қалық Абдуллаұлы Абдуллаев .
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары, Қазақ КСР Мемлекеттік агроөнеркәсіп комитетінің төрағасы - Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев .
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары - Октябрь Иванович Желтиков.
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары - Николай Михайлович Макиевский.
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары - Күмісжан Сағындыққызы Өмірбаев.
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары - Қаратай Тұрысов .
## Министрлер
* Қазақ КСР Ішкі істер министрі - Михаил Терентьевич Берсенев,
* Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрі - Ақсұлтан Аманбаев ,
* Қазақ КСР Сыртқы істер министрі - Ақмарал Хайдарқызы Арыстанбекова ,
* Қазақ КСР Жеңіл өнеркәсіп министрі - Әбдіразақ Шәушенұлы Жомартов
* Қазақ КСР мелиорация және су ресурстары министрі - Виктор Александрович Гончаров,
* Қазақ КСР монтаж және арнайы құрылыс жұмыстары министрі - Алексей Николаевич Жогов,
* Қазақ КСР Білім министрі - Шайсұлтан Шаяхметұлы Шаяхметов,
* Қазақ КСР Байланыс министрі - Игорь Вадимович Ульянов,
* Қазақ КСР Қаржы министрі - Төлеубек Әбдіқадыров
* Қазақ КСР нан өнімдерінің министрі - Юрий Иванович Остапенко,
* Қазақ КСР Энергетика және электрлендіру министрі - Болат Ғазисұлы Нұржанов,
* Қазақ КСР Әділет министрі - Ғалихан Нұрмұханбетұлы Ержанов,
* Қазақ КСР Автомобиль жолдары министрі - Шамиль Хайруллович Бекболатов,
* Қазақ КСР тұтынушыларға қызмет көрсету министрі - Саят Дүйсенбайұлы Бейсенов,
* Қазақ КСР-нің газдандыру және отын министрі - Владимир Александрович Путинцев,
* Қазақ КСР Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық министрі - Ғазиз Халықов,
* Қазақ КСР Жергілікті өнеркәсіп министрі - Ибрахим Баймұратұлы Еділбаев,
* Қазақ КСР Құрылыс материалдары өнеркәсібі министрі - Александр Касимович Минибаев,
* Қазақ КСР Әлеуметтік қамсыздандыру министрі - Қадырова Зәуре Жүсіпқызы ,
* Қазақ КСР Көлік министрі - Александр Константинович Томашец,
## Төрағалар мен бастықтар
* Қазақ КСР Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы - Николай Анатольевич Вдовин,
* Қазақ ССР Мемлекеттік мәдениет комитетінің төрағасы - Қанат Бекмырзаұлы Саудабаев,
* Қазақ КСР Мемлекеттік логистика жөніндегі комитетінің төрағасы - Амангелді Иманақышұлы Бектемісов,
* Өндірістегі және қауіпсіздікті бақылаудағы жұмыстардың қауіпсіз жүргізілуін қадағалау жөніндегі Қазақ КСР Мемлекеттік комитетінің төрағасы - Орынбасар Мүлкібаев,
* Баспасөз бойынша Қазақ КСР Мемлекеттік комитетінің төрағасы - Калит Закирянов,
* Қазақ КСР Статистика жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы - Төлеубай Жұмасұлтанұлы Жұмасұлтанов,
* Қазақ КСР Телевизия және радио хабарлары жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы - Сағатхан Әшімбайұлы Әшімбаев ,
* Қазақ КСР Дене шынықтыру және спорт жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы - Аманша Сейсенұлы Ақпаев,
* Бағалар жөніндегі Қазақ КСР Мемлекеттік комитетінің төрағасы - Еркешбай Жайлаубайұлы Дербісов,
* Қазақ КСР Мемлекеттік құрылыс комитетінің төрағасы - Фарит Хабибрахманович Галимов,
* Қазақ КСР Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы - Сыздық Жұматайұлы Әбішев ,
* Мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі Қазақ КСР Мемлекеттік комитетінің төрағасы - Виктор Владимирович Денисов,
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы - Дмитрий Иосифович Селиванов,
* Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы Алматы қаласында және Алматы облысында құрылыс жөніндегі бас аумақтық басқарма бастығы, Қазақ КСР Министрі - Амангелді Дінұлы Ермегияев .
## Тағы қараңыз
* Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің XII шақырылым депутаттары
## Сілтемелер |
«Ай тұтылған түн» (башқ. «Ай тотолған төндә») - башқұрт жазушысы және драматург Мұстай Кәрімнің пьесасы.
## Тарихы
Мұстай Кәрімнің «Ай тұтылған түн» трагедиясы 1963 жылы жазылған және эпилогпен үш бөлімнен тұрады.
Пьеса алғаш рет Уфадағы Башқұрт академиялық драма театрында 1964 жылы қойылды (режиссері Ш.М. Муртазина).
Пьесадағы рөлдерді З. И. Бикбулатова (Таңқабике), Р.С. Янбулатова (Шафақ), И.Хумагулов (Ақжігіт), Д.З. Файзуллина (Зұбаржат) және басқалар орындады.1967 жылы спектакль К.С.Станиславский атындағы РСФСР Мемлекеттік сыйлығына ие болды.
Пьесаны башқұрт тілінен орыс тіліне Яков Козловский аударуды.
## Пьеса желісі (сюжеті)
Пьеса желісі XVII ғасырда Башқұртстанда өтеді. Бай әйел Таңқабике күйеуі қайтыс болғаннан кейін, ескі башқұрт руын басқарды. Таңқабике отбасында кенже ұлы Ишмырза, ортаншысы - Ақжігіт, үлкені–Жолмырза тұрады. Ақжігіт әдемі Зұбаржатпен атастырылған, ал Жолмырза Шафаққа үйленді. Жолмырза әскери қызметте қайтыс болады.
Бұл рудың әдет ғұрпы бойынша- үйленген үлкен ұлы қайтыс болғанда, кішісі жесірге үйлену керек. Салт бойынша Ақжігіт Шафаққа үйленуі керек, ал Зұбаржатты 11 жасар Ишмырзаға беру керек. Зұбаржат пен Ақжігіт ескілік заңдарын ұстанғылары келмейді және қуғынға ұшырайды. Олар «ай сәулесіне» өтіп, тұтылу аяқталғанын және онымен бірге қараңғы кезеңдер өтіп және олардың өмір жолы жалғасатынын көрсетеді.
Рудың халықтық салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын қабылдамау пьесаның драмалық қақтығысының негізін құрайды. Автор оқырманға қарапайым адами құндылықтарды түсіну керектігін және ата-бабалардың әдет-ғұрыптарын соқыр ұстану қайғылы оқиға тудыруы мүмкін деген ойға әкеледі.
## Қойылымдар тарихы
Спектакль 100-ге жуық театрлардың сахналарында қойылды, оның ішінде Мәжит Ғафури атындағы Башқұрт академиялық драма театры, Сибай Башқұрт драма театры (1966), Салауат Башқұрт драма театры (1977), Туймазин татар мемлекеттік театры (1998), Стерлитамак орыс мемлекеттік театры (1999), Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры (2007), Г.Камал атындағы Татар мемлекетік театры, Моссовет театры, А.С.Пушкин атындағы Мәскеу театры, Литва мемлекеттік театры, Хамза атындағы Өзбек мемлекеттік драма театры т.б.
1992 жылы Башқұрт академиялық драма театрында спектакльдің жаңа қойылымы өтті. Спектакль театрда 2011 және 2014 жылдары қойылды. Қазіргі уақытта бұл спектакльді театр әртістерінің 4-буыны ойнап жатыр. Бұл қойылымның режиссері - Р.В. Исрафилов, қоюшы-режиссері -Т. Еникеев, ал композиторы –Р. Хасанов. Басты рөлдерді ойнаған: Г. А. Мубарякова (Таңқабике), Т. Д. Бабичева (Шафақ), Х. Г. Утяшев (Ақжігіт), Ш.И.Ділмұхаметова (Зұбаржат), Ш.Рахматуллин (Диуана), Валитов З. (Дәруіш).
«Ай тұтылған түн» трагедиясы негізінде, балет опера және 1978 жылы Свердловск киностудиясында көркем фильм түсірілді.
## Дереккөздер |
* Құмсай – Ақтөбе облысы Алға ауданындағы ауыл.
* Құмсай – Ақтөбе облысы Мәртөк ауданындағы ауыл.
* Құмсай – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы, Құмжарған ауылдық округі құрамындағы ауыл.
* Құмсай – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы, Құмсай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
* Құмсай – Ақтөбе облысы Темір ауданындағы ауыл. |
* Тамды – Ақтөбе облысы Алға ауданындағы ауыл.
* Тамды – Ақтөбе облысы Хромтау ауданындағы ауыл.
* Тамды – Батыс Қазақстан облысы Сырым ауданындағы ауыл.
* Тамды – Жамбыл облысы Талас ауданындағы ауыл. |
Әулие Георгий шіркеуі (ағылш. St George’s Chapel) - Готика стиліндегі шіркеу Англия, Беркшир графтығы, Виндзор қамалының төменгі ауласында орналасқан. Шіркеу монархтың тікелей қарауында және Байлам Орденінің шіркеуі. Қамал шіркеуін XIV ғасырда Эдуард III негізін салдырған және XV ғасырдың аяғында едәуір кеңейтілген. Көптеген патшалық дін қызметін атқару, үйлену тойлары мен жерлеу рәсімдері өтетін жер. Виндзор, Англияның басты қамалы, монархтың негізгі резиденциясы.
Шіркеуді басқару - Әулие Георгий коллегиатын құрайтын Виндзор деканы мен канониктердің міндеті.
## Тарихы |
Алға қалалық әкімдігі — Ақтөбе облысы Алға ауданына қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Алға қаласы кіреді.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 19705 адамды құрады.
## Дереккөздер |
* Қайыңдысай – Ақтөбе облысы Алға ауданындағы ауыл.
* Қайыңдысай – Жамбыл облысы Меркі ауданындағы ауыл. |
* Үшқұдық – Ақтөбе облысы Алға ауданындағы ауыл.
* Үшқұдық – Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданындағы ауыл.
* Үшқұдық – Өзбекстандағы қала. |
Елді мекендер:
* Жарқамыс – Ақтөбе облысы Байғанин ауданындағы ауыл.
* Жарқамыс – Батыс Қазақстан облысы Сырым ауданындағы ауыл.
Көл:
* Жарқамыс – Торғай алабындағы көл. |
* Оймауыт – Ақтөбе облысы Байғанин ауданындағы ауыл.
* Оймауыт – Түркістан облысы Сайрам ауданындағы ауыл. |
Қорғалжын ауылдық округі — Ақмола облысы Қорғалжын ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Абай, Қорғалжын ауылдары кіреді. Орталығы – Қорғалжын ауылы. Округ құрамында болған Қоржынкөл ауылы 2001 жылы, Біртабан ауылы 2019 жылы таратылған.
## Дереккөздер |
«Ұзаққа созылған балалық шақ» (башқ. Оҙон-оҙаҡ бала саҡ) — 2005 жылғы орыс фильмі. Башқұрт жазушысы Мұстай Кәрімнің осы аттас өмірбаяндық шығармасын фильмге бейімдеу.
## Қысқаша мазмұны
Фильмнің басты кейіпкері -Пупок деген лақап атымен белгілі, балалық шағын 1920 жылдары өткізген башқұрт ауылының баласы. Фильмде оның балалық шақ әлемі, отбасылық өмір, ауылдың өмірі, сол дәуірдегі дәстүрлі башқұрт қоғамы, өмірлері қиын уақытпен тұспа-тұс келген адамдардың тағдыры туралы баяндалады.
Басты кейіпкер өсе келе Ұлы Отан соғысы кезеңін бастан кешеді. Фильм кейіпкердің қиын жолы мен оның өз халқына қызмет ету жолын таңдап, жазушы болғаны туралы баяндайды.
## Түсірілім барысы
Кинорежиссер Болат Юсупов 1996 жылы башқұрт классикалық кітабын фильмге бейімдеуді ойластырған. Бірақ қаржыландырудың жеткіліксіз болуына байланысты жоба бірнеше рет құлдырау алдында тұрды. 2003 жылы режиссер фильм сценариін айтарлықтай қысқартып, түсірілім жұмыстарын сәтті аяқтады.
Фильм 2006 жылы Қазанда өткен «Алтын Минбар» халықаралық мұсылман кинофестивальінің конкурстық бағдарламасына қатысты.
## Рөлдерде
## Түсіруші топ
* Сценарий авторлары: Магафур Тимербулатов, Болат Юсупов
* Режиссері: Болат Юсупов
* Қоюшы-оператор: Анатолий Лесников
* Қоюшы-суретші: Дмитрий Хильченко
* Композитор: Владислав Савватеев
* Продюсерлер: Раис Исмагилов
## Түсірілген аймағы
Фильм Башқұртстанның Баймақ ауданы, Байыш ауылында түсірілген. Белорецкден суретке түсіру үшін ГАЗ-М-1 винтажды көлігі жеткізілді.
Әскери көріністер «Алкино-2» полигонында түсірілді.
## Дереккөздер |
Мұстай Кәрімнің «Үш таған» (Таганок) кітабы соғыстан кейінгі Орал тауларындағы кішкентай башқұрт ауылындағы өмір туралы баяндайды. Оқиға уақыты-1946-1947 жж. Сюжеттің негізгі кейіпкерлері төрт бала-Ғабдолла, Айдар, Вазир және Якуп.
## Қысқаша мазмұны
Жергілікті бақташы Шарифолла-аға Ғабдолла, Айдар мен Вазирге ауылдың маңындағы ең үлкен Керемет тауының құлап бара жатқандығы туралы айтады. Оның айтуынша, бір кездері көл басында алтын және күміс балықтар көп болған, бірақ бір зұлым адам көлге шортан балығын жіберіп, ол барлық балықтарды жеп қойған. Көл балықсыз құрғап кеткен, ал сусыз тау құлап кетуі мүмкін.
Үш дос Кереметті құтқаруды ұйғарды, сондықтан олар балықты басқа көлден аулап, таудағы бос көлге жіберуді ұйғарды. Балалар өздерінің тауды құтқару тобын «Үш таған» деп атады. Өйткені тағанның тірегі болып оның құрамындағы үш мүшесі есептелді.
Бір кезде Вазирдің бақташының пышағын ұрлағаны белгілі болды. Ғабдолла мен Айдар ашуланып, ұрыны Үш тағанның қатарынан қуып шығарды. Олар тағанның бір бөлігі қажет болғандықтан, топқа ата-аналары үнемі үлгі қып жүрген Якупты шақырды. Оның басқа балалардан айырмашылығы, әрқашан мойынсұнғыш, ынталы, тентек емес және ересектердің айтқандарын үнемі тыңдайтын. Сондықтан ешкім онымен бірге болғысы келмеді, және Ғабдолла мен Айдар оны өз тобына қабылдап, оған «үлгілі болудан» бас тарту керек екендігін айтты.
Якуп өзінің жаңа достарын ренжітпеуге тырысты, тастан-тасқа секіріп, Вазир берген рогатканы атуды үйренді, балалармен бірге балық аулау үшін ол атасының қайығын рұқсатсыз алып кетіп, суға батып кете жаздады.
Вазир кешірімге қол жеткізуге тырысты, пышақты Шарифоллаға қайтарып, жігіттерді жасырын бақылап отырды, суға батып бара жатқан Якуп пен қайықты құтқарды. Соңында ол кешіріліп, қайтадан командаға қабылданды.
Содан кейін Ғабдолла Айдардың қарындасын құтқарамын деп жүріп өгіз сүзіп ауруханаға түседі. Ол жазыла келген кезде, оның үш досы оны ауруханадан шығаруға көмектесті. Онда ол ұзақ уақыт жата алмады, себебі Керемет өз құтқарушыларын күтіп тұр еді.
## Дереккөздер |
Malika Yes (Туылған кездегі есімі — Есмуханбетова Малика Қайратқызы) — қазақ q-pop және поп-музыка әнші. Бірінші бейнеклип өлеңге «Ғашыкпын саған» 2009 жылда шыққан.
## Бейнеклиптер
## Синглдар
* Ғашыкпын саған (2009)
* Арманымнын шыны (2012)
* Жолама маған (2013)
* Kim bilgen (2013)
* Анашым (2016)
* Киындау жауап табу (2018)
* Ойнамаймын сенімен (2018)
* Кел (2018)
* New world (2018)
* Kimge?Nege? (2019)
* Танцы при луне (2019)
* Dem al (2019)
* Sezim (2019)
## Фильмография
* «Вузеры-4»
* «Кенесшiлер»
## Сілтемелер
* Әнші туралы Есмуханбетова Малика. НТК. Тексерілді, 20 шілде 2020.
* Ресми сайты |
* Ақкемер – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданындағы ауыл.
* Ақкемер – Ақтөбе облысы Ойыл ауданындағы ауыл. |
Қара күш қозғалысы (ағылш. Black Power movement) — АҚШ-тағы нәсілдік мақтанышты, экономикалық кұштілікті және саяси-мәдени институттарды құруды дәріптейтін қара нәсілдділер қозғалысы.
Азаматтық құқықтар қозғалысынан бастау алатын Қара күш қозғалысында қара тәнді белсенділер саяси лоббиден бастап қарулы күреске дейінгі өзін-өзі қорғау мен дәіптеудің талай түрін сынақтан өткізді. "Азаматтық құқық қозғалысының реформалық және бейбітшілік элементтері нәсілдік қатынастарды түзетуге пайдалы болмады" деген пікір Қара күш қозғалысының негізгі бір көзғарасы болды.
Қара күш қозғалысы қара тәнділердің өз-өзін қор көру сезімін жойып, қауіпсіздікті және өз-өзіне сенімділікті қалыптастыруды, қара тәнділердің тұрмыс сапасын көтеріп, экономикалық қолжетімділікті іске асыруды көздейді. Олар қара тәнділерге арналған кітап дүкендерін, азық-түлік кооперативтерін, фермаларды, бұқаралық ақпарат құралдарын, баспахана, мектеп, емхана және жедел жәрдем қызметін құруды қолға алды. Бұл қозғалыстың халықаралық әсерінде Тринидад және Тобагодағы Қара күштер төңкерісі туылды.
## Дереккөздер |
Ембі қалалық әкімдігі – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Ембі қаласы кіреді. Орталығы – Ембі қаласы. Округ құрамында болған №57-темір жол айрығы 2019 жылы таратылған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 11251 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Қандыағаш қалалық әкімдігі – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қандыағаш қаласы кіреді.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 29169 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Қазақстандағы әйелдер — Қазақстанда тұратын немесе осы елден шыққан әйелдер. Олардың қоғамдағы жағдайына әр түрлі факторлар әсер етті және қазіргі уақытта әсер етуде, солардың ішінде жергілікті дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, кеңестік биліктің онжылдықтары, тәуелсіздік алғаннан кейінгі жедел әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы тұрақсыздық, сондай-ақ жаңа қалыптасып жатқан батыс құндылықтары факторлары кіреді.
## Тарихи контекст
Кеңес Одағы құрамындағы 70 жылдан астам уақыттан кейін Қазақстан 1991 жылы тәуелсіздікке ие болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан экономикасы өтпелі кезеңде, әсіресе 1990-шы жылдары қатты құлдырау мен тұрақсыздықты бастан кешірді: 1995 жылға қарай елдің нақты ЖІӨ-сі 1990 жылғы деңгейден 61,4%-ға дейін төмендеді, бұл жағдай ақыл көшіне алып келді. Экономикалық депрессияның бұл жағдайы қоғамдағы әйелдерге деген дәстүршілдік көзқарастардың қалыптасу үйлесімімен әйелдерге теріс әсер етті. Дегенмен, 1990 жылдары әйелдерге қатысты, елдің 1998 жылы Кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенциясына қосылуындай кейбір оң салдарлар жасалынды. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Кеңестік Одақтан жеткілікті дамыған білім беру жүйесін мұраға алды, бірақ өтпелі кезеңде, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін көп ұзамай білім беру секторы елеулі шығынға ұшырады, үнемі қаржыландырылмады және мектептердің жабылуы, әсіресе ауылдық жерлерде әдеттегі құбылысқа айналды. Алайда, бүгінгі күні Қазақстандағы әйелдердің сауаттылық деңгейі ерлердікіндей әлемдегі ең жоғары көрсеткішке, 99,8%-ға ие (2015 жылғы жағдай бойынша).
2000 жылы "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік демографиялық саясатының тұжырымдамасы" ратификацияланды, онда демографиялық мәселелер ұлттық қауіпсіздік мәселелерімен бір деңгейге қойылды. Бұл "Қазақстан-2050 стратегиясы" ұзақ мерзімді саяси моделіне сәйкес халық санының өсуі мен әйелдер құқықтарының мәселелерін шешуге мүмкіндік берді.
## Ұрпақ жаңғырту денсаулығы мен ұрықтылық
Қазақстанда ана өлімінің деңгейі 100 000 тірі туғанға шаққанда 12 өлімді құрайды (2015 жылғы статистика бойынша). Бала туу коэффициенті әйел адамға шаққанда 2,31 баланы құрайды (2015 жылғы статистика бойынша), бұл коэффициент бұрынғы жылдарға қарағанда біршама өскен.
## Күшпен неке қию мен қыз алып қашу
Күшпен неке қию және қыз алып қашу - Қазақстандағы әйелдер мен қыздар тап болатын негізгі мәселелер, бірақ олардың нақты таралуы белгісіз. Қазақстандағы қыз алып қашу келісіммен алып қашу мен келісімсіз алып қашуға бөлінеді. Кейбір алып қашқан ерлер қалыңмал төлеуден құтылу мақсатымен ынталанады.
## Қазақстандағы адамдардың секс-саудасы
Қазақстандағы секс-саудасының құрбандары қазақстандық және шетелдік әйелдер мен қыздар болды. Олардың үстінен бүкіл ел бойынша жезөкшелер үйлерінде, кәсіпорындарда, қонақ үйлерде және басқа да орындарда зорлық-зомбылық жасалынады және физикалық, психологиялық зиян келтіріледі.
## Әйелдер құқығы
Үкімет БҰҰ-ға Қазақстандағы 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы жоспарын ұсынды. 2009 жылы Қазақстанда "Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы" заң қабылданды. Заң әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың барлық түрлерін болдырмау бойынша кешенді шараларды қарастырады.
Халықаралық әйелдер күні Қазақстандағы ресми мемлекеттік мерекелердің бірі.
"Орталық Азия жастары. Қазақстан" Фридрих Эберт қоры мен қоғамдық пікір ғылыми-зерттеу институты дайындаған баяндама сәйкес, ел жастарының 84,8%-ы Қазақстандағы әйелдер жеткілікті құқыққа ие деп санайды.
Save the Children коммерциялық емес ұйымы өткізген 2016 жылғы есепте Қазақстан гендерлік теңдік бойынша 144 елдің ішінде 30-шы орынға ие болды. Рейтингте Қазақстан АҚШ пен Жапония сияқты елдерден озып шықты. Қазақстан 2017 жылғы Дүниежүзілік экономикалық форумның гендерлік теңдік индексінде 144 елдің ішінде 51-ші орынға ие болды.
## Әйелдер үкіметте
Әйелдер соңғы уақытта көбінесе жоғары саяси және үкіметтік лауазымдарға ие болуда. 2009 жылдың желтоқсанында Қазақстанда ерлер мен әйелдердің Мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуін көздейтін "Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы" заң қабылданды. 154-орынды ҚР Парламентінде 28 әйел бар және әйелдер Парламенттің төменгі палатасының 25,2 пайызын құрайды. 2017 жылдың наурыз айында Парламенттің төменгі палатасындағы әйелдердің үлесі 27%-ды құрады, бұл он жыл бұрынғы жағдайдан 10%-ға жоғары.
Қазақстан президенттігіне кандидат-бірінші әйел Дания Еспаева 2019 жылғы президенттік сайлауға қатысты. Еспаева Ақ Жол демократиялық партиясынан жеті кандидат қатарынан ұсынылды.
## Әйелдер Құқық қорғау органдары мен Қарулы Күштерінде
Құқық қорғау және әскери мансап елде әйелдер үшін дәстүрлі емес салалар болып саналады. Қазақстанда полиция қызметкерлерінің шамамен 6-12%-ын әйелдер құрайды. 1999 жылы Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күрес жөніндегі арнайы бөлімше құрылды, бірақ шектеулі дайындық пен ресурстарға байланысты бұл бағдарлама болжаулар мен жергілікті сұранысқа сәйкес келмеді. Соңғы уақытта Флорида мемлекеттік университеті Қазақстан ішкі істер министрлігімен және Алматы қалалық полиция басқармасымен тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселелері бойынша кадрларды даярлаудың жоғары сапасын қамтамасыз етуде ынтымақтасуда. АҚШ мемлекеттік департаменті қаржыландыратын бұл бағдарлама отбасындағы зорлық-зомбылықпен күрес жөніндегі американдық сарапшыларды, гендерлік проблемаларды зерттеушілерді және Қазақстандағы жергілікті ҮЕҰ-ның сарапшыларын отбасындағы зорлық-зомбылық мәселелері бойынша полицияның дайындығын жақсарту үшін біріктірді.
Қазақстан әскерінде шамамен 8-8,5 мың әйел қызмет етуде. Осы әйелдердің 750-і - офицерлер. ҚР қорғаныс министрлігі білім беру бағдарламалары мен мансаптық өсу мүмкіндіктері арқылы әйелдерді әскерде жоғары жылжыту бойынша жұмыс атқаруда. Қорғаныс министрлігінің басшылық лауазымдарының 2,1 пайызын ғана әйелдер құрауда. Қорғаныс министрлігі жыл сайын әйелдердің жауынгерлік дағдыларын, дайындығын және физикалық қабілеттерін паш ететін жалпыұлттық "Батыр арулар" жарысын өткізуді. "Батыр арулар" жарысы әйелдерді үздік қызмет көрсеткені үшін марапаттайды.
## Әйелдер кәсіпкерлікте
Қазақстанда өндірістік фирмалардың 28%-ы әйелдерге тиесілі. Қазақстанда кәсіпкерлікпен 1,44 миллион әйел айналысады. Елдің шағын және орта кәсіпорындарының 44%-ын қазіргі уақытта әйелдер басқарады.
Қазақстанның іскер әйелдер қауымдастығы Қазақстандағы тұңғыш әйелдердің үкіметтік емес ұйымы әйелдер құқығы мен кәсіпкерліктегі әйелдерге арналған саммиттерді тұрақты түрде өткізіп тұрады. 2015 жылдың қараша айында Астанада IV Еуразиялық әйелдер саммиті өтті. IV Еуразиялық әйелдер саммиті барысында ЕҚҚДБ "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасын іске қосты. Осы бағдарлама шеңберінде ЕҚҚДБ әйелдер басқаратын ШОБ-терге көп миллиондық несие бөледі және оларға қаржылық және іскерлік кеңестерге қол жеткізуге көмектеседі. ЕҚҚДБ 2016 жылдың қыркүйегінде осы бағдарлама аясында бірінші несие желісіне қол қойып, Банк "ЦентрКредит"-ке әйелдер басқаратын шағын және орта кәсіпорындарға несие беру үшін 3,72 млрд теңге (шамамен 20 млн АҚШ доллары) бөлді.
2019 жылғы жағдай бойынша ЕҚҚДБ әріптес-қаржы институттарымен бірлесіп Қазақстандағы әйелдер басқаратын кәсіпорындарға 28,9 млрд теңге (76 млн АҚШ доллары) сомасында 21 281 қосалқы несие берді. ЕҚҚДБ сондай-ақ Қазақстанның 14 өңірінен келген 350 кәсіпкер әйелге арналған, олардың тиімді бизнес құралдарына қол жеткізуін жақсарту және бизнесті жүргізу әдістерін жаңғырту мақсатындағы "Микробизнестегі әйелдер" бағдарламасын іске асыруда.
2015 жылғы Астана экономикалық форумы сессияларының бірі қазақстандық іскер әйелдер қауымдастығы (ҚІӘҚ) ұйымдастырған халықаралық әйелдер форумына арналды. Сессия арнайы Орталық Азия мен Ауғанстандағы гендерлік теңдіктің экономикалық пайдаларына арналды.
2016 жылдың 19 қарашасында Қазақстан әйелдер кәсіпкерлігінің (ӘКК) алғашқы күнін өткізді. ӘКК - бұл 2014 жылы Нью-Йорктегі Біріккен Ұлттар Ұйымының Орталық мекемелерінде іске қосылған әйелдер кәсіпкерлігін қолдаудың жаһандық бастамасы.
Азия даму банкі Қазақстанда шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламасын жүзеге асыруда. Банк берген кредиттердің үштен бірі әйелдерге бағытталды және 51,9 млрд теңге (155 млн АҚШ доллары) сомасына 750 жоба қаржыландырылды.
## Дереккөздер |
Жем қалалық әкімдігі – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Жем қаласы кіреді.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1936 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Жақсымай ауылдық округі – Ақтөбе облысы Темір ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Ауылдық округ 2019 жылы Шұбарқұдық ауылдық округінен бөліну нәтижесінде құрылды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Жақсымай, Шұбарқұдық кәсіпшілігі ауылдары кіреді. Орталығы – Шұбарқұдық кәсіпшілігі ауылы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 11370 адамды құрады.
## Дереккөздер |
* Құмқұдық — Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданындағы ауыл.
* Құмқұдық — Ақтөбе облысы Темір ауданындағы ауыл. |
Дегелектер (лат. Ciconia) — дегелектәрізділер отрядына жататын құстардың бір тұқымдасы.
Дегелекті кейбір зерттеушілер «ләйлік» деп жазады, қазақ халқы оны «дегелек» деп атайды. Қазақстанда дегелектің 2 түрі: ақ дегелек және қара дегелек. Олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
## Сипаттамасы
Дегелектер торлы терімен жабылған ұзын жалаң аяқтарымен сипатталады; тұмсығы ұзын, түзу, конустық; алдыңғы саусақтар кең жүзу қабығымен өзара байланысты, саусақтары қысқа және қызғылт тырнақтарға ие; бас пен мойынның кейбір жерлерінде жалаңаш терісі бар.
Еуропада екі түрі бар: қара (C. nigra) және ақ (C. alba); біріншісі қара қоңыр қауырсындармен жабылған; екіншісі, қанаттары мен иықтарын қоспағанда, ақ қауырсынмен жабылған, тұмсығы мен аяғы қызыл. Көшпенді, олар ақпан және наурыз айларында Орталық Еуропаға келеді. Еуропадан басқа, олар Шығыс жарты шардың басқа жерлерінде де кездеседі. Келгеннен кейін олар ағаштардың басындағы және шатырдағы құрғақ бұтақтардан жасалған бұрынғы ұяларына орналасады; олар суға бай аймақтарды жақсы көреді, Голландияда, Исландияда және Оңтүстік Саксонияда көп кездеседі. Англияда олар мүлдем жоқ. Дегелектер қудаланбағандықтан, олар өте сенімді және тұрғын үйге жақын келеді.
Дегелектер балықтармен, бақалармен, кесірткелермен, жыландармен, ұлулармен, жауын құрттарымен, дала тышқандарымен, жәндіктермен қоректенеді. Ұрғашысының ұзындығы 8 см шамасында 4-5 ақ жұмыртқа салады. Дауысы әлсіз, шапалақтағандай шығады; ұяда отырған балапандар ғана сықырлайды немесе әлсіз шырылдаған дыбыс шығарады. Олар өте ұзақ өмір сүреді. Ақ дегелектің тұмсық ұшынан құйрық ұшына дейінгі ұзындығы шамалы 1,3 м; биіктігі 1 м.
## Өнерде
Ежелгі жазушылар мен ортағасырлық аңыздарда дегелектердің ата-аналары өзі-өзін күтуге шамасы келмей қалғанда оларды дегелектердің өзі тамақтандырады деген аңызды көруге болады. Осы себепті Ренессанс және одан кейінгі кескіндемелерде дегелек ата-анаға деген құрметті білдіреді. Сонымен қатар, дегелектер Меркурий құдайының арбасын алып бара жатқан құс ретиінде бейнеленеді
## Түрлері
* Қара дегелектер (Ciconia nigra)
* Ақ қарын дегелектер (Ciconia abdimii)
* Ақ мойын дегелектер (Ciconia episcopus)
* Малайялық жүнді дегелектер (Ciconia stormi)
* Американдық дегелектер (Ciconia maguari)
* Ақ дегелектер (Ciconia ciconia)
* Қара тұмсық дегелектер (Ciconia boyciana)
## Дереккөздер |
Рұстақ — орта ғасырларда парсы немесе арабтың ықпалында болған елдердегі ауылдық елді мекен. Бұл сөз орталық парсы терминінен парсы тілінде روستاق, «ростаг» («ауыл», «көрші», «қала маңы») қалыптасқан.
Ортағасырлық араб және парсы жағрапиялық терминдеріндегі жағрапия туралы трактатта бұл термин негізгі мағынада («ауыл, қаладан айырмашылығы») және әкімшілік бірлікті, ауылдық округті білдіретін нақты термин ретінде қолданылады.
## Әдебиеттер
* Н. С. Терлецкий. Тәжіктер арасында ағаштарды қастерлеу мәселесі (қажылық пен ғибадаттың мұсылмандық тәжірибесі аясында кипариске табыну). 238 бет, 58 ескерту.
## Сілтемелер
* Rustāḳ. // Ислам энциклопедиясы. (ағыл.) |
Михригул Тұрсын (ұйғыр: مېھرىگۈل تۇرسۇن; 1989 ж.т.) — Шыңжаңдағы қайта тәрбиелеу лагерінің бұрынғы тұтқыны. 28 желтоқсан 1989 ж. Черчен, Шыңжаң, Қытайда туған.
Тұрсын өзін бірнеше рет, оның ішінде саяси «қайта тәрбиелеу лагерлерінің» бірінде ұстағанын және оның ұлдарының бірі оны 2015 жылы Қытай билігі тұтқындаған кезде жұмбақ жағдайда қайтыс болғанын айтты. Қытай Сыртқы істер министрлігі бұл айыптауларды жоққа шығарды және болған оқиғалар туралы жеке есеп берді.
2018 жылдың 26 қарашасында Михригул Тұрсын Вашингтондағы Ұлттық Баспасөз клубында болған жағдайларды айтып берді. Клубта ол осы лагерьлердегі тұтқындарды ұрып-соғып, аштықтан өлтірілгенін, электр токтарымен тінту жүргізгенін айтты. Ол:
«Менің қолым ұрып-соғудан қансырады, мені электр креслосына жатқызған кезімде, бүкіл денем қатты дірілдеп, тамырларым ауырып тұрды, мен бұл азаптан аман болғаннан гөрі мені өлтіруді өтіндім».
2018 жылғы 28 қарашада Михригул Тұрсын аудармашы арқылы сөйлеп, Қытайдағы Конгресс Атқару комитетінде үш интернирдің тәжірибесімен бөлісті. Ол: «430 шаршы футтық камерада шамамен 60 адам тұрды, сондықтан түнде 10-15 әйел тұрып, қалғандары бүйірлерінде ұйықтап жатты, содан кейін біз 2 сағат сайын бұрылдық. Бір жылдан астам уақыт бойы душ қабылдамаған адамдар болды ».
2018 жылдың желтоқсанында Тұрсын Citizen Power (Азаматтық билік) сыйлығын алды.
## Дереккөздер |
Қазақстандағы аборттар 12 аптаға дейін таңдау рәсімі ретінде заңды, содан кейін ерекше жағдайларда ғана жасауға рұқсат етілген. Тиісті заңнама абортты контрацептив ретінде заңды түрде рұқсат еткен кеңестік заңнамадан мұраға қалған заңдарға негізделген.
## Заңдар
Қазақстанда аборттарды реттейтін заңдар "Ұрпақты болу құқықтары туралы заң" (2004), Қылмыстық кодекс (1997) және денсаулық сақтау министрлігінің аборттардың медициналық-әлеуметтік көрсеткіштері бойынша (2008).
Аборт келесі жағдайларда заңды болып табылады:
* Егер жүкті әйелдің денсаулығы мынадай тәсілдердің біріне тәуекелге ұшыраса, үш медицина қызметкерінен (гинеколог, мекеме басшысы және оның жай-күйі бойынша сарапшы) құралған комитетінен мақұлдауҮлгі:Ref+, сондай-ақ ауруды бекітілген тізімге енгізу талап етіледі.Егер әйелдің өмірі гестациялық жасқа шектеусіз қауіпте болсаҮлгі:Ref+.Егер әйелдің жүктілік мерзімін шектеместен денсаулығына елеулі зиян келтірілсеҮлгі:Ref+.Егер әйелдің психикалық денсаулығына қауіпі болса.
* Егер әйелдің өмірі гестациялық жасқа шектеусіз қауіпте болсаҮлгі:Ref+.
* Егер әйелдің жүктілік мерзімін шектеместен денсаулығына елеулі зиян келтірілсеҮлгі:Ref+.
* Егер әйелдің психикалық денсаулығына қауіпі болса.
* Сұрау бойынша, кез келген себеп бойынша, соның ішінде қан араласу қарым-қатынастардан жүкті болу сияқты себептер.
* Жүкті әйелде когнитивті немесе интеллектуалды бұзушылықтар болсаҮлгі:Ref+.
* Ата-анасының немесе басқа ересектердің рұқсатын талап ететін кәмелетке толмаған қыздың жүктілігі.Үлгі:Ref+.
Заңды аборттар жеке орталықтарда, әйелдер кеңес беру орталықтарында, перзентханаларда, әйелдер кеңес беру кабинеттері бар емханаларда, көптеген ауруханаларда және отбасылық топтық тәжірибелерде жүргізіледі. Жүктіліктің екінші триместрінде аборт тек перинаталдық орталықтарда, перзентханаларда және көп бейінді ауруханаларда жүргізілуі мүмкін.
Мемлекет аборттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдайды және аборт мүмкіндігін қарастыратын жүкті әйелді тексеруден өтуге міндеттейдіҮлгі:Ref+. Заңсыз аборт жеткізушілері санкцияларға ұшырайдыҮлгі:Ref+. Аборттан кейін контрацептивтер беріледіҮлгі:Ref+.
## Тарихы
Қазақстанда аборттардың таралуы туралы ақпарат негізінен екі дереккөздерден келіп түседі, олар: Қазақстанның денсаулық сақтау және демографиялық, медициналық зерттеу министрліктері. Бұл процедура біраз уақыттан бері заңды болғандықтан елде жоғары сапалы сауалнамалар мен басқа да деректер бар. Алайда деректер кейде бір-біріне қарама-қайшы келедіҮлгі:Ref+.
### Кеңестік кезеңде
XX ғасырдың басым бөлігінде, мемлекет қолдаудың арқасында Кеңес Одағында қолданылған контрацепцияның негізгі әдісі аборт болды.
1920 жылы экономикалық дағдарыс жағдайында заңды аборттар санитарлық жағдайларды қамтамасыз ету үшін қажетті шара болғандықтан, Кеңес Одағы уақытша шара ретінде талап ету бойыншағы аборттарды заңдастырды. Қазақстанда бұл заңдастыруға жергілікті қазақтар қарсы шықты. Келесі онжылдықта абортпен күрес қазақтар арасында Кеңестік (негізінен славяндық) шенеуніктер шабуылдаған мәдени бекініс ретінде рәсімделіп, маңызды ағымға айналды. Тіпті заңдастыру кезінде ресейлік билік қазақтардың абортқа қарсы тұруын қостады. Дәрігерлер абортты жиі қолдану денсаулыққа қауіпі бар екенін ескертті. Аборттар заңдастырылғаннан кейін, олар заң шығарушылар ойлағандай көп қолданылған жоқ - клиникалар қаржы тапшылығына ұшырап, пациенттер аборттарды өз қалтасынан төлеуге мәжбүр болды. Аборттарды негізінен Қазақстанда тұратын этникалық орыс әйелдер жасады (барлығы аборттардың 0,002% негізінен қалалық аудандарда тұратын қазақ әйелдерімен жасалынды).
Қазақтар арасында негізінен өсімдікті аборт жасаушы құралдар қолданған дәстүрлі аборт жасау түрлері болғанымен, аборт жасау аттеріс болып саналған. Қазақстанда, Ресейдегідей аборттар саны 1927-1928 жылдары артты. Бұл өсім хирургиялық араласу туралы қол жетімді ақпарат көлемінің артуымен және жергілікті халықтың абортқа деген көзқарасының өзгеруімен байланысты болды. Заңсыз аборттар қысқара бастап, заңсыз аборттар деңгейі ұлғая бастады. Бұл жағдай шенеуніктердің мазасын алып, олар заңды аборттар тәжірибесіне сенбей бастап, оған тыйым салды.
Заңсыз аборттар дәрігерлердің келесі себептердің бірі бойынша аборт жасаудан бас тартқан жағдайда орын алды. Бұл себептер мұндай: бірінші триместрден кейінгі жүктілік, бірінші жүктілік немесе қауіпті аурулармен ұласқан жүктілік. Заңды қол жетімді аборттар заңсыз аборттарды толығымен жоймағандықтан, кеңестік үкімет аборттарды қылмыстандыру туралы шешімін қабылдауды мақұлдады. 1930-шы жылдардың басында кеңестік шенеуніктер аборттар мен оларды заңдастыруды ашық сынға алды. Қазақстанда контрацепцияның басқа әдістеріне қатысты ағартуларға қарсы шыққан, біртіндеп аборттарды тыйым салуды қорғағандар арасында кенеттен тыйым салу қандай нәтиже алып келетіндігіне алаңдаушылық туындады.
Заңды аборттар кезеңі 1936 жылдың 27 маусымында "Ана мен баланы қорғау туралы декретті" қабылдаумен аяқталды. Ол заңға сәйкес аборт жасау құқығына тек өміріне қауіп төнген пациенттер ғана ие болды. Заңсыз аборттар қауіпсіз санитарлық шарттарға кепілдік бермеді. Облыстық үкімет заңның сақталуын бақылау жүйесін белгіледі: дәрігерлер ай сайынғы комиссияның қарауына жүктілікті тоқтату туралы сұрау жібере отырып, өз тәжірибесін декларациялауы керек болды.
Аборттардың заңсыз болуы әйелдердің патриархалдық әлеуметтік ахуалдағы дәстүрлі рөлін нығайтты, себебі ол әйелдердің ана ретінде көрінісін, демек, кеңестік болжауларға сәйкес "Жақсы патриот" туралы түсінігін нығайтты. Баспасөз заңсыз аборттар жасаған әйелдерге қарсы насихат құралы ретінде, оларды Отанының қыңыр жаулары ретінде бейнелеу арқылы пайдаланды. Қазақ әйелдері абортқа сирек бел байланғаннан, олар сот қудалауына ұшыраған жоқ. Аборт белгілері бар ауруханаға жүгінген әйелдер тексерілді. Заңсыз аборт жасаумен айналысқан дәрігерлер үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылуы мүмкін болды. Бұл жасырын қызмет туралы расталған деректер жоқ, бірақ баспасөзде жазылған жағдайларға қарағанда, мұрағаттағы деректер заңсыз аборт жасау кезінде табылған әйелдер әдетте некеде тұрмағанын көрсетеді.
1940 жылындағы бір жағдайда аборт жасауға тән симптомдары бар он бір әйел ұсталып, өз отбасыларынан ажыратылып, мемлекеттік бақылауға алынып, қоғамдық кемсітуге ұшырады. Кейінірек олардан барлық айыптаулар алынып тасталды.
Жергілікті жерлерде болмауынан абортпен күресуді насихаттаушылар адамға пропаганданы әртүрлі тәсілдермен жеткізуге тырысты. Кампанияның қоғамға деген әсерін өлшеу қиын, себебі олардың әсері бар екенін дәлелдейтін деректер аз.
Соғыстан кейінгі кезеңде насихаттау күші аборт санының азаюына әкелмегенін көрсетті. 1953 жылы Иосиф Сталинның өлімінен кейін мемлекет заңсыз аборт жасаушыларды қудалауын тоқтатты, және дәрігерлер сұрау бойынша жүктіліктің бірінші триместрінде аборт жасауды қолданды. 1968 жылы Кеңес Одағы сұраныс бойынша аборт жасауды кезекті рет заңдастырды.
### Тәуелсіздік кезеңінде
1991 жылы КСРО-дан тәуелсіздік алғаннан бастап, Қазақстан аборт жасауды контрацепцияның басқа әдістерімен алмастыра бастады. Қазақстандағы тиісті заңнамаға елдің кеңестік кезеңде өткен уақыты әсер етті. Контрацепцияның басқа әдістерінің пайдасына аборт жасаудың төмендеуіне қарамастан, аборт жасау 1990 жылдарының контрацепцияның ең көп қолданылатын әдісі болып қала берді. Ел тәуелсіздік алғаннан бері аборт жасау жиі жеке секторда жасалды, бұл жағдай аборт жасаудың ресми деректер деңгейінің төмендеуіне әкелді.
1995-1999 жылдар аралығындағы деректерге негізделген зерттеу көрсеткендей, аборт жасау негізінен қалаларда, сол кездегі ел астанасы Алматы мен елдің солтүстік-шығыс аймақтарында жасалды. Аборт жасаған әйелдердің көпшілігі этникалық орыстар болды. Білім деңгейі жоғары аудандарда аборт жасау едәуір төмендегені байқалады. Үйленген әйелдер аборт жасайтын барлық әйелдерді құрайды, оның басты себебі:негізінен мұсылман елдеріндегі некеге дейінгі жыныстық қатынастың сирек кездесеуі. Аборт жасаудың басты себептері болып, ең алдымен, тууды шектеу, сондай-ақ босану арасындағы уақыттың арттыруы саналады. Елдегі алғашқы жүктілік сирек үзіледі.
Жүктілікті тоқтату ықтималдығы 36,8% құрады. Абортқа әкелетін контрацепциядан бас тарту нәтижесіндегі жүктілік пайызы 67%-ды құрады. Қазақстанның демографиялық және медициналық тексерісі барысында кездейсоқ 3771 әйелдер арасындағы сауалнама қорытындысына сәйкес "кездейсоқ жүктілік жағдайында аборт жасата ма?" деген сұраққа әйелдердің 35,6%-ы оң, 20,6%-ы сенімді емес, ал қалғандары теріс жауап берді.
1994 жылғы ақпанда аборт жасау мен ана өлімін азайту мақсатында медициналық мекемелерде отбасын жоспарлау қызметін құруды көздейтін отбасын жоспарлау бағдарламасы бекітілді.
1993-1997 жылдар аралығында Біріккен Ұлттар Ұйымы басты мақсаты аборт жасау санын азайту болған елдегі репродуктивті денсаулық бағытына арналған бағдарламаларды қаржыландырды.
1995-1999 жылдар аралығында аборт жасау ресми түрде тегін болды, бірақ іс жүзінде адамдар бағасы 8-ден 20 долларға дейінгі төлемдерді төлеуге міндетті болды. Бұл төлемдер, әдетте, ауылдық жерлерде жүргізілген жоқ. 1995 жылы кең ауқымды кампания заңсыз аборт жасау қаупі туралы ескертті.
Заңдар 1996-2013 жылдар аралығында өзгеріссіз қалды.
1999 жылы вакуумдық аспирация әдісі Қазақстандағы барлық аборттардың жартысына жуығында қолданылды.
2000 жылы аборт жасау санын азайту жөніндегі жалпыұлттық үкіметтік бағдарлама бекітілді. Бағдарлама мақсаты медицина қызметкерлерін оқытып, халықты контрацепцияның басқа әдістері туралы хабардар ету болды.
2002 жылы жарияланған БҰҰ-ның баяндамасында сұраумен аборт жасау бірінші триместрде қандай-да бір ерекше ынтасыз жасалады деп түсіндірілді; 12-28 апта аралығында бұл қызмет белгілі бір әлеуметтік немесе медициналық жағдайлар болған кезде ғана ұсынылды.
2001 жылы денсаулық сақтау министрлігінің жүктілікті тоқтатудың медициналық негіздері мен ережелері туралы бұйрығы бекітілді. 2009 жылы министрлік № 626 бұйрықты бекітті, ол 2012 жылы келесі аспектілерге қатысты өзгертілді:
Заңды аборт жасау жеке орталықтарда, әйелдерге кеңес беру орталықтарында, перзентханаларда, әйелдерге кеңес беру кабинеттері бар емханаларда, көптеген ауруханаларда және отбасылық топтық тәжірибелерде қолданылады. Аборт жасау санының сәтті төмендеуіне білім беру, ақпарат және байланыс саласындағы күш-жігердің арқасында қол жеткізілді (мысалы, әлеуметтік желілердегі Қызыл алма кампаниясы), бұл халықты контрацепцияның заманауи әдістерін қолдануға шақырды. Алайда орыстар арасында аборт жасау деңгейі 33%-ға төмендеді, ал қазақтар арасында ол айтарлықтай аз болды.
Жүктілікті тоқтату үшін мифепристон және мизопростол дәрі-дәрмектері қолданылды.
Елде жасөспірімдер арасында аборт жасаудың жоғары деңгейі бар.
Жыныстық және репродуктивтік денсаулық жөніндегі Қазақстандық қауымдастығы 2009 және 2012 жылдары Алматыда медициналық аборттарды тек жеке орталықтарда ғана қолданылатынын және мемлекеттік медициналық орталықтарда ол қызметтерді көрсету соңғы жылы ғана қаралып жатқанын мәлімдеді. Қауымдастық сондай-ақ 2007 жылы Алматы қаласында 11666 аборт жасалғанын, оның 74,3%-ы дилатация мен кюретажды пайдалана отырып орындалғанын мәлімдеді. Жеке тәжірибелейтін дәрігерлер арасында бұл қызметтің орташа бағасы 2009 жылы 5000 теңге (41 АҚШ доллары) және 2012 жылы 200 АҚШ долларын құрады.
2007 жылы жүргізілген зерттеу аборт жасаудың жоғары деңгейі медициналық қызметтерге, әсіресе ауылдық жерлерде шектеулі қол жетімділіктен туындауы мүмкін екенін көрсетті. Қолжетімді әдістердің аздығынан жатырішілік дәрілер әдетте Қазақстанда кәсіби көмексіз контрацептив ретінде пайдаланылады. Сондықтан елде қолданылатын контрацепцияның негізгі әдісі ретінде аборт жасау болып табылу мүмкін.
2010 жылғы баяндама мемлекет жыныстық және репродуктивті денсаулық, оның ішінде аборт жасау туралы ешқандай ақпарат бермегені анықталды.
2011 жылғы есепте жасөспірімдердің жүктілігі мен қауіпті аборт жасау көрсеткіштері жоғары өлімге әкелетінін көрсетті. Оның негізгі себебі ретінде елде арнайы алдын-алу бағдарламаларының болмауымен байланыстырады.
## Статистика
### Ел тарихындағы аборт жасау көрсеткіштері
Кестелік мәліметтер анықтамасы :
* Тірі туғандар.
* Хабарланған аборттар, соның ішінде заңды түрде хабарланған жасанды аборттар саны кіреді.
* Аборттар (AWR) - бұл бүкіл әлемде аборт жасау туралы есеп пен жұмыс құжаттарында тіркелген және бағаланған аборт жағдайларының жиынтығы.
* Ел ішіндегі ел резиденттері арасындағы аборттар.
* Шет елдеріндегі ел резиденттері арасындағы аборттар.
* Ел резиденттері арасындағы аборттардың жалпы саны
* Ұрық өлімдері, әдетте мұнда, ұрықтың өлімі немесе жүктіліктің кем дегенде 20 аптасында өлі туылу саны кіреді.
* Түсіктер, әдетте мұнда ұрықтың өздігінен жоғалуы/аборт жасау, ұрықтың қайтыс болуы немесе жүктіліктің ұзақтығына қарамастан өлі туылу саны кіреді.
* Аборттар коэффициенті - бұл 1000 тірі туғандарға шаққанда аборттардың саны.
* Аборттар пайызы - бұл жүктілікте шаққанда аборттардың ((ұрықтың өлімі/түсік жағдайларын қоспағандағы) пайыздық мөлшері.
* Резиденттер арасындағы аборттар коэффициенті - бұл 15-49 жас аралығындағы тұрғылықты жері бойынша 1000 әйелге шаққандағы аборттар саны.
* Аборттардың жиілігі (AWR) - бұл 15-39 жас аралығындағы бүкіл әлемдегі 1000 әйелге шаққандағы аборттар саны.
*Соңғы өзгерістер 2020 жылдың 14 қаңтарында енгізілген.
### Аймақтар бойынша аборттар саны
*
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Kazakhstan Association on Sexual and Reproductive Health Kazakhstan // Abortion legislation in Europe — 8th. — Brussels: IPPF European Network, 2009. — P. 45–46.
Kazakhstan Association on Sexual and Reproductive Health Kazakhstan // Abortion legislation in Europe — 8th. — Brussels: IPPF European Network, 2009. — P. 45–46.
* Kazakhstan Association on Sexual and Reproductive Health Kazakhstan // Abortion legislation in Europe — 9th. — Brussels: IPPF European Network, 2012. — P. 44–45.
Kazakhstan Association on Sexual and Reproductive Health Kazakhstan // Abortion legislation in Europe — 9th. — Brussels: IPPF European Network, 2012. — P. 44–45.
* Michaels, Paula A.. "Motherhood, Patriotism, and Ethnicity: Soviet Kazakhstan and the 1936 Abortion Ban". Feminist Studies 27 (2): 307–333. doi:10.2307/3178760. ISSN 0046-3663.
* Abortion and Contraception in Georgia and Kazakhstan — New York.
Abortion and Contraception in Georgia and Kazakhstan — New York.
* Westoff Charles F. The substitution of contraception for abortion in Kazakhstan in the 1990s — Calverton, Maryland: ORC Macro, 2000.
Westoff Charles F. The substitution of contraception for abortion in Kazakhstan in the 1990s — Calverton, Maryland: ORC Macro, 2000.
* United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division Abortion Policies : A Global Review — 2002.
United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division Abortion Policies : A Global Review — 2002.
* United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division Abortion policies and reproductive health around the world — 2014. — ISBN 978-92-1-056837-1.
United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division Abortion policies and reproductive health around the world — 2014. — ISBN 978-92-1-056837-1. |
Хромтау қалалық әкімдігі — Ақтөбе облысы Хромтау ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамында Хромтау қаласы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 24089 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Дәулет Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті (ШҚТУ) – Өскемен қаласындағы техникалық және экономикалық бағыттағы мамандар даярлайтын жоғары оқу орны.
* 1958 ж. құрылды.
* 1996 ж. университет мәртебесі берілген.
* 1997 жылдан Д.Серікбаев есімімен аталады.
* Оқу орны 1958 жылдан бері еліміз үшін 50 мыңнан астам инженерлер, тау-кен мамандарын, ақпараттық технология мен энергетика салаларының жоғары білімді мамандарын даярлады.
* Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 11 қазандағы қаулысымен Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетінің 2020 жылғы 02 маусымдағы № 345 бұйрығымен Д. Серікбаев атындағы ШҚМТУ КЕАҚ болып қайта құрылды.
Қазіргі күні университеттің 6 мектеп, 2 факультет, әскери кафедра және Жоғары ІТ колледжы бар. Университетте 11 мыңнан астам студент оқиды. Университет базасында Қазақстанда тұңғыш рет “университет-технопарк” аталатын инновациялық университет үлгісі құрылып, Алтай ғылыми-техникалық бағы жұмыс істейді. Оқу-ғылыми-инновация-өндірістік кешен жемісті жұмыс атқарып, студенттік технологиялық бизнес инкубатор құрылған. Университет қабырғасында Жоғары технологиялар аймағы бағдарламасы жемісті жүзеге асырылуда.
## Қазіргі университет
Университет 6 мектептен, 3 факультеттен, әскери кафедрадан және Жоғары IT-колледжден тұрады:
* Foundation
* Ақпараттық технологиялар және зияткерлік жүйелер мектебі
* Базалық инженерлік дайындық факультеті
* Бизнес және кәсіпкерлік мектебі
* Гуманитарлық білім беру және дене шынықтыру мектебі
* Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университетінің жоғары IT колледж
* Дәстүрлі және балама энергетика мектебі
* Әскери кафедра
* Жер және қоршаған орта туралы ғылымдар мектебі
* Машина жасау мектебі
* Сәулет, құрылыс және дизайн мектебі
### Сәулет, құрылыс және дизайн мектебі
1988 жылы«Сәулет-құрылыс факультеті» құрылды, оны техника ғылымдарының кандидаты, доцент Гольцев Анатолий Григорьевич басқарды. 1989 жылы факультет ғылым кандидаты, доцент Анисимов Юрий Владиславович басшылық еткен сәулет және 1993 жылға дейін А.Г Гольцев жетекшілік еткен құрылыс факультеті болып қайта құрылды.Сәулет-құрылыс факультеті 2006жылы бұрынға сәулет және құрылыс екі факультетін біріктіру арқылы құрылды.
Қазіргі кезде факультетте 1700студент бакалавриаттың 9 және магистратураның 5 бағыты бойынша оқиды. Факультет құрамына 5 кафедра кіреді, оның 4-і сәулет, дизайн, құрылыс, су ресурсы, стандарттау және метрология, қайта өңдеу өндірісінің технологиясы, құрылыс материалдары мен бұйымдарының өндірісі, ағаш өңдеу технологиясы, орман шаруашылығы ісі бағыттары бойынша мамандарды даярлап шығарады. 13 профессор, 48 ғылым кандидаттары мен доценттер, барлығы: 123 адамнан тұратын жоғары білікті профессор-оқытушылар құрамы, оқу және ғылыми зертханалардың ірі материалдық-техникалық базасы мамандарды дайындаудың жоғары сапасының кепілі болып табылады.
Барлық мамандықтардағы оқу жоспарлары мен курстардың мазмұны дамудың «Унивеситет - Технопарк» инновациялық үлгісіне, заманауи нарықтық қатынас-кіші және орта бизнес, жоспарлау және құрылыс бойынша қызмет көрсетуді ұйымдастыруда білім алу мен дағдылануға, дизайн, ғимараттарды, үймереттерді, су-газ және жылу беру құрылымын қайта құру мен жөндеуге бағытталған. Факультетте барлық мамандықтардағы студенттердің математика, физика, информатика, шет тілдері, экономика, менеджмент және маркетинг бойынша базалық деңгейдегі дайындықтары да қарастырылған.Құрылғаннан бері факультет өңірдің, Қазақстан Республикасы мен одан тысқары жерлердің кәсіпорындары мен ұйымдарында сәтті еңбек етіп жатқан 10 мыңнан астам мамандарды даярлап шығарды.
### Тау-кен металлургиялық факультеті
Тау-кен металлургиялық факультеті 1995 жылы құрылған. Тау-кен металлургиялық факультетінің құрылуы заңды болып табылады және де аймақ ерекшелігімен байланысты, онда Қазақстан Республикасындағы пайдалы қазбалар кенорындарының көп бөлігі, сол сияқты, ірі кен-металлургиялық кешеннің кен өндіру және қайта өңдеу кәсіпорындары шоғырланған. Олардың қалыпты жұмыс істеуі көбінесе инженерлік кадрлардың біліктілігіне байланысты, бұларды оқыту мен дайындау аталған факультетте жүзеге асырылады.
Факультет аймақта өте қажет етілген мамандық алу мүмкіндігін береді, мұнда кен-металлургиялық кәсіпорындар базалық болып табылады.
Қазіргі кезде факультетте
* бакалавриаттың 8 мамандығы,
* магистратураның 8
* және докторантураның 2 бағыты бойынша 2000 студенттен артық адам оқиды.
### Машина жасау мектебі
Машинажасау және көлік факультеті университеттің ең алғаш ашылған әрі аймақтағы бірден бір факультеті. Оның түлектері Қазақстан Республикасы мен ТМД елдерінің барлық аймақтарында жемісті еңбектенуде, олар жоғары беделге ие.
Студенттердің кәсіби дайындығын жоғары білікті профессор-оқытушылар құрамы жүзеге асырады – бұл 129-дан артық оқытушы, соның ішінде 65 оқытушының ғылыми дәрежесі мен атағы бар, олардың арасында: тоғызы – ғылым докторы, он екісі – профессор.
Кафедралар:Технологиялық машиналар мен жабдықтар.Машинажасау және құрылымдық материалдар технологиясы.Көлік және логистика.Техникалық физика.Философия және адамның даму проблемалары.
Оқу үдерісі қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Мемлекеттік лицензиялар барлық мамандықтарға берілген.
Машинажасау және көлік факультетінің кафедралары жақсы материалдық-техникалық негізге ие, олардың ғылыми-зерттеу және техникалық зертханалары, "Машиналар мен механизмдер сенімділігі проблемалары" (т.ғ.д., профессор Ж.О.Құлсейітов), «САТиМ» ғылыми-техникалық орталықтары, және де "ЭТОРА" автотехникалық сынау орталығы бар. Студенттерді өндірістегі кафедралар филиалдарында практикалық дайындау кең түрде қолданылады. Гуманитарлық, әлеуметтік және жаратылыстану пәндері бойынша барлық студенттер дайындығының базалық деңгейі ескерілген.
### Бизнес және кәсіпкерлік мектебі
Факультет дербес бөлімше ретінде 1993 жылдан бастап іс-әрекет етеді.
Факультетте 6 кафедра бар, соның ішінде 3-уі шығарушы болып табылады:
* Қазақ, орыс тілдері және ісқағаздарын жүргізу.
* Қазақстан тарихы және құқық.
* Экономикалық теория және нарық.
* Қаржы, есеп және салық салу.
* Кәсіпорын экономикасы.
* Инновациялық менеджмент.
Факультетте оқыту қазақ және орыс тілдерінде, күндізгі, сырттай және қашықтықтан оқу түрлері бойынша жүргізіледі.
### Ақпараттық технологиялар және зияткерлік жүйелер мектебі
Факультет құрамына келесі кафедралар кіреді:
* «Ақпараттық жүйелер».
* «Аспаптар жасау және технологиялық үдерістерді автоматтандыру» .
* «Өнеркәсіптік энергетика» .
* «Математикалық және компьютерлік үлгілеу» .
* «Жоғары математика» .
* «Шетел тілдері» .
Оқытушылар – 2007 жылғы «ЖОО ең үздік оқытушысы» мемлекеттік грантының иегерлері:
* Е.М.Тұрғанбаев – АТЭФ деканы.
* Н.Г.Хисамиев – «Жоғары математика» кафедрасының меңгерушісі.
* Д.Л.Алонцева – «Аспаптар жасау және технологиялық үдерістерді автоматтандыру» кафедрасының аға оқытушысы.
* М.Т.Ипалақова – «Ақпараттық жүйелер» кафедрасының аға оқытушысы.
### Әскери кафедра
Жоғары оқу орындарындағы әскери кафедралардағы студенттердің әскери дайындығы - жүйелі және мақсатты түрде жүргізілетін оқыту және тәрбиелеу үдерісі.Әскери кафедрадағы студенттердің әскери дайындығы Қазақстан Республикасының қорғаныс министрлігі мен білім және ғылым Министрлігінің басқарушы құжаттарының негізінде жүргізіледі.
Әскери кафедрадағы әскери дайындықтың оқыту үдерісін ұйымдастыру мынадай жұмыстардан құралады: оқыту жұмысы; оқытушылар мен оқытушы көмекшілердің кәсібін жоғарлату; әдістемелік жұмыс; әскери-ғылыми, ғылыми-зерттеу жұмыстары; оқыту үдерісін техникалық құралдар және оқу құралдарымен қамтамасыз ету жұмыстары; студенттердің әскер-патриоттық тәрбиесіне қатысты және жалпылама қорғану жұмыстары; ішкі тәртіпке байланысты жұмыстар; студенттердің әскери бөлімдердегі жиналыстары; зачеттар, курстық жұмыстар, бітіру экзамендері.
Д. Серікбаев атындағы ШҚМТУ Қазақстан Республикасының қарулы күштері үшін төрт түрлі әскери мамандық дайындайды:
* ВУС 021001– «Жаяу әскердің соғыс машиналарында мотобағыттық бөлімшелер, бөлімдер мен қосылымдарды пайдалану»
* ВУС 310101– «Әскердің соғыстық және шаруашылық істерінің экономикасы және оларды қаржылық қамсыздандыру»
* ВУС 420201 –«Базалық танкы машиналарын қирату және жөндеу»
* ВУС 560201– «Көпқырлы қолданыстағы автомобильді техниканы қирату және жөндеу жұмыстары»
Әскери кафедра штаттық тізбек бойынша келесідей құрамнан тұрады:
* Профессорлық-оқытушылық құрамы – 17 адам;
* Инженерлік-техникалық құрамы – 4 адам;
* Оқыту-көмекшілік құрамы – 7 адам;
БАРЛЫҒЫ – 28 адам.Кафедрада оқитындар саны – 528 студент.
### IT-колледж
ШҚМТУ колледжі Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 08.07.1999ж. №340 бұйрығы негізінде Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің құрылымдық бөлімшесі ретінде «Мектеп – колледж – университет» жүйесіндегі үздіксіз кәсіптік білім беру тұжырымдамасын іске асыру мақсатында құрылды.
Оқытушылар құрамы тәжірибелі педагогтармен жиынтықталған. Колледждегі сабақтарды колледж оқытушылары ғана емес, сол сияқты университеттің тәжірибелі оқытушыдлары да – ғылым кандидаты, доцент және профессор ғылыми дәрежесі бар мамандар да жүргізеді. Оқушылардың пайдалануына университеттің зор материалдық-техникалық базасы берілген: кітапхана, спорт залдары, оқу кабинеттері және зертханалар, компьютерлік сыныптарда орналасқан жаңа деңгейдегі дербес ЭЕМ.Колледждің 1-ші курсына – 9- немесе 10-сыныпты, 2-ші курсына 11-сыныпты бітірген жастар қабылданады. Таңдап алынған мамандыққа байланысты колледжде 9-сынып негізінде оқу мерзімі 2 жыл 10 ай, 3 жыл 6 ай және 3 жыл 10 ай. 11-сынып негізінде – 1 жыл 10 ай, 2 жыл 6 ай және 2 жыл 10 ай.
Колледждегі сабақтар қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Күндізгі оқі түрінің 1000-нан артық оқушысы компьютерлік, автомеханикалық, тау-кен металлургиялық, сәулет-құрылыс, жол және экономика-басқарушылық мамандықтар бойынша екі бөлімде оқиды: техникалық, ақпараттық технологиялар және басқару. 2004 жылдан бастап колледжде сырттай оқу бөлімі ашылды, онда 600-ден артық оқушы оқиды.
Колледж оқушылары үшін келешекте өз білімдерін күндізгі оқу түрінің, сол сияқты сырттай оқу түрінің тиісті немесе сабақтас мамандықтары бойынша ШҚМТУ-де жалғастырудың үлкен мүмкіндігі бар.
## Тарихы
1958 жыл. 5 тамызда КСРО Министрлерлер Кеңесі № 866 қаулысы және 30 тамыздағы Қазақ КСР Министрлерлер Кеңесі № 765 қаулысы негізінде Өскемен құрылыс жол институты құрылды. ӨҚЖИ-дің бірінші ректоры Д.М.Серікбаев болды. Шығыс Қазақстан облысында техникалық жоғарғы оқу орнының ашылуы бұл өңірдегі экономиканың қарыштап дамуы және оған деген инженерлі-техникалық мамандардың қажеттілігін толтырумен байланысты болды.
Оқу корпустарын, студенттер жатақханаларын, спорттық алаңдармен тұрғын үйлерді салу үшін қалалық Кеңестің депутаттары Ертіс өзенінің жағасынан 66 га жерді бөліп берді. Алғашқы жылдары ЖОО құрылыс техникумының оқу корпусында, жобалаушы институт «Казгипроцвет»-тің әкімшлің ғимаратына орналастырылды, ал студенттер Шығысмашзаводтың 400 орындық жатақханасында тұратын болды.
Өндірістік және азаматтық құрылыс, бетонды және темірбетонды заттар мен құрастырмаларды өндіру, құрылыс-жол машиналары мен құрал-жабдықтары, автомобиль жолдары мен автомобиль транспорты мамандықтарына 175 адам қабылданды, соның ішінде күндізгі оқу бөлімінеде - 100 адам, сырттай оқу бөлімінеде 75 адам болды. Институт құрамына 8 кафедра кірді: маркзим-ленинизм, химия, жоғарғы математика, физика, сызба геометриясы мен графикасы, теориялық механика, құрылыс механикасы, геодезия, онда 13 оқытушы жұмыс істеді, соның ішінде 3 ғылым кандидаты мен 10 лаборанттар. 1959 жылы құрылыс, автомеханикалық факультеттері құрылған соң, металдар технологиясы жене арнайы дайындық кафедралары мен бұрынғы құрылыс механикасы, теориялық механика, жоғарғы математика, марксизм-ленинизм кафедралары автомеханикалық факультетке қарайтын болды, ал қалғаны құрылыс факультетінің құрамына кірді.
1959 жылдың 1 қыркүйегінен бастап Өскемен бүкіл кеңестік сырттай инженерлі-құрылыс институты негізінде сырттай оқу факультеті құрылды. 1960 жылы дене тәрбиесі мен спорт кафедрасы құрылды, оны Левченко Б.Ф. басқарды. 1961 жылы ӨҚЖИ-де профессорлар-оқытушылар мен студенттер құрамында бірінші ғылыми-техникалық конференция өтті. 45 оқытушы мен 10 студенттің ғылыми докладтары тыңдалып, талқыға түсті. 1962 жылдан бастап Зырян қаласында жалпытехникалық жұмыс істеді. 1962 жылы институтты сәулет өнерінің докторы, профессор Сидоров А.К. басқарды. 60 жылдардың басы есептеу орталығын құруға жатады. 1962 жылы Минск қаласына арнайы дайындықтан өту үшін Каханов А. А., Смирнов Б. П., Коровина А. В., Чернявский В. С., Макарцев М. И. жіберілді. 1963 жылы институт бірінші 79 жас мамандар, оның ішінде 8-і "ерекше диплом"-мен даярлап шығарды. 1965 жылы институттың 3000 кв. м бас корпусы мен 516 орынға арналған жатақхана мен 48 пәтерлі тұрғый пайдалануға берілді. 1966-1967 жылдар аралығында зертханалық корпус, мәдени шаралар залы мен спорт зал, кітапхана, 3-ші жатақхана пайдалануға берілді.
Материалдық-базаның үлкеюі студенттер санының көбеюі мен сәулет (1964 ж.), инженерлі-кономикалық (1965 ж.), суландыру және канализация (1967 ж.) факультеттерінің ашылуына әсер етті.
1967 жылдң 25 ақпанында институттық газет «За знание»-нің бірінші нөмірі жарыққа шықты. Оның редакторы болып КОКП тарихы кафедрасының меңгерушісі доцент Савостенко В бекітілді.
1967 жылдан бастап біліктілігін көтеру кафедрасы жұмыс істеді.
Өзінің 10 жылдық мерейтойы жылында институт 1550 адамды қабылдады, соның ішінде 725 адам іштей оқу бөліміне болды. Барлығы 35 кафедрада 340 оқытушы жұмыс істеп, оның 36-ы түрлі ғалымдар болды
1972 жылы Алматы қаласында ӨҚЖИ-дің кешке оқыту филиалы ашылды. Оның материалдық базасын республиканың автомобиль жолдары министрлігі қаржыландырды.
1972 жылы жалпы инженерлік факультет құрылып, 13 кафедра жалпы инженерлік мамандықтарды мен 1,2 курстың 54 тобын біріктірді. Деканы - техника ғылымдарының кандидаты, доцент Токмурзин О. Т. болды.
1974 жылы Халық шаруашылығы көрмесіне белсене қатысқаны үшін ӨҚЖИ Қазақ ССР-нің I дәрежелі ВДНХ дипломымен марапатталды.
1975 жылы 500 орындық клуб-асхана мен 5-ші студенттер жатақханасының негізі қаланды.
Д.Серікбаев атындағы ШҚТУ Шығыстағы жетекші орынды растай отырып, "Top regional univerties" номинациясында "Лидер Науки- Wed of Science Awards" -2020 беделді сыйлығының иегері атанды.
## Ректорлары
* 1958 - 1962 Серікбаев Даулет Мірқасімұлы
* 1962 - 1986 Сидоров Анатолий Константинович
* 1986 - 2000 Баталов Юрий Васильевич
* 2000 - 2003 Геннадий Николаевич Гамарник
* 2003 - 2010 Мұтанов Ғалымқайыр Мұтанұлы
* 2010 - Темірбеков Нұрлан Мұқанұлы
* 2015 - 2022 Шаймарданов Жасулан Кудайбергенович
* 2022 - Рахметуллина Сәуле Жәдігерқызы
## Дереккөздер
## Әлеуметтік желілер
* Youtube
* Facebook
* Twitter
* Вконтакте
* Instagram
* Linkedin
* Tiktok(қолжетпейтін сілтеме)
* Telegram |
Сайрагүл Сауытбай 1977 жылы Қытайдағы Іле Қазақ автономиялық облысында дүниеге келген. Кейін медициналық университетті аяқтаған соң дәрігер, мұғалім, білім беру саласында директор болып қызмет атқарған. 2016 жылы Сайрагүл Сауытбай отбасымен бірге Қазақстанға көшкісі келеді. Бірақ Қытайдың коммунистік партиясы Сайрагүл Сауытбайдың құжаттарын тартып алып, өзін Қазақстанға жібермей қойған. 2017 жылғы қарашадан 2018 жылғы наурызға дейін Сайрагүл Сауытбай лагерьде тұтқындалған этникалық ұлттарға қытай тілін үйретуге мәжбүр болды. 2018 жылдың наурыз айында Сайрагүл Сауытбай Қазақстанға қашып кетеді. Кейін ол Қытайдың мұсылмандарға жасаған репрессиясының құрбаны болғанын мәлімдейді. Ол Қытайдың мұсылмандарға қысым жасағанын алғашқылардың бірі болып дәлелдейді.
## Шекарадан өту себебі
Ерлі-зайыпты Уәли Сләм мен Сайрагүл Сауытбай екі баласымен бірге Қазақстанға 2016 жылы көшіп келмек болған. Бірақ 2017 жылы Қазақстан азаматтығын Уәли Сләм мен екі баласы ғана алған. Сайрагүл мемлекеттік қызметкер болғандықтан Қытай тарапы оның сыртқа шығуына рұқсат бермеген. Күйеуі мен балалары Қазақстанға кеткеннен кейін Қытай полициясы оны қысымға алып, “Қытай ақпараттарын Қазақстанға жеткізуші” деп айыптай бастаған.
“Шетелдіктермен байланысы бар адам деп қылмыскер қатарына жатқызды. Қытай төлқұжатын алып қойған, ал компартиядан шығу сатқындық болып есептеледі. Балабақша директоры болған, ол мемлекеттік қызмет болып саналады. 2018 жыл басында тау арасындағы саяси тұтқындар лагеріне еріксіз қызметке қойған. “Саяси лагерьдегі жайды сыртқа шығарсаң, мемлекеттік құпияны ашпау туралы заңды бұзсаң, өлім жазасына кесілесің” деп қағазға қол қойдырған. Өмірін сақтап қалу, отбасына қосылу үшін заң бұзуға мәжбүр болғанын, атамекенімнен пана іздеп келгенін айтты.
## Нұрсұлтан Назарбаевқа жазылған хаттар
25 мамыр күні Алматыда Сайрагүл Сауытбайдың отбасы мен қоғам белсенділері мемлекеттік және халықаралық деңгейде араша сұрау үшін баспасөз мәслихатын өткізді. Қоғам белсенділері Қытайдағы аз ұлттардың қазіргі жағдайын “геноцид” деп бағалап, Нұрсұлтан Назарбаевтан осы мәселеге қатысты араша сұрады. Ал Сайрагүл Сауытбайдың күйеуі Уәли Сләм әйелі заң бұзған болса, Қазақстанда сотталсын деп өтінді.
20 маусым күні Талдықорғандағы тергеу изоляторында отырған тұтқын Нұрсұлтан Назарбаевқа хат жазды. Хат мәтіні журналист Сәуле Әбединованың Facebook парақшасында жарияланды. Хатта Қытайдағы қазақтардың “жағдайы ауыр” екенін хабарлап, өзінің “заңсыз əрекеті үшін атамекенде жауапқа тартылуға дайын” екенін және Қазақстан азаматтығын беруін сұраған.
5 шілде күні Германияның Society for threatened peoples (қауіпті жағдайдағы халықтарды қорғау) адам құқықтарын қорғау ұйымы Қазақстан Президентіне хат жолдап, Қытайдан заңсыз өтті деген айыппен қамауға алынған Сайрагүл Сауытбайды Қытайға қайтармау туралы өтініш жасап, араша сұрады.17 шілде күні Сайрагүл Сауытбайдың адвокаты Абзал Құспан Facebook парақшасында Мемлекет басшысына жазған ашық хатын жариялады. Хатта ол Нұрсұлтан Назарбаевтың Халықаралық шарттар нормаларының орындалуын қамтамасыз етіп, Сайрагүл Сауытбайды ҚХР-ға бермеуге ықпал етуін сұраған.
## Сайрагүлдің лагерде көргендері
Сайрагүл Сауытбайдың сөзінше, лагерьде шамамен 2 500 адам болған.
«Мен көргендердің ең үлкені – 84 жастағы кейуана. Ал ең кішісі – 13 жастағы ұл бала», - дейді ол.Айтуынша, лагерьдегі бір кішкентай камерада 20 адам қамалған. Олар үнемі кісенмен жүреді. Сондай-ақ әрекеттерін бақылау камералары арқылы бақылап отырады екен. Ал дәретхананың орнына бөлменің бір бұрышына шелек қойылған.
Лагерде күн қытай тілінен сабақтан басталады. Мұнан кейін адамдар жасамаған күнәларын мойындайды екен. Тұтқындалғандардың барлығы үнемі таблетка қабылдап, ине салынады. Ресми нұсқа бойынша, осылайша аурулардың алдын алмақ екен. Алайда шындығында тұтқындалғандарға осылайша медициналық тәжірибе жасалатын көрінеді. Салдарынан көбінің ақыл-есі ауысып, ер адамдар белсіз болып қалады, дейді. Сонымен қатар зорлап, тырнағын жұлып, тоқ және шегемен қинайды екен.
Сайрагүл Сауытбай бұл лагерьге 2017 жыл мәжбүрлікпен келгенін айтады. Оған лагерьде қытай тілінен сабақ беретінін айтқан. Ол қол қойған құжатта ереже бұзып немесе берілген міндеттерді орындай алмаған жағдайда, өлім жазасына кесілетіні көрсетілген. «Құжатта тұтқындағандармен сөйлесуге, күліп, жылауға, өзгелердің сұрағына жауап беруге тыйым салынғаны көрсетілген», - дейді ол.Сайрагүлдің айтуынша, оған форма беріп, кішкентай бөлмеге жіберген. Ондағы төсектің өзі бетоннан жасалған. Десе де әйел тұтқындағыларға жасалған жағдай мұнан да нашар дейді. «Әр бөлмеде дәретхана орнына пластик шелек қойылған. Әр адамға дәретке отыру үшін күніне 2 минут беретін. Ал шелектегі нәжіс күніне бір-ақ рет төгіледі. Ол толып кеткен күннің өзінде, ертеңге дейін күту керек», - дейді Сайрагүл Сауытбай.
Лагерьде Сайрагүл тұтқындағыларға қытай тілін, сонымен қатар коммунистік партиялардың насихат әндерін үйретуге міндеттелген. Тұтқындағылар «Мен Қытайды жақсы көремін», «Коммунистік партияға рахмет», «Мен – қытаймын», «Мен Си Цзиньпинді жақсы көремін» деген сөздерді қайталауға мәжбүр көрінеді.Оның сөзінше, әнді дұрыс шырқамағандар және тілді меңгере алмағандарды арнайы «қара бөлмелерде» жазалайды. Онда адамдарды электр таяқтармен ұрып, шегелерге отыруға мәжбүрлеген. Кейбірі мұндай бөлмеден тырнақсыз оралатын, дейді.
Бірде Сайрагүлдің өзін жазаға тартыпты. «Түнгі уақытта лагерьге жаңадан тұтқындалғандарды алып келді. Олардың арасында қазақ әйел бар еді. Ол менің қазақ екенімді танып, көмек сұрап, құшақтап алды. Мен оған жауап бермедім. Сонда да мені жазалады. Ұрып-Соғып, екі күн тамақсыз қалдырды», - дейді. Оның сөзіне қарағанда, лагерьде бәрінен бұрын әйелдерге қиын. Себебі полицейлер көзіне түскен кез келген әйелді зорлап тастауы мүмкін, дейді. Тіпті, топтық зорлау жағдайлары да болған.
Ал күндізгі уақытта тұтқындағыларға «жасаған күнәлары туралы» ойлануға уақыт беріледі екен. Мұнда қытай тілін білмегеннен бастап, діни ғұрыптарды сақтамауына дейін күнә санайды.Сонымен қатар Сайрагүл лагерьде күніне 3 рет тамақ берілетінін айтады. Беретіндері - күріш немесе көкөніс сорпасы және бір тілім нан. Ал жұма күндері тұтқындағыларға доңыз етін береді. Кейбірі діни көзқарасына байланысты оны жей алмайды. Алайда тамақтан бас тартқаны үшін жазалайды, дейді.
## Сот процесі
9 шілде күні Жаркенттегі Панфилов аудандық сотында Қытай қазағы Сайрагүл Сауытбай мәселесі қарала бастады. Сот орыс тілінде жүре бастаған соң Сауытбай сотты қазақ тілінде өткізуді сұрады. Судья айыпталушының өтінішін қанағаттандырып, сот отырысын 13 шілдеге қалдырды.
13 шілде күні сот отырысында Сайрагүл Сауытбай ҚР Қылмыстық кодексінің 392-бабы (“Шекараны заңсыз бұзып өту”) бойынша айыпты деп танылды.
Сот тергеуі кезінде Сайрагүл Сауытбай өзіне тағылған айыпты толық мойындайтынын айтты. Өзіне Қытайда саяси қысым жасалғандықтан шекарадан заңсыз өтуден өзге жолы қалмағанын да мәлімдеді. Ол Қытайда өзін өлім жазасы күтіп тұрғанын, Қазақстанда кез келген жазаға келісетінін жеткізді. Судья Динара Құйқабаева Сайрагүл Сауытбайдың прокурормен процессуалдық келісімге келу туралы өтінішін қабылдап, келесі сотты 23 шілдеге қалдырды.
23 шілде күні сот процесінде прокурор Арзыгүл Имярова адвокат Абзал Құспанның процессуалдық келісім жасасу туралы ұсынысынан бас тартты. Келіссөз кезінде адвокат Абзал Құспан Сайрагүл Сауытбайдың жазаны мойындайтынын, оны Қазақстанда қалдырса, кез келген жазаға дайын екенін айтып ұсыныс жасаған. Прокурор келісімнен бас тарту себебін түсіндірмеді.
Судья Динара Құйқабаева тергеу амалдары аяқталғанын, жарыссөздің басталатынын хабарлады. Жарыссөз 1 тамызға қалдырылды.
1 тамыз күні Жаркентте өтіп жатқан сотта прокурор Арзыгүл Имярова бірнеше себепке байланысты айыпталушыға Қазақстаннан шығару жазасын қолданбауды сұрады. Ол себептер: Сауытбайдың балалары – Қазақстан азаматы, заң оның балаларымен кездесуін қамтамасыз етуі керек. Оның үстіне, айыпталушы қылмысын мойындап отыр.
Прокурор алты ай пробациялық бақылауға алу жазасын тағайындауды сұрады. Сот Сайрагүл Сауытбайды Қазақстан шекарасын заңсыз кесіп өтті деп айыптап, алты ай мерзімге бас бостандығынан шартты түрде айыру туралы үкім шығарды.
## Швецияға қоныс аудару
Сайрагүл Сауытбайдың босқын мәртебесін беруді сұраған арызын қараған Алматы облыстық полиция департаментінің жанынан құрылған «босқын мәртебесін беру» жөніндегі комиссия оның өтінішін қанағаттандырудан бас тартты.
2019 жылы 3 маусымда Сайрагүл Сауытбай отбасымен бірге Швецияға қоныс аударды.
Швеция Сайрагүлге жол жүру шығынын берген. «Бұл саяси пана емес, ол бұл жерде босқын мәртебесін алған жоқ. Ел билігі Сайрагүл Сауытбайдың отбасымен бірге Швецияға кетуіне тосқауыл болмаған. Этникалық қазақтың күйеуі мен екі баласы Қазақстан азаматтығынан бас тартпаған, туристік виза арқылы кеткен.
Сайрагүл Сауытбай Азаттыққа Швецияға жетіп, құжаттарын рәсімдеп жатқанын айтты. Сауытбайдың сөзінше, қазіргі мақсаты - Швеция азаматтығын алу, деп жазады Азаттық.
Осы күнге дейін біз Қазақстаннан үмітімізді үзбеген болатынбыз. Ендігі мақсатымыз – Швеция елінің азаматтығын алып, Қытайдың қаупінен толық арылып, балаларымды жақсы оқытып, келешекте өз отанына барып, халқы үшін қызмет етуге тәрбиелеу. Швеция мемлекеті бізді өте жылы қабылдады. Бұл жерде заң кемелденген, жұмыстар жақсы атқарылады екен. Біздің барлық жағдайымызды толығымен жасап берді, - деді ол.
## Сайрагүл Сауытбай АҚШ-тың "Батыл әйелдер" халықаралық сыйлығының иегері
Шыңжаңдағы саяси тәрбиелеу лагерьлері жайлы алғаш болып айтқан Қытай қазағы, қазір Швецияда тұратын Сайрагүл Сауытбай АҚШ мемлекеттік департаментінің "Батыл әйелдер" халықаралық сыйлығын (Annual International Women of Courage) алды. Сауытбайға марапатты 4 наурызда Вашингтонда АҚШ мемлекеттік хатшысы Майк Помпео мен АҚШ-тың бірінші ханымы Мелания Трамп табыстады.
Помпео марапаттау рәсімі кезінде "Сайрагүл Сауытбайға бас иеміз. Ол бұрын дәрігер болған. Ол шындықты айтқаны үшін отбасынан ажырап, қамалып, қысым көрді, өлім жазасына кесілуі де мүмкін еді. Ол – Қытайдың Коммунистік партиясының Шыңжаңдағы мұсылмандарға қарсы қысымы жайлы ашық айтқандардың бірі. Сайрагүл Сауытбай қорықпай Шыңжаң лагерьлері туралы ақпараттарды айтты және қазір де лагерьде қамалып шыққандар мен олардың туыстарына қамауда көргендерін ашық айтуға жігерлендіріп жүр" деді.
АҚШ мемлекеттік департаменті бұл сыйлықты бейбітшілік, әділдік, адам құқығы, гендерлік теңдік, әйелдер құқығы үшін күресіп, өмірін қауіпке тіккен әйелдерге береді.
## Дереккөздер |
Атырау облысында аймақ экономикасының басым және аса мән беріліп жатырған бағыттарының бірі туризм саласын дамыту. Әлемнің 50-ден астам елінен 1000 астам шетелдік және бірлескен компаниялары қызмет етуі Іскерлік туризмінің қарқынды дамуына ықпал етуде.
Атырауда туризм саласын дамыту үшін қолайлы аудан ретінде толық қарастыруға мүмкіндік бар. Болашақта емдік-сауықтыру, мәдени-танымдық, спорттық, экологияық, экстрималдық түрлерін дамытуға мүмкіндіктер бар. Спорттық туризмді дамытуда балық аулаудың өзіндік үлгісін ұсына аламыз.
2019 жылы ІІІ тоқсанда ішкі туризм бойынша 130 685 келушіге (2018 жылғы деңгейге 29 312 адамнан астам), келу туризмі бойынша — 57 251 келушіге (2018 жылғы деңгейге 7 837 адамнан астам) қызмет көрсетілді.
Облыста мәдени-танымдық туризм (өлке тарихымен, оның салт-дәстүрімен танысу), спорттық-әуесқойлық (аң аулау және балық аулау), этнографиялық, экологиялық және сауықтыру туризмі дамытыла бастады.
## Туризмді қалыптастыру
Атырау облысының бірегей табиғи және мәдени әлеуетіне, әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне туризмнің икемді ықпалдасуына, жер бедерінің және табиғатының әркелкілігіне негізделген, туристердің кез келген сұранымын қанағаттандыруға қабілетті қазіргі заманғы туристік индустрия неғұрлым серпінді дамып келе жатқан және салаға салынған капиталдың қайтарымы бойынша тиімді табиғи жүйе құраушы факторы болып табылады.
## Атырау қаласы бойынша
Қазіргі кезде Атырау қаласында шолу экскурсиясы бағдарламасы әзірленген және жұмыс істейді, онда көптеген қызықты тарихи, мәдени көрнекті жерлердің, ескерткіштер мен ойын-сауық нысандарының, сондай-ақ өңірде өмір сүріп жатқан түрлі халықтардың ас мәзірлерін қамтыған мейрамханлар мен дәмханалар қамтылған. Сонымен қоса, туристер шығармашылық орталыққа бара алады, онда апта сайын қазақ халқының салт-дәстүрі көрсетіледі.
Сондай-ақ жаз мезгілінде қала тұрғындары мен қонақтары үшін Атырау қаласының дәл орталығынан ағып өтетін және қаланы екі құрлыққа: Еуропа мен Азияға бөлетін Жайық өзені бойынша экскурсиялық теплоходпен серуендеу мүмкіндігі қарастырылған.
Жазғы кезеңде қала қонақтары «құзға шығу», «жылқы мен түйемен серуендеу» түрінде ойын-сауық қызметтері ұсынылатын, Жайық өзенінің жағалауындағы турбазаларға бара алады.
«Ақжайық» мемлекеттік табиғи резерватының аумағында Каспий теңізінің жағалауында Қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін құстардың бірегей түрлері бар және мұнда әуесқойлық спорттық балық аулауға рұқсат етілген, бұл туристер үшін аса қызығушылық тудырады.
## Аудандар бойынша
Өңірде Қазақстанның киелі жерлерінің тізіміне енген 7 тарихи ескерткіш бар (Махамбет ауданы: «Сарайшық» мемориалдық кешені; Жылыой ауданы: Ақмешіт қорымы, Құлшан ата жерасты мешіті, Аралтөбе қорғаны, Иманқара кешені, Ұшқан ата қорымы; Индер ауданы: Махамбет Өтемісұлы мазары).
Облыс қонақтары мен келушілері агроөнеркәсіптік сектор объектілеріне, атап айтқанда, түйе, жылқы және басқа да фермаларға қызығушылық танытады.Облыстың туристік компаниялары ішкі және сырттан келу туризмін дамыту мақсатында маршруттарды белсенді әзірлеуді жалғастыруда.
Құрманғазы ауданы демалыс орындарында Қиғаш өзеніндегі балық аулау және аң аулау жұмыстарының жолға қойылғанымен ерекше. Қиғаш өзені жағалауының әдемі табиғи орны мен таза ауасы экологиялық туризмді дамыту үшін үлкен әлеуетке ие.Мұндағы «Сексен кесік, сегіз арал» деп аталатын су қойнаулары аң-құсқа толы. Сонымен қатар бұл аймақта әлемде сирек кездесетін лотос гүлдері өседі. Қос өзен бойындағы тамаша табиғат көріністері ішкі туризмді дамытуға мол мүмкіндік бере бастады. 5 мың гектар аумақты алып жатқан лотос гүлдерінің алқабы Каспий теңізінің інжу-маржаны саналады. Теңіз жағалауы мен Қиғаш-Шора өзендерінің айдыны қазір масатыдай құлпырған кілем іспеттес. Лотос – әсем гүлді көпжылдық су өсімдігі. Ескі замандағы Мысыр және Үндістан жұрты қатты құрметтеген. Аңызға сенсек, бұл гүлдің тұқымын Ұлы Жібек жолы заманында саудагерлер алып келуі мүмкін немесе жыл құстары арқылы таралған деген тәмсіл бар.
Индер ауданында тұзды көлдің болуы осы жерде сауықтыру туризмін дамытуға мүмкіндік береді. Өткен жылы облыс ғалымдары Индер тұзды көлінің балшығы мен тұзын емдеу мақсатында пайдалану бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді және әртүрлі аурулар кезінде олардың бағалығына байланысты оң нәтиже алды. Тұзды көлді тиімді пайдалану мақсатында «НефтеСтройСервис» ЖШС мүдделі инвесторға Индер тұзды көлінің жағасынан 50 га жер ұсынылды. Қазіргі уақытта аталған мекеме топографиялық түсірілім мен жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеуде. «НефтеСтройСервис» ЖШС деректері бойынша жоба бірнеше кезең бойынша жүргізіледі.
Сондай-ақ жеке инвестор есебінен Атырау қаласында Этноауыл салу жоспарлануда. Қазіргі таңда инвесторларға «Атырау» ӘКК» АҚ-мен бірлесіп «Нұрлы тау» ЖШС құрылды және жарғылық капиталы анықталды, сондай-ақ сараптамадан өтіп жатқан жобалау-сметалық құжаттама дайындалды.
## «Сарайшық» мемориалдық кешені
Өңірдің ең перспективалыі туристік нысандарының бірі — Ұлы Жібек жолының солтүстік бөлігіндегі ежелгі «Сарайшық» қалашығы. Туристер мен саяхаттаушылар әдетте осы нысанға аса қызығушылық танытады.
Жыл сайын «Сарайшық» мемориалдық кешеніне келушілер саны 12-ден 15 мың адамға дейін құрайды. Нысанның тарихи маңыздылығын ескере отырып, «Ортағасырлық Сарайшық» кешенінің құрылысы жобасының жоспары әзірленді. Бүгінгі таңда ежелгі қала жобасының макеті мен ғылыми негіздемесі әзірленді. «Ортағасырлық Сарайшық» туристік нысаны құрылысының бірінші кезеңі — Визит-орталығының салынуы.2017 жылы Визит-орталықтың жобалық-сметалық құжаттамасын әзірлеуге жергілікті бюджеттен 43,6 млн теңге бөлінді. Бүгінгі таңда жобалық-сметалық құжаттама әзірленіп жатыр.
## Дереккөздер |
Құралай Халекетқызы Ешмұратова (4 шілде 1945, Семей) — Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі (1994), Астана қуыршақ театрының көркемдік жетекшісі, Қазақ ұлттық өнер академиясынің профессоры.
## Өмірбаяны
Ешмұратова Құралай Халекетқызы 4 шілде 1945 жылы Семей өңірінде дүниеге келді. Руы Уақ, Орта жүз.
Құрманғазы атындағы консерваторияның театр бөлімінде профессор, КСРО халық әртисі А.Т. Тоқпановтың шеберханасында дәріс алып, 1967 жылы оқу орнын бітіріп шықты.
1967-2002 жылдары Алматы қаласындағы Республикалық Қуыршақ театрында режиссер болып жұмысын бастап, репертуарына бірнеше ұлттық және шетелдік классикалық қойылымдар қойды. Алматы қаласындағы Республикалық қуыршақ театрының шығармашылық ұжымын отыз жылдан астам басқарды.
1972-1974 жылдар аралығында режиссерлық білімін шыңдау үшін Мәскеу қаласында КСРО халық әртисі, куыршақ өнерін қалаушы С.В. Образцовтың шеберханасында дәріс алды
2007 жылы К.Х. Ешмұратова, КСРО Халық әртісі С.В. Образцовтың Кеңес қуыршақ өнерінің негізін қалаушысының шәкірті, Астана қаласындағы Мемлекеттік Жас көрермен театры жанындағы қуыршақ театрының ашылуына белсенді ықпал етті. Театр "Қыз Жібек" халық поэмасының негізі бойынша "Махаббат туралы аңыз" қойылымымен ашылды.
Осы жылы Қ.Х.Ешмұратованың белсенді қатысуымен Қазақ ұлттық өнер университетінде қуыршақтар театрының бөлімшесі ашылады.
2010 жылы Астана қаласы әкімдігінің қаулысы бойынша қуыршақ театры дербес мәртебені "Мемлекеттік қуыршақ театры" атағын иеленеді және көркемдік жетекшісі болып Ешмуратова Қ. Х. тағайындалды.
Қазіргі уақытта, режиссерлық қызметімен бірге Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында ұстаздық қызметін жалғастыруда.
## Шығармашылық белсенділік
1967 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін, Ешмұратова Құралай Халекетқызы Қазақстан қуыршақ театрларында балалар мен ересектерге арналған жүзден астам спектакль қойылды.
Ешмұратова Құралай Халекетқызы өзінің шығармашылық жолында драматургтар О. Бодықов, С. Омаров, О. Аубәкіров, Н. Оразалин, С. Жунісов, композиторлар Л. Хамиди, Е. Рахмадиев, Н. Тілендиев, Ш. Қалдаяқов, Ә. Бейсеуов, Е. Хасанғалиев, В. Булгаровский сияқты еліміздің біртуар өнер қайраткерлерімен қызметтес болды.
1974 жылы С.В. Образцовтың жетекшілігімен, А. Табылдиевтің "Ең ұлы алыптар" (Самый великий великан) пьесасы бойынша қойылған спектакль, Қ. Ешмұратованың жоғары режиссерлік курстарын аяқтаған дипломдық спектакльге айналды
1974 жылы Қырғыз КСР, Фрунзе қаласында өткен Орта Азия және Қазақстан қуыршақ театрларының бірінші халықаралық фестивалінде "Кербақбай" деген атауға болады.
1970 жылдардың соңында, театр үшін үлкен оқиға, И. Штоктың қазақ тобында ересек көрермендерге арналған "Божественная комедия" қойылымы болды. Онда алғаш рет қара кабинет пен планшеттік қуыршақтар қолданылады. Осы жылдары ересек көрермендерге арналған бірқатар спектакльдер қойылды: О. Бодықовтың "Сабираның әлегі", "Орашалақ Ораш", О. Әубәкіровтың "Көрсең де арманда", "Терісқақбай", "Жолдастар", "Келіңіздер – көріңіздер!", С. Жүнісовтың "Жығылып-сүрініп…"
1977 жылы Қарақалпақ АКСР-да болған гастрольдік сапарында О. Бодықовтың (режиссер Қ. Ешмұратова) "Сабираның әлегі" спектаклінің мыңыншы қойылымы өтті, Онда ол Қарақалпақ АКСР Мәдениет министрлігінің грамотасымен марапатталды.
1978 жылы Өзбек КСР, Ташкент қаласында өткен Халықаралық қуыршақ театрларының фестивалінде "Спорт және Қожа" спектаклі бірінші дәрежелі диплом алған.
1981 жылы К. Х. Ешмұратованың қойылымында “Спорт және Қожа”, Н. Оразалинның "Ақ құс туралы аңыз" және Қ. Амангелдиновтың "Жомарт" атты спектакльдері алғаш рет театр тарихында Вьетнам және Кампучия бойынша гастрольдер өткізіп, онда вьетнамдық және кампучиялық балалар үлкен құрметке ие болды.
1987 жылы Құралай Халекетқызы қазақ халқының “Қанбақ шал” ертегісіне инсценировка жасап, сахнаға шықты. Аталмыш қойылым 1994 жылы Иранда өткен Дүниежүзілік Қуыршақ театры фестивалінде “Алтын Маска” құрмет наградасымен марапатталды. Сол жылдары Н. Оразалиннің "Тарқамайды тойымыз" спектаклі қойылды. Бұл спектакльге 15 Республиканың қуыршақтары, бүкіл Кеңес Одағы қатысады. Спектакль қырық жылдан астам Алматылық қуыршақтар театрының репертуарынан түспейді және бірнеше рет Кеңес Одағы қуыршақтар театрларының халықаралық фестивальдерінде ғана емес, Чехословакия, Қытай, Жапония, Ресей және т. б. сияқты шетелдік фестивальдер мен гастрольдерде де дипломдар алған.
1990-2000 жылдары режиссер К. Х. Ешмұратова И. Крянгеның "Алтын әтеш", Л. Симоновтың "Құдіретті сөз", "Аяз Ата мен Кикимора", "Машенька және аю", "Аяз Ата мен жаз", орыс халық ертегілерінің желісі бойынша А. Табылдиевтің "Наурыз келді", "Жаңа жыл ертегісі", "Сиқырлы сөздер", Ю. Ходжаевтың "Приключения в стране Светофории", "Тұт ағаштың саясында" және т. б. спектакльдер қойды.
2007 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін Астана қаласының мемлекеттік қуыршақ театрында көркемдік жетекші ретінде К.Х. Ешмұратова түрлі жанрда бірқатар спектакльдер жасады. Осы жылдары трагедия жанрында екі спектакль қойылды: "Махаббат туралы аңыз" желісі бойынша "Қыз Жібек" пен Р. Мұқанованың "Мәңгілік балалық шақ" және Семей полигонының құрбандарына арналған С. Жүнісовтың "Атамекен" спектаклі.
2010 жылы Алматы қаласының Мемлекеттік Қуыршақ театры “Қанбақ шал” қойылымымен Франция, Жапония, Чехословакияда өткен халықаралық фестивальдерге қатысып үлкен жетістіктермен оралды, және “Тарқамайды тойымыз” қойылымы Мәскеу қаласында өткен гастрольдік сапарда көрермендерің зор ілтипатына ие болды.
Ерекше спектакльдердің бірі Қ. Ежембековтың "Ертөстік", онда қазіргі заманғы рэп музыкасы мен билері байырғы қазақ халқының әндерімен, билерімен, дәстүрлерімен ұштасқан.
Режиссер Е. Жуасбековтың "О, тоба!", М. Тойбаевтың "Құрметті сөздер" қойылымындағы спектакльдер әкелер мен балалардың мәселелерін, үлкендерге деген құрмет, табиғатқа деген сүйіспеншілік пен адамдар сыйластығының құндылықтарын көрсетеді.
Р. Киплингтің "Маугли" желісі бойынша "Ана жүрегі" спектаклінде режиссер басқа қойылымдар сияқты Маугли ұлын емес, оның анасы, Қасқыр Ракшаны кейіпкер етеді. Ракша Маугли үшін жауапты сәтте, жолбарыс Шерханмен ұрысқа түсіп, өзінің үйірін, яғни өз халқын қорғаушы адам қылып тәрбиелейді.
2015 жылы Құралай Халекетқызының туғанына 70 жыл және шығармашылық қызметіне 50 жыл толуына орай "Құралай" І- Халықаралық қуыршақ театрларының фестивалі ұйымдастырылды. Халықаралық фестиваль Астана қаласы күнін мерекелеу аясында өтті. Оған Перу, Эстония, Сербия, Румыния, Болгария, Тәжікстан, Ресей елдерінен келген шетелдік қонақтар қатысты. Фестивальді Астана қуыршақ театры С. Жүнісовтың "Атамекен" спектаклі, мерейтой иесі К. Ешмұратованың қойылымында ашылды.
2018 жылы Астананың 20 жылдығына орай 1 шілде мен 4 шілде аралығында республиканың еңбек сіңірген әртісі Құралай Ешмұратова атындағы "Құралай" ІІ- Халықаралық қуыршақ театрларының фестивалі өтті. Спектакльдер астаналық қуыршақ театрының сахнасында өтті. Фестивальға Тунис, Босния және Герцеговина, Бельгия, Италия, Польша, Түркия, Эстония, Сербия, Ресей және Қазақстанның танымал қуыршақ театрлары қатысты.
Мұғалімдер: Халық әртісі профессор А.Тоқпанов, еңбек сіңірген өнер қайраткері профессор Р.М.Қанабаева, КСРО Халық әртісі қуыршақ өнерінің негізін қалаушы С.В. Образцов.
Оқушылар: Қазақстан мен Ресей қуыршақ театрларының жетекші еңбек сіңірген актерлері.
## Отбасы
Әкесі - Халекет (Халеолла) Ешмұратов - ҚазССР-нің еңбек сіңірген әртісі, анасы - Ғайникамал Әмірбекова - театрдың жетекші актрисасы, балерина. Отбасында ұш қыз дүниеге келген: Тоғжан Хасанғалиева - Астана қаласының "Қуыршақ театрының" директоры, театр тану және философия ғылымдарының кандидаты, "Құрмет" ордені иегері; Айжан Салаева - қоюшы-режиссер, өнертану ғылымдарының магистрі; Анар Ешмұратова - философия докторы.
## Шығармалары
Ешмұратова Қ.Х. “Қуыршақ театрының құпиялары” / Астана, 2013 ISBN 978-9965-881-93-0
Қазақстан қуыршақтар театрының өнері туралы "Қуыршақтар театрының құпиялары" монографиясы, көптеген мақалалар, жазбалар, қуыршақ жүргізу өнері бойынша әдістемелік құралдар шығарылды.
## Марапаттары
Талантты режиссер Қ.Х. Ешмұратованың қойған қойылымдары бірнеше республикалық, халықаралық фестивальдарға қатысып, дипломдармен және мақтау қағаздармен марапатталды.
"Сахнагер-2017" бірінші ұлттық театр сыйлығының лауреаты.
Бірнеше ордендер мен медальдардың иегері: "Халықтар достығы" және "Құрмет белгісі" (1986), "КСРО Еңбек ардагері" (1988), "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл" (2011), "Ерен еңбегі үшін" (2012), "Еңбек ардагері" (2015), "Республикалық мәдениет, спорт және ақпарат қызметкерлерінің кәсіптік одағы" құрмет белгісі.
Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі (1994)
## Дереккөздер |
Нархоз университеті — Экономика, қаржы, менеджмент пен бизнес, ақпараттық технологиялар, мемлекеттік басқару және құқық саласында оқытуды жүзеге асыратын Қазақстандағы жеке меншік университет. 1963 жылы құрылған, қазіргі атауына 2016 жылдан бері ие. Университет құрамына дайындық бағыттары бойынша 5 кәсіптік мектеп, ғылыми-зерттеу орталықтары, ғылыми-білім беру департаменттері, колледж кіреді. Оқыту қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жүргізіледі.
## Тарихы
### Атаулар
### АХШИ
КСРО Үкіметінің 1963 жылғы 9-мамырдағы «Жоғары және орта арнайы білім беруді одан әрі дамыту, жас мамандарды даярлау мен пайдалануды жақсарту жөніндегі шаралар туралы» Қаулысына сәйкес «Алматы халық шаруашылығы институты» (АХШИ) 1963 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің экономика факультетінің базасында ашылды.
Алғашқы жылдары институт күндізгі және сырттай оқыту формасына ие үш факультеттен тұрды: жоспарлау-экономикалық, есеп-экономикалық және қаржылық-несиелік. 1964 жылы АХШИ-де 10 мамандық бойынша аспирантура ашылды. 1973 жылға қарай оқытушылар саны 330ке жетті, 7 ғылым докторы болды, ал кандидаттықты 125 адам қорғады. Осы жылдар ішінде сол кездегі «Правда» көшесінде Студенттік жатақханалар кешені (1969 жылы), Оқу-зертханалық кешен, Дене шынықтыру кешені, «Молодежный» санаторий-профилакторийі және т.б.-лар пайдалануға берілді (1973-1974 жылдары) . Сонымен бір мезгілде институтта Жоғары экономикалық мектеп құрылды, онда жұмыс орнынан қол үзбей оқуға мүмкіндік болды. АХШИ-дің филиалдары Целиноград, Ақтөбе, Шымкент қалаларында ашылды.
1967 және 1970 жылдары АХШИ студенттердің еңбегі, тұрмысы мен демалысын үздік ұйымдастыру бойынша Бүкілодақтық жарыстарда жеңімпаз атанды. 1972 жылы ол Республиканың 46 жоғары оқу орны арасында үздік деп танылып, қол жеткізген жетістіктері үшін Қазақстан КП-ның ОК, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумі, Министрлер Кеңесі мен Қазақ КСР Кәсіподағының (Қазсовпроф) Естелік Қызыл Туымен марапатталды [4]. АХШИ-дің студенті Анатолий Назаренко классикалық күрестен 1972 жылғы Мюнхен Олимпиадасының күміс жүлдегері атанды.
1982 жылы институт құрамында «Жоспарлық-жабдықтау», «Жоспарлы-экономикалық», «Есеп және экономикалық», «Қаржы-кредиттік» пен «Экономикалық ақпаратты механикаландырылған өңдеу және басқарудың автоматтандырылған жүйелері» факультеттері, кешкі оқыту, перспективалық жоспарлау және болжау кадрларын қайта даярлау жөніндегі факультеттер, дайындық бөлімшесі (курстар), еңбекті ғылыми ұйымдастыру және басқару бойынша тұрақты жұмыс істейтін курстар, Шымкент, Ақтөбе және Целиноград қалаларындағы филиалдар, аспирантура, 32 кафедра, Оқытудың техникалық құралдары зертханасы, кітапхана (471 мың том) жұмыс істеді. 1981-1982 оқу жылында институтта 10 мамандық бойынша 10 205 студент, 12 — 111 аспирант оқыды, 540 оқытушы жұмыс істеді, оның ішінде 16 профессор және ғылым докторы, 218 доцент және ғылым кандидаты, 2 Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген экономисі, 2 Қазақ КСР Жоғары мектебінің еңбек сіңірген қызметкері.
### ҚазМЭУ – ҚазМБА – ҚазЭУ
1991 жылы 8-шілдеде Қазақ КСР Халыққа білім беру министрлігінің ұсынысы бойынша Алматы халық шаруашылығы институты Қазақ мемлекеттік экономикалық университеті болып қайта құрылды. 1993 жылы 25-ақпанда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ мемлекеттік экономикалық университетін Қазақ мемлекеттік басқару академиясына айналдыру туралы» Жарлық шығарды.
1994 жылы университетте «Экономика» баспасы және өзінің баспаханасы ашылды. 1996 жылы «ҚазМБА Хабаршысы» ғылыми журналының бірінші нөмірі шықты, алғашқы магистрант түлектер дүниеге келді. 1997 жылы Ақтөбе және Шымкент қалаларындағы филиалдар базасында ҚазМБА Аймақтық оқу орталықтары құрылды, 1999 жылы Астанадағы филиал «Экономика және қаржы» институты болып қайта құрылды.
2000 жылдың 23-мамырында Қазақстан Үкіметінің Қаулысы бойынша ЖОО-ға Тұрар Рысқұловтың есімі берілді.
1995 жылдан бастап Еуропалық Одақ бағдарламасы шеңберінде ҚазМБА-ны әрі қарай мемлекет меншігінен алуды көздейтін ТАСИС шетелдік консультативтік көмек жобасын іске асыру басталды. 2001 жылдың 2-сәуірінде Үкіметтің Қаулысы бойынша ЖОО жекешелендіру және әрі қарай мемлекет меншігінен алу үшін «Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті» жабық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды.
2001 жылдың соңына дейін ЖОО-ның 100% акциясы жеке меншікке берілді, 2002 жылы «Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ» ЖАҚ («Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ» ААҚ болып қайта құрылды.
2008 жылы ЖОО жанынан Халықаралық бизнес мектебі (IBS) ашылды. 2010 жылы университет Еуропалық білім беру кеңістігіне кіріп, Университеттердің Ұлы Хартиясына қол қойды.
2011-2013 жылдары Қызылорда, Атырау, Шымкент, Павлодар, Семей қалаларында Аймақтық Қашықтан оқыту орталықтары ашылды [16].
2014 жылғы 3-желтоқсанда университет ребрендинг рәсімінен өтіп, «Тұрар Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университет» АҚ болып өзгертілді [18].
### Қазіргі заманы
2016 жылы Университет өз атауын «Нархоз университеті» АҚ деп өзгертті.
2016-2021 жылдары университетті шетелдік келесі ректорлар басқарды: Кшиштоф Рыбинский (Польша), Эндрю Вахтель (АҚШ), Станислав Буянский (Ресей, АҚШ). Білім беру және ғылыми қызметтің құрылымы мен мазмұнын жаңғырта отырып, Нархозды заманауи бәсекелестік университетке айналдыру процесі туралы мәлімделді. Атап айтқанда, жаңа факультеттер, кафедралар құрылды, бірқатар ғылыми-зерттеу институттары мен орталықтары құрылды. 2020 жылдан бастап Университетте қос диплом бағдарламасы енгізілді.
2020 жылғы 13-наурызда «Коммерциялық емес акционерлік қоғам» мәртебесін беру жолымен Нархоз университетін мемлекеттік қайта тіркеу жүргізілді. Коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған қоғамды коммерциялық ұйымға айналдыру мүмкін емес, ал алынған табыс тек даму, инфрақұрылым мен академиялық процесті жақсартуға, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен оқытушылардың кәсіби дамуын арттыруға бағытталады.
2020 жылдың қарашасында ректор С. Г. Буянский: «2021 жылы Университеттің ұйымдық құрылымы батыстық типтегі модернизациядан өтеді, ректор лауазымы жойылып, Президент пен провост арасындағы өкілеттіктер бөлінеді», - деп мәлімдеді.
2023 жылдың мамыр айында Нархоз университеті блокчейн-технология негізінде NFT-дипломдар платформасын құру жөніндегі жобаны іске қосатынын жариялады.
2024 жылғы жағдай бойынша Университетте 34 бакалавриат бағдарламасы, 29 магистратура бағдарламасы және 8 докторантура бағдарламасы бойынша сабақ жүргізіледі.
## Рейтингтердегі Университет
## Мектептер
* Экономика және менеджмент мектебі
* Құқық және мемлекеттік басқару мектебі
* Цифрлық технологиялар мектебі
* Бизнес мектебі
* Гуманитарлық мектеп
## Ғылыми орталықтар
* Гендерлік экономиканы зерттеу орталығы (GERC).
* Қазақстандағы Тұрақты дамуды зерттеу институты (SKRI).
* HR зерттеу орталығы (HRRC).
* Жібек жолы істері орталығы (SRCC).
* Еуразиялық экономикалық-құқықтық зерттеулер орталығы (CEBR).
* Data Science зертханасы.
## Серіктес ЖОО-лар
Бүгінгі таңда Нархоз университетінің білім беру бағдарламаларының әр түрлі формаларын ұсынатын 70-тен астам халықаралық серіктестері бар. Нархоз студенттерінің қос диплом, ERASMUS+, академиялық ұтқырлық, жазғы және қысқы мектептер бағдарламалары бойынша үш құрлықтың (континенттің) 23 еліне шетелге шығу мүмкіндігі бар.
## Кампустар
Университеттің негізгі кампусы Алматы қаласының Жандосов көшесі бойында, ал екіншісі 1-микроауданда орналасқан. Нархоз университетінің Жандосов көшесіндегі кампусының аумағы қоғамдық қолжетімділікке ие. Қасбеттің (фасад) алдында саябақ бар, субұрқақ (фонтан) жұмыс істейді, Жапон бағына ие. Кампустың ішінде шағын алаң бар.
Жандосов көшесіндегі кампус аумағында стадион, спорт орталығы, GRANDPOOL фитнес-орталығы, әскери кафедра орналасқан.
2020 жылы Басшылық бас ғимаратты 2022 жылға дейін қайта құрудың басталғаны туралы жария етті [20].
2022 жылы Университет жаңа кампусының қайта құрудан кейінгі салтанатты ашылуы өтті [44]. Кампус 26 IT-зертхана, 112 аудитория мен 115 ашық кеңістік жұмыс аймағына ие. Шетелдік студенттер үшін жеке офис қарастырылған – Welcome center [45].
2023 жылы жаңа студенттік жатақхананың іргетасын қалау рәсімі өтті. Жатақхананың құрылысы 2024 жылы аяқталды. Бұл 424 орынға арналған жалпы ауданы 8700 м² болатын үш, бес және жеті қабатты ғимараттар кешені. Студенттер үшін жеке жуынатын бөлмелері мен душтары бар үш адамға арналған бөлмелер, климаттық бақылау жүйесі мен тұрмыстық техникасы бар. Жеке кір жуатын бөлме, сонымен қатар әр қабатта ас үй мен жұмыс орындары, бірінші қабатта дүкен, кофехана, шаштараз, медициналық пункт, төбесінде жасыл терраса бар.
## Ректорлар
* 1963 —1975 жж. — Александр Иванович Белов
* 1975 — 1982 жж. — Виктор Дмитриевич Руднев
* 1982 — 1988 жж. — Нұрғали Құлшыманұлы Мамыров
* 1988-1992ж. — Василий Евдокимович Черкасов
* 1992—1995 жж. — Кенжеғали Әбенұлы Сағадиев
* 1995—2005 жж. — Нұрғали Құлшыманұлы Мамыров
* 2005—2012 жж. — Әли Әжімұлы Әбішев
* 2012—2014 жж. — Серік Аманжолұлы Святов
* 2015—2018 жж. — Кшиштоф Рыбиньски (Польша)
* 2018—2020 жж. — Эндрю Вахтель (АҚШ)
* 2020—2021 — Станислав Буянский (Ресей, АҚШ) Ректор С.Г. Буянский Университеттің ұйымдастырушылық реформасының бастамашысы болды, оның шеңберінде Президент және провост лауазымдарын бір мезгілде енгізу жолымен ректор лауазымы жойылды [22].
## Президенттер
2021— 2024 — Мирас Мұхтарұлы Дәуленов.
2024 — қ. у — Қожахмет Қанат Темірғалыұлы.
## Еншілес ұйымдар
* Нархоз университетінің экономикалық колледжі
* «ESF» корпоративтік қоры
* «ҚЭУ-сервис» ЖШС
## Белгілі түлектер
* Данияр Талғатұлы Ақышев
* Қанат Алдабергенұлы Бозымбаев
* Қайрат Нематұлы Келімбетов
* Наталья Артёмовна Коржова
* Аслан Есболайұлы Мусин
* Нұртай Салихұлы Сабильянов
* Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев
* Аслан Бәкенұлы Сәрінжіпов
* Марат Мұханбетқазыұлы Тәжин
* Болат Жамитұлы Өтемұратов
## Дереккөздер |
Қандас (репатриант) — жаппай саяси қуғын-сүргін актілері, заңсыз реквизициялау, күштеп ұжымдастыру, ізгілікке жат өзге де әрекеттер салдарынан тарихи отанынан тысқары жерге қуылған және азаматтығынан айырылған, Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен ерікті түрде қоныс аударған байырғы ұлт адамы, сондай-ақ оның ұрпақтары.
1997 жылдың 13 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының “Халықтың көші-қоны туралы” заңының 1-бабына сәйкес қандастар дегеніміз – Қазақстан Республикасы егемендік алған кезде оның шетінен тыс жерлерде тұрақты тұрған және Қазақстанға тұрақты тұру мақсатымен келген ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар:
2006 жылдың 1 қазанында Шығыс Қазақстан облыс аумағында 4 191 қандастар отбасы (17 491 адам) тұрады, оның ішінде Қазақстан Республикасының азаматтығын алғандарының саны – 8 267 (47,8%).
1997 жылдын 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының “Халықтын көші-қоны туралы” занының 29-4 бабына сәйкес көшіп келу квотасына енгізілген қандастарға бір жолғы жәрдемақылар, көлік шығындары және үй сатып алу үшін қаражат төленеді.
## Қандастар мәртебесі
1997 жылдың 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының “Халықтың көші-қоны туралы” Заңының 14 бабына сәйкес қандас мәртебесі басқа елдерден көшіп келушілерге беріледі.
Қандастар - Қазақстан Республикасы егемендік алған кезде оның шетінен тыс жерлерде тұрақты тұрған және Қазақстанға тұрақты тұру мақсатымен келген ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар.
Адамдардың қандастар деп тану туралы өтінішін отбасының кәмелетке толған мүшелерінің бірі тікелей өзі немесе уәкілетті өкілі арқылы Қазақстан Республикасының шетелдердегі дипломатиялық өкілдіктеріне, консулдық мекемелеріне немесе уәкілетті органға береді.
Қандас мәртебесін беру және отбасын қандастардың көшіп келу квотасына енгізу туралы өтінішті қарау, сондай-ақ осы мәселелер бойынша шешімді ол тіркелген күннен бастап екі ай ішінде уәкілетті органның аумақтық қызметтері қабылдайды.
Қандастар деп танылған адамдарға белгіленген үлгідегі куәлік беріледі. Қандастың куәлігі қатаң есепте болатын құжат болып табылады және осы Заңда көзделген жеңілдіктер мен өтінімдерді алу үшін негіз болады.
Қазіргі уақытта көші-қон процестерін басқару жөніндегі уәкілетті орган – Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі көші-қон Комитеті.
Уәкілетті органның аумақтық қызметтері - бұл облыстағы және Астана, Алматы қалаларындағы Көші-қон Комитетінің басқармалары.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ауыт Мұқибек. «Егемен» елінен кешірім сұрасын! |
Кенжебай Мәденов (19 ақпан 1925 жыл, Ақтай-Сай, БҚО — 26 желтоқсан 1974 жылы) — Ұлы Отан соғысы барысында «Берлин» операциясына қатысқан, фашизмнің ұясы, Берлиндегі Рейхстагтан кейінгі ордасы Ратушаға бірінші болып өз взводын бастап кіріп, оны жаудан тазартудағы ерен ерлігімен ел есінде қалған қас батыр. Ол жөнінде қолбасшы Г.К. Жуковтың, әскери тарихшы П.Беланның, орыс жазушылары М.Мержановтың, Ф.Боковтың, неміс жазушылары К.Похе мен Г.Олиганның, қазақ жазушысы ұ.Слановтың шығармаларында айтылған. Екі Қызыл жұлдыз орденімен, көптеген медальдармен марапатталған.
## Соғысқа дейінгі өмірі
1942 жылы Орал облысының Қаратөбе кентінде Заготживсырья кеңсесіне бухгалтер ретінде жұмысқа орнаған.
## Қызыл әскердегі өмірі
1943 жылдың қаңтарында Қызыл Армияға шақырылды. 1943 жылдың қарашасынан 1945 жылдың 9 мамырына дейін пулеметшілер бөлімінің командирі ретінде шепте, кейінірек офицерлер курстарын бітіріп атқыштар бөлімінің командирі ретінде үшінші Украина және бірінші Беларусь шептерінде соғысқан. Екі рет жарақатталған.
Әскери іс-әрекеттер барысында өзін ержүрек әрі батыл командир ретінде көрсеткен. 1944 — 1945 жылдары Мәденов Польша және Германия жерлеріндегі ұрыстарға қатысты. Берлин операциасында және Одер өзенінің сол жағалауындағы плацдармды кеңейту және нығайту үшін жүрген ұрыстарда атқыштар бөлімінің командирі ретінде ерекше танылған. 29 сәуірде Мәденовтың взводы бірінші болып немістердің Рейхстагтан кейінгі негізгі ұясы Ратуша үйіне басып кірді.
Г. К. Жуковтың «Естеліктер мен ойтолғаулар» шығармасында (орысша «Воспоминания и размышления») Маденов басқарған бөлімнің Берлин ратушасын шабуылдап жаулап алғаны былай суреттелген: «Ұрыста танктер мен ауыр техникалық қарулар қолданылған. Берлин ратушасының қақпасы бірнеше рет атқаннан кейін қирады да, артынша лейтенант Маденов ратушаға басып кірді. Н. П. Кондрашев және К. В. Коротченко сияқты басқада қаһармандар лейтенантпен бірге күресті. Олар кіреберісті қол гранаталары арқылы атқылады, әрбір бөлме үшін күресті.»
## Марапаттары
Ұлы Отан Соғысындағы ерліктері үшін бірнеше ордендермен марапатталған:
* Екі рет «Қызыл жұлдыз»
* Ұлы Отан Соғысының 2 дәрежелі ордені
* Бірнеше медальдар
## Соғыстан кейінгі жылдар
1946 жылдан бастап Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінде жұмыс атқарады. 26 жыл ішінде оперативті-ізденіс жұмыстарының қызметкерінен Гурьев облысының Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінің басқармасының төрағасына дейін көтерілген. Қызметте жүргенімен қатар Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетінде оқып жүріп, оқуын сәтті аяқтаған.
Жастармен Ұлы Отан Соғысының батыры және Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінің қызметкері ретінде жинаған өмірлік тәжірибесімен бөлісті, басқарманың қоғамдық өміріне белсенді қатысқан.
Қызметтегі жағымды жетістіктері үшін Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінің басшылығы тарапынан көптеген мадақтамаларға ие болған.Жеңістің 30 жылдығына жетпей, соғыс барсында алған ауыржарақаттарының әсерінен 1974 жылы 26 желтоқсанда қайтыс болған.
## Ұрпағы
Ол отбасылық адам болған. Жұбайы Ғазизамен бірге өмірге үш бала әкелген. Қазір Ғазиза өзінің тұғғышы Махамбетпен бірге Атырау қаласында өмір сүріп жатыр.
## Естеліктері
Ұлы Отан Соғысындағы ерліктері және Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетіндегі белсенді қызметі үшін Атырау облысында Кенжебай Маденовке мемориалды тақта орнатылған. Кенжебай Маденовтың естелігі үшін жыл сайын Атырау облысында спорт жарыстары өткізіледі.
## Дереккөздер
* Биография
* Майдангер Мәденов немесе маршал мақтаған қазақ Мұрағатталған 6 шілденің 2020 жылы. — Жас Алаш, 19.06.2020 |
Қайыржан Ізтелеуұлы Әлиев (5 мамыр 1937, Кошелевка ауылы Краснояр ауданы Астрахан облысы - 31 желтоқсан 2023 Атырау) — Кеңес Одағының және Қазақстан Республикасының мемлекет қайраткері, Гурьев облысының балық өнеркәсібінің басшысы (әр түрлі лауазымдарда болған). Атырау облысы Балықшы ауданының және Құрманғазы ауданының Құрметті азаматы. Атырау облысының Құрметті азаматы.
Кеңес Одағы мен Қазақстан Республикасының балық саласын кешенді дамытуға, балық өңдеу кәсіпорындары мен балық аулау колхоздары қызметкерлерінің тұрғын үй-тұрмыстық жағдайын жақсартуға елеулі үлес қосты.
## Өмірбаяны
Әлиев Қайыржан 1937 жылы 5 мамырда Астрахан облысы Краснояр ауданының Кошелевка ауылында дүниеге келген. Ол Әлиев Изтелеу және Дина отбасындағы он алтыншы бала болатын. Руы Адай Келимберды Мугал бөлемі, Кіші жүз.
1956 жылы Молотов атындағы (қазір Ломоносов атындағы) Ганюшкин орта мектебін күміс медальмен бітіргеннен кейін, қабылдау емтихандарынсыз Астрахан жоғары техникалық балық өнеркәсібі және шаруашылығы институтына (АстРыбВтуз) қабылданды, оны 1961 жылы инженер-механик мамандығы бойынша бітіріп, диплом алды.
1959–1961 жылдары Астрахан қалалық КОКП комитеті жанындағы марксизм-ленинизм университетінің экономика бөлімін аяқтады.
1961 жылы бөлу бойынша еңбек жолын Шортанбай балық зауытында механик болып бастады. Содан кейін бас механик болып тағайындалды.
1967-1971 жылдары Шортанбай балық зауытының директоры. Сол кезде осы зауыттың құрамына Астрахан қаласында орналасқан Буденный атындағы балық зауыты, үш жүзбелі теңіз балық мұздататын базасы, Қиғаш және Шароновка өзендерінің сағасында орналасқан сегіз ірі балық пункті кіретін еді. Бұл Каспий аймағы бойынша ең ірі балық өндірісінің бірі болды.
1971 жылы Гурьев облысының "Гурьеврыбпром" балық өнеркәсібі аумақтық-өндірістік басқармасының бас инженері, 1972 жылы бастығы болып тағайындалды, осы лауазымда 1986 жылға дейін қызмет етеді. Басқарма құрамына Гурьев және Баутино балық комбинаттары, Гурьев, Баутино және Чкалов (Астрахан) кеме жөндеу зауыттары, "Мангышлакрыбхолодофлот" басқармасы, Шортанбай және Буденовский (Астрахан) балық зауыттары, Денгиз КҚТК, автобаза, Теңіз балық өнеркәсібі техникумы, МТС кеңсесі, ҚМБ (құрылыс монтаж басқармасы) және 18 балық аулау колхоздары кірді.
1986 жылы денсаулық жағдайына байланысты, басқа жұмысқа ауысуына өтініш жазады.
1986-1992 жылдары Амангелді атындағы балық колхозының төрағасы.
1992-1999 жылдары "Атыраурыбпром" ӨБ бас директоры (бұрынғы "Гурьеврыбпром").
1999 жылы зейнеткерлікке шықты.
## Еңбек жолдары
Қайыржан Ізтілеуұлы өткен өмірін есіне ала отырып, балық саласының ұйымдастырушылары Ф. Котельников пен А. Шапошниковтың Каспий жағалауында жақсы танымал тәлімгерлерінің айтуынша, басшы үшін әрбір адамның мұқтаждығын, қиындығын түсініп , қамқоршы болу керек екенін үйретті. Осы қағиданы ұстанып, Әлиев өзінің мыңдаған адамы бар ұжымы үшін жұмыста да, тұрмыста да, демалыста да барынша қолайлы жағдай жасауға тырысты. Және ол бұл қағиданы әрдайым жадынан шығармады. Қызметкерлер өз қызметін де, өндірісті де жоғары деңгейде ұстай білді, және жұмыс қалашығының инфрақұрылымын дамыту және адамдардың жағдайын жасау керектігін ұмытпады.
Шортанбай балық зауыты
Оның басшылығымен 1961-1963 жылдары Орталық дизельді электр станциясының құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді, ол балық зауыты мен Шортанбай ауылын электр энергиясымен толық қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар Панфилов атындағы колхоздарды, "Жас-Талап", "Память Ильича" колхоздарын және зауыттан 3-тен 12 км-ге дейін қашықтықта орналасқан Құрманғазы атындағы кеңшарды электр энергиясымен жабдықтауға мүмкіндік берді.
1965-1971 жылдары Бүкілодақтық әлеуметтік жарыстардың қорытындысы бойынша зауыт ұжымы бірнеше рет ауыспалы Қызыл Ту мен КСРО Минрыбхозы мен балық шаруашылығы жұмысшылар кәсіподағының ОК, "КаспРыба" СӨӨБ және Гурьев аумақтық-өндірістік балық өнеркәсібі басқармасы мен кәсіподақтың облыстық комитетінің алғашқы ақшалай сыйлықтарын жеңіп алды. 1966 жылы Қазақ КСР Үкіметтерінің қаулысымен қол жеткізген зор табыстары үшін зауытқа КОКП XXIII съезінің есімі беріледі және алдағы уақытта зауыт "КОКП XXIII съезі атындағы Шортанбай балық зауыты" деп атала бастады.
"Гурьеврыбпром" ӨБ
Қабылдау-Көлік және аулау флотын жаңғырту, жыл сайынғы мелиоративтік жұмыстарды жүзеге асыру, Баутин және Гурьев балық комбинаттарының, Шортанбай балық зауытының және облыстың балық аулау колхоздарындағы цехтары мен учаскелерін қайта жаңарту. Шортанбай балық зауытынан Каспий теңізіне дейін Шароновка өзенінің бойымен ұзындығы 124 км астам Ганюшкин балық жүретін каналы қазылды.
Балықшы ауылында барақ типті үйлер толығымен жойылып, ал олардың тұрғындары барлық қолайлы көп қабатты үйлерге көшірілді. Балықшылар сарайы, балық өнеркәсібі техникумының оқушыларына арналған жатақхана, қысымды кәріз коллекторы салынды.
Бүкілодақтық әлеуметтік жарыстардың қорытындысы бойынша тек 1974, 1975 және 1979 жылдары В.И. Ленин атындағы Гурьев балық консерві комбинатының ұжымы КОКП ОК, КСРО Министрлер Кеңесінің, ВЦСПС және БЛКЖО ОК ауыспалы Қызыл Туымен үш рет және ақшалай сыйлықпен марапатталды. В. И. Ленин атындағы Гурьев балық комбинаты 9-шы және 10-шы бесжылдықтағы тапсырмаларды орындауда жоғары көрсеткіштері үшін Қазақ КСР Құрмет Алтын кітабына енгізілген.
Амангелді атындағы балық аулау колхозы
Амангелді атындағы колхозда оның төрағалық еткен жылдары жоғары вольтты ЭБЖ, тұтас бір көше жастар қоныстануға арналып салынды, балабақшаның жаңа ғимараты пайда болды, музыкалық мектеп ашылды, орта мектеп ғимаратын кеңейтті. Комбинаттың консерві цехы үшін тігін цехын, пияз қуыру цехын ашу арқасында адамдарды жұмыспен қамту мәселесі шешілді.
## Қоғамдық қызметі
1972 жылдан бастап Қазақстан Компартиясы Гурьев облыстық комитетінің мүшесі, барлық шақырылымдағы Еңбекшілер депутаттары балықшы және облыстық Кеңесінің депутаты. Облыстық мәслихаттың депутаты және жоспар, бюджет және қаржы жөніндегі тұрақты комиссияның төрағасы болды. 1972 жылдан бастап 15 жыл бойы Балықшы аудандық партия комитетінің бюро мүшесі болды.
Қазақстан Компартиясы ОК съездерінің делегаты болып сайланды.
## Отбасы
Әкесі – Әлиев Изтелеу, анасы – Дина. Зайыбы - Жанзия Уәлиқызы, балалары Қабылжан, Аэлита, Зәуреш, Сабыржан, он алты немересі және төрт шөбересі бар.
## Марапаттары
БЛКЖО ОК, КСРО Минрабхозы және кәсіподақ ОК, Гурьев облыстық комитеті мен облыстық Атқару Комитеті мен "КаспРыба" СКӨБ ордендерімен және медальдармен марапатталған. Олардың қатарында "Еңбек Қызыл Ту", "Құрмет белгісі", "Еңбек даңқы" - І дәрежелі, "Құрмет" ордендері, "Ерен еңбегі үшін. В. И. Ленин 100 жасқа толу құрметіне", "Еңбек ардагері", "Астанаға 10 жыл", "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл", "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл", "Қазақстан Республикасының ардагерлер ұйымына 30 жыл", "Украинаны фашистік басқыншылардан босатылуына 60 жыл" медальдары бар, "Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің еңбек сіңірген қызметкері", " Қайсар" - II дәрежелі, " Қазақ КСР-на 60 жыл", "Қазақстан мәслихатына 20 жыл" құрмет белгілері бар.
28.04.1997. "Балықшы ауданының Құрметті азаматы" Құрмет белгісі және куәлігі
07.05.1997. "Құрманғазы ауданының Құрметті азаматы" Құрмет белгісі және куәлігі
03.12.2010. "Атырау облысының Құрметті азаматы" Құрмет белгісі және куәлігі
## Жарияланымдар
Әлиев Қ. "Под путеводной рыбацкой звездой" / Атырау-Ақпарат, 2013.
## Дереккөздер |
Атырау облысының тұрғындарына дәрігерлік жәрдем көрсету туралы алғашқы деректер 1927 жылға саяды. Сол кезеңде тұңғыш фельдшерлік орын ашылған.
## Алғашқы кезеңдегі денсаулық сақтау ісі (1800-1928)
Алғаш Гурьев қалашығы салынған кезде А.И.Козлов, А.М.Красовский деген дәрігерлер жұмыс істеген (1800 жылдардың орта кезі). Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық аурухана ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған.
1913 жылы Гурьев аймағында 53 орындық 4 аурухана және 6 емхана болған, оларда 9 дәрігер жұмыс істеген. 1801 жылы Кіші Ордадағы қазақ жұртының алғашқы дәрігері А.Г.Пятницкий болса, 1802 жылы Е.С.Хандожинский Орал қазақ әскерлерінің дәрігері, ал 1832 жылы А.А.Сергачев Ішкі Ордада дәрігерлік қызмет атқарған.
1926 жылдан бастап облыс халқына 11 дәрігер, 27 фельдшер, 2 акушер қызмет көрсеткен. Сол жылдарда өңірдегі халықтың денсаулығын сақтау саласында А.С.Домбрин, А.Г.Куликов, Демидов, В.И.Куликов, Н.И.Андреев, Е.А.Ливкина және т.б. дәрігерлер болған.
1928 ж. Атырау облысының аудандары мен ауылдарына арнап медицина кадрларын даярлау ісі колға алынды. 1835 жылдан бастап Арсентий Максимович Красовский Гурьевте дәрігер болып жұмыс жасады.
## Кеңес одағы және қазіргі кезең
1936 ж. облыс халқына 36 дәрігер мен 279 орташа дәрежедегі медицина маманы кызмет көрсетті, жер-жерде 2074 орындык 6 амбулатория мен аурухана жұмыс істеді. Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 госпиталь орналастырылды.
Соғыстан кейінгі жылдары медицина мекемелерінің жүйесі жедел қарқынмен кеңи түсті. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, облыстық балалар ауруханасының, облыстық перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды, ал 1975 жылдан бастап Қазақ туберкулез және онкология ғылыми-зерттеу институттарының бөлімшелері ашылды.
Облыста мемлекеттік емес құрылымдарға қамқорлық жасау, жекешелендіру жөнінде жұмыстар атқарылды. Жеке жұмыс жасап жатқан дәрігерлерге көмек көрсетілді. Ана мен баланы қорғау саласында игілікті істер атқарылып, балалар мекемелері мен перзентханалардың материалдық-техникалық базасы нығайтылды, гинекология бөлімшесі мен жүкті әйелдерге жәрдем көрсету бөлімшесі осы заманғы аппараттармен жабдықталған жаңа үйлерге көшірілді. Жаңа медициналық құралдар алынуына байланысты перзентханада эндоскопиялық хирургиялық көмек көрсетуге мүмкіндік туды.
1998 ж. қазан айында облыстық аурухана жанынан күрделі инженерлік-техникалық аппараттармен жабдықталған жаңа клиника ашылды. Үш қабатты, ауданы 4500 м2 жаңа ғимаратта орналасқан бұл аурухана өзінің оташылық-реанимациялық, күйік емдеу бөлімшелерімен дүниежүзілік деңгейде жұмыс істейтін емдеу орнына айналды. Бүкіл оташылық көмек облыстық емханаға шоғырланды, бұл халыққа диагностикалық-консультативтік кеңес ұйымдастыру, әдістемелік көмек көрсету жұмысын жақсартуға септігін тигізді. Жыныстық аурулардың алдын алу жөнінде бағдарлама жасалған. Жергілікті әкімшіліктің тиісті шешімі бойынша бүкіл емдеу мекемелері керекті дәрі-дәрмектермен қамтамасыз етілген. А. Сүндетов атындағы Атырау медициналық колледжі емдеу орындары үшін фельдшер, акушер, медбике, тіс дәрігері мамандарын даярлайды. Ауылдық жердің тұрғындарына көмек көрсетуді жақсарту үшін жергілікті жерге барып, орта медицина қызметкерлеріне мамандық жетілдіру курсын өткізу ісі жүргізіледі.
ВОЗ әдісін 1994 ж. Атырау облысына енгізгелі 3439 адам емделген. «Проект Надежда» қоғамымен келісім бойынша 1999 жылдан облыста туберкулезге қарсы күрес жылжымалы емханасы жұмыс істейді. ВОЗ-дың талаптарына сәйкес «Иммунизация» бағдарламасын жүзеге асыру барысында балалардың 95% қамтылған. «Қазақстан-2030» бағдарламасына сәйкес облыстық салауатты өмір салтын калыптастыру орталығы ұйымдастырылған. Мекемеаралық үйлестіру кеңесі, барлық аудандарда денсаулық түзеу орталығы ашылған.
Жедел жәрдем беру орындарының материалдық базасы жақсартылған. 6 жедел жәрдем автокөлігі, 1 реанимобиль, 4 шағын ЭКГ аппараты алынған. Қазақстанның Кардиологиялық ғылыми-зерттеу институтының мамандары облысты арнайы зерттеп, шипалық қорларға нақты баға берді. Гидрохимиялық құрамы жағынан шипалық бұлақ көздері, жер асты су қорлары анықталды. Солардың ішінде Жылыой ауданының Мұнайлы кәсіпшілігі төңірегіндегі Сарыбұлақтың минералды суы ас қорыту мүшелерінің ақауларын және денедегі зат алмасу процесінің бұзылуын реттеуге әбден жарамды деп табылды. 1988 ж. осы сияқты күкіртсутекті сусын көздері Атырау қаласының түбінен, Индер ауданынан Ащыбұлақ көзі, Жылыойда Төресайдан, Сарнияздан, Құлсарыдан, Мақат ауданында Ескенеден, Доссор маңынан да анықталды.
Облыстың қала, аудандары бойынша 52 бастапқы медициналық-санитарлық емхана, 35 аурухана, 5 облыстық аурухана, 4 диспансер, 1 қалалық, 7 аудандық ауруханалар, Доссор кентіндегі аурухана, 7 аудандық өкпе аурулар ауруханалары жұмыс істейді. Сондай-ақ шалғай ауыл-село тұрғындары үшін 10 ауылдық учаскелік аурухана, 15 емхана, 61 медициналық пункттер қызмет көрсетеді. Атырау облысының денсаулық сақтау саласында 2018 жылдың қорытындысымен 625 мың халыққа (10 000 адамға шаққанда көрсеткіш 23,3 құрап отыр) 1468 дәрігер, 5002 орта буын қызметкері (бұдан әрі-ОБҚ) медициналық қызмет көрсетеді, яғни өткен жылдармен салыстырғанда (2016 жылы -1290 дәрігер, 4465 ОБҚ, 2017 жылы -1400 дәрігер, 4936 ОБҚ) дәрігерлер саны 4,3%-ға өскен.2018 жылғы 29 шілдеде Оңтүстік Кореяның Бундан Чанг клиникасымен меморандум жасалып, Мемарандум шеңберінде Келісім бойынша Оңтүстік Кореяға білімін жетілдіруге жолдама арқылы 7 маман оқып келді.
## Атырау облысы бойынша емдеу-сауықтыру ұйымдарының тізімі
* Атырау облыстық ауруханасы
* №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы)
* Атырау облыстық балалар ауруханасы
* Атырау облыстық медициналық жедел жәрдем станциясы
* Атырау облыстық перинаталдық орталығы
* Облыстық АИТВ инфекциясының алдын алу орталығы
* Атырау облыстық балалар стоматологиялық емханасы
* Атырау облыстық кардиологиялық орталығы
* Атырау облыстық қан орталығы
* Атырау облыстық наркологиялық диспансері
* Атырау облыстық онкология диспансері
* Атырау облыстық офтальмология ауруханасы
* Атырау облыстық паталого-анатомиялық бюросы
* Атырау облыстық психикалық денсаулық орталығы
* Атырау облыстық тері-венерологиялық диспансері
* Атырау облыстық туберкулезге қарсы балалар санаториясы
* Атырау облыстық фтизиопульмонология орталығы
* Облыстық фтизиопульмонологиялық балалар санаториясы
* Балалар оңалту орталығы
* Мамандандырылған балалар үйі
* «Атырау» санаторийі» АҚ
* «Қамыскөл санаториясы» ЖШС
* Атырау қалалық перзентханасы
* №1 Атырау қалалық емханасы
* №2 Атырау қалалық емханасы
* №3 Атырау қалалық емханасы
* №4 Атырау қалалық емханасы
* №5 Атырау қалалық емханасы
* №7 Атырау қалалық емханасы
* Геолог емханасы
* Дамбы дәрігерлік амбулаториясы
* Еркінқала дәрігерлік амбулаториясы
* «Сәлімжан және К» ЖШС дәрігерлік амбулаториясы
* «Медикер Жайық» ЖШС
* «Park Health West» ЖШС (бұрынғы Атырау темір жол ауруханасы)
* Жылыой аудандық орталық ауруханасы
* Индер аудандық ауруханасы
* Исатай аудандық ауруханасы
* Құрманғазы аудандық ауруханасы
* Қызылқоға аудандық ауруханасы
* Мақат аудандық ауруханасы
* Махамбет аудандық ауруханасы
## Дәрі-дәрмекпен қамту саласы
Гурьев губерниясында «Губмедторг» деп аталған алғашқы дәріхана Степан Разин көшесіндегі 53-үйде 1920 жылы ашылған. Сол жылы осы дәріханадан 28567 рецепт бойынша 466200 сомға дәрі-дәрмектер сатылған.Жалпы халықты дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету 1938 жылы Гурьев облысы құрылып облыстық дәріханалар басқармасы ашылғаннан кейін өріс ала бастады. 7-8 жыл ішінде Ұлы Отан соғысы кезіндегі қиындықтарға қарамастан аудан орталықтары мен шаруашылық мәні бар елді мекендерде дәріханалар ашылып, олар фармацевт, провизор мамандармен қамтамасыз етілді. Осындай ауқымды жұмыстарды М.Р.Шиферсон (1938-1952), И.А.Шур (1952- 1966) ұйымдастырды.
Фармация саласының одан әрі дамуына 1950 жылдардың екінші жартысы мен 1960 жылдары фармацевтік жоғары оқу орнын бітіріп келген Р.Көшембаев, Н.Өмірәлиев, О.Түсіпқалиев, Ш.Байдәулетов, Қ.Бекжанов, М.Қайсановалар үлкен еңбек сіңірді. Облыс елді мекендерінде типтік жобамен салынып, қажетті кұралдармен жабдықталған дәріханалар пайда болды. Облыстық дәріханалар басқармасы әр жылдарда денсаулық сақтау министрлігі, облыстық атқару комитеті құрамында болды. 1993 жылдан бері «Фармация» акционерлік қоғамы болып құрылып,бүгінгі күнде халықты дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету жұмыстарын табысты ұйымдастырып келеді.
Басқарманы әр жылдарда М.Ю.Шиферсон (1938-1952ж.), И.А.Шур (1952-1966ж.), Ш.Байдәулетов (1966-1974ж.), О.Түсіпқалиев (1974-1987), С.Нуппаев (1979 жылдан орынбасар, кейін басшы) басқарды.
Облыста фармацевтика саласында көптеген мамандар өз еңбектерімен танымал, олардың ішінде Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген провизор-фармацевтер В.С.Климова, М.Н.Яценко, Д.М.Сұлтанова, профизорлар Г.И.Нольде, И.У.Иманова, К.С.Баймұханова, З.Ж.Дәулетжанова және т.б. Ал кейінгі жылдары облыстық дәріханалар басқармасын Н.Өмірәлиев, А.Н.Кенжеахметов, А.Бисекешов, Е.Үмбетов сияқты республикаға белгілі мамандар басқарды.
1995-1997 жылдары бұл сала түгелдей жекешелендірілді. Бұрынғы басқару-бақылау жүйелері өзгеріп, 1995 жылы Мемлекеттік стандарт, кейіннен дәрі-дәрмектерді сараптау ұлттық орталығының филиалы, 2002 жылдан бастап Фармацевтикалық бақылау облыстық бөлімшесі құрылды. Қазіргі кезде дәріханаларда арнаулы лицензия алған фармацевт мамандар қызмет етеді, дәріханалар республикада арнаулы тіркеуден, сараптамадан өтіп, сертификат алған дәрілер ғана сатылады.
## Атырау өңіріндегі хирургиялық қызметтердің дамуы
1913 жылдары қазіргі Атырау облысы бойынша 53 орындық 4 аурухана жұмыс істеген онда 9 дәрігер жеке тәжірибесімен шұғылданған. Медициналық қамту жергілікті қазақ халқының көпшілігіне жетпегендіктен көбіне халықтық емшілік дамыған.
1941 жылдары Форт Александровскіде екі емхана-амбулатория уездік және земство ауруханасының жанында жалпы мемлекеттік медициналық қызмет, оның ішінде хирургиялық қызмет көрсету Доссор кәсіпшілігіндегі Нобель фирмасының қарауында болған. Арнаулы мәліметтерге қарағанда мүмкіндігінше дамыған 1915 жылдары үш дәрігер жұмыс істеген.Жұмысшыларды медициналық қамту өте нашар болған. Л.Е.Фаинаның мәліметіне сүйенсек Ембі жұмысшыларының арасындағы травматизм патшалық Ресейдің басқа кәсіпорындарынан бес есе жоғары болған. Доссор кәсіпшілігінде 1914 жылы барлық жұмысшылардың 49 пайызы әртүрлі деңгейде жарақат алған, оның ішінде 7 пайызы мүгедектікке ұшырап, еңбек ету қабілетінен толық айрылған.
Кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдары Гурьев қаласы мен Гурьев уезінде халықты медициналық қамтуға зор көңіл бөлінді. Алайда қолға алынған жүмыстар Орал губерниясын ақтардың басып алуымен үзіліп қалды. Тек қана 1920 жылы 5 каңтарда Гурьев қаласы мен Гурьев уезінде Кеңес үкіметі түпкілікті орнағаннан кейін ғана қалыпқа келе бастады. Гурьев қаласындағы үлкен казак әскери ауруханасы 50 орындық «Советская больница» болып қайта жаңғыртылды. Оның бірі хирургиялық бөлім болып ашылды. 1922 жылы қалада А.С.Домбрин хирург болып жұмыс істеген.Тұрғындарды медициналық қамту, оның ішінде хирургиялық жағынан дәрігер мамандардың және медициналық құрал жабдықтардың тапшылығынан жолға қою көп қиындық туғызды.
1926 жылы медицина қызметкерлерінің саны төмендегідей болды: дәрігерлер - 11, фельдшерлер - 27, медбикелер мен санитарлар саны — 86 болды. Осы жылдары және одан бұрын да Гурьевте қызмет атқарған хирургтар А.С.Домбрин, А.Г.Куликов және Демидов уезде хирургиялық қызмет көрсету ұйымын басқарды. Гурьевтегі хирургиялық қызметтің негізін салушы - Иван Ипполитович Фабриков болып танылады. Ол 1923 жылы Астрахан медициналық институтын бітіріп, медицина институтының жанындағы клиникада 4 жыл ассистент болып қызмет жасап жүріп, өзінің өтінішімен 1927 жылдың қыркүйек айынан бастап Гурьевке жұмысқа ауысады. И.И.Фабриков 1927-1940 жылдары Гурьевтегі «Советская больницасында» бас дәрігер бола жүріп, хирургиялық бөлімді басқарды. 1946 жылы Ұлы Отан соғысынан оралғаннан кейін Гурьевтегі мұнай айдау зауытының ауруханасында хирургиялық бөлімді басқарды. Ол 1954 жылы қайтыс болды.И.И.Фабриков 1931 жылдың қазан айына дейін Гурьев қаласында жалғыз ғана хирург болатын. 1931 жылы Астрахань медицина институтын бітірген Ахмет Жұмашұлы Сүндетов екінші дәрігер-хирург болып келді. И.И.Фабриков екеуі үнемі қоян-қолтық жұмыс істеді. Соғыстан кейінгі жылдары өзеннің оң жағалауы Самар бетіндегі қалалық ауруханада хирургиялық бөлім 35 орынға дейін өсті. Жайықтың сол жағалауындағы Ембі ауруханасында жаңа хирургиялық бөлім ашылып, 60 орынға дейін өсті. 1951 жылы мұнай өңдеу зауытының медициналық-санитарлық бөліміне қарасты кең қамтылған ауруханаға көшірілді.
1964 жылы Балықшы поселкесінің орталығында жаңадан салынған қалалық ауруханаға хирургиялық бөлім көшірілді. Бұдан бұрын 1946 жылы Гурьев қаласында мұнай өңдеу зауытының қызметкерлеріне арналған екінші ауруханада 25 орындық хирургиялық бөлім болатын. 1960 жылы аурухана жабылып, операциялық блок құлақ және көз аурулары бөлімі жаңадан ашылған ауруханаға берілді. Ұлы Отан соғысы жылдарында Гурьевте тек А.Ж.Сүндетов пен Абуллин деген хирургтар жұмыс істеді.
Қазіргі Құрманғазы ауданының орталығы Ганюшкин селосында хирургиялық қызмет көрсетуді ұйымдастырған осы елдің түлегі Махмұд Измайұлы Шолтыров -революцияға дейін білім алған қазақ дәрігері. 1911 жылы Қазан университетінің медицина институтын бітіріп келіп, өзінің туған өлкесінде 35 жыл дәрігер болып еңбек етті. Ганюшкин селосында 1935 жылы алғаш рет типтік жобадағы жаңа аурухана ашылды, оған дейін әртүрлі дәрежедегі ескі үйлерде болған. Ауруханада әр жылдары еңбек еткен білікті дәрігерлердің қатарында Арсланова Екатерина Александровна болды, осы жерде 1946-1951 жылдары хирургиялық бөлімде қызмет атқарды. Аудан орталығынан шалғай Еділ өзенінің сағасындағы Ресеймен шектес елді мекен Шортанбай балық кәсіпшілігінде 1959 жылы 50 орындық типтік жобадағы аурухана пайдалануға берілді. Онда операциялық блок барлық құрал-жабдыкдармен жарақтандырылған жедел операцияларды кез келген уақытта жасау мүмкіндігіне ие болды. Аудан орталығынан 8-10 шақырым қашықта орналасқан Кудряшев поселкесінде 1961 жылы 35 орындық аурухана операциялық блок бөлімі ашылды.
Махамбет ауданы облыс орталығынан 60 шақырымдай жерде орналасқан, оның Сартоғай елді мекенінде алғаш рет 1955 жылы дәрігер Ж.М.Сейітжанов ұйымдастырған ауылдық ауруханада операция жасау блогы 1958 жылға дейін жұмыс істеді. Махамбет поселкесіндегі (бұрынғы Жаманқала) аудандық аурухана пайдалануға 1958 жылы берілген, онда арнаулы операциялар жасау блогы болған. 1965 жылы хирургиялық бөлім жаңа жабдықталған екі қабатты ғимаратқа орналасты. Махамбет аудандық ауруханасында алғашқы хирургиялық дәрігер, әрі аудандық денсаулық сақтау бөлімінің басшысы, әрі аудандық аурухананың бас дәрігері болып 1958-1963 жылдары Қайролла Смадиярұлы Қалжігітов атқарды.
Индер ауданында хирургиялық қызмет Кулагин селосында ашылған. 1950 жылдарға дейін аудандық аурухана мен амбулаторияда хирургиялық операция жасау мүмкіндігі болмады. Соның өзінде де Кулагин поселкесінде хирургиялық қызметті дәрігер А.Мельников пен медбике В.П.Хохлачева атқарып келген. 1956-1961 жылдары осы ауданда хирургиялық қызметті жолға қоюға көп еңбек сіңірген дәрігер Ермек Нұғыманов жүзеге асырды. Кейін өзінің мамандығына сәйкес Алматыдағы экспериментальды-клиникалық институттың жүрек хирургиясында ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді. 1959 жылы Кулагин поселкесінде 50 орындық типтік жобадағы жаңа аурухана мен 7 орындық хирургиялық бөлім операциялық блогымен пайдалануға берілді. Жалпы ауданда хирургиялық қызмет 1942 жылдан басталады. Осындағы алғашқы хирургтардың бірі Алматы медицина институтының түлегі Жанаш Құрмашев Ұлы Отан соғысы басталған бойда майданға алынып, алғашқы айқаста қайтыс болды.
1953-1959 жылдары Қызылқоға ауданының орталығы болған Қарабау поселкесінде типтік операциялық бөлімі бар типтік жобадағы аудандық аурухана жұмыс істеді. Кезінде Гурьевтегі ауруханадан хирургиялық мамандығын жетілдірген С.Құрманғалиев операция жасауды қолға алды.
Облыс өңірінде хирургиялық қызметті ерте енгізген Мақат ауданының орталығы Доссор мұнай кәсіпшілігі. Ауызша естеліктерге қарағанда Нобель фирмасына қарасты 25 орындық аурухана болған, кейін кеңес заманында 40 орынға дейін көбейтілген. Ауруханада арнаулы операциялық бөлме болған. Жиырмасыншы жылдары алғашқы хирургиялық қызметтерді ара-тұра хирург Лещева Екатерина Михайловна жүргізген.
## Атырау қаласы Балықшы аумағындағы дәрігерлік қамту саласының даму жолдары
Балықшы ауданында дәрігерлік мекемелердің пайда болуы балық өнеркәсібінің осы аймаққа шоғырлануымен байланысты. Алғашқы фельдшерлік пункт 1934 жылы Балықшы поселкесінде ашылған. Сол кезде және кейін де бұл поселкені консерві комбинаты деп атап жүрді. Мұнда науқастар жатып емделетін 15 орындық аурухана ашылып, онда жоғары білімді дәрігер Л.К.Қарынбаева жұмыс істеген.Соғыстан кейінгі жылдары аурухана 25 орындық болып ұлғайтылып, дәрігер саны да көбейтілді. Балық өнеркәсібі саласы жыл санап ұлғайып отырды. Соған байланысты халық та осы өнеркәсіпке жұмысқа көптеп келе бастады. Жұмыскер, Рембаза, Құрсай ауылдары құрылды. Бұл елді мекендерде дәрігерлік пункттер ашылып, жұмыс істеді.
1950 жылдардан бастап аурухана 50 орынға ұлғайып, жеке емхана ұйымдастырылып, халықты учаскелік дәрігерлік жүйемен қамту қолға алынды. Сонымен бірге поселкеде дәріхана ашылып, қалалық санэпидстанцияның бөлімшесі жұмыс істей бастады. 1945 жылдан бастап аурухананың бас дәрігері болып Ольга Афанасьевна Тюрина жұмыс істеген. 1955 жылдан бастап аурухананың бас дәрігері Надежда Алексеевна Белякова болды. 1965 жылы Забурын, Жанбай тұстарынан Каспий теңізінің жағалауы елді мекендерден алыстап кетуіне байланысты Үкімет қаулысымен сол жердегі төрт балық колхозы (Амангелді, Социалистік жол, Қызылбалық, Жаңаталап) Жайық бойындағы Дамбы өңіріне көшірілді.Осы жағдайға байланысты жаңа қоныстанып жатқан колхоздардың халқын дәрігерлік қамту мақсатында 25 орындық аурухана ұйымдастыру тапсырмасы бірінші кезекте тұрған. Ғарифолла Шәңгереевті 1957 жылы дәрігерлік институгты бітірісімен болашақ ауруханаға бас дәрігер етіп жіберді. Ауруханаға арнап ішінде пеші, сыртында сылағы жоқ жазда пайдаданатын екі ағаш (тақтай) үй бөлінді. Олар науқастарды жатқызып емдеуге қолайлы етіп жөнделіп, саман тастан қосымша шаруашылық орындары (асхана, қойма, кір жуатын бөлме) салынып, төсек орындарымен, емдеу құралдарымен, жеткілікті дәрі-дәрмекпен жабдықталып, сонымен бірге орта буын дәрігерлерімен қамтамасыз етіліп, 1957 жылы 25 желтоқсанда аурухана науқастарды қабылдай бастады. Новобогат ауданының сол кездегі партия комтетінің бірінші хатшысы Хисма Сұлтановтың ықпалымен тарап жатқан Новобогат ауданының кеңшарына келген жаңа жүк машинасы ауруханаға берілді.
1958 жылдың қаңтарында Қазақ ССР-інің қаулысымен Гурьев ауданы құрылып, оның орталығы Балықшы поселкесі болды. Аудандық біріккен аурухананың бас дәрігері болып қалалық денсаулық сақтау жүйесінде жұмыс істеген тәжірибелі ұйымдастырушы және білгір терапевт Ғабдрашид Қожахметұлы Әбдіров тағайындалды. Аудандық ауруханаға дәрігерлер көптеп келіп, әр мамандықпен жұмыс істеді. Олар: терапевтер Валентина Андреевна Барскова, Ғалия Өтеғалиева, Г.Ф.Маркова, А.Ф.Савченков, А.В.Тетерина, педиаторлар Софья Федоровна Хусаинова, Михаил Григорьевич Бабаев, хирургтар В.Григорьев, В.Хрящев, лор дәрігер Л.Хрящева, санитарлық дәрігерлер З.А.Каунова, Т.А.Паршина.
Ауданның барлық елді мекендерінде дәрігерлік пункттер ұйымдастырылып, жергілікті халыққа дәрігерлік көмек беру қамтамасыз етілді. Жұмыстың бұл бағытында ауданның бас дәрігері Ғ.Қ.Әбдіров белсенділік танытты. Жаңадан ашылған Дамбы селолық ауруханасында орынның тапшылығына орай рентген, лаборатория және басқа да ауруларды зерттеу құралдарының жетіспеуі дәрігерлік көмек көрсетуде көптеген қиындықтар туғызды. Сондықтан аудан басшыларына жаңадан аурухана салу жөнінде бірнеше рет мәселе қойылып, нәтижесінде оң шешімі табылып, 1960 жылы колхоздардың қаражатымен 25 орындық типтік аурухана құрылысы басталды. Ол 1962 жылы аякталып, пайдалануға берілді. Аурухана рентгенмен, лабораториямен, санитарлық автокөлікпен жабдықталды. 1960 жылдан бастап Тұрғали Демесінов емдеуші дәрігер ретінде үлкен үлес қосты.
1963 жылы Балықшы аудандық біріккен ауруханасының бас дәрігері болып Ғарифолла Шәңгереев тағайындалып, Дамбы селолық ауруханасына Г.Демесінов тағайындалды. Балықшы аудандық ауруханасының жаңа типтегі 50 орындық ғимараты іске қосылған кез болатын. Сондықтан аурухананы төсек орындарымен, медициналық құрал-жабдықтармен, кадрлармен қамтамасыз ету жұмыстары іске асырылды. Аурухана құрамында терапия, балалар ауруын емдеу, хирургия, жұқпалы ауруларды емдеу, әйелдерді жеңілдендіру, қан құю бөлімшелері, ал жаңадан бөлінген екі қабатты ғимаратта емхана, тәулік бойы жедел дәрігерлік көмек беру пункті, балалар сүт кухнясы, дәріхана жұмыс істеп, халыққа әр салада жан-жақты дәрігерлік көмек беру кезеңі басталды.
1964 жылы Атырау қаласында Жайық өзенінен өтетін жаңа көпірдің салынуына байланысты қалалық №1 аурухана ғимараттары қиратылып, ондағы хирургия, травматология, урология бөлімшелері Балықшы аудандық ауруханасына көшірілді. Бұл аудандық ауруханада Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген, Ленин орденді дәрігер хирург Ғабит Өтепқалиұлы Жұмағалиев, Бекбай Бимағанұлы, жоғары санатты уролог Григорий Львович Ваньян, олардың көмекшілері Т.Салықов, Ю.Феликиди, Б.Қарабалин және т.б. жұмыс істеді.1964 жылы Балықшы ауданы тарап, 1965 жылы қайта құрылды. Аудандық біріккен аурухананың бас дәрігері болып Ғ.Шәңгереев тағайындалды. Аудан халқын туберкулез ауруы мен қатерлі ісікке қарсы байқау мақсатында қазақтың туберкулез және онкология ғылыми-зерттеу институттары мамандарымен біріге отырып жұмыстар жүргізілді. Ауданда 100 орындық туберкулез ауруын емдейтін аурухана салынып, оларды емдеу, сүт, шұбатпен тамақтандыру, оларға пәтер бөлу жүмыстары қолға алынды. 1965 жылы ауданда санитарлық эпидемиологиялық жұмыстарды жақсарту мақсатында, Тұрғали Демесінов Дамбы ауруханасынан аудандық санэпидстанциясының бас дәрігерлігіне ауыстырылды. Дамбы ауруханасына бас дәрігер болып Рахымжан Әбижанов тағайындалды.
Өзіміздің дәрігерлік институттарды бітіріп келген мамандар аудандық ауруханада еңбек ете бастады. Олар облысқа белгілі болған проктолог Уахит Ғұбашұлы Ғұбашев, педиатор Ғазиз Нұрғалиұлы Нұрғалиев, хирургтар Т.С.Сальков, И.В.Фокин, акушер-гинеколог Роза Боранқұлқызы Ілиясова, терапевтер Манасбай Ыбырайұлы Мұсабаев, Жәрдем Лұқпанов, Бисенбай Ғаббасов, Болат Ермұханов, Ұштап Қойшиева, Раиса Мұхамедшиева, эпидемиолог Рахымжан Қадірұлы Хамметов, фтизиатор Қалыбек Саупенұлы Жиенбаев және т.б. жұмыс істеді.
1970 жылы тамыз айында көрші Астрахан облысында, кейін біздің облыста тырысқақ (холера) ауруы шығып, эпдемиологиялық күрделі жағдай қалыптасты. Тырысқақ ауруының ошағы Балықшы поселкесінен басталып, көрші елді мекендерге, Атырау қаласына тарады. Мұндай жағдайда алынатын шараларға Мәскеу, Саратов, Алматыдан тәжірибесі мол мамандар келіп, тырысқақ ауруының әрі қарай таралмауы жөнінде үкімет шешімдері деңгейіндегі шаралар алынып, 1,5 айдың ішінде барлық белгіленген эпидемиологиялық шаралар орындалып, жағдай қалыпқа келтірілді.Көптеген медицина қызметкерлері өте жоғары жауапкершілік танытып, ұйымдастырушылық біліктіліктерін көрсетті. Дәрігерлердің бұл еңбектері елеусіз қалмады. Ауданның бас дәрігері Ғарифолла Шәңгереев, аудандық педиатор Ғазиз Нұрғалиев «Еңбек Қызыл Ту» орденімен, аудандық аурухананың бас медбикесі Мәрия Бозбалиева «Құрмет белгісі» орденімен, бірқатары министрліктің мақтау грамоталарымен марапатталды.Ғ.Шәңгереевтің облыстық ауруханаға бас дәрігер болып ауысуына байланысты Балықшы аудандық біріккен аурухананың бас дәрігері болып Тұрғали Демесінов тағайындалды. Аудандық аурухананы кейін әр жылдары М.Сапаров, Х.К.Салқынбаев, Б.Ауданов басқарды.
1997 жылы Балықшы ауданының тарауына байланысты аудандық аурухана, емхана, Дамбы селолық ауруханасы жабылып, орындарында жанұялық емханалар ашылды
## Облыс аудандары аумағындағы денсаулық сақтау саласының тарихы
### Жылыой ауданы
Жылыой ауданында халыққа дәрігерлік көмек көрсету туралы алғашқы мағлұматтар 1928 жылдан басталады. Сол жылы ауданда 10 орындық аурухана болған. 1932 жылы ауданда 2 аурухана, 5 фельдшерлік пункт, 1 дәріхана жұмыс істеп, онда 2 дәрігер, 3 орта буын дәрігерлер еңбек еткен.
1940 жылы Қосшағыл поселкесінде 35 орындық, Құлсарыда 20 орындық аурухана жұмыс істеген. 1948 жылы ауданда Мария Александровна Установа деген терапевт халыққа қызмет көрсеткен. Соғыстан кейінгі жылдары денсаулық сақтау мекемелері кеңейіп, мамандармен толыққан. 1954 жылы аудан орталығы Құлсары поселкесіне ауысып, аудандық денсаулық сақтау бөлімі құрылып, оны Отан соғысына қатысушы фельдшер Сағынғали Жарылқағанов басқарған. Аудандық аурухана 50 орынға ұлғайып, терапия, балаларды емдеу, хирургия бөлімшелері жұмыс істей бастайды. Онда терапевт Ыдырысова, рентгенолог Халел Мұқанов, хирург Г.Грозный, емхана дәрігерлері Нәби Жантазин, Н.П.Савина жұмыс істеген. Қосшағыл ауруханасында хирургия бөлімшесі ұйымдастырылып, онда Гороховский, Кулагин секілді хирургтер, Нэлли Ивановна Морозова деген гинеколог жұмыс істеген.
1950 жылы Мұнайлыда 15 орындық аурухана ашылып, онда ұзақ жылдар еңбегімен белгілі болған дәрігер Таисия Федоровна Нещерет жұмыс істеген. 1955 жылы Қарабатан поселкесінде 35 орындық аурухана ашылғанда дәрігерлер В.В.Петрова, Н.Сужиков, Л.М.Мұқашева еңбек етті. 1965 жылы тағы да 35 орындық Сарықамыс учаскелік ауруханасы ашылып, онда әр жылдары Қожық Жетібаев, Боранбай Атыраубаев, Орақ Смалиқовтар еңбек етті. 1965 жылы ауданда Атырау медициналық училищесінің бөлімшесі жұмыс істеп, аудандағы дәрігерлік мекемелерді мамандармен қамтамасыз етуге үлкен септігі тиді.
1996 жылы аудандық аурухана жанынан қазіргі заманның талабына сай медициналық құралдармен жабдықталған жедел жәрдем беруге бағытталған клиника пайдалануға берілді. Перзентхананың материалдық-техникалық базасы нығайтылып, жаңа құрал-жабдықтармен толықтырылды. 1993 жылы 30 орындық «Қамыскөл» шипажайы ашылып, халық игілігіне берілді. Ауданда туберкулезге қарсы күрес ауруханасы, аудандық санэпидстанция, дезинфекциялық бөлім аудан халқының денсаулығын сақтауда өз үлестерін қосып отыр.
Қазіргі кезде ауданда 120 орындық аурухана, 75 орындық өкпе аурулар ауруханасы, тері аурулары диспансері, әйелдер консультациясы, 13 емхана, 3 фельдшерлік-акушерлік пункт, бірнеше дәріханалар жұмыс істеуде, оларда 141 дәрігер, 310 орта буын медицина қызметкерлері еңбек етеді.Аудан халқының денсаулығын сақтауда әр жылдары әр салада ерен еңбектерімен халықтың құрметіне бөленген дәрігерлер көптеп саналады. Олар: Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген дәрігер Күләш Досмұхамбетова, «Құрмет белгісі» орденінің иегері Тыныштық Мәтешова, дәрігерлер Тамара Десяткова, С.Мәмбетова, Жақсылық Әсемғалиев, Болат Кереев, Мағзом Тұрланов, Мақсот Рахметов, Қарабай Куантаев, А.Мардашев, С.Төлеуішов, Ғ.Қаниев және т.б.
1953 жылдан бастап Қосшағылда орналасқан Жылыой обаға қарсы күрес бекеті жұмыс істей бастады. Кейін 1962 жылы Құлсары поселкесіне ауысып, өте жұқпалы және қатерлі карантинді инфекцияларға қарсы эпидемиологиялық шаралар жүргізіп отыратын болды. Ал 1970 жылдан бері әр жылдары бұл обаға қарсы күрес бекетін дәрігерлер С.Хамзин, К.Тәжіғалиев, С.Қалымбеков басқарып келеді.Аудандық денсаулық сақтау мекемелерінің, кадрлардың өсіп, көбейіп, қазіргі заман талабына сай деңгейге көтерілуіне Рахым Шайхиев, Жұбандық Жетібаев, Өтеген Қиазаров сынды бас дәрігерлер өздерінің ұйымдастыру қабілетімен жан аямай еңбек еткен.
### Құрманғазы ауданы
XX ғасырдың 10-15-жылдарында ауданда жекелеген дәрігер-фельдшерлер халық арасында емдеу, аурудың алдын алу санитарлық-тазалық жұмыстарын жүргізген.1918-1922 жылдары қазіргі аудан көлемінде 2 аурухана, 4-медпункт ашылып жұмыс істеген, ал 30-жылдары ауданда денсаулық сақтау бөлімі құрылып, оның қарауында 4 аурухана, 12 медпункт болған. Оларда 4 дәрігер, 12 фельдшер жұмыс істеген.
1921 жылы Ганюшкинде 15 төсектік, Кудряшовте 10 төсектік аурухана ашылған. 1924 жылы оба ауруына қарсы зертхана ашылып, ол 1949 жылы бөлімшеге айналған.1945 жылы аудан орталығында тері-венерология, 25 төсектік өкпе аурулары ауруханасы, 1952 жылы Балқұдық ауруханасы, 1958 жылы Зорматада өкпе аурулары санаториі ұйымдастырылған, ол 1964 жылы Кудряшов селосына көшірілді. 2000 жылы колхозаралық профилакторий-санаторийдің негізінде облыстық туберкулез санаториі ашылды.
Аудан тұрғындарын емдеу-сауықтыру жұмыстарын жетілдіру мақсатында 1970 жылы жаңа жобамен аурухана үйі салынып, ол 25 төсектен 75 төсекке ұлғайтылып, онда балалар, гинекология, жұқпалы аурулар, терапия, хирургия бөлімшелері ашылды. Орталық емханаға тамақ, құлақ, мұрын, көз, жүйке ауруларын қарайтын мамандар келіп, халықты жан-жақты және сапалы емдеуді ұйымдастырды. 70-жылдардың екінші жартысынан бастап аудан шаруашылықтарының экономикалық жағдайының нағаюына байланысты бірнеше елді мекенде шаруашылық тәсілмен емдеу мекемелері ашыла бастады. 1977 жылы Сүйіндік ауылында 50 төсектік, 1979 жылы Балқұдық ауылында 50 төсектік аурухана үйлері тұрғызылып, пайдалануға берілді.Орталық аурухана жанынан 1981 жылы 40 төсектік балалар бөлімшесі салынып, іске қосылды. Сол сиякты кеңшар- ұжымшарлардың көмегімен 1972-1977 жылдары Ганюшкин, Кудряшов, Шортанбай, Сүйіндік, Балқұдық, Утера, Котяев, Сафон, Нұржау, Орлы, Дәшін, Алға ауыл-селоларында сәбилерге қосымша тағам дайындайтын сүт бөлмелері ұйымдастырылып, іске қосылды.
1974-1982 жылдары Үштаған, Орлы, Дәшін, Алға ауылдарында дәрігерлік емханалар жұмыс жасай бастады.Аудандық денсаулық сақтау бөлімі 60-жылдары жабылып, 1999 жылдың желтоқсан айынан бастап қайтадан аудандық денсаулық сақтау бөлімі құрылды. Ауданда емдеу, алдын алу жұмыстарын ұйымдастырушылардың қатарында М.Шолтырев, Қ.Боқанов, М.З.Возлинская, Қарабасова, Шмидт, Харитонова, А.Ысқақов, Зиберт, Қайыпов, Г.Н.Винокурова, В.А.Киселев, А.Д.Ухов, М.Шевченко, А.Измаилов, Р.Сарталиев, Құрманғалиев, Қ.Мұфтахов және басқалары болды.
1960-80-жылдары ауданға ондаған білікті мамандар келіп, денсаулық сақтау саласын дамытуға өз үлестерін қосты. Олардың ішінде У.Дүйсенов, Т.А.Ефремова, Г.М.Фаустова, М.Габдолова, Л.О.Стелбецова, В.Харитонов, У.Мұханов, Г.Аманғалиев,Ж.Әмірғалиев,С.Кулов, Ә.Құбашев, В.Нәжімов, А Гұмаров, Р.Қайырғалиева және басқа дәрігерлер бар.
Орта буын медицина қызметкерлерінің арасында іскерлік, кәсіби шеберліктерімен тұрғындардың құрметіне бөленген мамандардың қатарында Н.П.Латышова, Қ.Тәжіғалиева, Әжіғалиева, З.Әбдірова, М.А.Сауткина, Ж.Өтепқалиева, А Әшімов, С.Дыбысова, Л.Ізжанова, Б.Құлмәжитова, А.Кудасова, К.Мунькова және басқаларын атауға болады.
Ауданда денсаулық сақтау бөлімін, орталық аурухананы әр жылдары Зиберт, М.З.Возлинская, Р.Сарталиев, Ж.Тасбаев, У.Дүйсенов, Е.Досмұхамбетов, И.Құмарғалиев, З.Ақпанов, Ө.Зинуллин және басқа азаматтар басқарып, ұйымдастырушылық қабілеттерімен танылды.Ондаған дәрігер, орта буын мамандар денсаулық сақтау саласындағы жемісті еңбектері үшін орден-медальдармен марапатталды. Олардың ішінде М.Ғилаев-Социалистік Еңбек ері атанып, Ленин орденімен марапатталса, Б.Ахметжанов, М.Ғилаев — «Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген дәрігер» атағының иегерлері. Ал З.Шекимова, Р.Әжіғалиева, М Габдолова, У.Дүйсенов, Мазуров, Т.А.Ефремова ордендермен марапатталды.Денсаулық сақтау ісінің үздігі атанған У.Дүйсенов, Т.А.Ефремова, 3. Ақпанова, И.Құмарғалиев, Е. Досмұхамбетов, Г.Сейтәлиев, С.Қауысов, Ө.Зинуллиндердің есімі аудан тұрғындарына кеңінен танымал.Ауданда туып-өсіп, облысқа, республикаға белгілі болған медицина ғылымдарының доктор-профессорларының ішінде Е.Мәмбетов, Ә.Ыдырысов, Ә.Т.Ысмағұлов, Г.Мұсағалиева, Т.Кәрімов және басқалары бар.
Қазір аудандағы 42 емдеу-сауықтыру мекемесінде (оның 26 сы ФАП, ФП) 400-ден астам қызметкер еңбек етеді.
### Махамбет ауданы
Алғашқы дәрігерлік амбулатория 1937 Жаманқала селосында ашылған, бірақ дәрігер болмауына байланысты амбулаторияның фельдшері басқарған. Бұл мезгілде аудандық денсаулық сақтау бөлімі басшылары жиі ауысқан.Егер 1928 жылы бұл лауазымға Машанов тағайындалса, 1939 жылы Оспанов, Лукьяненколар тағайындалған.
Денсаулық сақтау ісі Сарайшық жерінде лазареттердің ашылуымен басталған. 1928-1930 жылдары Есбол елді мекенінде аудандық атқару комитеті орныққан, сол жерде 20 орындық аурухана жұмыс істеген. Сол мекемелерде Антонина Алексеевна Горшкова, Алексей Желтоношко, Жәңгір Әміров, Сейітжанов сияқты ақ халатты абзал жандар жұмыс істеген.
Аурухана 1954 жылы Жаманқалаға көшірілді. 1957 жылдан бастап Қарағанды мемлекеттік медицина институтын бітірген Х.С.Қалжігітов ауруханаға басшылық еткен. Сол жылдан 1963 жылға дейін бас дәрігердің міндетін атқарған Хайролла Смадиярұлы ауруханадағы орын санын ұлғайтуға, терапия, хирургия бөлімдерін ашып, жаңа ғимараттар салуға көп еңбек сіңірген.
1963-1964 жылдары аурухананың бас дәрігері қызметін Құрақ Иманғазиев атқарса, 1964-1977 жылдары Хамидолла Хайыров, 1977-1983 жылдары Хайрош Қапашев атқарған.
1977 жылдан бастап ФАП-тар селолық учаскелік амбулатория болып қайта құрылып, Алмалы, Сарайшық, Чкалов амбулаториясы ашылған.
1983-1992 жылдары Жеміс Жолмағамбетқызы Досымбаева басшылық еткен, емдеу мекемелерінің материалдық- техникалық базасы нығайып, перзентхана, емхана, аудандық денсаулық сақтау бөлімінің ғимараттары салынған. Емханаға мамандар алынып, лор, көз аурулары, онколог штаттарының бірлігі енгізілген.
Сарытоғайда 1957 жылдан бастап өкпе аурулар ауруханасы жұмыс істей бастаған. 1963 жылы аурухана орны 75-ке өсіп, 1980 жылы 120-ға жеткен.
Заурал учаскелік ауруханасының негізі 1957 жылы қаланып, 20 орындық аурухана жұмыс істеген. 1970-1972 жылдары 50 орынға ұлғайтылған. 1998-1999 жылдары денсаулық сақтау саласын реформалау негізінде ауруханалардағы орындар жойылып, 2000 жылы 15 орындық аурухана қайта құрылған. 1972 жылдан бері Ермек Сабырұлы Сабыров аурухана ұжымын басқарып келеді.
1999 жылы аудандағы селолық дәрігерлік амбулаториялар отбасылық дәрігерлік амбулаториялар болып қайта құрылды. 2000 жылы ауданда аудандық денсаулық сақтау бөлімі қүрылды. 2001 жылы Сарытоғай, Таңдай ФАП-тары ОДЕ-ге айналды. 2002 жылы Махамбет аудандық орталық ауруханасы типтік жобамен салынып, пайдалануға берілсе, желтоқсан айында жаңадан типтік жобамен салынған Сарайшық ОДЕ-сі пайдалануға берілді.
2004 жылы 20 орындық орталық аурухана күндізгі стационары ашылды. 1998 жылы орталық аурухананың бас дәрігері, 2000 жылдан денсаулық сақтау бөлімін басқарып келе жатқан Ақжұма Аққалиқызы Жаңбырова, сонымен бірге туберкулезге қарсы күрес жұмысында С.Шахабаев, С.Бағытов, Ж Гумаровалар еңбек ардагерлері болып саналады.
2000 жылы Ақтоғай селолық округінің Махамбет ауданына берілуіне байланысты Ақтоғай ОДА-сы емдеу мекемелерінің санын көбейтті.Дәрігерлер саны 2002 жылы - 43, 2003 жылы - 50, 2004 жылы - 55-ке жетіп, толықтырылуда. 8 ОДА, 1 учаскелік аурухана, 1 орталық аурухана, 1 өкпе аурулар ауруханасы, 6 ФАП, 2 ФП жұмыс істеуде
### Исатай ауданы
Аудан аймағында ертеде оқтын-оқтын жұқпалы оба ауруының болып тұруына байланысты онымен күресу мақсатында патша үкіметі азаматтық немесе әскери дәрігер мамандар жіберіп отырған. Осыған байланысты 1906 жылы Забурын селолық округіне қарасты «Қарабатыр», Тұщықұдық селолық округіне қарасты «Сарытөбе» деген жерлерде пункттер ашылып, жұмыс істей бастаған. 1925 жылы Новобогат селосында Мария Платоновна Костоненко медпункт ашқан. Сарытөбе фельдшерлік пунктінде Қажығали Мамеков жұмыс істеген. Осы жылдары Забурын фельдшерлік пунктінде үш жылдай Ахмет Сүндетов жұмыс істеген.
Кеңес үкіметі кезінде орталық республикалардан дәрігер мамандар көптеп келіп, аудан көлемінде жұмыс істеген. (олардың бірі 1930 жылдары Забурында жүмыс істеген дәрігер Петр Антонович Афанасьев болатын. Ұлы Отан соғысы жылдары Н.Ф.Снегур, Мария Антоновна Кравченко деген украин қыздары дәрігер болып жұмыс істеген. Соңғысы 1950 жылдары Новобогат ауданы денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі, Гурьев облыстық партия комитетінде нұсқаушы, кейін Украин ССР Денсаулық сақтау министрінің орынбасары қызметтерін атқарған. 1935-1937 жылдары Алматы медучилищесін бітірген Мәну Мусина, Орал медтехникумын бітірген Аққыз Қадырова әр жылдарда Новобогат аудандық денсаулық сақтау бөлімін басқарған.
1945 жылы 15 орындық, кейіннен 25 орындық аудандық аурухана жұмыс істеген. 1954 жылы 10 орындық туберкулез ауруын емдейтін аурухана жұмыс істей бастаған.1950 жылдары Мыңтөбе, Айбас, Забурын ауылдарында бес орындық ауруханалар ұйымдастырылған. 1958 жылы Забурын ауруханасында белгілі дәрігер Құттығұл Мұхамбетқалиев өз еңбек жолын бастаған. 1957 жылы Мыңтөбе ауруханасы Чапаев селосына көшіріліп, 35 орынға ұлғайтылған. 1970 жылдан бастап мұнда ұзақ жылдар бойы дәрігерлер Сайын Иманғалиев жұбайы Балхаш екеуі еңбек етті. 1950-1963 жылдары Новобогат ауруханасында Ділда Матайқызы Тасмағанбетова еңбек етті. 1956 жылдан кейін аудандық денсаулық сақтау бөлімін, аудандық біріккен аурухананы әр жылдары Аққыз Қадырова, Алдамжар Жакишев, Мәдеш Жандауов, Құттығұл Мүхамбетқалиев басқарған.
Кезінде новобогаттық Зейнолла Әбижанов еңбек жолын 1957 жылы Индер, Махамбет аудандарынан бастап, 1961-1966 жылдары Новобогат ауруханасында еңбек етіп, «СССР Денсаулық сақтау ісінің үздігі» белгісімен марапатталған. 1960 жылдары Новобогат селосында типтік жобамен 35 орындық аурухананың салынуына көп күш жұмсап, ықпал еткен сол кездегі кеңшар директоры Есқали Есенғалиев «СССР Денсаулық сақтау ісінің үздігі» белгісімен марапатталған. 1977 жылдан бастап аудандық аурухананы денсаулық сақтау саласын ұйымдастырудың тәжірибелі маманы, «Құрмет белгісі» орденінің, «Денсаулық сақтау ісінің үздігі» белгісінің иегері Хамидолла Хаиров басқарды. 1980 жылдан бастап аудандық денсаулық саласын он екі жыл СССР денсаулық сақтау ісінің үздігі, тәжірибелі ұйымдастырушы, маман Төлеміс Қизатов басқарды. 1987 жылы перзентханаға арналған ғимарат салынды.
1992 жылдан кейінгі уақытта аудандық денсаулық сақтау бөлімін Болат Ауданов, Машура Жамалова, Өзихан Шәкесова басқарды. Соңғы жылдары Чапаев селосында емхананың, Қызылүй, Забурын елді мекендерінде типтік жобамен салынған фельдшерлік-акушерлік пункттердің, 50 орындық тағы да типтік жобамен салынған аудандық аурухананың пайдалануға берілуі аудандағы денсаулық сақтау саласы қызметінің жақсара түсуіне оң ықпал етті. Аудан дәрігерлері: Меңдеш Айтжанов, Дәметкен Мәсәлімова, Маржан Шалабаева, Алексей, Орынша Куандықовтар, Машура Жамалова, Өзихан Шәкесова, Марат, Рая Ербосыновтар, Күләш Нұрманова және т.б. Еңбекте қол жеткен табыстары үшін Тандай дәрігерлік емхана меңгерушілері Жеміс Досымбаева, Қайыркұл Шайхимов «СССР денсаулық сақтау ісінің үздігі» белгісімен марапатталды. Қарақамыс фельдшерлік пунктінің меңгерушісі Жібек Ғабдуллина «Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген денсаулық сақтау қызметкері» атанды, ал Айбас фельдшерлік пункт меңгерушісі Темірхан Құбақанов «Еңбектегі ерлігі үшін» медалімен марапатталды.
Бүгінгі күнде 60 орындық аудандық ауруханада, 30 орындық туберкулезге қарсы ауруханасында, 15 орындық Новобогат ауруханасында, 2 дәрігерлік емханада, 2 ФАП, 5 ФП, санэпидемиологиялық қадағалау басқармасы мен санитарлық эпидемиологиялық сараптама орталығының филиалы мекемелерінде 47 жоғары білімді дәрігер, 153 орта буын медицина қызметкерлері халыққа қызмет етуде.
### Индер ауданы
Аудан орталығы Кулагинде ең алғаш медицина мекемесі болып 5 орындық аурухана 1939 жылы ашылған. Онда меңгеруші болып (аудандық денсаулық сақтау бөлімі деп аталған) фельдшер Сергей Михайлович Ларионов жасаған.
1941 жылдан бастап Л.А.Саута деген дәрігер жасаған. Бұл кісі артынан Атырауда көп жыл облыстық санэпидемиологиялық станцияда аса қауіпті инфекция бөлімін басқарды. 1941 жылы бұл аурухана 15 орынға дейін өсіп, фельдшер Зияда Наурызова меңгерушілік етті. Ал Кулагин ауруханасы 1948 жылы 25, 1950 жылы 35 орынға өсті. Бұл жылдары осы ауруханада Абдуллаев, Арсеньева, Кузнецова, Меньшикова деген дәрігерлер жұмыс істеді. 1956 жылы аурухана 50 орынға дейін өсті. Бас дәрігер болып Нариман Әжіғалиев тағайындалды. Ол қазір Алматыда, медицина ғылымының докторы. Сол кезде Ермек Нұғыманов та осында дәрігер болды. Ол да қазір Алматыда, ғалым-хирург. 1959 жылдан бастап Кулагин ауруханасында Қайыржан Кенжәлиев бас дәрігер болып жұмыс істеді, ол қазір Атырау облыстық онкология диспансерінде дәрігер-хирург. 1965-1967 жылдары Кулагин ауруханасында бас дәрігер болып Марат Масалин жұмыс істеді. Қазір Алматыда медицинағылымының кандидаты, хирург. Одан кейін Кулагин ауруханасында О.Кенжеғалиев, Х.Сабырғалиев, М.Орақов сынды дәрігерлер жұмыс істеді.
Сол кезден бері қарай халық денсаулығын сақтауда дәрігерлер Ө.Нығметов, Қ.Сапаров, С.Қажыкенов, Ж.Есбосынов, Т.Қизатов, емшібикелер А.Жұмағазиева, С.Сайпеденова, С.Құшаева, А.Нарышева, М.Жұқатаева, Жидебаева, Махметова, Дүйсенғалиева, Өтешова, шаруашылық қызметкері Ғинаятов, жүргізушілер Қамбалов, Сапаров және тағы басқа да қызметкерлер жұмыс істеді.
Аудандың Азия бетіндегі халыққа алғашқы медициналық көмек көрсету үшін Индерде 1937 жылы амбулаториясы, перзентханасы бар 20 кереуеттік алғашқы аурухана ұйымдастырылған.Василий Гаврилович (фамилиясы белгісіз) сол аурухананың алғашқы дәрігері болды. Одан кейін Жанаш Құрмашев деген дәрігер жұмыс істеді.
1942 жылы су тасқыны кезінде жоғарыда аталған аурухананы су шайып кетіп, 1943 жылы осы күнгі ғимарат салынады. Мұнда Шмунк, Шульман, Редельман, Якубович, Клишин, Клеоцик деген дәрігерлер, емшібикелер Е.И.Кострова, М.И.Кострова, Иванова, Лебедева, Меряшева, Пронина, фельдшер Родиков жұмыс істеді. 1950-1960 жылдары жергілікті кадр дәрігерлер Қ.Иманғазиев, Ғ.Еркінғалиева, Ш.Әміров, А.Адаева, емшібикелер Қ.Бөлтенова, Л.П.Бекқалиева, Қ.Өтеулиева, Ж.Шыныбаева, В.Быкова, А.Дуракова және тағы басқалары жұмысқа келеді.
1965 жылы аудан орталығы Индерге көшті. Х.Кенжеғалиев бас дәрігер болатын, одан басқа Ш.Әміржанова, Қ.Иманғазиев, Ә. Адаева, Кучерюк деген дәрігерлер жұмыс істеді. 50 орындық ауруханаға бір-екі жылдан кейін дәрігер Б.Масалимов, А.Шамбилов, Ғ.Қыдыров, С.Әбілқайырова, М.Ниязовалар келді.
1967 жылы орта буынды мамандар жетіспегендіктен ауданда Гурьев медучилищесінің филиалын ашу ұйғарылды. Орынның, құрал-жабдықтардың жетіспегеніне қарамастан, дәрігерлер мен оқытушылар осы филиалдың жұмысын ұйымдастыра білді. 1967-1968 жылдары оқуға 80 қыз бала қабылданып, 1969 жылы 60 шамалы емшібике бітіріп шықты. Сол қыздар Атырау, Маңғыстау облыстарының түкпір-түкпірлерінде жұмыс істеді, біразы осы ауданда қалды.
1970 жылдары 90 орындық аудандық ауруханада он шақты дәрігер жұмыс істеді. Дәрігерлік көмектің тек қана үш-төрт түрі көрсетілетін. Кулагиндегі орналасқан ауруханаларда екі-үш дәрігер ғана жұмыс істейтін. Аудандық ауруханаға сол манда орналасқан бірнеше жатақхана, тұрғын үйлер алынып берілді. [[Амбулаторияның ескі ғимаратының ортасына қосымша құрылыс салынып қосылды. Әйелдер жеңілденетін үйге қосымша құрылыс салынып ұлғайтылды. Шаруашылық бөлмелер, гараждар салынды. Барлаушылар қалашығынан типтік жобамен дәрігерлік амбулатория]], дәріхана салынып, қажетті құрал-жабдықтар алынып, үш-төрт дәрігер жұмыс істей бастады. 70 пәтерлік үйден тіс аурулары емханасы жобаланып салынды. Дәрігерлерге жатақхана үшін пәтер бөлінді. Сүтхана салынып, құралдармен қамтылып, қалашық балаларын сүт тағамдарымен қамтамасыз ету жолға қойылды.
Жаңа салынған борат кенішінің профилакториясы аудандық ауруханаға беріліп, онда балалар мен әйелдердің физиотерапия бөлімшелері, алты орындық реанимация бөлімшесі ұйымдастырылды. Облыста бірінші болып балабақшаларда өкпе ауруымен ауыратын балалар үшін бөлімшелер ашылып, балалар сауықтырылды. Кейін аудандық ауруханадағы орын 210 орынға дейін өсті. 1990 жылы борат кеніші арқылы мекеме, кәсіпорын, шаруашылықтардың қаражатымен Мәскеуден шетелдік аппараттар алынды. Бұл аппараттар сол кезде облыс аудандарының арасында бірінші боп алынды.
Кулагин ауруханасы үшін ОШ-60 үйі, бірнеше екі пәтерлік үйлер салынды, аурухана түгел сол жаңа үйлерге көшіріліп, мамандармен толықтырылды. Өкпе аурулар ауруханасына жаңа үй салынып, мамандар жіберілді. Қажетті қүрал-жабдықтар алынды. Көктоғайда (Зеленый) аурухана құрылысы салынып, 30 орындық аурухана ашылды. Оған да дәрігерлер жіберіліп, керекті құралдар сатып алынды. Елтайда, Өрлікте, Бөденеде, Жарсуатта жарамды үйлер бөлініп, дәрігерлік амбулаториялар ашылды, құрал-жабдықтармен, кадрлармен қамтамасыз етілді. Қазір мұнда екі-үштен дәрігер, бір-бірден автокөліктер бар.
1989 жылы «Передовик» кеңшарының директоры Р.Құспанов үлкен бастама көтеріп, тәулігіне 100 адам қабылдайтын типтік жобамен амбулатория құрылысына сұраныс берді. Ол құрылыс аяқталып, қазір жұмыс істеп жатыр.
Оңтайландыру жылдарында аудандық денсаулық сақтау ісіне көп зиян келді. Ауруханалардағы орын саны қысқарды, көптеген медпункттер, сүт кухнялары жабылып қалды. Алайда 2001 жылдан бастап денсаулық сақтау саласында қайта өрлеу байқала бастады. Бірнеше медпункттер құрылысы салынып, қайтадан ашылды. Елтайда жаңа типтік жобамен амбулатория салынды. Аудандық орталық аурухана құрылысы аяқталды.
Аудандық денсаулық сақтау ісін аяғынан тік тұрғызып, қазіргі дәрежеге жетуіне жоғарыда аталғандардан басқа Лепес Нәбиұлы Мардановтың, Ғазиз Қамашұлы Есқалиевтің, С.Сидеғалиев, Ш.Мұхамедиярова, Х.Бәкенова, К.Раушанова, Ж.Мақсотова, Ж.Ермұханова, А.Байназарова, З.Қаражанова сынды дәрігерлер мен С.Сисекешова, А.Әубәкірова, А.Өтеғалиева, М.Қалиева, Ж.Құсайынова, А.Ідірісова, Н.П.Шлегель секілді емшібикелер және тағы басқа да коптеген медицина қызметкерлері зор еңбек сіңірді.
### Мақат ауданы
Алғашқы дәрігерлік мекеме 1924 жылы Доссорда аудан құралғанда пайда болып, шағын науқастарды емдейтін аурухана ашылған. Онда Михаил Васильевич Осипов фельдшерлік жұмыс атқарып, аудандық денсаулық бөлімін басқарған. Сағыз, Комсомольск, Байшонас елді мекендерінде 10 орындық ауруханалар ұйымдастырылып, оларда дәрігерлер Н.С.Громова, Н.Сыздықова, С.Валуева жұмыс істеген.
Кейіннен 1965 жылдары бұл ауруханалардағы орын саны аз болып, әлсіздігіне, ұйымдастырушылығы жеткіліксіз болуына байланысты жабылды. Аудан орталығы Доссордағы аурухана кеңейтіліп, 1950-1960 жылдары орын саны 100-ге жетті. Аудандық денсаулық сақтау бөлімін дәрігер хирург, ¥лы Отан соғысының ардагері Қадим Жандауов басқарып, денсаулық сақтау орындарын нығайтып, жоғары дәрежелі дәрігерлермен толықтыру істерін жүзеге асырды. Осы кезде аудандық денсаулық сақтау мекемелеріне Алматы, Астрахан дәрігерлік институттарын бітірген дәрігерлер келе бастады. Олар В.М.Осипов, Ә.Жандауов, Е.А.Сальцева, Ю.Ш.Әлисұлтанов, К.Ш.Смаилов, Т.Нұрмағамбетов, Ф.Б.Бананова, Н.Т.Тәжібаев, А.Қ.Дәуренов және т.б.
1962 жылы Мақат ауданын Ембі ауданына қосып, 1966 жылы Мақат ауданы қайта құрылды. 1978 жылы аудан орталығы Доссордан Мақатқа көшті. Бұл жерде аудандық аурухана ғимараты салынып, халықты дәрігерлік қамту жұмысы одан әрі жақсарды. Ауданда 50 орындық туберкулезге қарсы күрес диспансері жұмыс істеп, онда дәрігерлер У.Ш.Бектұрғанов, Н.Тілесова, Ю.Ш.Әлисұлтановтар дәрігерлік қызмет көрсетті. 20 орындық тері венерология аурулары диспансерінде А.Дәуренов, М.Ертілеуов секілді дәрігерлер жұмыс істеді. Ұзақ жылдар облыстық сүйек туберкулезі санаториясы осы ауданда болып, онда Мағаз Шонаев еңбек етті.
1950 жылдан бастап Мақатта теміржол желілік дәрігерлік санитарлық амбулатория жұмыс істей бастады. Онда П.И.Вяхирова ұзақ жылдар терапевт болып еңбек етті. 1968 жылы Мақатта 50 орындық теміржол ауруханасы ашылып, Хайролла Жұмабаев, В.Ф.Небога секілді дәрігерлер теміржолшыларға дәрігерлік көмектерін ұсынды. Ауданда дәрігерлік ұйымдастыру жұмыстарына әр жылдарда Қадим Жандауов, Әмірхан Жандауов, Е.Г.Сальцева, Т.Нұрмағамбетов, Қ.Жетібаев, У.Ш.Бектұрғанов, Т.Нұржігітов басшылық етіп, ауданда дәрігерлік мекемелердің көптеп ашылуына, оларды медициналық құралдармен жабдықтауға, кадрлармен қамтамасыз етуге үлестерін қосты.Мақат аудандық орталық ауруханасы науқастарға клинико-диагностикалық, стационарлы және стационарды алмастырушы түрде мамандандырылған көмек көрсету, сауықтыру орталығы түрлері бойынша көмек көрсетеді.
### Қызылқоға ауданы
Қызылқоға денсаулық сақтау бөлімі 1944 жылдан бастап құрылды.Қарабау елді мекенінен 10 төсектік аудандық аурухана ашылды.
Оған бірінші меңгеруші болып фельдшер Айтқали Қадырғалиев тағайындалды. Он орындық аудандық аурухана ашылып, оған Доссордан шақырылған дәрігер Полякова меңгерушілік етті. Ауданның көптеген елді мекендерінде дәрігерлік пункттер ашылды, алайда олар мамандардың тапшылығына байланысты тек Миялыда (фельдшер Қоңыр Таңқиев), Жамбылда (фельдшер Н.Н.Некрасова), Тайсойғанда (фельдшер С.Н.Николаев), Былқылдақтыда (фельдшер В.И.Кузьмичева) ғана іске қосылды. Ал Ақшелек, Қоянды, Мұқыр, Қаттыкөл медпункттері жабық тұрды. Осыған байланысты 1946 жылы ауданда төрт айлық медбикелік курс ашылып, оны бітірген жиырма төрт адам медбикелік куәлік алып жұмысқа кірісті. Олардың ішінде Дүйсенбаева Қырмызы, Берікқалиева Қанаш, Әбдрақманова Жами, Күмісқалиева Ақырыс, Отаралиева Жұмаш, Ақдүйсенова Қадиша сияқты мамандар болды.
1953 жылы Қарабаудан жаңа аурухана үйі салынып, аудандық орталық аурухана соған көшірілді. 1959 жылы аудан орталығы Қарабаудан Миялыға көшкенде аудандық орталық аурухана да Миялыға келді. Алғашында аурухана Миялыдағы боз тастан салынған, шатыры жоқ, пешпен жылытылатын қазақы үйде болды. Бұл мезгілде аурухана 35 орындық болатын. Кейіннен 65 орындық болып ұлғайтылып, қазіргі СЭС отырған үйге, одан кейін қасына қосымша тұрғызылған үйге орналасты. 1981 жылы типтік жобамен 100 орындық аудандық аурухана салынды. Осы жылдар ішінде аудандық денсаулық сақтау саласында үлкен тәжірибе жинақталып, көптеген мамандар өсіп жетілді. Алғашқыда кадр жетіспей басқа жерлерден кадрлар шақырылды. Олар көбіне басқа ұлт өкілдері болды. Ал жергілікті ұлт өкілдерінен шыққан алғашқы жоғарғы білімді дәрігерлер Сүлейменов Оспан, одан кейін 1957-1958 жылдары келген аға буын Көбенов Бағыт, Қарабалин Тайпақ, Тұрашев Отарбай, Махметкереев Ахмет, одан кейінгі лек Сәрсенов Жақсыбай, Гусманов Төреш, Сақтағанов Амангелді, Озғанбаева Нағила, Тілеулиев Әбілмәжендер ауданда денсаулық сақтау саласын жетілдіруде үлкен еңбек сіңірді.Аудандық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі болып, 1944-1953 жылдары Кәдірғалиев Айтқали, 1953 жылы Мельникова Антонина Ивановна, 1954 жылы Платонова Екатерина Ивановна, 1954-1957 жылдары Құрманғалиев Сәлім, 1957-1959 жылдары Жандауов Әмірхан, Карабалин Тайпақ, Көбенов Бахыт Досжанов Серік, 2000 жылы Садықов Бақтыбай, 2002 жылдан бері Есенжанов Асылан.
Бұл емдеу мекемелерінде қазір 50-ге тарта жоғары білімді дәрігер, 140-тан аса орта буын мамандар, 60-тан аса кіші медицина қызметкерлері жұмыс жасайды. 1 санатты 4 дәрігер, ІІ санатты 2 дәрігер, 1 санатты 37 медбике, II санатты 9 медбике еңбек етеді.
## Дереккөздер |
Шалқар қалалық әкімдігі — Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Шалқар қаласы кіреді.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 26574 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Ақтан батыр — Ақтөбе облысы Шалқар ауданы, Ақтоғай ауылдық округі құрамында 2012 жылы қаланған ауыл.
## Географиялық орны
## Халқы
## Дереккөздер |
Атырау облыстық филармониясы Қазақ КСР министрлер Кеңесінің 1966 жылғы 15 сәуірдегі № 256 арнайы қаулысына сәйкес ашылды. Облыстық филармония 1966 жылғы маусым айында өзінің жұмысын бастады. Нұрмұхан Жантөрин атындағы облыстық филармония қырық жылдан астам уақыт халыққа қызмет көрсетіп келеді. Гастрольдік сапарлармен Қазақстан Республикасының барлық облыстарында, Ресейде, Монғолияда, Өзбекстанда, Түркіменстанда болып мыңдаған көрермендерге өнер көрсетті.
Филармонияның құрамында 3 эстрадалық ансамбль, 2 қуыршақ театры және музыкалық лекторий жұмыс істейді. Олардың қатарынан «Атырау-Жайық» эстрада ансамблін ерекше атауға болады.
2001 жыл сәуір айынан бастап Атырау облыстық Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония жанынан құрылған 5-12 жас аралығындағы музыкаға қабілеті бар ер балалар қабылданды.
«Дарын» ер балалар хоры өзінің тұсау кесер концертін 2001 жылдың қыркүйек айында және «Бөбек» қорының 10 жылдығына орай қайрымдылық концертін 2002 жылдың сәуір айында қойды.
2003 жылы Ақтөбе қаласында өткен аймақтық фестифальға қатысып, мамыр айының 18-ші мен 25-ші жұлдыз аралығында Түркияда (Анталия қаласында) өткен Халықаралық фестивальға қатысып, «Дарын» ер балалар хоры лауреат атағына ие болды.
2006 жылы Қалалық білім бөлімі ұйымдастырған «Атадан туған аруақты ер» атты қалалық білім сайысында «Дарын» ер балалар хоры өз өнерлерін көрсетті. Осы жылдың маусым айында «Аджип ККО» біріккен кәсіпорынның демеушілік көмегі негізінде «Дарын» ер балалар хоры Греция Мемлекеті Крит аралында өткен «Бегущая по волном» фестиваліне қатысып, жүлдемен оралды.
## Дереккөздер |
Атырау облыстық Шаймардан Сариев атындағы көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражай ата-баба мұрасын бағалай білетін, Отанымыздың тарихы мен мәдениеті туралы азаматтарды тәрбиелеуде маңызды орын алады.
Өнер музейінің тарихы 1977 жылдан басталады. Сол жылдары Атырау суретшілерінің туындыларын сақтайтын, кішігірім мекеме болып ашылған.Мұражай Облыс әкімдігінің 1992 жылғы шешіміне сәйкес ашылды. 1999 жылы музейге дербес ғимарат беру туралы шешім қабылданды. Ал 2005 жылы музейге Атыраулық суретші, Қазақстан Республикасы Суретшілер одағының мүшесі Ш. Сариевтың есімі берілді. Сонымен қатар, 2000 жылдардың басынан бастап мұражайда көркемсурет студиясы ашылды. Студияда ересектер де, балалар да оқиды.
Көрмедегі жәдігерлер арасында көзге ерекше түскен суретші С. Кәрібайдың 1996 жылы салынған «Атырау қаласының көрінісі» туындысы. Жалпы бұл туынды авангардтық стильде орындалған. Құстың қанаттары қызыл балықтардың құйрықтарымен бірлесе көрсетіліп, тіршіліктің бір-бірімен тығыз байланыстылығын байқатады.
Мұражайда Қазақстанның түкпір-түкпірінен келген суретшілер: А. Қастеев, В. Антощенко-Оленев, С. Мамбеев, А. Сыдыханов, А. Жантасов және басқа да көптеген талантты авторлардың қолөнер, графика және картиналары қойылған. Халықаралық «Шабыт» фестивалінің жеңімпаздары - Р. Слекенов пен Е. Жұмабаеваның суреттерін ерекше атап өткен жөн.
## Дереккөздер |
Қызылқоға аудандық «Қызылқоға» газетінің тарихы өткен дәуірде жатыр. Газеттің тұңғыш саны 1953 жылдың 31 қаңтарында оқырмандардың қолына тиді. «Сталин туы» деген атпен аптасына бір рет, екі бет болып шыққан газет арада өткен жылдары «Социалды еңбек», «Коммунизм туы» аталды. 1989 жылдан бері «Қызылқоға» деген атауға ие.Алғашқы редактор Әлімбай Жанғазиевтен соң Теңдік Жауыров, Төлеубай Ысқақов, Ізни Нұрқасымов, Жолдығали Бақытов, Нұрлан Қабылов, Лес Жолдиевтер редакторлық қызметті жалғастырды. Олардың барлығы да аудан басылымын жоғары деңгейге көтерді деуге толық негіз бар.
Бүгінгі «Қызылқоға» газеті дарынды қаламгерлерді қанаттандырып, қияға ұшырды. Мереке Құлкенов, Мақсот Ізімов, Шолпан Ұғыбаева, Төлеген Жаңабаев, Әнуарбек Қосанов, Серік Жанғалиев, Қайрош Қабдешов, Әбілхан Төлеуішов, Мақат Хайруллин, Серік Қаражановтар «Қызылқоға» газетінен түлеп ұшқан түлектер.Нарықтың өтпелі кезеңінде газет жұмысы тоқтап қалды. Осы аралықта (1999ж-2002ж) жергілікті басылым «Таң» газеті Атырау облыстық «Полиграфия» өндірістік бірлестігінде, «Құрылысшы-А» ЖШС-нің демеушілігімен «Қызылқоға белестері» деген атпен жекеменшік үнпарақ болып «Ақ Жайық» ЖШС-нің баспаханасында басылып шықты.
2002 жылдан бастап «Қызылқоға» газеті болып қайта шыға бастады. Төрт беттік болып шыққан газет 900 данамен «Ақ Жайық» ЖШС-нің баспаханасында басылды. 2003 жылы 1700 данамен басылып шыққан аудандық газет ақпан айынан бастап сегіз беттік болып шықты.
Қазіргі таңда «Атырау-Ақпарат» ЖШС-не қарасты аудандық газеттің материалдық-техникалық базасы жақсарып, басылым 16 бетпен ауданның барлық ауылдық округтеріне, өзге облыстар мен қалаларға таралады.
## Дереккөздер |
Ежелгі ғарышкерлер (ағылш. Ancient astronauts, немесе "Ежелгі келімсектер" ағылш. ancient aliens) — ақылды Бөгдеғаламдық тіршілік иелері антикалық және Алғашқы қауым (prehistoric) кезеңдерінде жер бетін аралап, адамзатпен байланыс орнатқан дегенді білдіретін псевдоғылыми идеялардың бірі. Бұл псевдоғылыми идеялардың жақтаушылары келімсектер мен адамзаттың ежелгі байланысы адамзаттың қазіргі замандық мәдениетінің, технологиясының, діндерінің және адам биологиясының дамуына елеулі ықпал етті деп болжайды. Олардың бір ортақ ұстанымы - көп санды діндердің Құдайы немесе Құдайлары бөгдеғаламдық деп есептеледі, ежелгі ғарышкерлер жерге әкелген дамыған технологияларды ертедегі адамдар Құдайы құдіреттің дәлелі ретінде түсіндірген.
Ежелгі ғарышкерлердің өмір сүруі мәселесін көптеген ғалымдар шынайы деп есептемейді және рецензияланған зерттеулер ондай идеяларға еш назар аудармайды. Псевдоғылыми идеяларды жақтаушылар өз сенімдерін растайтын дәлелдер келтірген кезде, онысы көбінесе бұрмаланған, немесе ойдан шығарылған болып шығады.
ХХ ғ-дың екінші жартысында көптеген кітаптар жазған, немесе БАҚ-та танымал Ежелгі ғарышкерлер идеясының жақтаушылары: Чарльз Форт, Константин Циолковский, Иммануил Великовский, Матест Агрест, Робер Шарру, Эрих фон Дэникен, Александр Казанцев, Захария Ситчин, Джорджио Цукалос, Андрей Скляров, Дэвид Хэтчер Чилдресс, Роберт К. Г. Темпл қатарлылар.
## Шолу
Ежелгі ғарышкерлер гипотезасын жақтаушылар бойынша адамзат мыңдаған жылдар бұрын Жерге қонған Бөгдеғаламдық интеллекттердің (БҒИ) ұрпағы немесе жаратындысы деп санайды. Осы секілді тағы бір идеялар бойынша, адамзат өздігінен дамыды, бірақ білім, дін және мәдениеттің көбін ежелгі заманда ғаламшарымызға келген қонақтардан үйренді, ежелгі ғарышкерлер бейне "Мәдениет анасы" секілді болды деп есептейді. Ежелгі ғарышкерлер гипотезасын жақтайтын кейбіреулер сыртқы кеңістіктен саяхаттап келген "ғарышкерлер" (немесе "ғарышадамы") жер бетіндегі көптеген құрылыстарды салды, немесе салғызды, олардың қатарында әйгілі Мысыр пирамидалары, Пасха аралының Моаи тасбастары бар деп есептейді.
Әдетте ежелгі ғарышкерлерге сілтейтін әр түрлі терминдер қолданылады, мысалы, ежелгі бөгдекелімсектер (aliens), ежелгі ұфошылар (ufonauts), ежелгі ғарыш ұшқыштары, палеоконтакт, астронавт, бөгде құдайлар, немесе БИІ-нің (Бөгдеғаламдық интеллекттерді көздеу) қосып айтылуы: палео-БИІ немесе Інжіл-БИІ.
Кейбір ақпарат көздері бұл идеяларды нәсілшілдікке негізделген деп санайды, өйткені ежелгі ғарышкерлер теориясы еуропа мәдениеті туралы сирек айтса, Жер шарының басқа түкпіріндегі әртүрлі ежелгі мәдениеттер туралы көп айтады, бейне оларды жергілікті халықтың ата-бабалары емес, бөгде келімсектер жасап берген деген сыңайда.
## Гипотезаның қайнары және жақтаушылары
"Палеоконтакт" немесе "Ежелгі ғарышкерлер" әңгімесі алғаш ХІХ ғ-дың аяғы мен ХХ ғ басындағы алғашқы ғылыми фантастикаларда пайда болды. Бұл идеяны 1954 жылы Гарольд Т.Уилкинс байсалды түрде пайымдады; ол 1960 ж. негізінен Эрих Фон Даникеннің арқасында елеулі гипотеза ретінде назарға ілікті. 1970 жылдары сыншылар Фон Даникеннің өтірігін бетіне басып, беделін түсірді. Уфологтар бұл идеяны БҰН пікірталасына қатысы жоқ деп санады. 1980 жылдардан бастап Ежелгі ғарышкерлер идеясын қолдаушылар азая берді.
## Дереккөздер |
Мақат ауданының «Мақат тынысы» газетінің тұңғыш нөмірі 2001 жылдың 22 маусымында жарық көрді. Аудандық қоғамдық-саяси газеті мәртебесіне ие бұл басылым сол жылдың аяғына дейін айына екі рет, 2003 жылдан бастап төрт рет шығарыла бастады.
Газеттің редакторы-Гүлзада Есмырзақызы Саликова, газетке жауапты хатшы журналист Жәнібек Есқабылұлы Аманғали. Газеттің Доссордағы тілшісі Серік Жолмағамбетов.
Облыс әкімінің 2001 жылдың 28 желтоқсанындағы 358-інші нөмірлі «Аудандық газеттерді «Атырау-Ақпарат» коммуналдық кәсіпорнының еншілес мемлекеттік кәсіпорындарына қайта ұйымдастыру туралы» шешіміне орай, «Мақат тынысы» 2002 жылғы наурыздан бастап аталған кәсіпорынның еншілес кәсіпорны мәртебесімен жұмыс істеуге көшті.Жаңа құрылым жағдайында редакцияның материалдық-техникалық қуаты артты. Қазір «Мақат тынысы» уақыт пен заманның талабына, үрдісіне сай творчестволық құрамда қызмет етуде.
Газет - «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының баспа және бұқаралық құралдары арасында өткізген республикалық конкурсының 1 дәрежелі диплом иегері. Газеттің бас редакторы Гүлзада Саликова Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі, ҚР байланыс және ақпарат министрлігінің Құрмет грамотасын, облыстық «Таңдаулы ауыл журналисі» атағын, Облыстық журналистер Одағы филиалының Құрмет грамотасын иеленді.
Газеттің аудан оқырман қауымның талғамынан шығуына редактордың орынбасары -жауапты хатшы міндетін атқарған Лена Мыңбайқызы Нұрбаеваның, бүгінде өмірден өткен Жәнібек Аманғали Есқабылұлының қосқан үлесі ерекше. Сондай-ақ, редакцияда әр жылдары еңбек еткен журналист, ақындар Арал Байжігітов, Асантемір Қаршығаұлы, Нұрбейбіт Нұғымановтардың өзіндік ізі бар.
Редакция мамандары Жаннагүл Құлыншақова, Гүлжанар Жансұлтан, Жанат Мырзағалиева әр жылдары Атырау филиалының, ішкі саясат басқармасының дипломдарымен, Құрмет грамоталарымен, серіктестік басшысының, аудан әкімінің алғыс хаттарымен марапатталды. Кейіннен редакция құрамын толықтырған Алмагүл Таумұрынова, Мөлдір Ізтұрғанова өз еңбектерін жалғастыруда.
## Дереккөздер |
Елді мекендер:
* Қарабұтақ – Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданындағы ауыл.
* Қарабұтақ – Ақтөбе облысы Қарғалы ауданы құрамында болған ауыл, 2019-жылы таратылған.
Өзендер:
* Қарабұтақ – Қабырға алабындағы өзен.
* Қарабұтақ – Өлкейек алабындағы өзен.
* Қарабұтақ – Ырғыз алабындағы өзен. |
КТА (Көңілді Тапқырлар Алаңы; Орысша: КВН - Клуб Весёлых и Находчивых) — телевизиялық әзіл-сықақ ойындары, онда әр түрлі ұжымдардың командалары (оқу орындары, жоғары оқу орындары, кәсіпорындар, қалалар және т.б.) қойылған сұрақтарға әзіл-сықақ жауаптармен, берілген тақырыптарға импровизациялармен, алдын ала дайындалған сахналарды ойнаумен және т. б. жарысады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Көңілді тапқырлар алаңы (ағыл.) Internet Movie Database сайтында
* КТА парақшалары (ағыл.)
* Жайдарман КВН Одағы
* КТА Мұрағатталған 15 шілденің 2020 жылы. (қаз.) |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.