text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Абдулла Мажит (Мажит Ахмет Абдулла әл Мұхаммед) - 11 қараша 1959 — сауд арабиялық футболшы, шабуылшы.
## Клубтық карьерасы
Эр-Риядтық Аль-Наср(1975 - 1998) өнер көрсеткен.
## Марапаттамалары
* Сауд Арабия кубогының 5 дүркін чемпионы(1981, 1986, 1987, 1990, 1995) .
* Азия Кубогының чемпионы (1998).
* Сауд Арабияның үздік сұрмергені (1979, 1980, 1981, 1983, 1986, 1998).
* Сауд Арабияның үздік ойыншысы (1979, 1980, 1981, 1983, 1986, 1998). |
Берадор Хасанұлы Абдураимов — Өзбекстан футболшысы. 4 мамыр 1943 жылы дүниеге келген. Шабуылшы
## Клубтық карьерасы
* 1960-1963. Ташкент. Пахтакор футбол клубы
* 1964. Спартак Мәскеу футбол клубы
* 1969-1970. ЦСКА
* 1975-1976. Мелиоратор.
## Тренерлік жолы
* 1977-2003. Шахрианец, Динамо Самарканд, Булунгурец, Пахтакор, Спартак Андижан, Умид Ташкент, Новбахор Наманган, ЦСКА Ташкент, Зарафшан Навои, Сурхан Термез.
* 1994-1995. Өзбекстан ұлттық құрамасының бас бапкері.
## Марапаттамалары
* 'Шухрат' медальінің күміс жүлде иегері.
* Ерен еңбегі үшін Өзбекстанның 'Өзбекстан Ифтихори' атағының иегері |
Әліпов — Атырау облысы Құрманғазы ауданы, Мақаш ауылдық округінің құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Құрманғазы ауылынан солтүстікке қарай 183 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 266 адам (145 ер адам және 121 әйел адам) болса, 2009 жылғы халық санағы бойынша ауыл халқы 127 адамды құрайды (72 ер және 55 әйел адам).
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 8 адамды (5 ер адам және 3 әйел адам) құрады.
## Елді мекендегі көшелер
* Ынтымақ көшесі
## Дереккөздер |
Стихирарь, Стихераль (көне грекше: Στιχηρὰριον) — Православ шіркеуі әндеріне арналған мәтіндерден құралған құдайы кітап. Стихирарьдың жалппы екі түрі болады: біріншісінің ішінде тек өлең сөздері мен ноталары бар, екіншісінде тек қана мәтіндір болады. Әрбір баспахананың стихирарі әр түрлі болып келеді.
## Дереккөздер |
Афанасьев темір жол айрығы — Атырау облысы Құрманғазы ауданы, Мақаш ауылдық округінің құрамындағы темір жол айрығы. Елді мекен Кеңес Одағының Батыры Александр Афанасьевтің құрметіне аталған.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Құрманғазы ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 26 км, ал округ орталығы Алға ауылынан 27 км жерде орналасқан.
## Халқы
1989 жылы елді мекенде 305 адам тұрған. 1999 жылы тұрғындар саны 465 адам (248 ер адам және 217 әйел адам) болса, 2009 жылғы халық санағы бойынша елді мекен халқы 328 адамды құрады (168 ер және 160 әйел адам).
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 323 адамды (170 ер адам және 153 әйел адам) құрады.Тұрғындары Атырау-Астрахан темір жолына қажетті жұмыстармен айналысады.
## Әлеуметтік және мәдени нысандары
Бастауыш мектеп пен дәрігерлік пункт жұмыс жасайды.
## Елді мекендегі көшелер
* Теміржолшылар көшесі
## Дереккөздер |
Дина Нұрпейісова — Атырау облысының Құрманғазы ауданы, Қиғаш ауылдық округінің құрамындағы темір жол айрығы.
## Халқы
2009 жылғы халық санағы бойынша елді мекен халқы 500 адамды құрайды (269 ер және 231 әйел адам)..
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 324 адамды (171 ер адам және 153 әйел адам) құрады.Елді мекен әйгілі қазақ күйшісі Дина Нұрпейісованың құрметіне аталған.
## Тарихы
1965 жылы Қазақстан - Ресей қатынасын темір жол арқылы жалғастырып, Астрахан арқылы жүк тасымалы жан-жаққа тарайтын болат жол құрылысының жұмысы басталады. 1968 жылы Кордуан селолық округі құрылды. Осы жылы Гурьев-Ақсарай жолының пайдалануға берілуіне байланысты алғашқы тұрғындар келіп орналаса бастады. 1969 жылдан бастап темір жол, тұрғын үйлер салу қолға алынады. 1970 жылы толықтай жаңа темір жол іске дайын болып, ашылу салтанаты өткізіледі. Содан бастап сан түрлі темір жол мекемелерінде жұмыс орындары ашылып, сонымен қатар теміржолдың өз құрамынан басқа, азаматтық құрылыстары - сумен, жылумен қамтамасыз ететін ғимараттар, питомниктер салынды. Алғашқыда «3-разъезд» деп аталып, соңынан Д.Нұрпейісованың аты берілді.
## Елді мекендегі көшелер
* Сұлтан Бейбарыс көшесі
## Дереккөздер |
Айдағы кратерлердің тізімінде айдың бетінде орналасқан кратерлер аталған. Көбісі соққы салдарынан пайда болған ойықтар болып келеді. Кратерлердің номенклатурасын Халықаралық астрономиялық одақ бақылайды. Бұл тізбеге ХАО бекіткен қурылымдар енгізілген.
## Кратерлер
Ай кратерлері келесі бөлікшелерде әліпби бойынша аталып шыққан.
Диаметрі 200 км-ден астам кратерлер:
## Әдебиет
Берілген сайттарда да нақты кратерлер жайлы қосымша мәлімет табуға болады.
* Andersson, L. E.; Whitaker, E. A.,. NASA Catalogue of Lunar Nomenclature. — NASA RP-1097, 1982.
* Blue, Jennifer Gazetteer of Planetary Nomenclature. USGS (шілде 25, 2007).
* Bussey, B.; Spudis, P.,. The Clementine Atlas of the Moon. — New York: Cambridge University Press, 2004. — ISBN 0-521-81528-2.
* Cocks, Elijah E.; Cocks, Josiah C. Who's Who on the Moon: A Biographical Dictionary of Lunar Nomenclature. — Tudor Publishers, 1995. — ISBN 0-936389-27-3.
* McDowell, Jonathan Lunar Nomenclature. Jonathan's Space Report (шілде 15, 2007).
* Menzel, Donald H. Final Report on NGR 22-007-194, Lunar Nomenclature (PDF). NASA (February 1971).
* Menzel, D. H.; Minnaert, M.; Levin, B.; Dollfus, A.; Bell, B. (1971). «Report on Lunar Nomenclature by The Working Group of Commission 17 of the IAU». Space Science Reviews 12: 136. DOI:10.1007/BF00171763.
* Moore Patrick. On the Moon. — Sterling Publishing Co., 2001. — ISBN 0-304-35469-4.
* Price Fred W. The Moon observer's handbook. — Cambridge University Press, 1988.
* Rükl Antonín. Atlas of the Moon. — Kalmbach Books, 1990. — ISBN 0-913135-17-8.
* Webb Rev. T. W. Celestial Objects for Common Telescopes. — 6th revision. — Dover, 1962. — ISBN 0-486-20917-2.
* Ewen Whitaker. Mapping and Naming the Moon. — Cambridge University Press, 2003. — ISBN 978-0-521-54414-6.
* Wlasuk Peter T. Observing the Moon. — Springer, 2000. — ISBN 1852331933.
* °792 de la Biblioteca de escritores baleares de Juan Serra Busquets, Accessed шілде 15, 2007.
* Biblioteca Virtual Ignacio Larramendi, Accessed шілде 15, 2007.
## Сілтемелер
* Astronomica Langrenus — Italian Lunar Web Site
* Gazetteer of Planetary Nomenclature
* Lunar Atlases at the Lunar & Planetary InstituteDigital Lunar Orbiter Photographic Atlas of the Moon
* Digital Lunar Orbiter Photographic Atlas of the Moon
* Lunar Nomenclature
* Lunar Photo of the Day by Charles A. Wood et al.
* The Crater Baltimore Project — a Moon work |
Тұрлыбеков Нұржаубай Ленин ауданы (Қазіргі Қазығұрт) "Коммунизм" совхозы, Жамбыл бөлімшесінің түкперіндегі "Қызыл ата" ауылында 1957 жылы əкесі Мырзабектің отбасында дүниеге келген. 1964 жылы осы ауылда бастауыш сыныбында оқып, 1974 жылы орта мектепті бітіріп, Шымкенттегі химия-технология институтының Мұнай газ факультетіне түсе алмай, техникумның ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру бөліміне оқиға түсіп келеді. Оқып жүргенде Совет Армиясы қатарына шақырылып, 1975-1977 жылдар аралығында борышын атқарып қатты. Осы жылы Қазақ химия-технологиялық институтының азаматтық өндірістік құрылыс бөліміне қабылданып, 1982 жылы үздік бітіріп, 1991 жылға дейін жолдамамен "Қазақтеплоизоляция" мекемесінде қатардағы инженер болып қызмет атқарды. 1991 жылдан бастап мамандырылған "ПМК Казкоопторгта" бөлімше бастығы болды. 1992 жылы жеке кіші кәсіпорын ашып, "Ақбота" деп атап, өз кəсібін жалғастырды. Осы мекемеде істеп жүріп, Шымкент "Шина заводының", Шымкент "мұнай заводының" құрылысында, Шымкент "қорғасын заводының", Шымкент "Химфарм" заводын қалпына келтіру жобасына үлкен үлесін қосты және осы заводтардың іске қосылуына арналған салтанатты жиындарында қатысып ел ризашылығына бөленді. Түлкібас, Бөген "Тауық фермалары" құрылыс нысандарын салып іске қосты. Байқоңыр космодромында көп кезекте жұмыс атқаратын "Боран" ракетасының құрылысына қатысты. 2004 жылы "Атырауметалпроект" заводының құрылыс жөніндегі бас директорының орынбасары. 2008 жылы атқарушы директоры және осы уақытқа дейін ЖШС "Нұртан құрылыс", ЖШС Жилстрой компания аралық құрылыс жөніндегі төрағасы болып келеді(Директорлар кеңесінің төрағасы).2004-2008 жылдарда салынып жатқан "Қарабатан - мұнай кешенінде"(салдырушы компания "Ақжол") құрылыс жұмыстарын атқарды. 2008 жылы "Казоруберемонт" заводының тендерін ұтып алып, 2010 жылы 17 желтоқсанда елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен іске қосты.
## Дереккөздер |
Труа (фр. Troyes) — Шампань-Арденны аумағында орналасқан Франция аймағы. Департаменті — Об. 2006 жылы аймақта 217 625 адам тұрған. Халық тығыздығы - 62 адам./км². Аймақтың жалпы ауданы 3534 км²- ді құрайды.
## Сілтемелер
* Национальный институт статистики — округ Труа (фр.) |
## География
* Ота — Жапониядағы қала.
* Ота — Франциядағы коммуна.
* Ота — Португалиядағы аудан.
## География
* Ота — Жапониядағы қала.
* Ота — Франциядағы коммуна.
* Ота — Португалиядағы аудан. |
Елді мекендер:
* Қызылүй — Атырау облысы Исатай ауданындағы ауыл.
* Қызылүй — Ұлытау облысы Ұлытау ауданы, Жангелдин ауылдық округі құрамындағы ауыл.
* Қызылүй — Ұлытау облысы Ұлытау ауданы, Ұлытау ауылдық округі құрамындағы ауыл.
Көл:
* Қызылүй — Қостанай облысындағы көл. |
* Мыңтөбе — Атырау облысы, Исатай ауданындағы ауыл.
* Мыңтөбе — Атырау облысындағы құм.
* Мыңтөбе — Нарын құмының орта тұсындағы қоныс.
* Мыңтөбе — Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан ежелгі қорым. |
Исатай Тайманұлы — қазақ батыры, қолбасшы.
## Елді мекендер
* Исатай — Атырау облысы, Исатай ауданындағы елді мекен.
## Тағы қараңыз
* Исатай ауданы
* Исатай ауданы (Ақтөбе облысы)
* Исатай ауылдық округі |
* №17-темір жол айрығы — Ақмола облысы, Бурабай ауданындағы елді мекен.
* №17-темір жол айрығы — Атырау облысы, Исатай ауданындағы елді мекен. |
Шұқыршақ — Түркістан облысы Бәйдібек ауданы, Борлысай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Шаян ауылынан шығысқа қарай 63 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Кәрібжанов Фазыл (1912, Ресей, Омбы облысы Шарбақкөл ауданы 6-ауылы – 25.8. 1960, Алматы) – мемлекет қайраткері. Омбы жұмысшы (1933), Сібір ауыл шаруашылығы ин-тын (1938) бітірген. 1938 – 46 жылы Солтүстік Қазақстан облысы шаруашылықтарында агроном, ауданы, облысы, республика партия комитетттерінде ауыл шаруашылығы бөлімдерінің жауапты қызметкері болған. 1946 – 53 жылы Қарағанды облысы партия комитетінің 2-хатшысы, облыс атқару комитетінің төрағасы, Қазақстан Компартиясы ОК-нің ауыл шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі, 1953 – 54 жылыҚазақ КСР ауыл шаруашылығы министрі. 1954 – 60 жылыҚазақстан КП ОК-нің 2-хатшысы қызметтерін атқарған. 1960 жылы Қазақ КСР Жоғасыр Кеңесі Президиумының төрағасы болып сайланды. КСРО, Қазақ ҚСР Жоғасыр Кеңесіне бірнеше дүркін депутат болып сайланған, КСРО ордендері мен медальдерімен марапатталған. Алматыда 28-панфиловшылар паркіндегі Даңқ мемориалы кешеніне жерленген.
## Дереккөздер |
Косига́я (жап. 越谷市 Косигая-си) —Сайтама префектурасында орналасқан Жапониядағы қала.Халығы- 332 305 адам (1 Тамыз 2014) [2], халықтың тығыздығы -5509.95 тұрғындары / км² қаланың ауданы-60.31 км². |
№17-темір жол айрығы — Атырау облысы Исатай ауданы, Аққыстау ауылдық округі құрамындағы темір жол айрығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Аққыстау ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 40 км-дей жерде. Атырау қаласынан батысқа қарай 30 шақырым жерде орналасқан. «Атырау-Астрахан» автомобиль жолы елді мекеннен 1 шақырым жерден өтеді. Каспий теңізінің суы тасыған кезде оңтүстік-шығыс жақтан су жақын келеді.
## Халқы
1989 жылы елді мекенде 357 адам тұрған. 1999 жылы тұрғындар саны 408 адам (224 ер адам және 184 әйел адам) болса, 2009 жылы 388 адамды (205 ер адам және 183 әйел адам) құрады.
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 337 адамды (190 ер адам және 147 әйел адам) құрады.
## Әлеуметтік нысандары
Бастауыш мектеп, селолық клуб, кітапхана және медпункт бар.
## Дереккөздер |
Кіріпбас-өзімен аттас тұқымдасқа жататын көп жылдық су өсімдіктері.Қазақстанда өзен жағалауларында ,су басқан шалғында өсетін 4 түрі бар.Әсіресе жабайы кіріпкбастың айрықша маңызы бар.Биіктігі 10-100 см.Сабағы бұтақталып біткен.Жапырағы қос қатарлы,кезектесіп орналасқан,таспа пішіндес,түбінде қынабы бар.Гүлі дара жынысты,ұсақ,жұмыр гүлі қою,шар пішіндес,оның аталық гүлі жағары,ал аналығы төмен орналасқан.Маусым-тамыз айларында гүлдеп,шілде-қыркүйекте жемістенеді.Жемісі-жаңғақ.Дәнімен су қүстары қоректенеді. |
Амансай — Жамбыл облысы Жуалы ауданы, Шақпақ ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бауыржан Момышұлы ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 11 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Әбдіқадыр (2007 жылға дейін — Ленин путь) — Жамбыл облысы Жуалы ауданы, Билікөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бауыржан Момышұлы ауылынан солтүстікке қарай 37 км-дей жерде, Қаратаудың солтүстік беткейіндегі Билікөл көлінің оңтүстігінде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ертай (2008 жылға дейін — Кеңес) — Жамбыл облысы Жуалы ауданы, Боралдай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бауыржан Момышұлы ауылының солтүстік-батысында 33 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Шақпақ — Жамбыл облысы Жуалы ауданы, Шақпақ ауылдық округі құрамындағы ауыл, темір жол бекеті.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бауыржан Момышұлы ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңаөткел — Жамбыл облысы Жамбыл ауданы, Тоғызтарау ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Аса ауылының солтүстік-батысында 36 км-дей жерде, Билікөл көлінің жағасында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Майбұлақ (2011 жылға дейін — Маяк) — Жамбыл облысы Жуалы ауданы, Жетітөбе ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бауыржан Момышұлы ауылының солтүстік-батысында 17 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қаратас — Жамбыл облысы Жуалы ауданы, Күреңбел ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бауыржан Момышұлы ауылының солтүстік-батысында 25 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тоғызтарау — Жамбыл облысы Жамбыл ауданындағы ауыл, Тоғызтарау ауылдық округінің орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Аса ауылының солтүстік-батысында 30 км-дей жерде, Билікөл көлінің шығысында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Түрген (1921 жылға дейін — "Михайловское" болатын) — Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы ауыл, Түрген ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Тянь-Шань тауларының жотасында ораналасқан. Аудан орталығы - Есік қаласынан шығысқа қарай 12 км-дей, Алматыдан 60 км-дей жерде. Шығыс жағында Түрген арығы ағып жатыр, ол Іле өзеніне барып құяды. КАТО коды 194081100
## Тарихы
Ауыл 1864 жылы орыс қоныстанушылармыен шіркеу салудан басталып, атауы "Михайловское" деп аталды. 1921 жылы атауы қазіргі атауына өзгертілді.
1981 жылы ауылдың ортасында Мәдениет сарайы тұрғызылған. Қазақстандағы шарап шығарып өндейтін танымал аудандардың бірі.
## Дереккөздер |
Қосмұрат — Жамбыл облысы Жуалы ауданы, Жетітөбе ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Бауыржан Момышұлы ауылының солтүстік-батысында 10 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Меркі — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Ойтал ауылдық округі құрамындағы ауыл, темір жол бекеті.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылының солтүстік-шығыс шетінде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ақжол (2011 жылға дейін — Ленин жолы) — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Тәтті ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 46 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Еңбекшіл:
* Еңбекшіл — Атырау облысы, Махамбет ауданындағы ауыл.
* Еңбекшіл — Қарағанды облысы, Шет ауданындағы ауыл. |
Тағанақ тұқымдастар (Laniidae) - торғайтәріздестер отрядына жататын тұқымдас.
## Биологиялық сипаттама
Дене мөлшері торғайдан қараторғайға дейін (25-120 г) болатын дене бітімі тығыз тағанақтар. Тұмсықүсті күшті, екі бүйірінен қысыңқы тұмсығы жыртқыш құстардікі сияқты төмен қарай имек және сұңқарлардікіндей тұмсық ұшындағы өткір тісшелермен аяқталады. Торғайтәріздестер отряды ішіндегі күшті, сотқар құстар - кішкене жыртқыштар. Олар ірі бунақденелілерден басқа (көбінесе қоңыздар) жағдайы келген кезде ұсақ кесірткелерді және тышқандарды, сондай- ақ торғай тұқымдас ұсақ құстарды аулайды. Олжасын көбінесе бұтаққа қонып алып қарауылдайды және жер бетінен немесе ауадан аулайды. Олар олжа қалдығын тікенекті бұталарға шаншып кетуге дағдыланған.Құрғақ өсімдік сабақтарынан тоқылған, аузы ашық тостағанша тәріздес ұяларды ағаштардың немесе бүталардың бұтақтарына орнатады. Салындыдағы 4-6 шұбар жүмыртқаларды не аналық, не ата-енелер бірлесіп басады. Балапандарды ұяда бірлесіп 2 апта жемдейді және балапандар ұядан ұшқаннан кейін тағы бір айдай қоректендіреді. Жұптасып өмір сүреді, топ түзбейді. Дауысы дөрекі, сықырлаған әуені бар, жағымсыздау, дегенмен көптеген түрлері басқа құстардың дауысына жақсы еліктейді. .
## Таралуы
Өте кең таралған (Австралия және Мадагаскардан басқа) және орман жиегіне немесе бұталары бар ашық жерлерге қоныстанады. Дақылды ландштафтарға орын тебуге әуес.Қоңыржай ендіктен қыстауға ұшып кетеді, оңтүстікте отырықшы өмір сүруі мүмкін.Тағанақ тұқымдастардың 9-12 туысына жататын 66-69 түрі бар. Олардың атамекені - Африка, олардың сан алуан түрлері онда өте көп. Қазақстанда бір ғана туыс - тағанақтар туысының 7 түрі кездеседі.
## Дереккөздер |
Рим Әбділманов Салимьянович (7 қыркүйек, 1956 жыл) - балет әртісі. Башқұртстан Республикасының халық (1989жыл). ВЭГУ доценті, Башпед университетінің профессоры.
## Өмірбаян
Рим Әбділманов 7 қыркүйекте 1956 жылда Башқұрт Автономиялы Советтік Социалистік Республикасында дүниеге келген. Ресейлік театр өнер академиясын 1996 жылы бітірді (педагогтары Е. П. Валукин, Л. М. Таланкина).
## Өнері
Рим Әбділманов - «Азамат», «Гульназира», «Еҙ үксә» , «Салауат», «Төньяҡ амурҙары», «Һунарсы» атты қойылымдарда жеке және партиялық билерінің атқарушысы.
## Марапаттар және атақтары
* Башқұртстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі (1983 жыл)
* Башқұртстан Республикасының халық артисі (1989 жыл)
* Ресей Федерациясының еңбек сіңінрген әртісі (1998 жыл) |
Маханда — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Ойтал ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығыс қарай 17 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Махамбет — Атырау облысы Махамбет ауданындағы ауыл, аудан және Махамбет ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Атырау қаласынан солтүстікке қарай 68 км жерде, Жайық өзенінің оң жағасында орналасқан. .
## Тарихы
Негізі 1928 жылы қаланған. 1963 жылға дейін “Жаманқала (Яманка)" деп аталып, Бақсай ауданының орталығы болып келді. 1963 жылы Бақсай мен Есбол аудандары біріктірілгеннен кейін, Махамбет ауданының орталығы болды. Қазіргі атауы Махамбет Өтемісұлы құрметіне берілген. Ауылда 3 орта мектеп, арнайы мектеп-интернат, 5 балабақша бар.
## Халқы
1989 жылы елді мекенде 7123 адам тұрған. 1999 жылы тұрғындар саны 6685 адам (3191 ер адам және 3494 әйел адам) болса, 2009 жылы 8012 адамды (3854 ер адам және 4158 әйел адам) құрады.
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 10685 адамды (5260 ер адам және 5425 әйел адам) құрады.
## Мәдени-әлеуметтік мекемелері
### Мектептер
* Есенбай Ағелеуов атындағы Махамбет орта мектебі – Жаманқала орта мектебі болып 1938 жылы құрылды. 1985 жылы жаңа мектеп үйіне көшірілді. 1999-2000 оқу жылынан бастап білім ордасына мектеп түлегі, профессор Есенбай Ағелеуов есімі берілді.
* Дүйсенғали Төленов атындағы орта мектеп — 1938-1940 жылдары салынған. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі, 1950-1960 жылдары пансионат болып, 1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылған. 1990-1992 жылдары мектеп-интернат жабылып, сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен мектеп болып ашылған. 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алып, 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілген. 2023 жылы 1 қыркүйекте мектептің 600 орындық жаңа оқу корпусы 300 орындық интернатымен бірге пайдалануға берілді.
* Оңай Шонаев атындағы орта мектеп — 1972 жылы 350 орынға арнап сегізжылдық мектеп ретінде салынып, батыр Оңай Шонаевтың есімі берілген. 1982 жылдан бері жалпы орта мектеп.
* Атырау облыстық көмекші мектеп-интернаты – 1974 ж. мектеп-интернат іргетасы салынды. Сол жылы Новобогат ауданы Сағыз станциясынан облыстық ақыл-есінде ауытқушылығы бар балалар мектебі Махамбет ауданына көшіп, орналасты.
* З.Ещанова атындағы балалар өнер мектебі – өз жұмысын 1973 жылы бастаған.
### Мектепке дейінгі білім
* "Алтын балық" бөбекжай-бақшасы — № 1 балабақша болып 1954 жылдан бастап жұмыс жасаған. 1980 жылы № 1 балабақша жаңа типтік жобамен салынған 140 орындық жаңа ғимаратқа көшірілген. Балабақшаға "Алтын балық" атауы осы жылдан бастап берілген.
* "Жауқазын" бөбекжай-бақшасы – 1969 жылы 14 тамызда құрылған. 2000 жылы мектеп ғимараты бейімделіп, балабақша орнына берілген. Сыйымдылығы - 140 орын.
* "Қызғалдақ" бөбекжай-бақшасы
* "Шолпан" бөбекжай-бақшасы – балабақша ғимаратының негізі 1973 жылы қаланған. 2014 жылғы қараша айында балабақша күрделі жөндеуден өтіп, қолданысқа берілді.
* "Алтын-Ай" бөбекжай-бақшасы – 2014 жылы 9 қазан күні салынып берілген. Бөбекжай 280 орындық типтік жобамен салынған.
* "Нұршуақ" бөбекжай-бақшасы – 2016 жылы маусымнан бері жұмыс жасайды. Сыйымдылығы - 280 орын.
### Мәдени және спорт мекемелері
* Махамбет тарихи-өлкетану мұражайы — 2003 жылы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына орай Орталық алаңда ашылған.
* Өнерпаз аудандық мәдениет үйі
* Махамбет аудандық орталық кітапханасы
* Аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі — алғаш 1969 жылы 12 тамызда ашылған. 2003 жылы жаңа ғимараты пайдалануға берілді.
* Спорт кешені — 2022 жылы мамырда ашылды. Сыйымдылығы 160 орындық.
### Денсаулық сақтау
* Махамбет аудандық орталық ауруханасы – 2001 жылы жаңа екіқабатты ғимараты пайдалануға берілген.
* Аудандық емхана – 2010 жылы желтоқсан айында ашылған. «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы бойынша бой көтерген үш қабатты емхана күніне 250 адамға қызмет көрсете алады.
## Инфрақұрылымы
Сүт зауыты, Төменгі Жайық суландыру жүйесінің басқармасы, Нарын көгалдандыру-мелиорациялық стансасы, "Агротехника" өндірістік кооперативі бар. Махамбет ауылы арқылы Атырау - Орал электр желісі мен Атырау - Индербор - Самара мұнай құбыры өтеді. 2018 жылы жаңа көпір ашылды.
## Діни ұйымдар қызметі
* «Исатай-Махамбет» мешіті — 2003 жылы ашылған. Ұзындығы 25 метр, ені 15 метр, жалпы көлемі 80 шаршы метр. Биіктігі 22 метрлік бір мұнаралы, биіктігі 4 метрлік бір күмбезді. Ғимаратқа 150 шырағы бар аспалы шам ілінген. Мұнда бір мезгілде 130 ер және 30 әйел намаз оқи алады.
## Ауыл суреттері
## Дереккөздер |
Ойтал — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Сарымолдаев ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Перцов үйі, немесе Перцева үйі (орыс. Дом Перцевой, орыс. Дом Перцова) — суретші С.В. Малютиннің (орыс матрешканың авторы) эскизімен жасалған тұрғын үй. Архитектуралық ескерткіш Мәскеуде Саймоновский өткелі мен Пречистенская жағалауы қиылысында орналасқан. Құрылысты 1905 - 1907 жылдары сәулетшілер Николай Жуков пен Борис Шнауберт жүогізген. Үйі ғимаратында шатырлы жоғарғы бөлігінде суретшілердің студиялары, қалған бөлігінде пәтерлер болған. Үй Ресей Федерациясының мәдени мұрасы тізіміне кіргізілген. Үй иелері: Петр Николаевич Перцов (1857-1937) - темір жол инженері және інісі сатирик Эраст Перцов; Зинаида Алексеевна Перцева (Перцова)
Ресейде тағы бір «Перцов үйі» бар, ол Санкт-Петербург қаласында Лиговский даңғылында орналасқан.
## Сыртқы сілтемелер
* Доходный дом З. А. Перцовой, интерьеры |
Футзалдан Қазақстан ұлттық құрама командасы — УЕФА и ФИФА ұйымдастыруымен өтетін футзалдан жарыстарға Қазақстан атынан қатысатын ұлттық құрама команда. 2002 жылға дейін АФК-да өнер көрсетсе, одан бері қарай УЕФА сапында өнер көрсетеді. Еуропа чемпионаттарында бес рет ойнаған. ФИФА әлем рейтингісінде Қазақстан құрмасы 2021 жылдың 25 қыркүйегіне сәйкес 3-ші орынмен әлемнің үздік үштігіне кіреді. 2023 жылғы 19 сәуір күні жаңартылған рейтинг бойынша Қазақстан ұлттық құрамасы УЕФА рейтингісінде 50 елдің ішінде 4-орын (2344,395 ұпай).
УЕФА клубтық рейтингі еурокубоктардағы барлық еуропалық клубтардың нәтижелері негізінде жасалады. Қауымдастықтың клубтық рейтингін немесе елдің рейтингін есептеу кезінде оның барлық клубтарының нәтижелері ескеріледі. Ол келесі маусымға арналған еурокубоктардағы қауымдастық өкілдерінің санын анықтау үшін қолданылады.
УЕФА-ның футзалдан ерлер құрамасының коэффициенттері Эло алгоритмі бойынша барлық іріктеу матчтары мен финалдық кезеңдердегі бірінші ерлер құрамасының нәтижелері негізінде есептеледі. Коэффициенттер УЕФА турнирлерін жеребе тастау кезінде ұлттық құрамалардың топқа бөлуін анықтау үшін қолданылады. Командаларға берілетін немесе жазаланатын ұпайлар саны бір-бірімен ойнайтын екі команда арасындағы салыстырмалы күштің функциясы болып саналады. Жүйе 2020 жылғы Әлем чемпионатына еуропалық іріктеу турнирінің басынан бастап енгізілді.
Ресми турнирлердегі ересектер құрамасының барлық матчтары (футзалдан еуро және футзалдан Әлем чемпионаты, іріктеу және финалдық турнирлер) есептеледі. Жолдастық матчтар есепке алынбайды. Рейтинг кестесіне кіру үшін команда коэффициенттерге әсер ететін кем дегенде екі матч ойнауы керек және алдыңғы 36 айда белсенділікті көрсетуі керек. Жаңа команда рейтинг кестесіне енген кезде, оған сол кезде кестені жабатын команданың коэффициенті беріледі.
## Тарихы
### Қазақстан футзалы
1993 жылы Алматылық «Мерей» футзалдан әйелдер арасындағы І Ұлтаралық Кубоктың жеңімпазы атанды.
Сол жылы Алматылық «Мерей» футзалдан әйелдер арасындағы І Ресей ашық чемпионатында жеңіске жетті.
1994 жылы Қазақстан ФИФА мен АФК қауымдастықтарына толық құқылы мүшесі ретінде қабылданды.
1996 жылы футзалдан Қазақстан ұлттық құрамасы Иран астанасы Тегеранда III Әлем чемпионатының іріктеу турниріне қатысып, ФИФА аясында алғашқы ресми турнирін өткізді.
1999 жылы футзалдан Қазақстан Ұлттық құрамасы Азия футбол конфедерациясының ресми турниріне алғаш рет қатысты. Олар Малайзия астанасы өткен І Азия чемпионатында сынға түсіп, қола жүлде жеңіп алды.
2000 жылы футзалдан Қазақстан ұлттық құрамасы Таиланд астанасы Бангкокте өткен Азия чемпионатына күміс жүлдені жеңіп алды. Бұл жетістік арқылы Қазақстан құрамасы футзалдан IV Әлем Чемпионатына жолдама алды. Спорттың бұл түрінен Қазақстан тұңғыш рет финалдық кезеңге өтті.
2001 жылы футзалдан Қазақстан ұлттық құрамасы Иранның астанасы Тегеранда өткен III Азия чемпионатына қатысты. Топтық кезеңде қарыластардан озып шыққан команда ширекфиналда Жапония құрамасынан ұтылады.
2002 жылы Алматылық «Әліби» мини-футбол клубы футзалдан УЕФА Кубогына қатысты. Қазақстандық клубтың топтық кезеңдегі қарсыластары «Зрински Карака» (Босния және Герцеговина), «Клирекс» (Польша) және «Антена 3 Бумеранг» (Испания) атанды. Топтық кезеңдегі барлық матч Босния және Герцеговинада өтті. Қазақстандық футболшылар алаң иелерінен 1:3, испаниялықтардан 1:11 есебімен жеңілді. Ал, польшалық клубпен 4:4 есебімен тең ойнады.
2006 жылы футзалдан Қазақстан чемпионы «Қайрат» (Алматы) халықаралық деңгейдегі ірі табысқа қол жеткізді. Олар 2005/2006 жылғы УЕФА Кубогының жартылай финалына шықты.
2008 жылы футзалдан Қазақстан жастар құрамасы Венгрияда өткен 2008 жылғы Еуропа Чемпионатына іріктеу турнирін ұтты. Бас бапкердің қызметін атқарушы Әміржан Мұқанов бастаған құрама Венгрия, Беларусь және Латвияны ұтып, финалдық турнирге жолдама алды.
2011 жылғы 29 сәуір—1 мамыр аралығында Қазақстанда тұңғыш рет футзалдан УЕФА Кубогының төртеудің финалы өткізілді. Жарыс Балуан Шолақ атындағы спорт сарайында өтті. Нәтижесінде алматылық «Қайрат» кола жүлдеге ие болды.
2013 жылы футзалдан алматылық «Қайрат» тұңғыш рет УЕФА Кубогының чемпионы атанды.
2014 жылы футзалдан алматылық «Қайрат» еліміздің тарихында тұңғыш рет Әлем Суперкубогының иегері атанды.
2015 жылы футзалдан алматылық «Қайрат» екінші рет УЕФА Кубогының жеңімпазы атанады. Финалдық ойында Какау командасы атақты «Барселонаны» ұтты.
### Футзалдан 2016 жылғы Еуропа чемпионаты
2016 жылы футзалдан Қазақстан құрамасы Еуропа чемпионатының финалдық кезеңіндегі алғашқы ойынын Ресей құрамасымен өткізді. Ромуло соққан екі голдан кейін Ресей құрамасы алға шықты. Бір минут өткеннен кейін Игита пасын қақпаға бағыттаған Серік Жаманқұлов есеп айырмасын қысқартты. Бұл Қазақстан құрамасының Еуропа чемпионатының тарихында соғылған алғашқы голы болды. Есеп 2:1.
Еуропа чемпионатында екінші ойынын Хорватия құрамасымен өтті. Қазақстан құрамасы 6-минутта есеп ашты. Павел Такудың соққысынан кейін қақпа бағанасынан қайтқан допты Дуглас гол соқты. Алайда бір минуттан соң Хорватия ойыншылары қарымта қайтарды. Дегенмен, Дінмұxамбет Сүлейменов 15 секундтан кейін есепті еселеді. Одан кейін Серік Жаманқұлов екі гол соқты, ал Хорватия ойыншылары есеп айырмасын қысқарта алды. Қорытынды есеп - 4:2. Қазақстан құрамасы тариxи жеңіске жетіп, плей-офф кезеңіне шықты.
Қазақстан құрамасы топтан екінші орынмен шығып, ширек финалда Еуропа чемпионы Италия құрамасымен кездесті.
Ойынның 16-минутында команда капитаны Дінмұхамбет Сүлейменовтің бұрыштама добынан берген пасынан кейін Лео қақпаға дәл соққы бағыттап, есеп ашты. Үш минуттан кейін Леоның пасын ұтымды пайдаланған Серік Жаманқұлов есепті 2:0-ге жеткізді. Ойынның алғашқы бөлігі осы есеппен аяқталды.
Екінші таймда Фортина есеп айырмасын қысқартқанымен, Шыңғыс Есенаманов гол салып, есепті ұлғайтты. Италия құрамасы алаңда бесінші ойыншы шығарып, тағы бір гол соқты. Голдың авторы - Мауро Каналь. Алайда, әрі қарай тек қазақстандық футболшылар мергендік танытты. Алдымен Дәурен Нұрғожин Шыңғыс Есенамановтың пасын тиімді пайдаланса, соңғы секундта Лео бос тұрған қақпаны дәл көздеп, кездесу нәтижесін түйіндеді. Қорытынды есеп - 5:2.
Футзалдан Қазақстан құрамасы Еуропа Чемпионатының жартылай финалында Испания құрамасымен кездесті. Өкінішке қарай, бас бапкер негізгі құрамның екі ойыншысының көмегіне жүгіне алмады. Қақпашы Игита ескерту алуына байланысты жартылай финалға қатыса алмаса, Шыңғыс Есенаманов жарақатына байланысты алаңға шыға алмады.
Дугластың пасын Александр Довгань голға айналдырды. Бірінші таймның соңына дейін Испания ойыншылары қарсыластарының қателіктерін пайдаланып, 3:1 есебімен алға шықты. Ойынның екінші жартысы Қазақстан ойыншылары сәтсіз басталды. Үлкен күшпен шабуылға ұмтылған ойыншылар бос қақпаға гол соқтырып алды. Дегенмен, қазақстандықтар есеп айырмасын бір голға дейін қысқартты. Алдымен, Михаил Першин пасын Лео ұтымды пайдаланса, кейін Дугластың соққысынан кейін Серік Жаманқұлов допты қақпаға дарытты. Алайда, соңғы голды Испания футболшылары соқты. Рауль Кампос соңғы минутта ойындағы екінші голын салды.
### Футзалдан 2016 жылғы әлем чемпионаты
Колумбияда басталған футзалдан 2016 жылғы Әлем Чемпионатында Қазақстан құрамасы алғашқы ойынын Аргентинамен өткізіп, 0:1 есебімен есе жіберді. Кездесу тағдырын шешкен жалғыз голды бірінші таймның аяқталуына 38 секунд қалғанда Аламиро Вапораки соқты.
Футзалдан Колумбияда өтіп жатқан Әлем Чемпионатында Қазақстан құрамасы екінші ойынын Коста-Рика құрамасымен өткізіп, 3:1 есебімен жеңіске жетті. Бұл Қазақстан құрамасының Әлем Чемпионаты тарихындағы алғашқы жеңісі.
Қазақстан құрамасы Әлем Чемпионатында өз тобындағы соңғы ойында Соломон аралдарын 10:0 есебімен ұтып, алғша рет плей-офф кезеңіне жолдама алды.
### Футзалдан 2021 жылғы Әлем чемпионаты
2020 жылы Футзалдан Қазақстан ұлттық құрамасы Румыния (1:3), Словения (4:3) және Чехия (5:2) командаларымен элиталық раундта ойнап, 2020 жылғы әлем чемпионатының финалдық кезеңіне Литваға жолдама алды.
2021 жылы Литвада өткен әлем чемпионатында төртінші орын алып, тарихтағы ең үздік нәтижеге қол жеткізді. Рикардо Кака бастаған құрама топтық кезеңде Коста-Рика (6:1), Литва (3:0) және Венесуэламен (1:1) кездесті. ⅛ финалда команда Таиланд құрамасын ойсырата жеңді (7:0), ал ширек финалда қазақстандықтар драмаға толы кездесуде Иранды (3:2) ұтты. Қазақстан құрамасы әлемнің үздік төрт командасының қатарына кіріп, мундиалдың финалына шығуға бір қадам қалғанда пенальти сериясында болашақ әлем чемпионы Португалияға жол берді. Қола медаль үшін болған ойында Қазақстан құрамасы Бразилия құрамасынан 2:4 есебімен ұтылды. Турнир қорытындысы бойынша Қазақстан құрамасының көшбасшысы Дуглас Жуниор мундиалдың қола добын иеленді, ал ұлттық құрама шабуылшысы Тайнан 6 гол соғып, турнирдің үшінші бомбардирі атанды. Сондай-ақ, Қазақстан құрамасы әділ ойыны үшін ФИФА-ның «Fair Play» арнайы сыйлығымен марапатталды.
### Футзалдан 2022 жылғы Еуропа чемпионаты
2022 жылы Қазақстан құрамасы Нидерландыда өткен Еуропа-2022 чемпионатына қатысты. Рикардо Каканың шәкірттері топтық кезеңде Словенияға (4:4), Финляндияға (6:2) және Италияға (4:1) қарсы ойнады. Бірақ ширек финалда Қазақстан құрамасы Украина командасынан (3:5) жеңілді. Еуро-2022 қорытындысы бойынша Қазақстан құрамасының шабуылшысы Біржан Оразов 5 матчта 7 гол көрсеткішімен турнирдің үздік бомбардирі атанды.
### Футзалдан 2024 жылғы әлем чемпионаты
2024 жылы Футзалдан әлем чемпионаты оныншы рет өтеді. Әлем чемпионатын Өзбекстан қабылдайды, ал турнир 2024 жылғы 14 қыркүйектен 6 қазан аралығында Ташкент, Бұхара және Андижан қалаларында өтеді.
Чемпионаттың жеребесі 2024 жылғы 26 мамыр күні Самарқанд қаласында өтті. Жеребе қорытындысы бойынша төрт командадан тұратын алты топ жасақталды. Барлығы 24 елдің құрама командалары қатысады.
Негізгі іріктеу кезеңі
2022 жылдың шілдесінде Швейцарияның Ньон қаласында 2024 жылғы әлем чемпионатының іріктеу турнирінің негізгі кезеінің жеребесі тартылды. Жеребе нәтижесінде Қазақстан құрамасы бесінші топқа түсіп, Словения және Черногория құрамаларымен ойнайтын болды.
Негізгі іріктеу кезеңі 12 топтан тұрады. Әр топтың жеңімпаздары мен екінші орын алған үздік 4 команда тікелей элиталық кезеңге шығады. Ал екінші орын иеленген қалған 8 команда өтпелі ойындар арқылы тағы 4 жолдаманы сарапқа салады.
Черногориямен болатын ойынның алдында жарақат алып қалған Дәурен Нұрғожиннің орнына Ринат Төреғазин шақыру алды. Сонымен қатар бас бапкер Ақтөбе футзал командасының ойыншысы Батырхан Кенжеғалиді де құрама сапына шақырды. Команда капитаны Лео Игита ойыналды жаттығуда арқа жарақатын алғандықтан оның орнына Нарун Серіков құрамаға шақырту алды. Қазақстан құрамасы негізгі іріктеу кезеңінің соңғы ойынында Словениямен тең түсті. Осы нәтижемен топтан бірінші орыннан келесі айналымға өтті. Қазақстан - 10 ұпай.
Элиталық кезең
Қазақстан құрамасы 2024 жылғы Әлем чемпионатына іріктеуде элиталық кезеңге өтіп, А тобында Нидерланд, Әзербайжан, Румыния құрамаларымен сайысқа түседі. Элиталық іріктеу кезеңінің ойындары 2023 жылдың қыркүйек айында басталып, желтоқсанға дейін жалғасады. Бес топтың жеңімпазы 2024 жылғы Әлем чемпионатына тікелей жолдама алады. Екінші орын алған 4 команда плей-офф кезеңінде бақ сынасады. Олардың жеребесі 2024 жылдың 25 қаңтарында өтеді. Жеребе қорытындысында финалдық кезеңге жолдама алатын екі құрама 8-17 сәуір аранығында өтетін ойындарда анықталады. Әлем чемпионатының финалдық кезеңі 2024 жылғы 14 қыркүйек пен 6 қазан аралығында Өзбестанның Ташкент қаласында өтеді.
2023 жылғы 15 қыркүйек күні Қазақстан құрамасы Нидерланд құрамасымен сырт алаңда кездесті. 20 қыркүйек күні Румыния құрамасымен Алматыда ойнап, 4:3 есебімен жеңіске жетті.
2023 жылғы 6 қазанда Қазақстан ұлттық құрамасы Бакуде Әзербайжан құрамасымен кездесті. Кездесуде Қазақстан 2:4 есебімен жеңіске жетті. Әзербайжанмен ойынға құраманың негізгі ойыншыларынан басқа қақпашы Қанат Жеткірбаев («Ақтөбе»), Ақжол Дәрібай («Семей»), Олжас Тайбасаров («Астана»), Лео («Жоинвиль», Бразилия) шықырылды.
11 қазан коні Қазақстан құрамасы Астанада Әзербайжан құрамасымен қарымта ойын өткізді. Ойын Жақсылық Үшкемпіров атындағы Жекпе-жек сарайында өтті. Әзербайжандық команда матчта Амадеу соққан голдың арқасында есеп ашты. Төрт минуттан кейін Галло есепті еселеді. 13-минутта Қазақстан құрамасы Леоның соққысымен айырманы қысқартты, ал таймның соңына қарай Біржан Оразов таразы басын теңестірді. Екінші таймның басында Дуглас Қазақстан құрамасын алға шығарды. Осы матчта Лео және Біржан Оразов ұлттық құрама сапында өздерінің 50-нші ойындарын өткізді. Ал Дуглас Жуниор ұлттық құрамадағы өзінің 60-шы олын соқты.
## Қазақстан құрамасының топтық ойын кестесі
## Құрамы
### Футзалдан Әлем чемпионатына іріктеу кезінде бекітілген құрама (2022-2024)
Рикардо Кака 2022-2023 маусымын аяқтаған соң Қайрат футзал командасының бас бапкері қызметінен кету туралы және барлық уақытын Ұлттық құрамаға арнайтынын хабарлады. 2023 жылдың шілде айында бас бапкермен жаңа келісім-шарт жасалды. Келісімшарт мерзімі 2024 жылдың соңына дейін деп бекітілді. Рикардо Кака ұлттық құраманы 2018 жылдан бастап жаттықтырады.
Бапкерлер штабы:
* Пауло Рикардо Фигейро Силва (Кака) — Бас бапкер
* Дәурен Нұрғожин — Бас бапкердің көмекшісі
* Григорий Шамро — Қақпашылардың жаттырықтырушы
* Тьяго Дуарте Вийера — Физиотерапевт
* Вендел Луиз – физикалық дайындық бойынша бапкер
* Ахматхон Искандаров – доктор
* Ойбек Пулатов – массажист
* Куаныш Избасаров – менеджер
* Рахат Акимкул – администратор
## Нәтижелері
### Əлем чемпионаты
### Еуропа чемпионаты
### Азия кубогы
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ұлттық командалардың барлық матчтар нәтижелері Мұрағатталған 16 қарашаның 2016 жылы. |
Қарақол (Қаракөл, 1992 ж. дейін – Новообухово) — Шығыс Қазақстан облысы Самар ауданы, Палатцы ауылдық округі құрамындағы ауыл. КАТО коды — 635057280.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Самар ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 80 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Валерий Никитич Рухлядев (Рухледев) — кеңестік самбошы және дзюдошы, чемпион және көптеген КСРО, Еуропа және әлем бойынша дзюдодан және самбодан чемпионаттарының жүлдегері, Сурдлимпикалық ойындардың және грек-римдік күрестен чемпион атанған, КСРО спорттан еңбек сіңірген шебері. Бүкілресейлік кереңдер қоғамының президенті, Бүкілресейлік кереңдер спорты комитетінің президенті.
## Өмірбаяны
Заозёрный қаласында 1948 жылы дүниеге келген. Есту мүшесінің мүмкіндігі шектеулі, Новокузнецка қаласындағы № 38 керең балаларға арналған мектеп-интернатында білім алды. № 97 саңырау балаларға арналған Одесса мектеп интернатын бітірді. Одессаға келгеннен кейін күреске қызыға бастады. Оның кереңдігіне байланысты оны секцияларға қабылдамады. Бірақ оның ерік-жігерінің арқасында оны Анатолий Матюшенко атты самбодан жаттықтырушы өз секцияларына алды.
Керең спортсменнің басқа әдеттегі спорсмендермен тең болғаны басқаларды таң қалдырды: инвалидтің вестибулярлық аспапы бұзылған және сондықтан да оның жағдайы орнықсыз. Оның үстіне Рухлядев танымал және ең мықты деген, еститін спортсмендермен күресті. 16 жасында ол КСРО спортының шебері атағын алды. Осыдан бастап ол өзін классикалық күреске, дзюдоға салып көрмекше болды.
1970 жылы өзі жеті жыл бойы жақтаған «Динамо» спорттық қоғамының мүшесі болып табылды. 6-реттік самбодан және дзюдодан қоғам чемпионы болды. Кеңес үкіметі заманында «Динамо» қоғамына ең мықты әмірліктердің қызметкерлері кіретін болғандықтан, осы қоғамның чемпионы атану өте құрметті еді. Бұл периодтар аралығында оның тренері Роберт Самвелович Бабаянц болған.
1972 жылы ригада Ригада өткен самбодан бірінші Еуропа чемпионатында күміс медальға йе болды. Есту мүшесі инвалид адамның дені сау, мықты спортшылардың арасында Ригада өткен самбодан бірінші Еуропа чемпионатында күміс медальға йе болғаны қайталанбас оқиға болды.
Оның Жазғы кереңдердің грек-рим күресінен әлем ойындарының чемпионы екенін Владимир Невзоров еске салды.
1982 жылы Бүкілресейлік кереңдер қоғамының Орталық Басқаруының спорт және сауықтыру бөлімінің директоры болып сайланды.
## Білімі
Жоғарғы білімді, философия ғылымдарының докторы. 1974 жылы Ушинскийдің атындағы Одесса педагогикалық институтының тәмәмдады.
## Қоғамға қызметі
* 1982 жылы — Бүкілресейлік кереңдер қоғамының Орталық Басқаруының спорт және сауықтыру бөлімінің директоры;
* 1989 жылы — Бүкілресейлік кереңдер қоғамының халықаралық байланыстар бөлімінің директоры;
* 1993 жылы— Бүкілресейлік кереңдер қоғамының мүшесі, Бүкілресейлік кереңдер қоғамының президумы, Бүкілресейлік кереңдер қоғамының вицепрезиденті;
* 2003 жылы — Бүкілресейлік кереңдер қоғамының президенті;
* 2004 жылы — мүмкіндігі шектеулі жандар жұмыстары Кеңесінің мүшесі;
* 2005 жылы — Халықаралық мүмкіндігі шектеулі жандар құқығын қорғау туралы Арнайы комитеттің VI, VII және VIII сессияларындажұмыс атқарған Ресей Федерациясының мемлекеттік делегациясының құрамында;
* 2006 жылы — Әлемдік Федерациялардың кереңдер Кеңесінің мүшесі;
* 2006 жылы — Ресей Федерациясының әлеуметтік қамсыздандыру Фондын басқару ұйымының мүшесі.
* 2009 жылы — Ресей Федерациясының президенті алдындағы Инвалидтер жұмыстары Кеңесінің мүшесі;
* «Единая Россия» Бүкілресейлік политикалық партияның Генерал Кеңесінің мүшесі;
## Спорттық қызметтері
Еуропа және КСРО чемпионаттарында кәдімгі спортшылар арасында дзюдодан Спорттық кездесулердің халықаралық турнирлерінде 11 рет жеңіске жетті. Грек-римдік Бүкіләлемдік күрестердің 6-реттік чемпионы.
* 1993 жылы — Жалпыресейлік кереңдер спорты федерациясының жетекшісі;
* 1996 жылы — кереңдер спорты ұйымының Еуропалық Исполкома мүшесі;
* 2004 жылы — Ресей Сурдлимпикалық комитетінің президенті;
* 2013 жылы — Халықаралық кереңдер комитетінің Президенті;
## Отбасылық жағдайы
Үйленген, ұлы мен қызы бар.
## Дереккөздер |
Джейда Атеш — түркия еліне кеңінен танымал болған актриса, модель, әрі тележүргізушілік шебері бар талант иесі. Сонымен қарат жарнама моделі.
## Өмірбаяны
Джейда Атеш- 1987 жылы 14 қыркүйекте Түркия мемелекетінің астанасы Анкарада дүниеге келген. Джейда 5 жасында сұлулық байқауына қатысып сол сайыстың 5000 сайыскерлерін жеңіп 100-ден сұнқар, 1000-нан тұлпар атанып, сұлулық байқауының жеңімпазы атанды. Бұл Джейданың актерлік шеберлік жолына үлкен көмек берді. Джейда мектеп бітіріп, мәдениет орталығы Барыша Манчоға барды. Мәдениет орталығы Барыша Манчоны бітірген соң, актриса мамандығына ие болды. Джейда Атеш Қазақстанға «Фериха» атты түрік сериалы арқылы танылды. Онда ол Хандэ деген рөлді ойнады.
## Мансапы
1995 жылы Атеш «Гүл такси» телехикаясындағы Аслы рөлін сомдап теледидардағы дебютін жасады. 2019 жылдан 2020 жылға дейін ол «Бала» телехикаясында Шуле Карасуды ойнады және осы рөлі үшін «Екінші пландағы үздік әйел рөлі (телехикая)» номинациясы бойынша Халықаралық Измир кинофестивалінің жүлдесіне ұсынылды. Жалпы, Атеш қырықтан астам фильмдер мен телехикаяларда ойнады, жарнамалық роликтер мен театрдағы спектакльдерге түсті.
## Жеке өмірі
2018 жылдың 12 қазанынан бастап Атеш үйлену тойына дейін бес жыл кездескен бизнесмен Бугра Топлусойға үйленді. Ерлі-зайыптылардың Талия Топлусой атты қызы бар (2020 жылы 26 қарашада дүниеге келген).
## Фильмография
* 2000 жылы - «Малыш Ибо»
* 2000 жылы- «Отчим»
* 2001 жылы- «Сладкая жизнь»
* 2002 жылы-«Половина яблока»
* 2002 жылы -«Bulutbey»
* 2003 жылы-«Чужестранка»
* 2003 жылы- «Знание жизни»
* 2004 жылы- «Gizli Dünyalar»
* 2004 жылы- «Райский квартал»
* 2004 жылы- «Büyük Buluşma»
* 2005 жылы- «Beşinci Boyut»
* 2005 жылы- «Aşk Oyunu»
* 2006 жылы- «Karagümrük Yanıyor»
* 2006 жылы- «Ahh İstanbul»
* 2007 жылы-«Лживый мир»
* 2008 жылы- «Жизнь прекрасна»
* 2008 жылы- «Doludizgin Yıllar»
* 2009 жылы -«Kavak Yelleri» в роли Leyla және «Elveda Rumeli»
* 2010 жылы- «Yer Gök Aşk»
* 2011 жылы- «Фериха»
* 2012 жылы- «Путь Эмира»
* 2012 жылы- «Evlerden Biri»
* 2013 жылы- «Böyle Bitmesin»
* 2013 жылы- «Bir Yastıkta»
* 2014 жылы- «Yılanların öcü»
* 2014 жылы-«Gulyabani»
* 2014 жылы- «Çırağan Baskını»
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
## Қазақтың 100 әні
* Атауы:Үшқоңыр
* Орындаушы:МузАРТ
* Сөзі:Н.Назарбаев
* Әні:А.Қоразбаев
## Ән туралы
Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаевтың туған жері һәм кіндік қаны тамған құтты мекені – Алматы қаласының іргесіндегі Қаскелең, соған қарасты Үшқоңыр ауылы (бұрынғы Шамалған), оның ар жағындағы Үшқоңырдың тауы мен жайлауы. Қазақстанның болашақ Президентінің балалық шағы осы жерлерде өткен. Болашақ басшының бойындағы басқалардан оза шабатын белгілері балалық шағында-ақ бой көрсетіп, бүр жарған беткей де – осы.
## Үшқоңыр жері туралы
Үшқоңыр — Алматы облысы Қарасай ауданындағы төбелі қоныс. Қоныс Майтөбе тауының шығысында 15 км, Аршалыкезең асуының (2973 м) солтүстікте баурайында жатыр. Төбенің теңіз деңгейінен биіктігі 1980 м. Батысында Ұзынқарғалы, шығысында Шамалған өзендері ағып өтеді. Енділеу тауаралық қоныста еріген мұз суынан пайда болған, жағалауы ашық шағын көл жатыр. Қоныс маңында Үшқоңыр және Сауыншы ауылдары орналасқан. Үшқоңырда 1986 ж. дельтопланнан КСРО чемпионаты өткізілді. Табиғаты көрікті Үшқоңыр өңірі Қарасай ауданының және Алматы қаласы тұрғындарының демалыс орны саналады. Ол кезде Үшқоңыр жайлау болса, бүгінде бүтіндей бір ауылдың аты. Үшқоңырды жайлаған жергілікті жұрт пен Алатауды атақоныс көрген ағайынның өзі қалап, Қарасай ауданы, Шамалған ауылдық округіне қарасты Шамалған ауылының атауын Үшқоңыр ауылы деп атауды ұсынды. Осы жылы ақпан айының оныншы жұлдызындағы Алматы облыстық мәслихатың қаулысы мен облыс әкімінің шешімімен Шамалған ауылының аты Үшқоңыр ауылы болып өзгертілді.
## Әннің сөзі
Үшқоңыр Алатаудың қойнауында,Әкемнің ізі қалған жайлауыңда,Қасқасу гүр-гүр тасып, гүлі еркелеп,Арқардың жайылатын аймағында.
Қ-сы:Ай, Үшқоңырым, туған жерім,Рахым нұры тұнған жерім,Ай, Үшқоңырым, тал бесігім,Жүрегімде мәңгі есімің.
Бұл жерде тарих сырдың сыбдыры бар,Бабалар тұлпарының дүбірі бар,Бұл жерде Жамбыл-"Жәкем" өлең айтқанӨнердің, ақындықтың тұғыры бар.Шыңдарың Төле бидің қалпағындай,Жазира жасыл әлем алқабыңды-ай,Жуасы, қарақаты, бүлдіргеніӘжемнің шекер қосқан талқанындай.
Көрінер сонадайдан анық маған,Шыңында қырандары қалықтаған,Самғаған қыранына құмар қылып,Өсірген ұландарын алып далам.
## Тағы қараңыз
Үлгі:Примечания
## Сілтемелер
* http://www.kazmuz.kz/index.php?lang=rus&id=3550
* http://www.writers.kz/journals/?ID=11&NUM=258&CURENT=&ARTICLE=7064(қолжетпейтін сілтеме)
* https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D1%88%D2%9B%D0%BE%D2%A3%D1%8B%D1%80
## Қазақтың 100 әні
* Атауы:Үшқоңыр
* Орындаушы:МузАРТ
* Сөзі:Н.Назарбаев
* Әні:А.Қоразбаев
## Ән туралы
Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаевтың туған жері һәм кіндік қаны тамған құтты мекені – Алматы қаласының іргесіндегі Қаскелең, соған қарасты Үшқоңыр ауылы (бұрынғы Шамалған), оның ар жағындағы Үшқоңырдың тауы мен жайлауы. Қазақстанның болашақ Президентінің балалық шағы осы жерлерде өткен. Болашақ басшының бойындағы басқалардан оза шабатын белгілері балалық шағында-ақ бой көрсетіп, бүр жарған беткей де – осы.
## Үшқоңыр жері туралы
Үшқоңыр — Алматы облысы Қарасай ауданындағы төбелі қоныс. Қоныс Майтөбе тауының шығысында 15 км, Аршалыкезең асуының (2973 м) солтүстікте баурайында жатыр. Төбенің теңіз деңгейінен биіктігі 1980 м. Батысында Ұзынқарғалы, шығысында Шамалған өзендері ағып өтеді. Енділеу тауаралық қоныста еріген мұз суынан пайда болған, жағалауы ашық шағын көл жатыр. Қоныс маңында Үшқоңыр және Сауыншы ауылдары орналасқан. Үшқоңырда 1986 ж. дельтопланнан КСРО чемпионаты өткізілді. Табиғаты көрікті Үшқоңыр өңірі Қарасай ауданының және Алматы қаласы тұрғындарының демалыс орны саналады. Ол кезде Үшқоңыр жайлау болса, бүгінде бүтіндей бір ауылдың аты. Үшқоңырды жайлаған жергілікті жұрт пен Алатауды атақоныс көрген ағайынның өзі қалап, Қарасай ауданы, Шамалған ауылдық округіне қарасты Шамалған ауылының атауын Үшқоңыр ауылы деп атауды ұсынды. Осы жылы ақпан айының оныншы жұлдызындағы Алматы облыстық мәслихатың қаулысы мен облыс әкімінің шешімімен Шамалған ауылының аты Үшқоңыр ауылы болып өзгертілді.
## Әннің сөзі
Үшқоңыр Алатаудың қойнауында,Әкемнің ізі қалған жайлауыңда,Қасқасу гүр-гүр тасып, гүлі еркелеп,Арқардың жайылатын аймағында.
Қ-сы:Ай, Үшқоңырым, туған жерім,Рахым нұры тұнған жерім,Ай, Үшқоңырым, тал бесігім,Жүрегімде мәңгі есімің.
Бұл жерде тарих сырдың сыбдыры бар,Бабалар тұлпарының дүбірі бар,Бұл жерде Жамбыл-"Жәкем" өлең айтқанӨнердің, ақындықтың тұғыры бар.Шыңдарың Төле бидің қалпағындай,Жазира жасыл әлем алқабыңды-ай,Жуасы, қарақаты, бүлдіргеніӘжемнің шекер қосқан талқанындай.
Көрінер сонадайдан анық маған,Шыңында қырандары қалықтаған,Самғаған қыранына құмар қылып,Өсірген ұландарын алып далам.
## Тағы қараңыз
Үлгі:Примечания
## Сілтемелер
* http://www.kazmuz.kz/index.php?lang=rus&id=3550
* http://www.writers.kz/journals/?ID=11&NUM=258&CURENT=&ARTICLE=7064(қолжетпейтін сілтеме)
* https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D1%88%D2%9B%D0%BE%D2%A3%D1%8B%D1%80 |
Баязит шебер, Сәтбаев Баязит (1870 - 1954) — халық шебері, сәулетші. Аягөз қаласында дүниеге келіп, ескіше сауатын ашқан. 15 жасында Семейге жұмыс іздеп барып, табиғи дарынының арқасында көпес П. Ивановтың қарауында үй салумен айналысқан. 1890 жылы Семей мүфтиінің арнайы шақыруымен Стамбұлдан келген түрік архитекторы Абдолла Эфендидің қарамағында екі мұнаралы мешіттің құрылысына қатысқан. 1900 жылы Зайсанға келіп, көпестер тапсырысымен 30-ға жуық құрылысқа басшылық еткен. Олардың ішінде мешіт (1903), шіркеу, С. Манаповтың үйі - орыс және шығыс сәулет өнерінің көрнекті үлгілеріне жатады. 1923 жылы Бұтабаев , 1930 жылы Қытайға өтіп, Шәуешектегі гимназия үйін, көпес үйлерін салды. С. Торайғыров, Р. Марсеков, А. Байтұрсынов, тағы басқа қазақ зиялыларымен Баязит шебері жақын таныс болған.
## Өмірінің басы
Баязит 1870 жылы Аягөз ауданы, Шынқожа ауылында кедей отбасында дүниеге келген. Елі - керей ішінде әжі. Әкесі Сәтбай Келшібекүлы Семейде Ахмет Риза медресесінде дін оқуын оқып, өз жерінде молдалық құрған адам.Баязит 12 жасқа келгенде әкесі қайтыс болып, тұрмыс тауқыметін тартқандықтан 13 жасында шешесі Тұштыбаланың төркініне, Семейге жақын Белағаш деген жерге қоныс аударады. Отбасында шешесі, апайы, бауыры, өзі төрт жан болады. Апайы Қалима руы уақ, Әлімжан деген адамға тұрмысқа шығады да, Баязит жалдамалы жұмысқа кіреді. 1883-1884 жылдар арасында татар байының қолында жалшылықта болады. 1884-1885 жылдары орыс байының қолында көшір (кучер) болып істеп, жазда арба, пәуеске, қыста шана-кәшопка (күймелі шана) айдайды. Ескіше сауатын әкесінен ашқан ол орысша оқып-жазуды осы жылдары үйренеді. Иванов деген орыс байының қолында құрылыста жұмыс істеген уақытта үй тұрғызу, қоғамдық құрылыстар салу ісімен толық танысып, оның жазуы мен сызуын оқудан бастап, өзі сызып үйрену дәрежесіне жетеді. Алдымен десятник болып, соңынан каменщик, подрядчик мамандығын алып, өзі дербес құрылыстар салып басқару дәрежесіне жетеді. Орыстың құрылысшы-инженерлерімен, архитекторларымен тең дәрежеде сөйлесіп, құрылыстар салу ісінде кем түспейтіндігін көрсетеді. Сауда қаласы Семейде әкесінен бастап құрылыс салып келе жатқан Иванов бірталай құрылыс нысандарын Баязитке сеніп тапсырады. Осы Ивановтың көмегімен шешесінің жақыны, уақ Бозқозы деген кісінің Қадиша атты қызына үйленеді. Қалың мал, той шығынын сол орыс байы көтеріп алады.Оның үстіне 1890 жылы Семейдегі мешіт құрылысын салуға мүфти түрік архитекторы Абдолла Эфендиді Стамбұлдан шақыртады. Баязит мешіт құрылысына да қатысып, шығыс сәулет өнерінің қыр-сырына да қаныға түседі. Осы жылдары ол орыс архитектурасы мен шығыс сәулет өнерін қабыстырып-синтездеу, сөйтіп, кең ауқымды шығыстық колоритті айшықтаған ғимараттар салу жоспарларын жүзеге асыруды ойлайды.Отбасында шешесі, інісі Нұрмұхамбет, немере інісі Құмар Қамысбайұлы, әйелі Қадиша Бозқозықызы бес адам болады. Жездесі Әлімжан мен апайы Қалима екеуі бірдей қайтыс болып, 14-15 жастарында жетім қалған Нұрқожа, Айтқожа Әлімжанұлдары Баязиттің қолына қарап, тәрбиесінде болып, тас қалаушы, құрылысшы мамандықтарын игереді.
## Алаш көсемдерін Зайсандағы өзі салған құрылыстармен таныстырады
Бір топ Сәтбаевтардың бұл атағы туған жері Аягөзге де жетіп, 1897 жылы туыстары Жапар, Әбдірасыл, Сүлеймен, Арықмолла Елшібек ұлдары Аягөзге көшіріп алады. Аягөзде біраз уақыт жергілікті ауқатты адамдардың тапсырысымен там салып, үй тұрғызып жүргенде, Ресей мен Қытайдың арасындағы өткел -Зайсан қаласында құрылыс істері ерекше қанат жайып, Баязит Сәтбайұлы Зайсанға шақырылады. 1900 жылы Баязит інісі Нұрмұхамбет, немере інісі Құмар, жиендері Нұрғожа, Айғожа Әлімжанұлдары Аягөзден Зайсанға қоныс аударады. Арада он шақты жыл өтпей жатып Зайсан казак-орыс әскерінің штаб үйін, Никольск шіркеуін, әскерлер казармасын салады. Сол заманғы Қазақстандағы мешіт ғимараттарының ішіндегі көрнектілерінің бірінен саналатын татар мешіті де осы уақытта бой көтереді. Тапсырыс беруші - үлкен қажы атанған Тұхпатолла Бекчентаев.1909 жылы саудагер Ерзин Қалелдің (кейін аудандық мәдениет бөлімі болды), келесі жылы Мұсабек (қазіргі ЦУМ-ның орнында болған) пен Бидахмет Бәбікеновтің (ел Бобкин атап кеткен) үйлерін (қазіргі аудандық музей) салды. Бидахмет Бәбікенов (Бобкин) - қазақтан шыққан алғашқы саудагерлердің бірі. Нижний Новгородта сауда дүкені болған. 1900 жылдардың басында Б. Бәбікенов өзінің бірге өскен досы әрі туған құдасы Бекмұхаммед Сатыбалдыұлымен бірігіп, түңғыш отырықтанған қазақ ауылы Қуанышты тұрғызғанда, бас жобасын Баязитке жасатқан. Жобада мешіт, медресе, мектеп ғимараттарының ауылдың ортасында көрнекті жерлерге орналасуына назар аударған. Сол Қуаныш ауылындағы мектепке 1904 жылы Алаш көсемдерінің бірі Міржақып Дулатовты мұғалімдікке алдырып, ол үш жарым жыл сабақ берген.1900-1906 жылдары аралығында Зайсан қаласында 30-ға жуық құрылыстар салды. 1915-1917 жылдары Шыңжаңдағы татар капиталисі Рамазан Чанышевтің шақыртуымен Шәуешек қаласында мұсылмандар гимназиясы ғимаратын, Шәуешек қаласының төрт бұрышына төрт азан шақыратын мұнара салады.1918 жылдың май айында А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Р. Мәрсеков Зайсан қаласына келіп, Баязит салған «Мектеп Қазақияның» үйінде Алаш-орданың шығыс бөлімшесі қүрылады. Жиналысқа қатысқан Б. Сәтбаев келген қонақтарға Зайсанды аралатып, татар мешітінен бастап Никольск шіркеуіне дейінгі өзі салған қүрылыстарды көрсетіп риза етеді. Шебер 1925 жылы Шіліктіде Зейнолла Бұтабаевтың мазарын салады.
## Қытайға да шақыртумен барды
1933 жылы Қытайдағы Алтай аймағының губернаторы Шәріпхан Жеңісханұлының шақыртуымен Сарысүмбе қаласына көшіп келеді. Ол туралы Баязиттің ұлы Мұқатай былай дейді: «...1933 жылы Қытай жеріне өтіп, Алтай облысы Сарысүмбе қаласына қоныс аудардық. Алтай облысының бастығы Зайсандағы төре тұқымдары Дайыр, Көгедай ұрпағы Шәріпхан Жеңісханұлы деген кісі төраға екен... Абыройлы, өте келбетті адам еді. Отанымызда (Қазақстанда Омбыда оқығанын айтып отыр А. Тоқтабай) оқып өскен, он ұлттың тілін білем деуші еді. Мен Алтай қазақ-моңғол мектебінде оқыдым. Бізге келіп лекция сейлеп тұратын. Өлең үйрететін: Орнық, отырықшы бол! Айтқан өсиетім, сол деп бастайтыны әлі есімде. Шәріпхан Жеңісханұлы Зайсанды толық таниды. Әкемізді өз қарамағына алды да, неше түрлі кірпіш өртетіп, өкіметке көп үйлер салғызды. Совет консул орындарын, совет орыс докторханасын (ауруханасын А.Тоқтабай) салды» (Мұқатай Баязитұлы Сәтбаев 1923 жылы туған, Әкесі жайында естеліктер, А. Тоқтабайдың жеке архиві).Қытай жерінде Баязиттің салған құрылыстарының ішінде жеке адамдарға салған мавзолейлері ерекше танылады. Жәкеби Қойтанұлының (1833-1914) күмбезі 1966 жылы мәдениет төңкерісі кезінде құлатылған. Өміртай Нашынұлы - (1843-1934) Алтай бетіндегі төрт бидің бірі. Қазірге дейін сақталып жеткен Баязит шығармаларының алтынның сынығындай, алмастың буындай бірі. Қалған үш мавзолейдің үшеуі де қиратылған. Мұқатай Баязитұлының жазуынша, «...1935-1936 жылдары халық ашаршылыққа ұшырап, соғыс көбейіп, халық қозғалысқа ұшыраған соң... әкем кәрілік келгеннен кейін Шәуешек облысына туыстарына қоныс аударып, Дөрбілжін ауданында тұрып қалды. 1954 жылы апрельде 84 жасында қайтыс болды...» (Мұқатай Баязитұлы Сәтбаев 1923 ж. туған, Әкесі жайында естеліктер, А.Тоқтабайдың жеке архиві). «Шебердің қолы - ортақ» дегендей, Баязиттің салған құрылыстарының көпшілігі әлі күнге дейін пайдаланылуда. Зайсанда салған әдемі мешіттің 1930 жылдары дінмен күрес кезінде мұнарасы мен күмбезі қиратылып, мәдениет үйіне айналдырылды, қазір полицияның қарауында. Жиырма шақты тұрғын үйлер, біраз ғимараттар әртүрлі мекемелердің қолында. Жергілікті әкімшіліктің қолдауымен әрқандай жөндеулер болады, бірақ жеткілікті ғылыми реставрация дәрежесінде емес. 1980 жылы осы жолдардың авторының бастамасымен Зайсан қаласындағы Б. Сәтбаев салған 20-ға жуық құрылыстардың паспорты жасалынды. 400-дей фотография түсірілді. Паспорттар мәдениет министрлігіне қарасты "Қазпроектреставрация» институтының архивінде сақтаулы. Фотографиялар Зайсан музейінің қорында.Зайсан мешіті 1985 жылы республикалық дәрежедегі архитектуралық мұралардың қатарына кірген. Құрылыстың негізгі өлшемдері де алынып, қалпына келтіру жобасы да жасалына бастап, 1990 жылдары тоқтап қалды. Қазан төңкерісіне дейінгі көлемінің үлкендігі мен архитектуралық жобалануының ерекшелігімен саусақпен саналатын сән-салтанатты мешітке арнаулы республикалық дәрежедегі реставрация қажет. Осы түрғыдан алғанда Шәуешектегі гимназия үйі мен қос азан шақыратын мұнаралардың тағдыры дұрыс шешімін тапқан. Біріншіден, құрылыс Қытай мемлекетінің, сәулет мұраларының тізіміне кірген. Екі рет мемлекет тарапынан жөндеу-реставрация жұмыстары жоғары деңгейде жүргізілген. Қазір Тарбағатай аймақтық мұражайы болып тұр. Мұнаралар да күрделі жөндеуден өткен, қаланың ортасында, шығыстық-мұсылмандық сәулет өнерінің ескерткіші болып, бірден көзге шалынады. 1960 жылдары мәдени төңкерістен аман қалған Өміртай Нашынұлының күмбезіне де 1990 жылдары қалпына келтіру жүмыстары мемлекет тарапынан жүргізіліпті. Сонымен қатар, кесененің әр кірпішіне дейін өлшеніп, макеті жасалынып, аймақтық музейге қойылыпты. Бейне бір сырлы ойыншықтай көрушінің көзінің жауын алады. Алып кесененің өзін көріп, макетін тағы бір тамашаласақ, салған шеберге дән риза боласың, кеудеңді мақтаныш сезімі кернейді екен.Баязит Сәтбаевтың қазақ мәдениетінде, ұлттық өнерімізде орны қандай деген сұрақ қойсақ: бірінші - салған құрылыстрадың молдығы. Екі мемлекетте 50-ге жуық құрылыстар салған. Екіншіден, XIX ғасыр мен XX ғасыр басында бейіт, сағана, кесене, там, мазар салған қазақ ұсталары мен тамшылары көп болған. Б. Сәтбаевтың ерекшелігі сол: бейіттің басында, кесененің көлеңкесінде, мазардың мөлшерінде қалмай, өзінің сәулеткерлік өнерін орыстың, шығыстың құрылыс ісімен ұштастырып, кәсіпқой маман - сәулеткер дәрежесіне көтерілуінде. Демек, Б. Сәтбаев - қазан төңкерісіне дейінгі қазақтан шыққан тұңғыш профессионал-сәулетші. Сөз жоқ, Баязиттің творчествосы мен салған құрылыстары қазақ архитектура тарихынан өз орнын алады. Сондықтан жан-жақты зерттеуге лайық деп білеміз.
## Дереккөздер |
Памье (фр. Pamiers) — Оңтүстік Пиреней аймағында орналасқан Франция коммунасы. Департаменті — Арьеж. 2006 жылы коммунада 67 279 адам тұрған. Халық тығыздығы 51 адам./км².Коммунаның жалпы аумағы - 1315 км².
## Сілтемелер
* Ұлттық санақ институты — Памье аймағы |
Көкпарсай (2008 жылға дейін – Прогресс) — Түркістан облысы Мақтаарал ауданы, Жамбыл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Мырзакент кентінен солтүстікке қарай 27 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Дрё (фр. Dreux) —Орталықта орналасқан Франция аймағы . Департаменті — Эр және Луар. 2006 жылы коммунада 126 176 адам тұрған. Халық тығыздығы 84 адам/км². Коммунаның жалпы аумағы - 1501 км².
## Сілтемелер
* Ұлттық санақ институты — Дрё аймағы |
Мийо (фр. Millau) — Оңтүстік Пиреней аймағында орналасқан Франция коммунасы. Департаменті — Аверон. 2006 жылы коммунада 70 499 адам тұрған.Халық тығыздығы 20 адам./км². Коммунаның жалпы аумағы - 3467 км².
## Сілтемелер
* Ұлттық санақ институты — Мийо аймағы |
Жан Доссе (фр. Jean Dausset; 19 қазан 1916, Тулуза, Франция — 6 маусым 2009, Пальма-де-Мальорка, Испания) — француз иммунолог, 1980 жылы сыртқы заттар тануы мен иммундық жауаптың дамуы үшін жауапты, гендік топтарды, Негізгі сыйымдылық кешенін ашқаны үшін Физиология немесе медицина саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты. Жүлдені Барух Бенасеррафпен және Джордж Снеллмен бөлісті.
Жан Доссе 6 маусымда 2009 жылы Пальма қаласында, Испанияда, соңғы екі жыл тұрған жерінде қайтыс болды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Жана Доссе Нобель комитетінің сайтындағы өмірбаяны (ағыл.)
* MHC (HLA): Главный комплекс гистосовместимости |
Макс Тейлер (ағылш. Max Theiler; 30 қаңтар 1899, Претория, ОАР — 11 тамыз 1972, Нью-Хейвен, Коннектикут, АҚШ) — американдық вирусолог. Сары безгек вирусын зерттегені үшін және осы ауруға қарсы адамның иммундалуына екі нақты вакцинаны құрғаны үшін Нобель сыйлығын алды (1951).
## Биография
Медицинаны Родс университеттік колледжінде оқыды, содан кейін 1917—1918 жж. Кейптаун университетінде, 1922 жылы Лондонда жетілдірілді. 1951 жылдан Рокфеллер қоры (Нью-Йорк) медицина және денсаулық сақтау зертханасы бөлімінің бастығы и одновременно (1964 жылдан) Йель университеті медицина мектебінің профессоры.
## Негізгі еңбектері
Негізгі зерттеулері амеба дизентериясының, лептоспироздар, жапондық энцефалит, маймыл энцефаломиелиті этиологиясы және басқалар бойынша.
## Есте тұту
1979 ж. Халықаралық астрономиялық одақ есте қалдыру мақсатында айдың көрінетін жағындағы кратерге Макс Тейлердің есімін берді.
## Шығармалары
* Studies on action of yellow fever virus in mice, «Annals of tropical medicine and parasitology», 1930, №24;
* Yellow fever protection test in mice by intracerebral injection, «Annals of tropical medicine and hygiene », 1933, № 27.
## Сілтемелер
* Нобельдік комитетінің сайтынан ақпарат (ағыл.) |
Серік Түгелбайұлы Жаманқұлов (18 қараша 1983 жыл, Жаңатас, Жамбыл облысы, КСРО) - қазақстандық мини-футболист, Қайрат және Қазақстанның құрамасының шабуылшысы.
## Мансап
Мектеп кезі, Серік футболмен айналасқан, ол «Фосфорит» футбол клубында жаттықты. Мектепті бітіріп Алматыдағы «Қазақ көлік және коммуникация академиясы» түсті. Вуздар арасындағы футзал жарыстарына қатысып, «Ансар» клубының көзіне ілінді.
2009 жылы "Қайратта" сынға түсті.
## Табыстар
### Құрлықтық
* УЕФА кубогының иеленушісі (2) : 2013, 2015.
* Еременко кубоғының иеленушісі : 2014.
* Еременко кубоғының қола жүлдегері : 2015.
* Еуропа чемпионатының қола жүлдегері : 2016.
## Сілтемелер |
## Қазақтың 100 әні
* Атауы: Жас қайың
* Орындаушы: Индира Расылхан
* Авторы: Мұқағали Мақатаев
## Ән тарихы
Мұқағали – қазақ тарихында өзiндiк өшпес мұра қалдырған поэзия алыбы. Жыр алыбының өз жырларында туған жерiне, елiне, отанына деген махаббатын көремiз.Осындай табиғатының ғажаптығын әнге қосқаны тағдырына деген алаңдаушылықтан болар!Бiздердi де сүюге шақырып оны аялап, келер ұрпаққа қалдыруды аңсайды.Оның бiрде қайыңмен тiлдесiп, тiптi жанын алмастырғысы келгенi тектен-тек емес-ау?1924 жылдың желтоқсан айының 20 жұлдызындадүниеге келген бұл өлеңге жай оқырман тұрмақ, поэзияның екiншi тау тұлғасы Қадыр аға қатты қызыққанын арада отыз жылдан соң «Иiрiм» кітабынан оқыдық. Ал Мұқағалидың қайың туралы бұл бiрiншi жыры емес. Алғаш поэзия әлемiне енген кезiнде емiрене жазған «Жас қайың» деген екi шумақ өлеңi және бар.Жапырақ жүрек жас қайың,Жанымызды айырбастайын!Сен адам бола бастасаң,Мен қайың бола бастайын,Келiсемiсiң, жас қайың!Қайыңмен жанын алмастырып, қайың боп өмiр сүргiсi келгенi, тамырын тереңге жайып, саясында таза ауамен тыныстасын талай жан дегiсi келген болар! Ұрпағының экологиясы бұзылған заманда өмiр сүрерiн сезген болар! Өзiнiң аз ғана ғұмырындағы қалдырған әр өлеңi – бiр елдiң мұрасындай!
## Автор туралы
Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев (1931-1976, шын аты Мұхаммедқали) – қазақтың лирик ақыны, мұзбалақ ақын, өз заманында лайық бағасын ала алмаса да өзінен кейінгілер үшін мәртебесі биік ақиық ақын.Ол 1931 ж. 8-ші наурызында Алматы облысы, қазіргі Райымбек (бұрынғы Нарынқол) ауданының Қарасаз ауылында дүниеге келген. Алайда, құжаттар бойынша ақынның туған күні ақпанның 9-нда тойланады. Бұған тиісті ақынның анасы Нағиман апа былай деген: «Мұқағалиым 1931 жылы наурыз айының 8-інде дүниеге келген болатын. Жаңылысуым мүмкін емес. Себебі балам мынау фәнидің есігін ашқаннан біраз уақыт кейін Наурыз тойы болады, наурыз көже жасаймыз деп күтіп отырғанбыз.» Мұқағали Мақатаев атындағы әдеби сыйлықтың лауреаты Оразақын Асқар ақынның екінші туған күніне байланысты мынадай сөз айтады: «Ал құжат бойынша Мұқағали 9 ақпанда дүниеге келген. Бұл куәлікті ақын ес білген кезде сол кездегі сайлау науқанына байланысты өзі жаздырып алған екен». Азан шақырып қойылған аты — Мұхаметқали. Әкесі қарапайым шаруашы: колхозда сушы, шалғышы болып істеген. Мұқағали үйдің тұңғышы болған, оның артынан бір қыз және үш ұл туылған. Ақынның қарындасы мен алғашқы інісі ерте көз жұмған. Соңғыларының есімдері — Тоқтарбай мен Көрпеш. Қазақ дәстүрі бойынша үйдің алғашқы баласы ата-әжесінен тәрбие алуы тиіс, сондықтан Мұқағали әжесі Тиынның қолында өсіп, анасын жеңгесіндей қабылдайды. Балалық шағы соғыспен қатар өткендіктен, ақын тағдырдың ащы дәмін ерте татады («Неңді сенің аңсаймын, бала шағым?»). Мұқағалидің әкесі 1941ж Калиниград майданында қаза табады.
## Әннің сөзі
Жапырақ жүрек жас қайың!Жанымды айырбастайын.Сен адам бола бастасаң,Мен қайың бола бастайын.Келісесің бе, жас қайың?(Көрінер, мүмкін, кімге ерсі),Өміріңді маған бір берші!Дүрбелең мына дүниені,Адам көзімен бір көрші.Қайың боп мен де бағайын,Орманнан орным табайын.Беймәлім маған өмірге,Қайың көзімен қарайын.Сен-дағы жерден нәр алдың,Мен-дағы жерден нәр алдым.Біреуден сен де жаралдың,Біреуден мен де жаралдым.Тілің жоқ, жанды қайың сен,Айырмашылығым — АдаммынМендегі бары бір жүрек,Беріпті жүрек саған мың.Сондықтан ұзақ жасайсың —Құрдасы келер заманның.Бар-жоғы менде бір жүрек,Ол өлсе — мәңгі кеткенім.Сендегі семсе мың жүрек,Келгенде жасыл көктемің,Тірілер қайта дүркіреп.Жапырақ жүрек жас қайың!Жанымызды айырбастайық.Адам боп жүрсең қасқайып,Тәуекел, айырбастайық!Өмірге өмір жалғасып,Анамыз жерге жармасып.Бірде адам, бірде қайың боп,Сүрейік өмір алмасып…
## Пайдаланылған әдебиеттер
* http://almaty-akshamy.kz/2012/09/08/%D0%B0%D2%9B-%D1%88%D1%8B%D1%80%D0%B0%D2%9B-%D0%B6%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D0%B5%D0%BDi-%D0%B6%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D0%BF/
* http://www.tarih.spring.kz/kk/history/postwar/figures/makataev/ Мұрағатталған 9 қыркүйектің 2016 жылы.
* https://www.google.kz/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=%D0%B6%D0%B0%D1%81+%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D2%A3+%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B
* http://bilimhttps(қолжетпейтін сілтеме)://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D2%9B%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8_%D0%A1%D2%AF%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D2%B1%D0%BB%D1%8B_%D0%9C%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%B2-all.kz/olen/1204(қолжетпейтін сілтеме)
## Қазақтың 100 әні
* Атауы: Жас қайың
* Орындаушы: Индира Расылхан
* Авторы: Мұқағали Мақатаев
## Ән тарихы
Мұқағали – қазақ тарихында өзiндiк өшпес мұра қалдырған поэзия алыбы. Жыр алыбының өз жырларында туған жерiне, елiне, отанына деген махаббатын көремiз.Осындай табиғатының ғажаптығын әнге қосқаны тағдырына деген алаңдаушылықтан болар!Бiздердi де сүюге шақырып оны аялап, келер ұрпаққа қалдыруды аңсайды.Оның бiрде қайыңмен тiлдесiп, тiптi жанын алмастырғысы келгенi тектен-тек емес-ау?1924 жылдың желтоқсан айының 20 жұлдызындадүниеге келген бұл өлеңге жай оқырман тұрмақ, поэзияның екiншi тау тұлғасы Қадыр аға қатты қызыққанын арада отыз жылдан соң «Иiрiм» кітабынан оқыдық. Ал Мұқағалидың қайың туралы бұл бiрiншi жыры емес. Алғаш поэзия әлемiне енген кезiнде емiрене жазған «Жас қайың» деген екi шумақ өлеңi және бар.Жапырақ жүрек жас қайың,Жанымызды айырбастайын!Сен адам бола бастасаң,Мен қайың бола бастайын,Келiсемiсiң, жас қайың!Қайыңмен жанын алмастырып, қайың боп өмiр сүргiсi келгенi, тамырын тереңге жайып, саясында таза ауамен тыныстасын талай жан дегiсi келген болар! Ұрпағының экологиясы бұзылған заманда өмiр сүрерiн сезген болар! Өзiнiң аз ғана ғұмырындағы қалдырған әр өлеңi – бiр елдiң мұрасындай!
## Автор туралы
Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев (1931-1976, шын аты Мұхаммедқали) – қазақтың лирик ақыны, мұзбалақ ақын, өз заманында лайық бағасын ала алмаса да өзінен кейінгілер үшін мәртебесі биік ақиық ақын.Ол 1931 ж. 8-ші наурызында Алматы облысы, қазіргі Райымбек (бұрынғы Нарынқол) ауданының Қарасаз ауылында дүниеге келген. Алайда, құжаттар бойынша ақынның туған күні ақпанның 9-нда тойланады. Бұған тиісті ақынның анасы Нағиман апа былай деген: «Мұқағалиым 1931 жылы наурыз айының 8-інде дүниеге келген болатын. Жаңылысуым мүмкін емес. Себебі балам мынау фәнидің есігін ашқаннан біраз уақыт кейін Наурыз тойы болады, наурыз көже жасаймыз деп күтіп отырғанбыз.» Мұқағали Мақатаев атындағы әдеби сыйлықтың лауреаты Оразақын Асқар ақынның екінші туған күніне байланысты мынадай сөз айтады: «Ал құжат бойынша Мұқағали 9 ақпанда дүниеге келген. Бұл куәлікті ақын ес білген кезде сол кездегі сайлау науқанына байланысты өзі жаздырып алған екен». Азан шақырып қойылған аты — Мұхаметқали. Әкесі қарапайым шаруашы: колхозда сушы, шалғышы болып істеген. Мұқағали үйдің тұңғышы болған, оның артынан бір қыз және үш ұл туылған. Ақынның қарындасы мен алғашқы інісі ерте көз жұмған. Соңғыларының есімдері — Тоқтарбай мен Көрпеш. Қазақ дәстүрі бойынша үйдің алғашқы баласы ата-әжесінен тәрбие алуы тиіс, сондықтан Мұқағали әжесі Тиынның қолында өсіп, анасын жеңгесіндей қабылдайды. Балалық шағы соғыспен қатар өткендіктен, ақын тағдырдың ащы дәмін ерте татады («Неңді сенің аңсаймын, бала шағым?»). Мұқағалидің әкесі 1941ж Калиниград майданында қаза табады.
## Әннің сөзі
Жапырақ жүрек жас қайың!Жанымды айырбастайын.Сен адам бола бастасаң,Мен қайың бола бастайын.Келісесің бе, жас қайың?(Көрінер, мүмкін, кімге ерсі),Өміріңді маған бір берші!Дүрбелең мына дүниені,Адам көзімен бір көрші.Қайың боп мен де бағайын,Орманнан орным табайын.Беймәлім маған өмірге,Қайың көзімен қарайын.Сен-дағы жерден нәр алдың,Мен-дағы жерден нәр алдым.Біреуден сен де жаралдың,Біреуден мен де жаралдым.Тілің жоқ, жанды қайың сен,Айырмашылығым — АдаммынМендегі бары бір жүрек,Беріпті жүрек саған мың.Сондықтан ұзақ жасайсың —Құрдасы келер заманның.Бар-жоғы менде бір жүрек,Ол өлсе — мәңгі кеткенім.Сендегі семсе мың жүрек,Келгенде жасыл көктемің,Тірілер қайта дүркіреп.Жапырақ жүрек жас қайың!Жанымызды айырбастайық.Адам боп жүрсең қасқайып,Тәуекел, айырбастайық!Өмірге өмір жалғасып,Анамыз жерге жармасып.Бірде адам, бірде қайың боп,Сүрейік өмір алмасып…
## Пайдаланылған әдебиеттер
* http://almaty-akshamy.kz/2012/09/08/%D0%B0%D2%9B-%D1%88%D1%8B%D1%80%D0%B0%D2%9B-%D0%B6%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D0%B5%D0%BDi-%D0%B6%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D0%BF/
* http://www.tarih.spring.kz/kk/history/postwar/figures/makataev/ Мұрағатталған 9 қыркүйектің 2016 жылы.
* https://www.google.kz/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=%D0%B6%D0%B0%D1%81+%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D2%A3+%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B
* http://bilimhttps(қолжетпейтін сілтеме)://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D2%9B%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8_%D0%A1%D2%AF%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D2%B1%D0%BB%D1%8B_%D0%9C%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%B2-all.kz/olen/1204(қолжетпейтін сілтеме) |
Марсель (фр. Marseille) — Прованс-Альпы-Лазурлы жағажайына жататын Франция аймағы . Департаменті — Буш-дю-Рон. 2006 жылы 1 029 736 адам тұрған. Халық тығыздығы 1532 адам/км². Аймақтың жалпы ауданы - 672 км².
## Сілтемелер
* Ұлттық санақ институты — Марсель аймағы |
Арша ементұмсығы (лат. Mycerobas carnipes) - Торғайтәрізділер отрядының Қунақ тұқымдасының Арша ементұмсықтар туысына жататын шағын құс.
## Биологиялық сипаты
Қара торғайдан сәл үлкенірек, қара тұмсықты болады.
Қоразының басы, көкірегі, құйрығы жәнеқанаты күнгүрт қара түсті, бауыры жасыл-сары, ал мекені мен балапаны сұрғылт түсті болады.
Таулы аудандарда ну ағашпен аршаны тасаланып жазда жұптанып, күзде 10-15тен топтанып жүреді. Негізгі көрегі - аршаның дәні. Ағашқа ұфлайды, 3-5 жұмыртқа салады.
## Таралуы
Аршалы ементұмсық Ирак, Ауғанстан, Гималай, Орта Азия тауларында кездеседі.
Қазақстанда бұл құс Жоңғар, Іле Алатауында, Тарбағатайда, Сауыр мен Тянь-шаньда кездеседі.
## Дереккөздер |
Қызылжемсаулы гагара немесе қызылжемсаулы маймаққаз (лат. Gavia stellata) – Маймаққаздар отряд өкілдерінің ең ұсағы, салмағы 1-2,5 кило болады. Күйттеу кезеңінде тармағында қызыл дақ дамиды, құстың атауы осыған байланысты аталған. Алайда күзгі түлеу соңынан ол дақ жойылады. Қазақстанда тек қана жылыстау мезгілінде (сәуірдің аяғында және қыркүйек – қазанның аяғында) кезедеседі, кейде Каспий маңында қыстайды.
## Дереккөздер |
## Қазақтың 100 әні
* Атауы: Ғашықтар жыры
* Орындаушылар: Мақпал Жүнісова, Сембек Жұмағалиев
* Сөзін жазған: Шөмішбай Сариев
* Әнін жазған: Кеңес Дүйсекеев
## Ән туралы
Талай ғашықты махаббат бесігіне бөлеп, әсем әуенімен тербеген «Ғашықтар жыры» белгілі әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиевтің бойтұмар әніне айналған. Бұл әнді ақын Шөмішбай Сариев пен сазгер Кеңес Дүйсекеев бірлесіп жазылған.Қос өнер иесінің ұлы одағынан туған ән осыдан отыз жыл бұрын жарыққа шықты. Әйгілі «Гүлдер» ансамблінің сол кездегі директоры Қабиден Тұяқаев Кеңес Дүйсекеевті шақырып алып: «Кеңес, қос дауыста айтатын дуэт ән жазшы,» - деп қолқа салады. Бұл сөзден кейін сазгер «Ғашықтар жыры» әнін жазады. Кейін Шөмішбай Сариев сөз жазып береді. Ән сазгерді өзіне ғашық еткен аяулы жары Баянға арналған. Ән жарыққа шыққан бойда елге кеңінен таралып, бірден танымал әнге айналады. «Ғашықтар жыры» әні талай тыңдарманның жүрегінің төрінен орын ала білді. Тіпті, бәзбіреулер әншілерді «ғашық етіп, үйлендіріп» жіберген. Біраз уақытқа дейін бұл сөздер халық арасында өршіп жүрді. Қалай болғанда да, ән бұл күнге дейін тыңдарман пейілін жоғалтқан жоқ.
== Орындаушылар туралы
## Сембек Жұмағалиев
1983-1984 жылдары "Гүлдер" ансамблінде әнші Сембек Жұмағалиев жұмыс істейді. Бір күні оған Кеңес Дүйсекеев жолығып: «Менің әндерімді бар әнші орындап жүр. Сен менің әндерімді қашан орындайсың?» - деп, «Ғашықтар жыры» әнін Нағима Есқалиевамен бірге айтуды ұсынады. Сембек «Қасың қандай, қарақат көзің қандай» деп басталатын ән мәтінін қарап: «Нағимамен айтсам, сөздерін «Бойың қандай» деп өзгертуге тура келеді,» - деп әзілдейді. Сол сәтте ол сазгерге ансамбльге жаңадан келген жас әнші Мақпал Жүнісова туралы айтады. Осылай қос дауыста «Ғашықтар жыры» әні жазылады.
## Мақпал Жүнісова
Мақпал Мұхамедиярқызы Жүнісова (1964 жылы 11 қаңтарда Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Теректі ауылында туған)- кеңестік және қазақ эстрада әншісі (драмалық сопрано), профессор. Қазақстанның халық әртісі (1994 ж.),- ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері (1999 ж.). халықаралық конкурстардың лауреаты.Көптеген халықаралық конкурстардың гран-при иегері болған Мақпал Жүнісова 22 жасында Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, 31 жасында Қазақстанның халық әртісі атанды. 1981 жылы Днепропетровск қаласында өткен бүкілодақтық конкурста гран-при иеленіп КСРО-ның ең үздік әйел әншілерінің үздік ондығы кіріп (Роза Рымбаевадан кейін), үлкен танымалдылыққа ие болды. Мақпал Жүнісова сирек талантты әнші, әлем халықтары әндерін шебер орындаушы. Ол бүкіл Қазақстанда, КСРО-ның бұрынғы республикаларында, шетелдерде болып, Отан, махаббат пен достық, адам мен табиғат туралы әндерді шырқады. Қазақтың халық әндерін оның орындауында тыңдау ләззатына ештеңе тең келмейді.
Ән жарыққа шыққан бойда елге кеңінен таралып, бірден танымал әнге айналады. «Ғашықтар жыры» әні талай тыңдарманның жүрегінің төрінен орын ала білді. Тіпті, бәзбіреулер әншілерді «ғашық етіп, үйлендіріп» жіберген. Біраз уақытқа дейін бұл сөздер халық арасында өршіп жүрді. Қалай болғанда да, ән бұл күнге дейін тыңдарман пейілін жоғалтқан жоқ.
## Әннің сөзі
Күлкің қандай, шарапат сезім қандай!
Қуанатын балаша кезің қандай,
Өзің қандай, жаныма сөзің балдай.
Көңілге жыр тұнады сен дегенде,
Жүрекке сыр тұнады сен дегенде.
Кеудеме бір ғажайып шаттық орнап,
Өмір де құлпырады сен дегенде.
Таңың қандай, жұлдызды бағың қандай,
Арың қандай, жібектей жаның қандай.
Өзің қандай, шуаққа малынғандай,
Сезім қандай, тәңір де табынғандай!
Көңілге жыр тұнады сен дегенде,
Жүрекке сыр тұнады сен дегенде.
Кеудеме бір ғажайып шаттық орнап,
Өмір де құлпырады сен дегенде.
## Тағы қараңыз
Үлгі:Примечания
## Сілтемелер
* http://www.kazmuz.kz/index.php?lang=rus&id=6521
* http://massaget.kz/layfstayl/madeniet/music/4229/
* https://www.youtube.com/watch?v=plYvlyiXwrE - видеоролик
## Қазақтың 100 әні
* Атауы: Ғашықтар жыры
* Орындаушылар: Мақпал Жүнісова, Сембек Жұмағалиев
* Сөзін жазған: Шөмішбай Сариев
* Әнін жазған: Кеңес Дүйсекеев
## Ән туралы
Талай ғашықты махаббат бесігіне бөлеп, әсем әуенімен тербеген «Ғашықтар жыры» белгілі әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиевтің бойтұмар әніне айналған. Бұл әнді ақын Шөмішбай Сариев пен сазгер Кеңес Дүйсекеев бірлесіп жазылған.Қос өнер иесінің ұлы одағынан туған ән осыдан отыз жыл бұрын жарыққа шықты. Әйгілі «Гүлдер» ансамблінің сол кездегі директоры Қабиден Тұяқаев Кеңес Дүйсекеевті шақырып алып: «Кеңес, қос дауыста айтатын дуэт ән жазшы,» - деп қолқа салады. Бұл сөзден кейін сазгер «Ғашықтар жыры» әнін жазады. Кейін Шөмішбай Сариев сөз жазып береді. Ән сазгерді өзіне ғашық еткен аяулы жары Баянға арналған. Ән жарыққа шыққан бойда елге кеңінен таралып, бірден танымал әнге айналады. «Ғашықтар жыры» әні талай тыңдарманның жүрегінің төрінен орын ала білді. Тіпті, бәзбіреулер әншілерді «ғашық етіп, үйлендіріп» жіберген. Біраз уақытқа дейін бұл сөздер халық арасында өршіп жүрді. Қалай болғанда да, ән бұл күнге дейін тыңдарман пейілін жоғалтқан жоқ.
== Орындаушылар туралы
## Сембек Жұмағалиев
1983-1984 жылдары "Гүлдер" ансамблінде әнші Сембек Жұмағалиев жұмыс істейді. Бір күні оған Кеңес Дүйсекеев жолығып: «Менің әндерімді бар әнші орындап жүр. Сен менің әндерімді қашан орындайсың?» - деп, «Ғашықтар жыры» әнін Нағима Есқалиевамен бірге айтуды ұсынады. Сембек «Қасың қандай, қарақат көзің қандай» деп басталатын ән мәтінін қарап: «Нағимамен айтсам, сөздерін «Бойың қандай» деп өзгертуге тура келеді,» - деп әзілдейді. Сол сәтте ол сазгерге ансамбльге жаңадан келген жас әнші Мақпал Жүнісова туралы айтады. Осылай қос дауыста «Ғашықтар жыры» әні жазылады.
## Мақпал Жүнісова
Мақпал Мұхамедиярқызы Жүнісова (1964 жылы 11 қаңтарда Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Теректі ауылында туған)- кеңестік және қазақ эстрада әншісі (драмалық сопрано), профессор. Қазақстанның халық әртісі (1994 ж.),- ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері (1999 ж.). халықаралық конкурстардың лауреаты.Көптеген халықаралық конкурстардың гран-при иегері болған Мақпал Жүнісова 22 жасында Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, 31 жасында Қазақстанның халық әртісі атанды. 1981 жылы Днепропетровск қаласында өткен бүкілодақтық конкурста гран-при иеленіп КСРО-ның ең үздік әйел әншілерінің үздік ондығы кіріп (Роза Рымбаевадан кейін), үлкен танымалдылыққа ие болды. Мақпал Жүнісова сирек талантты әнші, әлем халықтары әндерін шебер орындаушы. Ол бүкіл Қазақстанда, КСРО-ның бұрынғы республикаларында, шетелдерде болып, Отан, махаббат пен достық, адам мен табиғат туралы әндерді шырқады. Қазақтың халық әндерін оның орындауында тыңдау ләззатына ештеңе тең келмейді.
Ән жарыққа шыққан бойда елге кеңінен таралып, бірден танымал әнге айналады. «Ғашықтар жыры» әні талай тыңдарманның жүрегінің төрінен орын ала білді. Тіпті, бәзбіреулер әншілерді «ғашық етіп, үйлендіріп» жіберген. Біраз уақытқа дейін бұл сөздер халық арасында өршіп жүрді. Қалай болғанда да, ән бұл күнге дейін тыңдарман пейілін жоғалтқан жоқ.
## Әннің сөзі
Күлкің қандай, шарапат сезім қандай!
Қуанатын балаша кезің қандай,
Өзің қандай, жаныма сөзің балдай.
Көңілге жыр тұнады сен дегенде,
Жүрекке сыр тұнады сен дегенде.
Кеудеме бір ғажайып шаттық орнап,
Өмір де құлпырады сен дегенде.
Таңың қандай, жұлдызды бағың қандай,
Арың қандай, жібектей жаның қандай.
Өзің қандай, шуаққа малынғандай,
Сезім қандай, тәңір де табынғандай!
Көңілге жыр тұнады сен дегенде,
Жүрекке сыр тұнады сен дегенде.
Кеудеме бір ғажайып шаттық орнап,
Өмір де құлпырады сен дегенде.
## Тағы қараңыз
Үлгі:Примечания
## Сілтемелер
* http://www.kazmuz.kz/index.php?lang=rus&id=6521
* http://massaget.kz/layfstayl/madeniet/music/4229/
* https://www.youtube.com/watch?v=plYvlyiXwrE - видеоролик |
Алаш партиясының бағдарламасы - 1917 жылы "Қазақ" газетінде пайда болған бағдарлама. Жоба жасаушылар: Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмағанбетов, Ғабдулхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжанов.
## Бағдарлама мазмұны
### І. Мемлекет қалпы
Ресей демократиялық, федеративтік республика болу (Демократия мағынасы- мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағынасы - құрдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік республикада әр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді.)Үкімет басында Учредительное собрание мен Г.Дума қалауынша кесімді жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы бағу, ол министрлер Учредительное собрание мен Г.Дума алдында жауапты болу.Депутаттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады. Сайлау хұқында қан, дін, еркек-әйел талғаусыз болу.Законды жалғыз ғана Г.Дума шығару һәм Г.Дума үкімет үстінен қарап, ісін тексеру, запрос (сұрау) жасау хұқы да Г.Думада болу. Мемлекет салығы Г.Думасыз салынбау.
### ІІ. Жергілікті бостандық
Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия Республикасының Федерациялық бір ағзасы болу. Реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлесе болу, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болу. Қайткенде де осы күнгі земстволықты қабыл алу."Алаш" партиясы қазақтың би, болыс, аулнайлары сияқты орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына жаһид қылады (тырысады). Земстволардың управаларында, милицияларында таза қызметші боларлық адамдардың атын халық қалауына салады."Алаш" партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге жау болады. Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарақи ету жағына бастайды (дамыта бастайды).
### ІІІ. Негізгі құқық
Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу. Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға – еркіншілік; үкімет қызметшілері иесінен рұқсатсыз ешкім табалдырығын аттамаушылық; заңсыз жолмен ешкімді үкімет адамдары ұстамаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай тұтқын қылмаушылық; қылмысты болған адам сот бар жерде 24 сағат ішінде, сот жоқ жерде бір жетіден қалмай сотқа тапсырылып, жабылса, судья үкімімен жабылу. Кісі хатын ашқанда – айып, оқығанға жаза болу.
### IV. Дін ісі
Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін сжаюға ерік. Кіру – шығу жағынан бостандық. Муфтилік қазақта өз алдында болу. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істер молдада болу, жесір дауы сотта қаралу.
### V. Сот және билігі
Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу- тексеруі һәм үкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылу. Би һәм судья орнынан тергеусіз түспеу. Билік һәм сот жүзінде жұрт біткен тең болу; Құдайдан соңғы күшті би һәм судья болып, кім де болса, олардың үкіміне мойынсұну. Айтылған үкім тез орнына келу. Зор жазалы қылмыстар присяжный сотпен қаралу. Қазақ көп жерде сот тілі қазақ тілі болу. Присяжныйлар қазақтан алыну. Қырдағы ауыл, болыс ішіндегі билік пен сот жұрт ұйғарған ереже жолымен атқарылу.
### VI. Ел қорғау
Ел қорғау үшін әскер осы күнгі түрде ұсталмау. Әскерлік жасқа жеткен жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету: әскер табына бөлгенде туысқан табына қарай бөлу. Әскерлік міндетін қазақ атты милиция түрінде атқару.
### VII. Салық
Салық әл-ақуаты, табысқа қарай байға – байша, кедейге кедейше әділ жолмен таратылу.
### VIII. Жұмысшылар
Жұмысшылар закон панасында болу. (Қазақ жерінде завод- фабрика аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз. "Алаш" партиясы жұмысшылар турасында социал-демократтардың меньшевик табының программасын жақтайды.)
### IX. Ғылым – білім үйрету
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болу; жұртқа жалпы оқу жайылу. Бастауыш мектептерінде ана тілінде оқу; қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашу; оқу жолы өз алды автономия түрінде болу; үкімет оқу ісіне кіріспеу; мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылу; ел ішінде кітапханалар ашылу.
### Х. Жер мәселесі
Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу: бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту; қазаққа тиетін жер сыбағасын жергілікті комитетер кесу; сыбаға өлшеу- норма жердің топырағы мен шаруашылық түріне қарай жасалу; сыбағадан артылған жер земство қолында болу; артық тұрған жерден ел өскенде ауық-ауық сыбаға кесіліп берілу; Түркістанда жермен бірге су сыбағасы да кесілу; жерді қазақ үй басына иеленбей, ауыл-аймақ, туысқан табына меншіктеп алу; өзара әділ жолмен пайдалану.
Жер законінде жер сату деген болмау, әркім өзі пайдалану. Пайдасынан артық жер сатылмай, земствоға алыну. Жердің кені, астыңғы байлығы қазынанікі болып, билігі земство қолында болу.Аса зор ағаш, зор өзендер мемлекеттікі болып, аз ағаш һәм көп байлықтары земство мүлкіне саналу.
## Тағы қараңыз
* Алаш партиясы
## Дереккөздер |
Бозтөбе свитасы Қазақстандағы геологиялық формация. Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында Жосалы кентінің солтүстік шығысында орналасқан. Бор кезеңіне жататын бұл жердің қабаттарынан динозаврлар мен ілкіқұстардың фоссилиялары табылған.
## Омыртқалы жануарлар палеофаунасы
* Alectrosaurus sp.
* Aralosaurus tuberiferus
* Aralazhdarcho bostobensis
* Arstanosaurus akkurganensis (hadrosauridae indet)
* Samrukia nessovi
* Khunnuchelys lophorhothon Жұмсақ денелі тасбақалар Тасбақалар
## Тағы қараңыз
* Стратиграфиялық бөлімшелер
## Дереккөздер |
Теңбіл қорқау қасқыр (лат. Crocuta crocuta) - Африкада өмір сүретін бурыл, жолақ және теңбіл қорқау қасқырлардың бір түрі.
Қорқау қасқыр – жыртқыш сүтқоректі. Кейде «күлегеш қорқау», «теңбіл шибөрі» деп те аталады.Теңбіл қорқау қасқыр құрлықта тіршілік етеді. Ол сахаралық Африканың Конго өзені жағалауынан басқа жерлердің бәрінде кездеседі.
Теңбіл қорқау қасқыр ұлыған кезде адамның қатты қарқылдап күлгеніне ұқсайтын дыбыс шығарады.
Теңбіл қорқаулар туыстық қатынастар арқылы іріктелген қауымға топтасады. Әр әулетінің өз іні, бағынатын басшылары болады. Інде күшіктері ұйықтайды, аң аулап келген үлкендері демалады.
Теңбіл шибөрінің басы – үлкен, құлақтары жалпақ болады. Қылшықты жүні басқа шибөрілердікіне қарағанда қысқа, қызыл қоңыр және сары қоңыр түсті. Жасы ұлғая келе жүнінің түсі оңа бастайды.
Құйрығы мен тұмсығы – қара, аяқтарының ұшы ақ түсті болып келеді.
Денесінің ұзындығы – 1,3 м, шоқтығына дейінгі биіктігі – 60 – 80 см, салмағы – 50 – 90 келі.
Қорқау қасқырлар Саванналарда, жайылымдарда, ормандардың шетінде, тоғайларда, шөлейттерде, биіктігі төрт мың метрге дейінгі тауларда тіршілік етеді.
Қорқау қасқырлар әртүрлі аңдармен, өсімдіктермен қоректенеді.
Теңбіл қорқау қасқырдың жақ сүйегі өте жақсы дамыған. Африкада тіршілік ететін шибөрілердің үш түрінің екеуі Шығыс Африкада тіршілік етеді. Олар: теңбіл шибөрі мен өте сирек кездесетін жолақ шибөрі.
## Дереккөздер |
Кекіл қою-жас балалардың шашын ұстарамен тегістеп алып тастап, маңдайына қалдыратын бір шөкім шаш. Оның жиегін тегістеп, қиып тұрады. Кекіл ұл балаға да, қыз балаға да бірдей қойылып, оларға жарасымды ажар береді. |
Сыдырғы-таспаны өңдеу үшін қолданылатын құрал. Ұзындығы 15-20 см-дей жіңішке ағаштың екі жағын сә жонады да, оның орта бөлігінен(бір қырынан) бір ернуін тік, екінші ернуін көлбеу етіп тар ұя жасайды. Таспаның бір шетін ойықтың тік ернеуіне сүйеп, өткір пышақтың жүзін ойықтың көлбеу шетіне тіреп ұстайды. Таспаны бір қалыпты жылжытып тартқанда, пышақ жүзіне ілінген жері сыдырылып қалады. Сондықтан бұл құралды "сыдырғыш" деп атаған. |
Бурылбайтал — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы, Шығанақ ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 121 км-дей жерде, Балқаш көлінің оңтүстік-батыс жағасында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Бурылбайтал — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы, Шығанақ ауылдық округі құрамындағы ауыл, темір жол бекеті.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 111 км-дей жерде, Балқаш көлінің оңтүстік-батысында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сарнық - киіз үйдің сүйегін жасаушылардың жонғы құралы. Ағашқа өрнекті із түсіретін, сақиналап сәндейтін арнаулы тістері иіліп келген, екі басы сапты, темір қырғыш. Тістері бір жағына қарай азырақ қайырылған. Сарнауық уық, кереге, шаңырақтардың қарына сызық, ирек, су ағар түсіру үшін қолданылады. |
Көкжелек (2011 жылға дейін — Қызылту) — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданындағы ауыл, Қызылтал ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылынан шығысқа қарай 19 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Кудо— Ресей республикасының Псков облысындағы Опочец ауданында, Опочка қыстағының оңтүстігінде орналасқан көл.
Аумағы — 1,6 км² (161.0 га). Ең терең жері — 18,0 м, орташа тереңдігі — 8,0 м.
Көл Полехново қыстағының маңында орналасқан.
Көптеген балық түрлері мекендейді: лещ,шортан, окунь, уклея, ерш, линь, теңіз шаяны.
Көлдің түбі құмды, жағасы — орман, тоғай, жайылым.
## Ескертпелер |
Жиделі — Жамбыл облысы Шу ауданы, Балуан Шолақ ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Төле би ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 32 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Кіші Қамқалы — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы, Ұланбел ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2019 жылы таратылған.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылынан солтүстік-батысқа қарай 123 км-дей жерде.
## Халқы
Тұрғыны 73 адам (2009).
## Дереккөздер |
Бөрте балшықшы, Қалшылдақ- дене мөлшері де (60-65г, қанат алымы -40 см мөлшерінде ), реңі де бұлыңғыр балшықшыға ұқсас балшықшы құс. Алайда бөрте балшықшының жоны онша қара емес, ұшып жүргенде қара мен ақтың қарсыластығы бірден көзге шалынбайды, қоңырқай түс пен ақ түс айқынырақ көрінеді. Құйрығының үстінде бірнеше жіңішке қошқыл жолақтар болады. Қалшылдақтың үстіне бұл балшықшының аяғы ұзынырақ, оны ұшқан кезде құйрық жиегінен айқын байқаймыз. Оның дауысы де ерекше- «фи-фи» дейтін әуезі екі буынды, селкілдеп тұрып сайрайтын болғандықтан, «қалшылдақ» деп те атайды.
## Мекендеуі
Бұлыңғыр балшықшы сияқты Еуразияның тап сол ендігі мекендейді, дегенмен солтүстікке қарай алысырақ кетеді. Қазақстанда солтүстік-батыс және солтүстік облыстарда ұялайды, әйтсе де барлық жерде ұшып жүрген дарақтары кездеседі.
## Ұялауы
Ағаш және бұталарға жиі қонақтанғанымен, ұясын жерге салады. Салындыда 4 жұмыртқа болады, оны аналығы мен аталығы басады. Аналығы ұяда көбірек болады. Балапандар 3 аптадан соң жұмыртқадан жарып шығады. Қазақстанда наурыз – қыркүйекте болады.
## Дереккөздер |
Күшаман (2008 жылға дейін — Қызылотау) — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданындағы ауыл, Қызылотау ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылынан шығысқа қарай 30 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қара шулығаш (лат. Apus apus) – шағын денелі (40-45 г, қанатының алымы – 45 см мөлшерінде) шулығаш. Қара шулығаштың реңі – қара, алқымы – ақшыл, қанаты – орақша иілген ұзын және аяғы – өте қысқа. Жылдам және оңтайлы ұшады. Ол әуеде ұшып жүріп, шіркейлерді жейді. Қиқуы – «стри-и» деген ащы дауыспен үйірде шуыл шығаратындықтан «шулығаш» деп аталған.
Еуразия (Байкал аймағынан шығысқа қарай) және Солтүстік-Батыс Азияға кең таралған. Бүкіл Қазақстан бойынан кездеседі.
## Дереккөздер |
Ақжағал қырқылдақ (лат. Chlidonias hybrida) - Sternidae тұқымдасының қара қырқылдаққа ұқсас құс.
Одан айырмашылығы ақжағал қырқылдақтың тамағы және жағы ақ болғандықтан, жақсы байқалады. Бұдан басқа қара түс оның басында ғана басымырақ, ал бүкіл қалған денесі сұр түсті. Туыстық басқа өкілдерінен айырмашылығы тұмсығы және аяғы қызыл.
## Мекені
Негізінде бұл құс тропиктер мен субтропиктер құсы, қоңыржай белдеуге енуіне алыс емес. Қазақстанда Жайық, Торғай және Сырдария өзендерін бойлай ұялайды. Сирек кездеседі. Өмір сүру дағдысы туыстын басқа өкілдерінлегідей. Қазақстанда мамырдың алғашқы жартысында болып, қыркүйек басталғанға дейін ұшып кетеді .
## Галерея
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
«Назқоңыр» әні – қазақтың 100 әнінің біріне кіретін халық әні. ХIХ ғасырдың бірінші жартысында Сегіз сері өзінің ақындық, әншілік, композиторлық, күйшілік, батырлық, палуандық өнерімен қазақтың баға жетпес өлеңдер қатарына «Назқоңыр» әнінің сөзін де, өлеңін де шығарып өз үлесін қосқан. Бұрын бұл ән халық аузынан кетпейтін, қазір де жүрегімізде сол заманның естелігі ретінде қалды. Сегіз серінің өлеңдерінің көпшілігі негізінен махаббат лирикасына жатады. Мәселен, «Алқоңыр», «Әйкен – ай», «Гауһартас», «Ғайни», «Еңлік – ай» (Илигай), «Көкем - ай», «Қызға сәлем», « Мақпал», «Назқоңыр», «Сәулем – ай» және т. б. Осы өлеңдерінің ішінде бізге ең кең танылып, қазақ эстрадасында жиі шырқалатын әні – «Назқоңыр».
## Тарихы
«Назқоңыр» әні Омбы қаласындағы ауқатты отбасынан шыққан Мүкарамма атты сұлуға арналады. 1833 жылы жаз айларында Мұхамедқанапия Омбыға, үйіне қайтады. Жасы 21-ге келіп қалды, сөйтіп өзіне тең келетін жар іздемекші болады. Осы уақытта Ахметқали деген ауқатты кісінің Мүкарамма атты қызын бір көргеннен-ақ сүйіп қалады да, Қызылжарда оқып жүргенде шығарған өлеңінде сипаттаған сұлудың бейнесін танығандай болады. Мүкараммаға ғашықтық сезімін «Арман» өлеңімен білдірмекші болады. Сөйтіп олар жиі кездесіп, тату-тәтті ғұмыр кешеді. Әрине, Мүкарамма ауқатты отбасынан болған соң әкесі оған Мұхамедқанапиямен кездесуіне тыйым салады да, кедергі болудың бір жолын қарастырады. Сөйтіп Мүкарамманы туысының үйіне жібереді. Бірақ Мукарамма оны қатты сүйеді, сондықтан қай жерге бара жатқанын айтып кетеді. Мұны естіген Мұхамедқанапия Мүкараммаға барар жолда «Назқоңыр» әнін шығарады.
### Сөзі
Ай қабақ,алтын кірпік, қызыл ерін,Кел десең неге аяйын аттың терін.Сарығаш сазға біткен секілденіп,Қай жерде отыр екен бұраң белім.
Базардан алып келген күміс құман,Жігітті адастырған қалың тұман.Арадан қыл өтпестей тату едік,Біздерге қастық қылған қай антұрған.Һә лә ләку лиләй !Лилә ләку лилай!Һә лә ләку лиләй! Лилә ләку лилай!
Ай қабақ,алтын кірпік, қызыл ерін,Кел десең неге аяйын аттың терін.Сарығаш сазға біткен секілденіп,Қай жерде отыр екен бураң белім.
Һә лә ләку лиләй !Лилә ләку лилай!Һә лә ләку лиләй! Лилә ләку лилай!
Көркем қыз шақырған соң жуықтайын,Басқаны неге соған жуытайын.Өзіңе ықыласым ауғаннан соң,Қалайша сәулем сені ұмытайын.Һә лә ләку лиләй !Лилә ләку лилай!Һә лә ләку лиләй! Лилә ләку лилай!
## Дереккөздер |
## Қаратұмсық қырқылдақ
Қаратұмсық қырқылдақ ( Gelochelidon nilotica ) - қара телпегі бар, ашық реңді орташа денелі (200-300 г. ) құс. Аяғы - ұзын, тұмсығы - қара, басқа қырқылдақтардан гөрі жуан және қысқа. Барлық континенттердің қоңыржай және тропиктік белдемдерінде кең таралған, алайда таралу аймағының кеңдігіне қарамастан, олардың ұялау орындарына қолайлы болуына байланысты кездейсоқ кездеседі. Қазақстанда жағасында өсімдіктері жоқ тұзды суқоймалар табылатын жерлердің барлығында өмір сүреді. Шоғырлы құс, ұясы - жердегі қарапайым шұнқыр. Кейде бір ұяға бірнеше аналық жұмырткалайтындықтан, әдеттегі салындыдағы 1-3 жұмыртқаның орнына көбірек ( 5-6 ) жұмыртқа салынады, 17 жұмыртқа болатын жағдайлар да кездескен. Балапандар 23-24 күнде жұмыртқадан жарып шығады, ал тағы бір айдан соң аздап ұша бастайды. Қаратұмсық қырқылдақтар жануартекті азықпен қоректенеді, бунақденелілер, кемірушілер және кесірткелер де маңызды рөл атқарады.Қазақстанда сәуірдің соңынан қыркүйекке дейін кездеседі.
## Дереккөздер
Құстар (Мектеп энциклопедиясы) - Алматы 2010
## Қаратұмсық қырқылдақ
Қаратұмсық қырқылдақ ( Gelochelidon nilotica ) - қара телпегі бар, ашық реңді орташа денелі (200-300 г. ) құс. Аяғы - ұзын, тұмсығы - қара, басқа қырқылдақтардан гөрі жуан және қысқа. Барлық континенттердің қоңыржай және тропиктік белдемдерінде кең таралған, алайда таралу аймағының кеңдігіне қарамастан, олардың ұялау орындарына қолайлы болуына байланысты кездейсоқ кездеседі. Қазақстанда жағасында өсімдіктері жоқ тұзды суқоймалар табылатын жерлердің барлығында өмір сүреді. Шоғырлы құс, ұясы - жердегі қарапайым шұнқыр. Кейде бір ұяға бірнеше аналық жұмырткалайтындықтан, әдеттегі салындыдағы 1-3 жұмыртқаның орнына көбірек ( 5-6 ) жұмыртқа салынады, 17 жұмыртқа болатын жағдайлар да кездескен. Балапандар 23-24 күнде жұмыртқадан жарып шығады, ал тағы бір айдан соң аздап ұша бастайды. Қаратұмсық қырқылдақтар жануартекті азықпен қоректенеді, бунақденелілер, кемірушілер және кесірткелер де маңызды рөл атқарады.Қазақстанда сәуірдің соңынан қыркүйекке дейін кездеседі.
## Дереккөздер
Құстар (Мектеп энциклопедиясы) - Алматы 2010 |
Аққанат қырқылдақ – дене мөлшері қара қырқылдақа шамалас, дегенмен ашық сұр қанаты және ақ құйрығы арқылы одан жақсы ажыратылатын құс. Аяғы - қызыл.Еуропаның оңтүстік – шығыс өңіріне , Кіші және Солтүстік Қазақстанға орын тепкен. Шығыста тек қана Байкал сыртында, Монғолдия және Приморьеде пайда болады. Қазақстанда солтүстіктегі батпақты жерлерде сансыз көп. Өмір сүру дағдысы қара қырқылдақтіуіндей , алайда, таяз сулы жерге көбірек дағдыланған. Қазақстанда мамырдың басынан қыркүйектің басталуына дейін болады.
## Дереккөздер |
Ужо — Ресейдің Псков облысы Локнянский ауданында орналасқан көлі. Аумағы— 7,52 км² (752,0 га; аралдарымен — 7,73 км² немесе 773,0 га). Ең терең жері— 10,2 м, орташа тереңдігі — 5,1 м.
Көл маңайында бірнеше қыстақтар орналасқан: Вережье, Кривцы, Алексино, Зверинец, Понюшино.
Локня және Пузна көлдері ағып құяды .
Балық түрлері: плотва, қызылқанат, ақтабан, карась, т.б. да балықтар бар.
Көлге сипаттама: құмды, жағасы - тас, балшық, жағажайында орман, жайылым бар.
## Ескертпелер |
Аки теңізі (жапон тілінде 安芸灘 аки-нада) — Ішкі Жапон теңізінің батыс бөлігіндегі ашық теңіз. Хиросиманың префектурасының оңтүстік-батысында және Эхиме префектураның солтүстік-батысында орналасқан. Аки өзенінің атауы тарихи провинция құрметіне аталған.
Солтүстігінде Осаки-Симо, Ками-Камараги, Симо-Камараги және Курахаси аралдарымен, шығысында Курусима бұғазымен, оңтүстігінде Эхиме перфектурасының Таканава түбегімен, ал бытысында Иё-Нака аралымен шектеседі. Солтүстігінен оңтүстігіне дейін — 30 км, ал батыстан шығысына дейін — 45 км. Шығыс бөлігі Ицуки теңізі деп аталады. Ішкі Жапон теңізінің шығыс және батыс бөліктерін және Хиросима, Куре және Мацуяму ірі қалаларының аймақтарын байланыстырады.
Аки теңізінде балық, әсіресе скумбрия мен теңіз мөңке балығы өте көп. Теңіз жоғары сейсмологиялық белсенділігі жоғары аймақ болып табылады.
## Әдебиеттер
* Море Аки // Энциклопедия Ниппоника: в 26 т. 2-е издание. — Токио: Сёгаккан, 1994—1997.
## Сілтемелер
* Карта моря Аки (1 / 25000) / / Институт географии Японии (яп.). Тексерілген 6 января 2011. Архивировано из первоисточника 12 мамыр 2012. |
Әйтей (1992 ж. дейін — Интернационал) — Алматы облысы Қарасай ауданындағы ауыл, Әйтей ауылдық округі орталығы. КАТО коды — 195220200.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қаскелең қаласынан солтүстік-батысқа қарай 5 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қызылжар (ескі атауы — «Красный овраг») — Ақмола облысы Целиноград ауданы, Қабанбай батыр ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Астанадан оңтүстікке қарай 21 км Қабанбай батыр ауылы жаққа, яғни ескі Қарағанды трасса жағында орналасқан. Қабанбай батыр кесенесінің жанында орналасқан. КАТО коды — 116665400.
## Халқы
## Дереккөздер |
Велье — Псков облысының Опечец ауданында орналсқан көл. Жалпы аумағы — 5.0 км² (498,0 га, аралдарымен (5 аралдың аумағы 2 га) — 5,0 км² немесе 500 га). Ең терең жері — 17,8 м,орташа тереңдігі — 8,1 м.
Көл бойында Заноги және Полеи қыстақтары тұрақтаған. Балықтарының түрлері: ақтабан, шортан, таутан, жайын, жыланбалық, т.б.
Көл ойпатты және қыратты аймақта орналасқан, жағасы тасты, жағасында орман, жайылым, қиыршық тастар бар. |
Қасқыр-өрмекші (лат. Lycosidae) – өрмекшілер отрядының тұқымдасы. Ежелгі грек тілінде «лукос» қасқыр деген мағынаны білдіреді.
Жер шарында қасқыр-өрмекшінің 2000-нан аса түрі таралған. Қасқыр-өрмекшінің түстері қоңырдан сұр түске дейін құбылады. Өрмекші денесінің төменгі жағы ашық сұр, сарғылт немесе қара түсті, кейде қызғылт. Денелерін түк басқан. Өскен сайын түлейді. Қырағы көздері күрделі. Үш қатардан тұратын сегіз көзі болады. Олжасын анық көре алады. Сипап сезу қабілеті өте жақсы дамыған. Қасқыр-өрмекші қызуқанды мінез көрсетпейді, дегенмен мазасын алғандарды улы инесімен шағады. Шаққан жерлері ісініп, аздап ауырып, қышиды. Адам өміріне қауіп тудырмағанымен, шаққандары жағымсыз әсер әсер етеді. Дара тіршілік етіп, қоректенеді. Олжасын тістейтін үш үлкен тісі ауыз қуысында орналасқан. Жемтігін қуалап жүріп ұстайды. Өрмек тоқымайды. Күндіз індерінде жатып, түнде қорек іздеуге шығады. Қоңыздармен, ұсақ өрмекшілермен, жәндіктердің дернәсілдерімен, жәндіктермен қоректенеді. Жұмыртқа салған жібек қапшығын құрсағының астыңғы жағына жапсырып алып, өзімен бірге алып жүреді. Бұл өрмекшілер суық таулы аймақтарда да тіршілік етуге бейімделген.
## Дереккөздер |
Санга (Sangha) - Орталық Африкадағы өзен, Конго өзенінің ағыны. Бұл өзен Санга - Мбаэрада Кадеи мен Мамберенің қосылуынан пайда болады. Су алу аумағы мен салалары өзіне Камерун Шығыс облысын, Орталық Африка Республикасының батыс провинциясын (Нана-Мамбере, Мамбере-Кадеи және Санга-Мбаэре) қосады. Өзен ұзындығы 785 шақырымды құрайды. |
Қазақстан құстары— Қазақстанда құстардың 20 отрядқа жататын 505 түрі бар.
## Маймаққазтәрізділер сабы (Gaviiformes)
* Маймаққаздар тұқымдасы (Gaviidae)Gavia arctica — Қаражемсаулы маймаққазGavia stellata — Қызылжемсаулы маймаққаз
* Gavia arctica — Қаражемсаулы маймаққаз
* Gavia stellata — Қызылжемсаулы маймаққаз
## Сұқсыр үйректәрізділер сабы (Podicipediformes)
* Сұқсыр үйректер тұқымдасы (Podicipedidae)Tachybaptus ruficollis — Кішкене сұқсырPodiceps nigricollis — Қарамойын сұқсырPodiceps auritus — Қызылмойын сұқсырPodiceps grisegena — Сұржақ сұқсырPodiceps cristatus — Үлкен сұқсыр
* Tachybaptus ruficollis — Кішкене сұқсыр
* Podiceps nigricollis — Қарамойын сұқсыр
* Podiceps auritus — Қызылмойын сұқсыр
* Podiceps grisegena — Сұржақ сұқсыр
* Podiceps cristatus — Үлкен сұқсыр
## Дауылпазтәрізділер сабы (Procellariformes)
* дауылпаздар тұқымдасы (Procellaridae)Puffinus puffinus — Солтүстік дауылпазы {!?}
* Puffinus puffinus — Солтүстік дауылпазы {!?}
## Ескекаяқтылар сабы (Pelecaniformes)
* Бірқазандар тұқымдасы (Pelecanidae)Pelecanus crispus — Қызғылт бірқазанPelecanus onocrotalus — Бұйра бірқазан
* Pelecanus crispus — Қызғылт бірқазан
* Pelecanus onocrotalus — Бұйра бірқазан
* Олушалар тұқымдасы (Sulidae)Sula bassana — Солтүстік олушасы {!?}
* Sula bassana — Солтүстік олушасы {!?}
* Суқұзғындар тұқымдасы (Phalacrocoracidae)Phalacrocorax carbo — Үлкен суқұзғынPhalacrocorax pygmaeus — Кішкене суқұзғын
* Phalacrocorax carbo — Үлкен суқұзғын
* Phalacrocorax pygmaeus — Кішкене суқұзғын
## Дегелектәрізділер сабы (Ciconiiformes)
* Құтандар тұқымдасы (Ardeidae)Botaurus stellaris — Әупілдек (Үлкен көлбұқа)Ixobrychus minutus — Оқпан (Кішкене көлбұқа)лат. Nycticorax nycticorax — Бақылдақ құтанArdeola ralloides — Сары құтанArdeola grayii — Үндi құтаныBubulcus ibis — Мысыр құтаны (Сарықұйрык құтан)Egretta alba — Үлкен аққұтанEgretta garzetta — Кішкене аққұтанArdea cinerea — КөкқұтанArdea purpurea — Қошқыл құтан
* Botaurus stellaris — Әупілдек (Үлкен көлбұқа)
* Ixobrychus minutus — Оқпан (Кішкене көлбұқа)
* лат. Nycticorax nycticorax — Бақылдақ құтан
* Ardeola ralloides — Сары құтан
* Ardeola grayii — Үндi құтаны
* Bubulcus ibis — Мысыр құтаны (Сарықұйрык құтан)
* Egretta alba — Үлкен аққұтан
* Egretta garzetta — Кішкене аққұтан
* Ardea cinerea — Көкқұтан
* Ardea purpurea — Қошқыл құтан
* Тырнақұтандар тұқымдасы (Threskiornithidae)Platalea leucorodia — ЖалбағайPlegadis falcinellus — Қарабай
* Platalea leucorodia — Жалбағай
* Plegadis falcinellus — Қарабай
* Дегелектер тұқымдасы (Ciconiidae)Ciconia ciconia — Ақ дегелекCiconia nigra — Қара дегелек
* Ciconia ciconia — Ақ дегелек
* Ciconia nigra — Қара дегелек
## Қоқиқазтәрізділер сабы (Phoenicopteriformes)
* Қоқиқаздар тұқымдасы (Phoenicopteridae)Phoenicopterus roseus — Қоқиқаз
* Phoenicopterus roseus — Қоқиқаз
## Қазтәрізділер сабы (Anseriformes)
* Үйректер тұқымдасы (Anatidae)Branta leucopsis — Ақбет қарашақазBranta bernicla — ҚарашақазBranta ruficollis — Қызылжемсаулы қарашақазAnser anser — Сұр қазAnser albifrons — Ақмаңдайлы қазAnser erythropus — Шиқылдақ қазAnser fabalis — ҚырманқазAnser cygnoides — Қытай қазыAnser indicus — Ақбас қазChen caerulescens — Ақ қазCygnus olor — Сыбырлақ аққуCygnus cygnus — Сұңқылдақ аққуCygnus bewickii — Кіші аққуTadorna ferruginea — Қызыл үйрек (отүйрек, сарыалақаз)Tadorna tadorna — ИталақазAnas platyrhynchos — Барылдауық үйрекAnas crecca — Ысылдақ шүрегейAnas formosa — Қырылдақ шүрегейAnas falcata — КосаткаAnas strepera — Қоңыр үйрекAnas penelope — Сарыайдар үйрекAnas acuta — Бізқұйрық үйрекAnas querquedula — Даурықпа шүрегейAnas clypeata — Жалпақтұмсық үйрекAnas angustirostris — Мәрмәр шүрегейNetta rufina — Қызылтұмсық сүңгуірAythya ferina — Көк сүңгуірAythya nyroca — Алакөз сүңгуірAythya fuligula — Айдарлы сүңгуірAythya marila — Теңіз сүңгуірClangula hyemalis — Ұшқыр үйрекBucephala clangula — СусылдақMelanitta nigra — Қара тұрпанMelanitta deglandi — Дөңтұмсық тұрпанMelanitta fusca — Қара тұрпанOxyura leucocephala — Ақбас үйрекMergus albellus — Кіші бейнарықMergus serrator — Секпілтөс бейнарықMergus merganser — Үлкен бейнарық
* Branta leucopsis — Ақбет қарашақаз
* Branta bernicla — Қарашақаз
* Branta ruficollis — Қызылжемсаулы қарашақаз
* Anser anser — Сұр қаз
* Anser albifrons — Ақмаңдайлы қаз
* Anser erythropus — Шиқылдақ қаз
* Anser fabalis — Қырманқаз
* Anser cygnoides — Қытай қазы
* Anser indicus — Ақбас қаз
* Chen caerulescens — Ақ қаз
* Cygnus olor — Сыбырлақ аққу
* Cygnus cygnus — Сұңқылдақ аққу
* Cygnus bewickii — Кіші аққу
* Tadorna ferruginea — Қызыл үйрек (отүйрек, сарыалақаз)
* Tadorna tadorna — Италақаз
* Anas platyrhynchos — Барылдауық үйрек
* Anas crecca — Ысылдақ шүрегей
* Anas formosa — Қырылдақ шүрегей
* Anas falcata — Косатка
* Anas strepera — Қоңыр үйрек
* Anas penelope — Сарыайдар үйрек
* Anas acuta — Бізқұйрық үйрек
* Anas querquedula — Даурықпа шүрегей
* Anas clypeata — Жалпақтұмсық үйрек
* Anas angustirostris — Мәрмәр шүрегей
* Netta rufina — Қызылтұмсық сүңгуір
* Aythya ferina — Көк сүңгуір
* Aythya nyroca — Алакөз сүңгуір
* Aythya fuligula — Айдарлы сүңгуір
* Aythya marila — Теңіз сүңгуір
* Clangula hyemalis — Ұшқыр үйрек
* Bucephala clangula — Сусылдақ
* Melanitta nigra — Қара тұрпан
* Melanitta deglandi — Дөңтұмсық тұрпан
* Melanitta fusca — Қара тұрпан
* Oxyura leucocephala — Ақбас үйрек
* Mergus albellus — Кіші бейнарық
* Mergus serrator — Секпілтөс бейнарық
* Mergus merganser — Үлкен бейнарық
## Сұңқартәрізділер сабы (Falconiformes)
* Балықшы тұйғындар тұқымдасы (Pandionidae)Pandion haliaetus — Балықшы тұйғын
* Pandion haliaetus — Балықшы тұйғын
* Қаршығалар тұқымдасы (Accipitridae)Pernis apivorus — АражегішPernis ptilorhynchus — Айдарлы аражегішMilvus migrans — Қара кезқұйрықCircus cyaneus — Түз құладыныCircus macrourus — Дала құладыныCircus pygargus — Шалғын құладыныCircus aeruginosus — Саз құладыныAccipiter gentilis — ҚаршығаAccipiter nisus — ҚырғиAccipiter brevipes — Үлкен мықиAccipiter badius — МықиButeo lagopus — Айнақанат тілемішButeo hemilasius — Жүнбалақ жамансарыButeo rufinus — ТілемішButeo buteo — ЖамансарыButeo japonicus — Шығыс тiлемiшCircaetus gallicus — Жыланшы бүркітHieraaetus pennatus — Бақалтақ қыранHieraaetus fasciatus — Қаршығарақ қыранAquila nipalensis — Дала қыраныAquila clanga — Шаңқылдақ қыранAquila heliaca — ҚарақұсAquila chrysaetos — БүркітHaliaeetus leucoryphus — Кезқұйрықты субүркітHaliaeetus albicilla — Аққұйрықты субүркітGypaetus barbatus — СақалтайNeophron percnopterus — ЖұртшыAegypius monachus — ТазқараGyps fulvus — Ақбас құмайGyps himalayensis — Құмай
* Pernis apivorus — Аражегіш
* Pernis ptilorhynchus — Айдарлы аражегіш
* Milvus migrans — Қара кезқұйрық
* Circus cyaneus — Түз құладыны
* Circus macrourus — Дала құладыны
* Circus pygargus — Шалғын құладыны
* Circus aeruginosus — Саз құладыны
* Accipiter gentilis — Қаршыға
* Accipiter nisus — Қырғи
* Accipiter brevipes — Үлкен мықи
* Accipiter badius — Мықи
* Buteo lagopus — Айнақанат тілеміш
* Buteo hemilasius — Жүнбалақ жамансары
* Buteo rufinus — Тілеміш
* Buteo buteo — Жамансары
* Buteo japonicus — Шығыс тiлемiш
* Circaetus gallicus — Жыланшы бүркіт
* Hieraaetus pennatus — Бақалтақ қыран
* Hieraaetus fasciatus — Қаршығарақ қыран
* Aquila nipalensis — Дала қыраны
* Aquila clanga — Шаңқылдақ қыран
* Aquila heliaca — Қарақұс
* Aquila chrysaetos — Бүркіт
* Haliaeetus leucoryphus — Кезқұйрықты субүркіт
* Haliaeetus albicilla — Аққұйрықты субүркіт
* Gypaetus barbatus — Сақалтай
* Neophron percnopterus — Жұртшы
* Aegypius monachus — Тазқара
* Gyps fulvus — Ақбас құмай
* Gyps himalayensis — Құмай
* Сұңқарлар тұқымдасы (Falconidae)Falco rusticolus — Ақ сұңқарFalco altaicus — Алтай ақсұңқарыFalco cherrug — ИтелгіFalco jugger — Үнді ителгісіFalco pelegrinoides — БидайықFalco peregrinus — ЛашынFalco subbuteo — ЖағалтайFalco columbarius — ТұрымтайFalco vespertinus — БөктергіFalco naumanni — Далалық күйкентайFalco tinnunculus — Кәдімгі күйкентай
* Falco rusticolus — Ақ сұңқар
* Falco altaicus — Алтай ақсұңқары
* Falco cherrug — Ителгі
* Falco jugger — Үнді ителгісі
* Falco pelegrinoides — Бидайық
* Falco peregrinus — Лашын
* Falco subbuteo — Жағалтай
* Falco columbarius — Тұрымтай
* Falco vespertinus — Бөктергі
* Falco naumanni — Далалық күйкентай
* Falco tinnunculus — Кәдімгі күйкентай
## Тауықтәрізділер сабы (Galliformes)
* Құрлер тұқымдасы (Tetraonidae)Lagopus lagopus — АққұрLagopus mutus — Тундра аққұрыTetrao tetrix — ҚұрTetrao urogallus — Меңіреу құрTetrastes bonasia — Шұбарқұр
* Lagopus lagopus — Аққұр
* Lagopus mutus — Тундра аққұры
* Tetrao tetrix — Құр
* Tetrao urogallus — Меңіреу құр
* Tetrastes bonasia — Шұбарқұр
* Қырғауылдар тұқымдасы (Phasianidae)Tetraogallus altaicus — Алтай ұларыTetraogallus himalayensis — Гималай ұларыAlectoris chukar — КекілікAmmoperdix griseogularis — Дала шіліPerdix perdix — Сұр шілPerdix dauuricae — Сақалды шілCoturnix coturnix — БөденеPhasianus colchicus — Қырғауыл
* Tetraogallus altaicus — Алтай ұлары
* Tetraogallus himalayensis — Гималай ұлары
* Alectoris chukar — Кекілік
* Ammoperdix griseogularis — Дала шілі
* Perdix perdix — Сұр шіл
* Perdix dauuricae — Сақалды шіл
* Coturnix coturnix — Бөдене
* Phasianus colchicus — Қырғауыл
## Тырнатәрізділер сабы (Gruiformes)
* Тырналар тұқымдасы (Gruidae)Grus grus — Сұр тырнаGrus leucogeranus — Ақ тырнаGrus monacha — Қара тырна {!?}Grus vipio — Қызылсирақ тырна {!?}Anthropoides virgo — Ақбас тырна
* Grus grus — Сұр тырна
* Grus leucogeranus — Ақ тырна
* Grus monacha — Қара тырна {!?}
* Grus vipio — Қызылсирақ тырна {!?}
* Anthropoides virgo — Ақбас тырна
* Сутартарлар тұқымдасы (Rallidae)Rallus aquaticus — СутартарPorzana porzana — ТартарPorzana parva — Кішкене тартарPorzana pusilla — Титтей тартарCrex crex — ШәукілдекGallinula chloropus — Қызылқасқа сутартарPorphyrio porphyrio — КөкмаңдайFulica atra — Қасқалдақ
* Rallus aquaticus — Сутартар
* Porzana porzana — Тартар
* Porzana parva — Кішкене тартар
* Porzana pusilla — Титтей тартар
* Crex crex — Шәукілдек
* Gallinula chloropus — Қызылқасқа сутартар
* Porphyrio porphyrio — Көкмаңдай
* Fulica atra — Қасқалдақ
* Дуадақтар тұқымдасы (Otididae)Otis tarda — ДуадақTetrax tetrax — БезгелдекChlamydotis macquieenii — Жорға дуадақ (Жек дуадақ)
* Otis tarda — Дуадақ
* Tetrax tetrax — Безгелдек
* Chlamydotis macquieenii — Жорға дуадақ (Жек дуадақ)
## Татреңтәрізділер сабы (Charadriiformes)
### Балшықшылар кіші сабы (Charadrii)
* Тырдулар тұқымдасы (Burhinidae)Burhinus oedicnemus — Тырду
* Burhinus oedicnemus — Тырду
* Татреңдер тұқымдасы (Charadriidae)Pluvialis squatarola — МаусымқұсPluvialis fulva — Қошқылқанат татреңPluvialis apricaria — Алтынжон татреңCharadrius hiaticula — Қарғылы шүрілдекCharadrius dubius — ШаушүрілдекCharadrius leschenaultii — Үлкентұмсықты шүрілдекCharadrius mongolus — Моңғол шүрілдегіCharadrius asiaticus — Сарысағақ шүрілдекCharadrius veredus — Шығыс шүрілдегіCharadrius alexandrinus — Теңіз шүрілдегіCharadrius morinellus — Аңғалтатрең (Алқалы татрең)Chettusia gregaria — ТарғақVanellus vanellus — ҚызғышVanellus leucura — Аққұйрықты тарғақArenaria interpres — Тасшарлаған
* Pluvialis squatarola — Маусымқұс
* Pluvialis fulva — Қошқылқанат татрең
* Pluvialis apricaria — Алтынжон татрең
* Charadrius hiaticula — Қарғылы шүрілдек
* Charadrius dubius — Шаушүрілдек
* Charadrius leschenaultii — Үлкентұмсықты шүрілдек
* Charadrius mongolus — Моңғол шүрілдегі
* Charadrius asiaticus — Сарысағақ шүрілдек
* Charadrius veredus — Шығыс шүрілдегі
* Charadrius alexandrinus — Теңіз шүрілдегі
* Charadrius morinellus — Аңғалтатрең (Алқалы татрең)
* Chettusia gregaria — Тарғақ
* Vanellus vanellus — Қызғыш
* Vanellus leucura — Аққұйрықты тарғақ
* Arenaria interpres — Тасшарлаған
* Бізтұмсықтар тұқымдасы (Recurvirostridae)Himantopus himantopus — Қызылсирақ балшықшыRecurvirostra avosetta — Бізтұмсық
* Himantopus himantopus — Қызылсирақ балшықшы
* Recurvirostra avosetta — Бізтұмсық
* Қарала балшықшылар тұқымдасы (Haematopodidae)Haematopus ostralegus — Қараала балшықшы (Сауысқан балшықшы )Ibidorhyncha struthersi — Орақтұмсық
* Haematopus ostralegus — Қараала балшықшы (Сауысқан балшықшы )
* Ibidorhyncha struthersi — Орақтұмсық
* Тауқұдыреттер тұқымдасы (Scolopacidae)Tringa ochropus — Бұлыңғыр балшықшыTringa glareola — Бөрте балшықшыTringa nebularia — Ізетші (Үлкен балшықшы)Tringa totanus — ШөпілдекTringa erythropus — Тәкілдек балшықшыTringa stagnatilis — БұлақшыActitis hypoleucos — МамырқұсXenus cinereus — Қайқытұмсық балшықшыPhalaropus fulicarius — Ақжағал қалытқыPhalaropus lobatus — Ақтамақ қалытқыPhilomachus pugnax — КүжіркейCalidris minuta — ҚұмғақшаCalidris ruficollis — Қызылмойын құмғақшаCalidris subminuta — Ұзынсаусақ құмдауықCalidris temminckii — Аққұйрық құмдауықCalidris ferruginea — Қызылтөс құмдауықCalidris alpina — Қаратөс құмдауықCalidris acuminata — Бізқұйрық құмдауықCalidris alba — ҚұмқұсLimicola falcinellus — ТұнбашыLymnocryptes minimus — ШаушалшықGallinago gallinago — ТауқұдіретGallinago megala — Орман маңқысыGallinago stenura — Ауылдық тауқұдіретGallinago solitaria — Тау маңқысыGallinago media — МаңқыScolopax rusticola — ЖылқышыNumenius minutus — Құртамыш шалшықшыNumenius tenuirostris — Сүйір тұмсықты шалшықшыNumenius arquata — Үлкен шалшықшыNumenius phaeopus — Қасқа шалшықшыLimosa limosa — Үлкен шырғалақLimosa lapponica — Кіші шырғалақLimnodromus semipalmatus — Тарбақ шырғалақ
* Tringa ochropus — Бұлыңғыр балшықшы
* Tringa glareola — Бөрте балшықшы
* Tringa nebularia — Ізетші (Үлкен балшықшы)
* Tringa totanus — Шөпілдек
* Tringa erythropus — Тәкілдек балшықшы
* Tringa stagnatilis — Бұлақшы
* Actitis hypoleucos — Мамырқұс
* Xenus cinereus — Қайқытұмсық балшықшы
* Phalaropus fulicarius — Ақжағал қалытқы
* Phalaropus lobatus — Ақтамақ қалытқы
* Philomachus pugnax — Күжіркей
* Calidris minuta — Құмғақша
* Calidris ruficollis — Қызылмойын құмғақша
* Calidris subminuta — Ұзынсаусақ құмдауық
* Calidris temminckii — Аққұйрық құмдауық
* Calidris ferruginea — Қызылтөс құмдауық
* Calidris alpina — Қаратөс құмдауық
* Calidris acuminata — Бізқұйрық құмдауық
* Calidris alba — Құмқұс
* Limicola falcinellus — Тұнбашы
* Lymnocryptes minimus — Шаушалшық
* Gallinago gallinago — Тауқұдірет
* Gallinago megala — Орман маңқысы
* Gallinago stenura — Ауылдық тауқұдірет
* Gallinago solitaria — Тау маңқысы
* Gallinago media — Маңқы
* Scolopax rusticola — Жылқышы
* Numenius minutus — Құртамыш шалшықшы
* Numenius tenuirostris — Сүйір тұмсықты шалшықшы
* Numenius arquata — Үлкен шалшықшы
* Numenius phaeopus — Қасқа шалшықшы
* Limosa limosa — Үлкен шырғалақ
* Limosa lapponica — Кіші шырғалақ
* Limnodromus semipalmatus — Тарбақ шырғалақ
* Қарақастар тұқымдасы (Glareolidae)Glareola nordmanni — Дала қарақасыGlareola pratincola — Шалғындық қарақасCursorius cursor — Жүрдекқұс
* Glareola nordmanni — Дала қарақасы
* Glareola pratincola — Шалғындық қарақас
* Cursorius cursor — Жүрдекқұс
### Шағалалар кіші сабы (Lari)
* Құрақтұмсықтар тұқымдасы (Stercorariidae)Stercorarius pomarinus — Олқыденелі құрақтұмсықStercorarius parasiticus — Қысқақұйрық құрақтұмсық
* Stercorarius pomarinus — Олқыденелі құрақтұмсық
* Stercorarius parasiticus — Қысқақұйрық құрақтұмсық
* Шағалалар тұқымдасы (Laridae)Larus argentatus — Күмістүсті шағалаLarus ichthyaetus — Қарабас өгізшағалаLarus relictus — Мойнақ шағала (алакөз)Larus melanocephalus — Қарабас шағалаLarus minutus — Кіші шағалаLarus ridibundus — Көл шағалаLarus genei — Кептертұлға шағалаLarus fuscus — Көк шағалаLarus heuglini — Сібір бозшағаласыLarus cachinnans — ӨгізшағалаLarus barabensis — Барабинская чайкаLarus hyperboreus — ДуанбасLarus canus — Көк шағалаLarus tridactyla — Үшсаусақты шағалаChlidonias nigra — Қара қырқылдақChlidonias leucopterus — Аққанат қарқылдақChlidonias hybrida — Ақжағал қарқылдақGelochelidon nilotica — Қаратұмсық қарқылдақSterna caspia — Үлкен қырқылдақSterna sandvicensis — Айдарлы қырқылдақSterna hirundo — Өзен қарқылдағыSterna albifrons — Кіші қырқылдақ
* Larus argentatus — Күмістүсті шағала
* Larus ichthyaetus — Қарабас өгізшағала
* Larus relictus — Мойнақ шағала (алакөз)
* Larus melanocephalus — Қарабас шағала
* Larus minutus — Кіші шағала
* Larus ridibundus — Көл шағала
* Larus genei — Кептертұлға шағала
* Larus fuscus — Көк шағала
* Larus heuglini — Сібір бозшағаласы
* Larus cachinnans — Өгізшағала
* Larus barabensis — Барабинская чайка
* Larus hyperboreus — Дуанбас
* Larus canus — Көк шағала
* Larus tridactyla — Үшсаусақты шағала
* Chlidonias nigra — Қара қырқылдақ
* Chlidonias leucopterus — Аққанат қарқылдақ
* Chlidonias hybrida — Ақжағал қарқылдақ
* Gelochelidon nilotica — Қаратұмсық қарқылдақ
* Sterna caspia — Үлкен қырқылдақ
* Sterna sandvicensis — Айдарлы қырқылдақ
* Sterna hirundo — Өзен қарқылдағы
* Sterna albifrons — Кіші қырқылдақ
## Бұлдырықтәрізділер сабы (Pterocletiformes)
* Бұлдырықтар тұқымдасы (Pteroclidae)Pterocles alchata — Ақбауыр бұлдырықPterocles orientalis — Қарабауыр бұлдырықSyrrhaptes paradoxus — Қылқұйрық бұлдырық
* Pterocles alchata — Ақбауыр бұлдырық
* Pterocles orientalis — Қарабауыр бұлдырық
* Syrrhaptes paradoxus — Қылқұйрық бұлдырық
## Кептертәрізділер сабы (Columbiformes)
* Кептерлер тұқымдасы (Columbidae)Columba palumbus — ДыркептерColumba oenas — Түз кептеріColumba eversmanni — Қоңыр кептерColumba livia — Көк кептерColumba rupestris — Құз кептеріColumba leuconota — Ақтөс кептерStreptopelia decaocto — Сақиналы түркептерStreptopelia turtur — ТүркептерStreptopelia orientalis — Үлкен түркептерStreptopelia senegalensis — Кіші түркептер
* Columba palumbus — Дыркептер
* Columba oenas — Түз кептері
* Columba eversmanni — Қоңыр кептер
* Columba livia — Көк кептер
* Columba rupestris — Құз кептері
* Columba leuconota — Ақтөс кептер
* Streptopelia decaocto — Сақиналы түркептер
* Streptopelia turtur — Түркептер
* Streptopelia orientalis — Үлкен түркептер
* Streptopelia senegalensis — Кіші түркептер
## Көкектәрізділер сабы (Cuculiformes)
* Көкектер тұқымдасы (Cuculidae)Cuculus canorus — Кәдімгі көкекCuculus saturatus — Меңіреу көкек
* Cuculus canorus — Кәдімгі көкек
* Cuculus saturatus — Меңіреу көкек
## Жапалақтәрізділер сабы (Strigiformes)
* Жапалақтар тұқымдасы (Strigidae)Nyctea scandiaca — Ақ жапалақBubo bubo — ҮкіAsio otus — Құлақты жапалақAsio flammeus — Саз жапалағыOtus scops — Маубас жапалақшаOtus brucei — Қылаң жапалақAegolius funereus — Орман байғызыAthene noctua — БайғызGlaucidium passerinum — Торғайдай байғызшаSurnia ulula — Қаршығарең жапалақStrix aluco — Кәдімгі оңазаStrix uralensis — Ұзынқұйрық оңазаStrix nebulosa — Сақалды жапалақ
* Nyctea scandiaca — Ақ жапалақ
* Bubo bubo — Үкі
* Asio otus — Құлақты жапалақ
* Asio flammeus — Саз жапалағы
* Otus scops — Маубас жапалақша
* Otus brucei — Қылаң жапалақ
* Aegolius funereus — Орман байғызы
* Athene noctua — Байғыз
* Glaucidium passerinum — Торғайдай байғызша
* Surnia ulula — Қаршығарең жапалақ
* Strix aluco — Кәдімгі оңаза
* Strix uralensis — Ұзынқұйрық оңаза
* Strix nebulosa — Сақалды жапалақ
## Тентекқұстәрізділер сабы (Caprimulgiformes)
* Тентекқұстар тұқымдасы (Caprimulgidae)Caprimulgus europaeus — Кәдімгі тентекқұсCaprimulgus aegyptius — Қылаң тентекқұс
* Caprimulgus europaeus — Кәдімгі тентекқұс
* Caprimulgus aegyptius — Қылаң тентекқұс
## Ұзынқанаттылар сабы (Apodiformes)
* Ұзынқанаттар тұқымдасы (Apodidae)Apus apus — Қара сұрқарлығашApus melba — Ақбауыр сұрқарлығашApus pacificus — Ақбел сұрқарлығашHirundapus caudacutus — Қылқұйрық сұрқарлығаш
* Apus apus — Қара сұрқарлығаш
* Apus melba — Ақбауыр сұрқарлығаш
* Apus pacificus — Ақбел сұрқарлығаш
* Hirundapus caudacutus — Қылқұйрық сұрқарлығаш
## Көгілдірқұстар сабы (Coraciiformes)
* Зымырандар тұқымдасы (Alcedinidae)Alcedo atthis — Зымыран
* Alcedo atthis — Зымыран
* Көкқарғалар тұқымдасы (Coraciidae)Coracias garrulus — Көкқарға
* Coracias garrulus — Көкқарға
* Боздақтар (Арасақтар) тұқымдасы (Meropidae)Merops apiaster — Сарыалқым аражегіш (Сарыалқым арасақ)Merops persicus — Жасыл аражегіш (Жасыл арасақ)
* Merops apiaster — Сарыалқым аражегіш (Сарыалқым арасақ)
* Merops persicus — Жасыл аражегіш (Жасыл арасақ)
## Бәбісектәрізділер сабы (Upupiformes)
* Бәбісектер тұқымдасы (Upupidae)Upupa epops — Бәбісек
* Upupa epops — Бәбісек
## Тоқылдақтәрізділер сабы (Piciformes)
* Тоқылдақтар тұқымдасы (Picidae)Jynx torquilla — ДүпілдекPicus canus — Боз тоқылдақDryocopus martius — Қара тоқылдақDendrocopos major — Шұбар тоқылдақ (Үлкен тоқылдақ)Dendrocopos leucopterus — Аққанат тоқылдақDendrocopos leucotos — Ақжон тоқылдақDendrocopos minor — Кіші тоқылдақPicoides tridactylus — Үшсаусақты тоқылдақ
* Jynx torquilla — Дүпілдек
* Picus canus — Боз тоқылдақ
* Dryocopus martius — Қара тоқылдақ
* Dendrocopos major — Шұбар тоқылдақ (Үлкен тоқылдақ)
* Dendrocopos leucopterus — Аққанат тоқылдақ
* Dendrocopos leucotos — Ақжон тоқылдақ
* Dendrocopos minor — Кіші тоқылдақ
* Picoides tridactylus — Үшсаусақты тоқылдақ
## Торғайтәрізділер сабы (Passeriformes)
### Қарлығаштар тұқымдасы (Hirundinidae)
* Hirundo rustica — Қыстау қарлығашы
* Hirundo daurica — Секпілтөс қарлығаш
* Delichon urbica — Қала қарлығашы
* Delichon dasypus — "Восточный воронок"
* Riparia riparia — Жар қарлығашы
* Riparia diluta — Сұр қарлығаш
* Ptyonoprogne rupestris — Құз қарлығашы
### Бозторғайлар тұқымдасы (Alaudidae)
* Galerida cristata — Айдарлы бозторғай
* Calandrella cinerea — Кіші бозторғай
* Calandrella acustirostris — Нәзіктұмсық бозторғай
* Calandrella rufescens — Сұр бозторғай
* Calandrella cheelensis — Сор бозторғайы
* Melanocorypha calandra — Дала бозторғайы
* Melanocorypha bimaculata — Қостеңбілді бозторғай
* Melanocorypha leucoptera — Аққанатты бозторғай
* Melanocorypha yeltoniensis — Қара бозторғай
* Eremophila alpestris — Құлақты бозторғай
* Lullula arborea — Орман бозторғайы
* Alauda arvensis — Шалғындық бозторғай
* Alauda gulgula — Үнді бозторғайы
### Қаратамақ торғайлар тұқымдасы (Motacillidae)
* Motacilla flava — Сары шақшақай
* Motacilla feldegg — Қарабас шақшақай
* Motacilla lutea — Сарымаңдай шақшақай
* Motacilla citreola — Сарыбас шақшақай
* Motacilla cinerea — Тау шақшақайы
* Motacilla alba — Ақ шақшақай
* Motacilla personata — Қарамойын шақшақай
* Anthus richardi — Дала жадырағы
* Anthus campestris — Түз жадырағы
* Anthus trivialis — Орман жадырағы
* Anthus hodgsoni — Жасыл жадырақ
* Anthus gustavi — Сібір жадырағы
* Anthus pratensis — Шиаяқ жадырақ
* Anthus cervinus — Қызылтөс жадырақ
* Anthus rubescens — Америка жадырағы
* Anthus spinoletta — Тау жадырағы
### Тағанақтар тұқымдасы (Laniidae)
* Lanius cristatus — Сібір тағанағы
* Lanius isabellinus — Қашғар тағанағы
* Lanius phoenicuroides — Қызылқұйрық тағанақ
* Lanius collurio — Жасылбас тағанақ
* Lanius schach — Кезқұйрық тағанақ (Ұзынқұйрық тағанақ)
* Lanius minor — Кіші тағанақ
* Lanius excubitor — Үлкен тағанақ
* Lanius pallidirostris — Қылаң тағанақ
### Мысықторғайлар тұқымдасы (Oriolidae)
* Oriolus oriolus — Мысықторғай
### Қараторғайлар тұқымдасы (Sturnidae)
* Sturnus vulgaris — Қараторғай
* Sturnus roseus — Алаторғай
* Acridotheres tristis — Сарыжағал қараторғай
### Қарғалар тұқымдасы (Corvidae)
* Perisoreus infaustus — Орманқарға
* Garrulus glandarius — Жорғаторғай
* Pica pica — Сауысқан
* Podoces hendersoni — Моңғол жорғаторғайы
* Podoces panderi — Сексеуіл жорғаторғайы
* Nucifraga caryocatactes — Самыркеш
* Pyrrhocorax pyrrhocorax — Қызылтұмсық шауқарға
* Pyrrhocorax graculus — Сарытұмсық шауқарға
* Corvus monedula — Шауқарға
* Corvus daurica — Даур шауқарға
* Corvus frugilegus — Таған
* Corvus corone — Қара қарға
* Corvus cornix — Ала қарға
* Corvus ruficollis — Шөл құзғыны
* Corvus corax — Құзғын
### Самырқұстар тұқымдасы (Bombicillidae)
* Bombicilla garrulus — Самыр
* Bombycilla japonica — Амур самыры
### Сушылқаралар тұқымдасы (Cinclidae)
* Cinclus cinclus — Кәдімгі сушылқара
* Cinclus pallasii — Қоңыр сушылқара
### Қалақай торғайлар тұқымдасы (Troglodytidae)
* Troglodytes troglodytes — Үнгірек
### Содырғылар тұқымдасы (Prunellidae)
* Prunella collaris — Сұржон содырғы
* Prunella himalayana — Қаратұмсық содырғы
* Prunella fulvescens — Боз содырғы
* Prunella montanella — Сібір содырғысы
* Prunella atrogularis — Қаратамақ содырғы
* Prunella modularis — Орман содырғысы
### Сандуғаштар тұқымдасы (Sylviidae)
* Cettia cetti — Жалпаққұйрық бұлбұлша
* Locustella luscinioides — Бұлбұлрең шырылдақ
* Locustella fluviatilis — Өзен шырылдағы
* Locustella certhiola — Сайрауық шырылдақ
* Locustella naevia — Кәдімгі шырылдақ
* Locustella lanceolata — Теңбіл шырылдақ
* Lusciniola melanopogon — Шитұмсық айқабақ
* Acrocephalus schoenobaenus — Жолақбас айқабақ
* Acrocephalus agricola — Қызғылтсары айқабақ
* Acrocephalus dumetorum — Бақ айқабағы
* Acrocephalus orinus — "большеклювая камышевка"
* Acrocephalus palustris — Саз айқабағы
* Acrocephalus scirpaceus — Қамыс айқабағы
* Acrocephalus stentoreus — Ақбауыр айқабақ
* Acrocephalus arundinaceus — Шырылдауық айқабақ
* Hippolais icterina — Жасыл айқабақ
* Hippolais caligata — Үлкен міңгірлек
* Hippolais rama — Онтүстік міңгірлегі
* Hippolais pallida — Әжуан
* Hippolais languida — Шөл әжуаны
* Sylvia nisoria — Қаршығарең сандуғаш
* Sylvia hortensis — Сайрағыш сандуғаш
* Sylvia atricapilla — Қарабас сандуғаш
* Sylvia borin — Бақ сандуғашы
* Sylvia communis — Сұр сандуғаш
* Sylvia curruca — Боз сандуғаш
* Sylvia althaea — Тау сандуғаш
* Sylvia mystacea — Ақмұртты сандуғаш
* Sylvia nana — Шөл сандуғаш
* Phylloscopus trochilus — Көктем сарықасы
* Phylloscopus collybita — Саяшыл сарықас
* Phylloscopus sindianus — "азиатская теньковка"
* Phylloscopus sibilatrix — Сайрауық сарықас
* Phylloscopus borealis — Тал сайрауығы
* Phylloscopus trochiloides — Жасыл сарықас
* Phylloscopus inornatus — Арайшыл сайрауық
* Phylloscopus humei — Сұр сарықас
* Phylloscopus proregulus — Әсем сайрауық
* Phylloscopus fuscatus — Қоңыр сайрауық
* Phylloscopus griseolus — Үнді сарықасы
* Phylloscopus schwarzi — Жуантұмсық сайрауық
* Scotocerca inquieta — Айналғыш мақтанторғай
### Шөжелер тұқымдасы (Regulidae)
* Regulus regulus — Сарыбас шөже
* Leptopoecile sophiae — Әсем шымшық
### Шыбыншылар тұқымдасы (Muscicapidae)
* Terpsiphone paradisi — Жұмақ шыбыншы
* Ficedula hypoleuca — Теңбіл шыбыншы
* Ficedula semitorquata — Жағалы шыбыншы
* Ficedula albicollis — Ақмойнақ шыбыншы
* Ficedula parva — Кіші шыбыншы
* Ficedula albicilla — Шығыс кіші шыбыншы
* Muscicapa striata — Сұр шыбыншы
* Muscicapa sibirica — Сібір шыбыншысы
* Muscicapa ruficauda — Жиренқұйрықты шыбыншы
### Сайрауықтар тұқымдасы (Turdidae)
* Saxicola rubetra — Жағал шақшақ
* Saxicola torquata — Қарабас шақшақ
* Saxicola insignis — Үлкен шақшақ
* Saxicola caprata — Қара шақшақ
* Saxicola maurus — Сібір шақшағы
* Oenanthe oenanthe — Кәдімгі тасшымшық
* Oenanthe pleschanka — Қасқа тасшымшық
* Oenanthe hispanica — Испан тасшымшығы
* Oenanthe picata — Қара тасшыбжық
* Oenanthe finschii — Қараалқымды тасшымшық
* Oenanthe deserti — Шөл тасшымшығы
* Oenanthe isabellina — Шыбжың тасшымшық
* Cercotrichas galactotes — Тоғай бұлбұлы
* Monticola saxatilis — Алабажақ сайрақ
* Monticola solitarius — Көк сайрақ
* Phoenicurus caeruleocephalus — Бозбас откұйрық
* Phoenicurus phoenicurus — Кәдімгі қызылқұйрық
* Phoenicurus ochruros — Қошқыл қызылқұйрық
* Phoenicurus erythronotus — Қызылжон қызылқұйрық
* Phoenicurus erythrogaster — Қызылбауыр қызылқұйрық
* Chaimarrornis leucocephalus — Ақбас қызылқұйрық
* Rhyacornis fuliginosus — Көк қызылқұйрық
* Erithacus rubecula — Таңшымшық
* Luscinia megarhynchos — Оңтүстік бұлбұлы
* Luscinia luscinia — Кәдімгі бұлбұл
* Luscinia calliope — Қызылтамақ бұлбұл
* Luscinia pectoralis — Қаратәс бұлбұл
* Luscinia svecica — Алабұлбұл
* Luscinia cyane — Көк бұлбұл
* Tarsiger cyanurus — Көкқұйрық
* Irania gutturalis — Ақтамақ бұлбұл
* Turdus ruficollis — Қызылжемсаулы сайрақ
* Turdus atrogularis — Қаражемсаулы сайрақ
* Turdus eunomus — Сарғышқызыл сайрақ
* Turdus pilaris — Шетен сайрағы
* Turdus torquatus — Ақжемсаулы сайрақ
* Turdus merula — Қара сайрақ
* Turdus iliacus — Аққабақ сайрақ
* Turdus philomelos — Әуезшіл сайрақ
* Turdus viscivorus — Қылғытпа сайрақ
* Zoothera dauma — Шұбар сайрақ
* Myophonus caeruleus — Көкқұс
* Enicurus scouleri — Ақсирақ құс
### Сақалды шымшықтар тұқымдасы (Paradoxornithidae)
* Panurus biarmicus — Мұртты шымшық
### Ұзынқұйрықты шымшықтар тұқымдасы (Aegithalidae)
* Aegithalos caudatus — Кезқұйрық шымшық
### Құрқылтайлар тұқымдасы (Remizidae)
* Remiz pendulinus — Кәдімгі құрқылтай
* Remiz coronatus — Қарабас құрқылтай
* Remiz macronyx — Қамыс құрқылтайы
### Шымшықтар тұқымдасы (Paridae)
* Parus palustris — Қарабас шөжешымшық
* Parus montanus — Күренбас шөжешымшық
* Parus songarus — Ақжағал шөжешымшық
* Parus cinctus — Қыраубас шөжешымшық
* Parus cristatus — Айдарлы шымшық
* Parus ater — Шөжешымшық
* Parus rufonuchalis — Қарамаңдай шымшық
* Parus caeruleus — Көкшіл шымшық
* Parus flavipectus — Сарытөс шымшық
* Parus cyanus — Ақ шымшық
* Parus major — Сарыбауыр шымшық
* Parus bokharensis — Сұр шымшық
### Көктекелер тұқымдасы (Sittidae)
* Sitta europaea — Орман көктекесі
* Sitta tephronota — Жартас көктекесі
* Tichodroma muraria — Жарқұс
### Шиқылдақтар тұқымдасы (Certhiidae)
* Certhia familiaris — Кәдімгі шиқылдақ
* Certhia himalayana — Тау шиқылдағы
### Тоқымашы торғайлар тұқымдасы (Ploceidae)
* Passer domesticus — Үй торғайы
* Passer indicus — Қылаң торғай
* Passer hispaniolensis — Қаратөс торғай
* Passer ammodendri — Сексеуіл торғайы
* Passer montanus — Жауторғай
* Petronia petronia — Тас торғайы
* Montifringilla nivalis — Қар қунақ
### Қунақтар тұқымдасы (Fringillidae)
* Fringilla coelebs — Жаурауық
* Fringilla montifringilla — Құнақ
* Serinus pusillus — Қызылтелпек қунақ
* Carduelis chloris — Жасылтауылжық
* Carduelis spinus — Шымшық
* Carduelis carduelis — Кәдімгі пайыз
* Carduelis caniceps — Бозбас пайыз
* Acanthis cannabina — Шоңайнақ
* Acanthis flavirostris — Тау шекілдегі
* Acanthis flammea — Шекілдек
* Acanthis hornemanni — Күл шекілдек
* Leucosticte nemoricola — Аршашыл құнақ
* Leucosticte brandti — Інжурең қунақ
* Leucosticte arctoa — Бұлдыр қунақ
* Rhodopechis sanguinea — Жасымыққұс
* Bucanetes githagineus — Шөл суықторғайы
* Bucanetes mongolicus — Моңғол суықторғайы
* Rhodospiza obsoleta — Шөл құнағы
* Carpodacus erythrinus — Кәдімгі құралай
* Carpodacus roseus — Жолаққанат құралай
* Carpodacus rhodochlamys — Арша құралайы
* Carpodacus grandis — Қызғылт құралай
* Carpodacus rubicilla — Үлкен құралай
* Carpodacus puniceus — Қызыл қунақ
* Uragus sibiricus — Кезқұйрық самыр
* Pinicola enucleator — Орман қызылқұнағы
* Loxia curvirostra — Шырша қайшыауызы
* Loxia leucoptera — Аққанатты қайшыауыз
* Pyrrhula pyrrhula — Кәдімгі суықторғай
* Pyrrhula cineracea — Боз суықторғай
* Coccothraustes coccothraustes — Кәдімгі ементұмсық
* Mycerobas carnipes — Арша ементұмсығы
### Сарыторғайлар тұқымдасы (Emberizidae)
* Emberiza calandra — Тарышыл сұлыкеш
* Emberiza citrinella — Кәдімгі сұлыкеш
* Emberiza leucocephala — Ақбас сұлыкеш
* Emberiza stewarti — Татрең сұлыкеш
* Emberiza cia — Тау сұлыкеші
* Emberiza godlewskii — Годлевский сұлыкеші
* Emberiza cioides — Қызылқұлақ сұлыкеш
* Emberiza schoeniclus — Қамыс сұлыкеші
* Emberiza pallasi — Поляр сұлыкеші
* Emberiza rustica — Құрқылтайрең сұлыкеш
* Emberiza pusilla — Шөже сұлыкеш
* Emberiza spodocephala — Бозбас сұлыкеш
* Emberiza aureola — Еменшіл сұлыкеш
* Emberiza hortulana — Бақ сұлыкеші
* Emberiza buchanani — Жартас сұлыкеші
* Emberiza melanocephala — Қарабас сұлыкеш
* Emberiza bruniceps — Сарғалдақ сұлыкеш
* Calcarius lapponicus — Жолторғай
* Plectrophenax nivalis — Ақторғай
## Дереккөздер |
Ақбауыр сұрқарлығаш (лат. Apus melba) – ұзынқанаттылар отрядының сұрқарлығаштар тұқымдасына жататын құс.
Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарында кездеседі. Аласа тау сілемдерін, үңгір, жартастарды мекендейді. Қанатының ұзындығы 20 – 22 см, салмағы 70 – 120 г. Арқасы мен мойнының түсі сұр. Қанаттары ұзын әрі орақ тәрізді имек келеді. Тұмсығы мен аяғы қара түсті. Аяқтары өте қысқа. Жерге қонбай, үнемі әуеде ұшып жүреді. Басқа сұрқарлығаштардан бауырының ақ болуымен ерекшеленеді. Ірі тастар арасындағы терең қуыстарға ұя салады. Ұясы кездейсоқ бұзылса, қайта жұмыртқалайды. Мекиені мен қоразы 3 – 4 ақ түсті жұмыртқаны кезектесіп, 18 – 21 күндей басады. Балапандарын 40 шақты күнде ұядан ұшырады. Ақбауыр сұрқарлығаш – жыл құсы. Тамыз – қазан айларында жылы жаққа ұшып кетеді. Оңтүстік Африкада қыстайды. Сәуір – мамыр айларында қайта оралады. Ақбауыр сұрқарлығаш зиянкес жәндіктермен қоректеніп, пайда келтіретін құс.
## Дереккөздер |
Оңтүстік-батыс академиясы — (ағылш. Southwestern Academy) колледжке дайындық ретінде тұрғызылған АҚШ-тағы мектеп. Мектептің негізін қазіргі директордың әкесі Маурик Веронда қалаған.
## Мектептің орналасқан жері
Мектептің екі кампусы бар. Бірі Сан-Маринода болса, екіншісі Римрокте.
### Сан - Марино
Сан-Марино Лос-Анджелес қаласының орталығынан 10 миля жерде Оңтүстік Калифорнияда орналасқан. Сан-Марино кампусы оқушыға өте қолайлы жерде орналасқан.
### Ранчо Бивер-Крика
Ранчо Бивер-Крика (Beaver Creek Ranch) Кампус Седон қаласынан 12 миля жерде Солтүстік Аризонада орналасқан. Мектеп туристік жерде орналасқан.
## Сабақтар
* Оқылым және жазылым өнері (сабақ кезінде desktop publishing бағдарламасы арқылы мектеп газетін шығарады);
* Тарих;
* География;
* Математика;
* Шынайы ғылым;
* Ақпараттық технология;
* Физикалық тәрбие;
* Өнер және музыка. |
Береке (2018 жылға дейін — Новый Быт) — Солтүстік Қазақстан облысы Мағжан Жұмабаев ауданы, Бәйтерек ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Булаев қаласынан солтүстік-батысқа қарай 35 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 310 адам (155 ер адам және 155 әйел адам) болса, 2009 жылы 214 адамды (105 ер адам және 109 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қарабөгет — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданындағы ауыл, Қарабөгет ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылынан солтүстік-батысқа қарай 62 км жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қашқантеңіз — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы, Мыңарал ауылдық округі құрамындағы темір жол бекеті.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылынан солтүстікке қарай 174 км жерде, Қашқантеңіз шығанағының батысында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Құмөзек — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы, Қарабөгет ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылының батысында 49 км-дей жерде, Шу өзенінің оң жақ жағасында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қашқантеңіз – Балқаш көлінің батысындағы шығанақ.
## Географиялық орны
Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы аумағында. Шығанақтан 7-9 км батысында Қашқантеңіз көлі жатыр.
## Сипаты
Шығанақ құрлыққа 14 км сұғына еніп жатыр, ені 9,5 км, ауданы 71 км2, тереңдігі 5 м-ге жетеді. Бірнеше ұсақ аралдары бар. Жағалауында шағылды жусан өседі.
## Геологиялық құрылымы
Тік жарлы жағасы девон және тас көмірдің тақтатас, мергель, конгломерат, құмтас жыныстарынан түзілген.
## Дереккөздер |
Мыңарал — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы, Мыңарал ауылдық округі құрамындағы ауыл, темір жол бекеті
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылының солтүстік-шығысында 140 км-дей жерде, Балқаш көлінің батысында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қияқты — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы, Хантау ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұм ауылының солтүстік-шығысында 78 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қияқты – Балқаш көлінің оңтүстік-батысында Қарасай алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы жерімен ағады.
## Бастауы
Бастауын Майжарылған тауларының шығыс бөлігіндегі бұлақтардан алып, Мирный кенті маңында Қарасай өзеніне оң жағынан құяды.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 35 км, су жиналатын алабы 175 км2. Арнасының басым бөлігі сайлы-жыралы өңірмен ағады. Көктем кезінде еріген қар суы нәтижесінде 10-15 күн тұрақты ағыны болады. Жылдың басқа мезгілінде құрғап қалады. Негізінен жауын-шашынмен толығады.
## Дереккөздер |
Қидан патшалығы немесе Қидан мемлекеті (қытайша: 契丹 (цидань)), кейде Ляо империясы— 907 жылдан 1125 жылға дейін болған, қазіргі Ішкі Моңғолия, Моңғолия және Маньчжурияны мекендеген ежелгі көшпелі моңғолдар тайпалар мемлекеті.
## Қидандардың Орта Азияға келуі
XII ғасырдың 30-шы жылдарының соңында Орталық Азияда Қазақстан мен Орта Азия аумағына қидандар (Отан тарихында қарақытайлар деп аталатын) келіп қоныстана бастады.Олар X ғасырда Оңтүстік Моңғолия мен Солтүстік Маньчжурия аумағында көшпелі Ляо мемлекетін құрған еді.
1125 жылы қидандардың империясы чжурчжендер соққысынан талқандалып, солтүстікке қарай ығысты.
Қидандардың шығу тегі туралы ғылымда қарама-қайшы пікірлер көп кездеседі. Кейбір зерттеушілер оларды қазіргі моңғолдармен түбі бір туыстас десе, енді бір ғалымдар шүршіттердің бір тармағы немесе тұңғұс-маньчжур тайпаларының араласуынан шыққан деген болжам жасайды.
Қарақытайлардың этникалық тарихы да талас туғызады. Дегенмен, бұл империяда батыс-түрік тайпаларынан құралған қидандар басымдық танытты.
Қидандардың басым көпшілігі малшылар мен аңшылар еді. Олардың ішінде отырықшы және қала тұрғындары да болды. Қидандарға жер өңдеу, бау-бақша өсіру, қолөнер, сауда жат емес-ті. Оңтүстік Моңғолиядағы кішігірім қалаларда олар отырықшы өмір кешті. Осы қалалардың орнынан қазба жұмыстары кезінде ірі храмдар мен сарайлар аршылып алынды.
1125 жылы шүршіттерден жеңілген қидандардың бір бөлігі Елюй Дашының басшылығымен батысқа қарай жылжиды. Ол Ляо мемлекетіне тәуелді болған қидан, ұйғыр, керейт, меркіт және т.б тайпаларды өзіне қосып алады. Елюй Дашы қырғыздың Енисей жері арқылы өтіп, Оңтүстік Алтай арқылы Шығыс Түркістан мен Жетісу жеріне келеді.
Қидандардың бір бөлігінің 1125 жылы Синьцзяньнің батыс өлкелерін басып алу әрекеті іске аспай қалады. Шу мен Талас алқабына келген Елюй Дашы бастаған қидандардың жорықтары сәтті болады. Бұл аймақтың орталығы қарахандық Арслан ханның әкімшілігі орналасқан Баласағұн қаласы еді.
Елюй Дашы Алып Арсланның бір кездерде өзінен көмек сұрағанын пайдаланып, Жетісудің біраз аймағын, Баласағұнды басып алады да, жоғарғы билеуші «гурхан» атағын иеленеді.Түркістандағы қарахандықтар иелігіндегі көшпенділер осы қидан ордасына қосылған. Кейінірек бұл орда мұсылман деректерінде қарақытайлар немесе жай қытайлар деген атпен белгілі болған.1137 жылы Елюй Дашы Қашқар мен Қоданды жаулап алған соң, Мауереннахрға жорыққа аттанады. Ходжент маңында Махмұд ибн Мұхаммед Арслан ханның әскерімен шешуші шайқасқа шығады. Қарахандықтардың әскерлері талқандалып, қалған бөлігі Самарқандқа қашып кетеді.
Қарақытайлардың Ходженттегі жеңісі Мауереннахрдағы жағдайды күрт өзгертті. Осыған орай Самарқанд билеушісіне тәуелді қарахандар мен қарлұқтар көсемдерінің арасында қиын жағдай қалыптасты. Қарлұқтар бұған дейін қарахандардың ешбір тайпасымен соғыспаған еді, тіпті олар Қарахан Мұхаммед ибн Сүлейменге әскери қызмет еткен болатын. Қарахан мемлекетіндегі қарлұқтардың бас көтеруі селжұқ сұлтаны Санжардың Мауереннахрға жорық жасауына себеп болды. Қарахандар Санжардан Қарақытайларға қарсы соғысу үшін көмек сұрап, ал қарлұқтарды Санжардың көмегімен Самарқандқа дейін қуып тастайды. 1141 жылы селжұқтардың сұлтаны Санжар әскерімен Әмудариядан өтіп, Самарқандқа жақындайды. Ортағасырлық деректерді екі жақтың әскер саны жөнінде әр түрлі мәлімет келтірілген. Мұсылман және қытай деректері бойынша, Елюй Дашы 100 мың, кейбір деректерде 700 мың әскер жинаған дейді. Ал Санжарды 100 мың, кейбір деректерді 70 мың әскері болған.
Катван қырғыны 1141 жылы 9 қыркүйекте болып, шайқасқа кірісімен-ақ, Санжар біраз әскерінен айырылды. Гурхан жау әскерін қорғау үшін өз әскерін үлкен үш бөлікке бөлді. Санжар әскерімен қоян-қолтық араласқан Гурхан әскерлері оларды қоршаған кезде қыспақта қалған селжұқтар шегіне бастады. Олар Дарго аймағындағы өзеннен өтпекші болғанда көбі сонда қырылды. Қарақытайлармен табанды күрескен Санжар әскерінің сол қанаты ғана еді.
Санжар 300 атты әскерімен қоршауда қалып, әрең қашып құтылады. Елюй Дашының қолбасылары мен әскерлері селжұқтардың көп бөлігін тұтқынға түсіреді. Оның ішінде Санжардың белгілі қолбасшылары мен әйелі де бар-тұғын. Деректер бойынша, Катван даласында адам өліктері тау болып үйілген. Өлген адамдардың саны туралы әр түрлі деректер бар: 30 мың, 70 мың немесе 100 мың жауынгер қаза болды деп жазылған. Шайқас болған маңда Гурхан 3 ай тұрақтап, кейін қарақытай әскерлері Бұхара мен Самарқанд ортасындағы Кермен қаласына келеді. Осы жерде жаңа мемлекет - Си Ляо құрылады..
## Дереккөздер |
Бахвалов Николай Сергеевич (29 мамыр, 1934, Мәскеу - 29 тамыз 2005 жыл) - кеңестік және ресейлік математик.
## Басылымдар
* Бахвалов Н. С. Сандық әдістер, 2 шығарылым. 1975.
* Бахвалов Н. С., Жидков Н. П., Кобельков Г. М. Сандық әдістер. 2003
* Бахвалов Н. С. Воеводин В. В. (ред) Математикалық модельдеу. 2005 — 2-ші томда
## Әдебиеттер
* Математики. Механики. Биографиялық антамалық — Киев, 1983. — 33. — 639 бет.
## Сыртқы сілтемелер
* Профильі |
Баскаков Анатолий Григорьевич (21 шілде, 1944, Никольское, Воронеж облысы) - кеңестік және ресейлік математик, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор.
## Басты еңбектері
* Баскаков А. Г. Математикалық ескертулер, 1978. 24, № 2. 195—206.
* Баскаков А. Г. Математикалық серия, 1994. 58, № 4. 3-32.
* Баскаков А. Г. Функционалдық талдау және оның қолданылуы, 1996. 30, № 3. 1-11.
* Баскаков А. Г., Математикалық жинақ, 2002. 193, № 11. 3-35.
## Сыртқы сілтемелер
* Профессор және ғылым докторы |
Николай Антонович Бобылёв (28 қазан, 1947 жыл, Воронеж – 17 желтоқсан, 2002 жыл, Мәскеу) — кеңестік-ресейлік математик.
## Ғылыми жетістіктері
* Гомотопикалық инварианттар минимумы
* Инвариант минимум принципі
* Топологикалық инварианттар
## Басты еңбектері
* Бобылев Н. А., Красносельский М. А. Экстремум анализі. — КСРО, 1981. — 52 бет. — 300 дана.
* Бобылев Н. А. Ақырлы өлшемді кеңістіктегі векторлық өрістердің айналуы — 1990. — 72 бет. — 200 дана.
* Bobylev N. A., Burman Yu. M., Korovin S. K. Approximation Procedures in Nonlinear Oscillation Theory. — Berlin-New York: Walter de Gruyter, 1994. — 272 p. — ISBN 3-11-014-132-9.
* Bobylev N. A., Emel'yanov S. V., Korovin S. K. Geometrical Methods in Variational Problems. — Dordrecht, Boston, London: Kluwer Academic Publishers, 1999. — Vol. 485. — 540 p. — (Mathematics and Its Applications). — ISBN 0-7923-5780-9.
* Emel'yanov S. V., Korovin S. K., Bobylev N. A., Bulatov A. V. Homotopy of extremal problems: theory and applications. — Berlin-New York: Walter de Gruyter, 2007. — Vol. 11. — 303 p. — (de Gruyter Series in Nonlinear Analysis and Applications). — ISBN 978-3-11-018942-1.
## Сыртқы сілтемелер
* Биографиялық мақала |
Тілазар бала (ағыл. Wild Child) – режиссер Ник Мурдың фильмі. Оқиғада бетімен кеткен американдық жасөспірім туралы айтылады. Әкесімен ұрысқандықтан оны ағылшын мектеп-пансионатқа мінезін өзгерту үшін жібереді. Әлемдік тұсаукесер 2008 жылы 14 тамызда өтті.
## Сюжет
Он алты жасар Поппи Мур – Лос-Анджелестағы бай отбасыдан шыққан ерке, өзімшіл қыз. Оның анасы бес жыл бұрын дүниеден озған, ал әкесі екінші рет үйленген. Қызының соңғы қылығы әкесін Поппиді қыздарға арналған ағылшын мектебіне тәртібін жөндеу үшін жібереді. Жаңа мектепте Поппи ажарсыз, қызықсыз көршілерімен тұруға мәжбүр болады.Сондай-ақ қыздың жауы мектеп старостасы атанады. Ол Мурды мектептен шығару үшін бәрін жасауға дайын. Американдық қыз да мектептен жаға құрбыларының көмегімен кеткісі келеді. Ол бүкіл ережелерді бұзып, өзін жаман жақтан көрсетеді. Бірақ директор Поппиді мектептен шығармайды, себебі ол мистер Мурға қызын дұрыс жолға саламын деп уәде берген еді.Жаңа ағылшын құрбылары Поппимен бірге жаңа жоспар құрады. Миссис Кингслидың директор ұлы Фредди бра болатын. Ол пансионға әр демалыста анасымен көрісу үшін келетін. Жоспар бойынша Поппи Фреддиді қызықтырып, оның басын айналдырып тастауы керек болған. Бұны білген директор міндетті түрде оқушыны мектептен қуу керек, себебі пансионатта кез келген қарым-қатынасқа тыйым салынады. Жігіттің басын айналдырамын деп Поппи оған қалай ғашық болып қалғаның өзі де байқамай қалады. Бірақ Гарриет Поппимен есеп айырылысып, оны құрбыларымен және Фреддимен жанжалдастырады. Сол кезде Поппи көмекті өзінің американдық құрбысы Рубиден сұрайды. Алайда Руби ондай жақсы дос бола қойған жоқ. Рубимен сөйлесіп отырғанда, Поппи оттықпен ойнап отырған еді. Біреудің қадамдарын естіп, ол оны сөндіріп, бөлмесіне қайтады. Бірақ бірдеме оған тыныштық бермеді. Терезеге қараса, жаңа ғана отырған жері өртеніп жатыр екен. Поппи көп ойланбай өрт дабылын басады. Бірақ далаға шығысымен ол өзінің жаңа құрбыларының біреуі мектепте қалпы қалғаның түсінді. Поппи оның қайда екенін біліп, оның артынан жүгіріп, оны құтқарып қалады. Өрттен кейін зерттеуден Фредди қыздың оттығын тауып, оған қайтарады. Олар ұрысысып қалады. Келесі күні Поппи болған өртке кінәлі екенін мойындап, Фреддиге хат қалдырып, директорға барады. Кабинеттен шығысымен ол ла-кросс бойынша құрама командасының суретің байқайды. Суретте ол өзінің қайтыс болған анасының бейнесін көреді. Поппи да ла-кросс ойының ойнағанды жақсы көретін. Көп ұзамай оны Фредди туып алады да, оған сезімін білдіреді.
Содан кейін қыз намыс сотына барады. Оның алдында оның құрбылары Поппидің кінәлі емес екендігін біліп, оған көмектеспекші болады. Сотта американдық қыздың кінәсәз екені дәлелдінеді. Мектепті өртеген Гарриет болып шықты.
Бірнеше күннен кейін ла-кросс ойыны бойынша чемпионат өтеді. Эбби Маунт командасы оны жеңіп алады. Ойынға Поппидің әкесі келіп, қызың мақтан тұтады. Соңында Гарриет мектептен қуылады, ал Поппи өзінің құрбыларымен және Фреддимен Малибуда демалады.
## Рөлдерде
## Дереккөздері
Орыс уикипедиясынан аударылған. |
* Есбол ауылдық округі – Атырау облысы Индер ауданындағы әкімшілік бірлік.
* Есбол ауылдық округі – Атырау облысы Махамбет ауданындағы әкімшілік бірлік. |
Елтай — қазақ халқында ер адам (мысалы: Елтай Ерназаров) есімі, сондай-ақ кейбір елді мекен атаулары.
Елді мекендер:
* Елтай – Абай облысы Үржар ауданындағы ауыл.
* Елтай – Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл.
* Елтай – Ақмола облысы Есіл ауданындағы ауыл.
* Елтай – Ақмола облысы Ерейментау ауданындағы ауыл.
* Елтай – Алматы облысы Қарасай ауданындағы ауыл.
* Елтай – Атырау облысы Индер ауданындағы ауыл.
* Елтай – Жетісу облысы Ескелді ауданындағы ауыл.
* Елтай – Жетісу облысы Панфилов ауданындағы ауыл.
* Елтай – Түркістан облысы Төле би ауданындағы ауыл.
* Елтай – Түркістан облысы Түлкібас ауданындағы ауыл.
Тағы қараңыз:
* Елтай ауылдық округі (Атырау облысы)
* Елтай ауылдық округі (Абай облысы) |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.