text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Әнуарбек Нығметжанұлы Байжанбаев (26 наурыз 1923, Семей — 27 қазан 1989, Алматы) — диктор, Қазақстанның халық артисі (1973). Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1944 жылы елге оралғаннан кейін, Қазақ радиосына диктор болып орналасады. Алғаш эфирге шағын хабарландыру оқып шыққаннан (24.6. 1944) бастап өмірінің соңына дейін Қазақ радиосында, теледидарында (1958—1962) диктор, аға диктор болып қызмет атқарған. Эфир арқылы берілген республиканың тыныс-тіршілігі жайлы әр түрлі жаңалықтар, саяси хабарлар ұзақ жылдар бойы мыңдаған тыңдаушыларына Байжанбаевтың ашық та әуезді, кең тынысты үнімен жетті. С. Жақанова, З.Бекетова, Ж. Асқарова, М.Сержанов, М. Қуатбеков, Ә. Бөлебаев, т.б. қазақ дикторларына ұстаздық еткен. 1-дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталған. Ол тұрған үйге мемориалдық тақта орнатылған (1991).
## Дереккөздер |
Бигелді Жошыұлы (1860, Алматы облысы, Балқаш ауданы, Желтораңғы ауылы — 1933, сонда) — би, шешен, сынықшы. Батырлар әулетінен шыққан.
Ысты руынан шыққан.
Күрті, Балқаш, Бақанас, Топар, Іле өңірін жайлаған елдің әйгілі көшбасшысы. Қара қылды қақ жарған би, ақындар айтыстарының жеңімпазы, емші-сынықшы (“Біреуде ақың кетсе Бигелдіге бар, бір жерің сынса Бигелдіге бар” деген сөз қалған), мерген аңшы ретінде Жетісуда есімі құрметтелген. Бигелді би “Атаңды ұятқа қалдырма” деген ұлағатты қатаң қолданған. Бидің шешендік сөздері, мақал-нақылдары, өлең термелері ел аузында сақталған. Бигелдінің жақсы қасиеттері мен өнері баласы — Қазақстанның халық ақыны Балтағұл Бигелдиевның (1891 — 1981) бойынан жалғасын тапты.
## Бигелді Жошыұлы туралы әңгіме
Сонымен Бигелді Жошыұлы ширек ғасырдай Күрті, Балқаш, Бақанас, Топар, іле өңіріне билік құрған айтулы шешен би боп өткен. 1933 жылы 73 жасында дүниеден қайткан. Бүгінде Бигелді биден қалған шешендік билік сөздер, мақал, нақылдар, өлең-термелер, аңыз-әңгімелер сол Бигелді билік еткен ауыл, аудандардан көп кездеседі. 1965-68 жылдары сол аудандарда фольклорлық экспедидияда Жүргенде ел аузынан (әсіресе, Балтағұл Бигелдиевтің өзінен) жазып алған Бигелді бидің шешендік сөздері мен мақал, қанатты нақыл, термелері мына темендегідей:
Арзымасқа алдырма,Аяғыңды шалдырма.Арзымасқа алдырып,Аяғыңнан шалдырып,Атаңды ұятқа қалдырма.
Тектіменен дос болсаң,Қадіріңді біледі.Тексізбенен дос болсаң,Өзіңді сыртқа тебеді.
Әйеліңмен дос болсаң,Отаныңа береке кіреді.Білімдімен дос болсаң,Сасқанда ақыл береді.
Әркімнің өз сүйгені бар,Ер жігіт елін сүйеді.Диқан жерін сүйеді,Малшы төлін сүйеді,Бақа көлін сүйеді,Бұлдырық шөлін сүйеді.
Өз ауылыңның -Қыздары айдай көрінер,Ұлдары дардай көрінер,Құлыны тайдай көрінер,Тайлағы нардай көрінер,Торғайы тұрымтайдай көрінер,
Үш ағайынды жігіттің.Отар-отар малы бар.Екі ағайынды жігіттің,Кере қарыс жалы бар.Жалғыз басты жігіттің,Шығар-шықпас жаны бар.
Қайсар жігіт болғаның,Қолбасшыңның арқасы.Жайсаң жігіт болғаның,Жолдасыңның арқасы.
## Дереккөздер |
Аққайың (2018 ж. дейін — Малотимофеевка) — Ақмола облысы Целиноград ауданы, Қызылсуат ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақмол ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 54 км-дей, округ орталығы - Қоянды ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км, Астана қаласынан шығысқа қарай 15 км жерде орналасқан.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Бастауыш мектеп, қарттар мен мүгедектерге арналған облыстық дәрігерлік-әлеуметтік мекеме, православ шіркеуі бар.
## Дереккөздер |
Қалдаров Махмұтқали (03.11.1933 жыл, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы Жаңақорған кенті – 18.11.2008 жыл, Тараз қаласы) – ғалым, геология-минералогия ғыл. докторы (1995 ж.), профессор (1995 ж.).
Орта Азия (Ташкент) мемлекеттік университетін (1955 ж.), Түрікменстан ҒА Геология ин-ты аспирантурасын (1964 ж.) бітірген.
1955 – 58 жылдары Солтүстік Қарақұм аймағындағы Заунгуз (Түрікменстан) гидрогеология партиясында қызмет істеді. 1961 – 64 жылдары Түрікменстан Ғылым Академиясының Шөлдер және геология институтында ғылыми қызмет атқарды. 1965 – 72 жылдары Жамбыл гидромелиорация-құрылыс институтында кафедра меңгерушісі, 1972 – 75 жылдары осы институттың гидромелиорация факульттінің деканы, «Су жүйелерін пайдалану» кафедрасының доценті, 1994 жылдан Тараз мемлекеттік университетінің профессоры болған.ҚР Жоғарғы Аттестациялық комиссиясында эксперттік кеңес мүшесі. 120-дан аса ғылыми еңбектің, 4 монографияның, 3 оқулықтың авторы.
Негізгі еңбектері Солтүстік Қарақұмда тұщы су көздерін ашуға, Зеравшан дариясының шөгінділерін табуға (оған «Қалдар топырақтары» деген ат берілген), Арал бассейнінің экологиялық жағдайын, Қызылқұм аймағының жерасты суларын зерттеуге, Сырдария өңірін гидрогеологиялық аудандарға бөлуге, Тараз қаласы жерасты суларының химия өнеркәсіптер салдарынан ластану мәселелерін анықтауға арналған.
## Дереккөздер |
Малоалександровка — Ақмола облысы Ақкөл ауданы, Урюпин ауылдық округі құрамындағы ауыл. Іргесі 1913 жылы қаланған.
## Халқы
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақкөл қаласынан батысқа қарай 58 км жерде.
## Инфрақұрылымы
Негізгі мектеп, дәрігерлік пункт, клуб бар. Малоалександровканың жанынан Астана–Атбасар автомобиль жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Майтөбе (2007 жылға дейін – Мичурино) — Түркістан облысы Түлкібас ауданындағы ауыл, Мичурин ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Тұрар Рысқұлов ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 9 км-дей жерде.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1932 жылы жеміс-жүзім өсіретін Мичурин атындағы кеңшар ретінде қаланды. Оның негізінде 1996 жылы «Мичурин» ӨК және бірнеше шаруа қожалықтары құрылды.
## Инфрақұрылымы
Мәдениет үйі, орта мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт, т.б. мекемелер жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Шұлымдар — Ресей Федерациясындағы Обтың сағасы Шұлым өзені жағалауын мекендейтін түркі тілдес аз санды халық. Орыстар оларды шұлым татары деп атап кеткен.
## Халқы
Қазіргі кезде Шұлымдар Томск облысының Тегулдет ауданында (444 адам), сонымен қатар Краснояр өлкесінің Тюхтет (143 адам) және Бирилюск аудандарында қоныстанған. Шұлымдардың саны соңғы уақытқа дейін белгісіз болып келді. 1939 жылдан бастап кеңестік халық санақтарында олар жеке бөлінбеді. Зерттелген шұлымдардың көпшілігі (69,6%) ХХ ғасырдың 80-жылдарының ортасында өздерін хакастар деп санады, қалғандары түрлі этнонимдерді – «исаш», «шұлымдар», «июс чон», «татарлар», «тадар кижілер» және т.б. 1996 жылы Томск облысы әкімшілігінің қаулысына сәйкес, бірінші рет Тегулдет өңірінің байырғы тұрғындарының толық санағы жүргізіліп, онда шұлымдар жеке этникалық құрылым ретінде ерекшеленді. Санақ нәтижесінде 742 адам өзін шулым немесе шулым хакас деп атады. 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресей Федерациясында 656 шұлым болды, шын мәнінде олар одан да көп, өйткені олардың кейбіреулері өздерін хакастар деп санаса керек.2010 жылғы халық санағы бойынша – 355 адам болды.
## Тілі
1960 жылы әзірленген Н.Баскаковтың классификациясы бойынша шұлым тілі түркі тілдерінің шығыс ғұн тармағының ұйғыр-оғыз тобының хакас кіші тобына кіреді және оның құрамында төменгі шұлым (Томск облысының оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Зырян және Асинов аудандары) және ортаңғы (Шұлым ағысы бойынша) диалектілері бар.Жаңа классификация бойынша орта шұлым диалектісі шығыс түркі тілдер тармағының хакас тобына, ал төменгі шұлым диалектісі батыс түркі тармағының солтүстік алтай тобына жатады.Төменгі шұлым диалектісі ХХІ ғасырдың басында жойылады. Орта шұлым диалектісі Томск облысының Перевоз ауылынан және Краснояр өлкесінің іргелес аудандарында Шұлымның жоғары ағысында таралады. Диалекті екі сөйленістен тұрады - мелет және тутал.
## Діні
XVII ғасырда өлкеге орыстардың келуімен митрополит Филофей Лещинский басқарған кең тараған христиандандыру басталды. Шұлымдар православие дінін құлықсыз қабылдады. Бүкіл ауылдардың тұрғындарын Шұлымға күштеп айдап әкелген, содан кейін оларға крестер берілген деген нұсқа сақталған. 18 ғасырдың аяғында адамдардың көпшілігі православие дінін ресми түрде қабылдады, бірақ ол дәстүрлі нанымдармен тығыз байланысты болды.
Жазба тілінің жоқтығынан анимистік пантеизм деп аталатын Шұлым халқының діні туралы ойлар ғана сақталған. Адамдар табиғат күштеріне сеніп, оларды тәңір тұтқан, киелі «изыкты» ерекше қастерлеген. Олар «онгон» пұттарының бейнелеріне табынған, қоралар мен сарайларда сақталған тотемдері болған. Әйелдер үшін құстар, көбінесе қарғалар бойтұмар, ер адамдар үшін терісі бар жануарлардың, әдетте тиіндердің терісі болды.
Ата-баба культі, аруақты қастерлеу дамыды. Олар бақсының қатысуымен қасиетті тоғайларда дұға етті. Оның жетекшілігімен құрбандық шалу рәсімдері орындалып, одан кейін ерлер киелі ағаштарға жануарлардың терісін, ал әйелдер түрлі-түсті ленталарды іледі. Бақсылық атрибуттар - әруақ ас беретін қасық, сылдырмақ, биік етік, орамал және ақ моншақ болған.
## Этимологиясы
Деректер бойынша Оңтүстік Сібірдің түркі тілдес халқымен, сондай-ақ нарым селькуптарымен және Томск татарларымен байланысын көрсетеді.Самодия (негізінен селькуп) және кет субстраттары, сондай-ақ моңғол элементтері анықталды. Түріктер Шұлымға біздің заманымыздың 2-мыңжылдығы екінші жартысынан бастап, негізінен Оңтүстік Сібірден еніп келеді. Теле-ұйғыр, кидан, сібір-татары, телеут, енисей-қырғыз, об-татар (темерчи, т.б.) және басқа құрамдары анықталды.
Сібір Ресей құрамына енгеннен кейін XVI— XVIII ғасырларда Шұлым халқының кей бөлігі орыстармен, сондай-ақ қызыл, об және Томск татарларымен ассимиляцияланды. Кеңестік кезеңде шұлымдар хакастарға жатқызылды. Хакастармен мәдени байланыстардың нығаюы, орыстардың шұлымдарды ассимиляциялануының жеделдеуі байқалды.
## Кәсібі
Шұлымдардың қоныстары өзендерге, көлдерге жақын орналасқан, бұл негізгі кәсіптердің бірі - балық аулаумен байланысты. Балықты тормен, аумен, шанышқымен, ілмекпен ұстады. Негізінен ақ қайран, шортан, тарғақ балық, сүйрік балықтары болды.
Қыста олар аңшылық қоныстарына көшті. XX ғасырдың басындағы аңшылық негізінен тауарлы аң терісі бағытында болды. Одан басқа жеуге жарамды және дәрілік өсімдіктерді жинады.Орыстар келгенге дейін қарабайыр қолмен атқарылатын егіншілік болғаны туралы деректер бар. Олар негізінен арпа мен тары өсірді, кейіннен орыс қоныстанушыларының ықпалымен қара бидай, сұлы, бидай, бақша дақылдары тарады. Мал шаруашылығы нашар дамыған.
Тұрмыстық қолөнерден – тоқу, арқан дайындау, тор, ыдыс жасау (қайыңның қабығы, ағаш, тоқыма немесе қабық), қайық, шаңғы, шана, тері өңдеу, ағаш ұстасы және т.б. дамыды.
## Өмір салты
### Әдет-ғұрыптары
Рулық қауым (суок) XVII-XVIII ғасырларда аумақтық-көршілес қауыммен (йон) ауыстырылды. XIX ғасырдағы патриархалдық отбасының орнын шағын моногамиялық отбасы басты. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басына дейін патронимия, кейбір ауылдарда патриархалдық отбасылар сақталды. Отбасылық және көбінесе қоғамдық өмірде әйел ер адаммен тең болды. Қазіргі отбасы екі-үш ұрпақтан тұрады.
Неке қию рәсімінің негізгі кезеңдері: келін түсіру, қалыңдықтың бағасы, шіркеу тойы (орыстардың келуімен байланысты, шомылдыру рәсімінен өткеннен кейін), неке қию, арнайы бөлек киіз үйде неке түні, таңғы ас. Келіннің ата-анасына темекі қосылған түтік алып келеді, олар оны некеге тұруға келісімнің белгісі ретінде шегетін. XX ғасырға дейін қалыңдықты ұрлау арқылы (оның келісімімен) некелер болған.
Жерлеу рәсімінде марқұммен бірге оның заттары (темекі түтігі, шақпақ тас, аңшылық керек-жарақтар, дорба және т.б.) қабірге қойылды, қабірдің жанында дастархан жайылды, от жағылып, оның үстінен секірді.
Қазіргі уақытта шұлым мәдениетінің көптеген дәстүрлі элементтері тез жойылып барады.
### Мекен-жәйі
Дәстүрлі елді мекендер — ұлыстар қысы-жазы болған. Жазғы елді мекендерде олар егіншілікпен, мал жаюмен, балық аулаумен, қыста аң аулаумен айналысты. ХІХ — ХХ ғасырдың басына қарай олардың орнына орыс ауылдары мен деревняларына ұқсас, көбінесе орыстармен бірге қоныстанған тұрақты қоныстар пайда болды. Кейбір жерлерде елді мекендерді киіз үй деп атаған.
Дәстүрлі тұрғын үйлерге жеркепелер (одиг), жартылай жеркепелер (қыштаг), тақтайдан немесе қайың қабығынан жасалған конус тәрізді төбесі бар тік бұрышты және көпбұрышты бөрене киіз үйлер. Уақытша тұрғын үйлер - қайың қабығымен, киізбен жабылған сырықтардан жасалған шатырлар (чум).
XVIII ғасырдан бастап орыс ағаш үйлері тұрғын үйдің негізгі түріне айналды. Шұлымдардың әрбір тұрғын үйлерінің іші ашық ошағы бар чувалдар (чуал), тамақ пісіруге арналған аласа саз пештер (кемеге), кереуеттер немесе орындықтар, сандықтар, сурет салынған сөрелер мен тұрмыстық ыдыстармен сипатталатын өзіндік ерекшеліктері болды. Негізгі шаруашылық құрылыстары – албарлар (клат), ат қоралар (оран), сарайлар, моншалар, ауланың жабық бөлігі немесе малға арналған қоршаулар.
### Дәстүрлі киімдері
Киімдері көйлек пен шалбардан тұрды. Әйелдер көйлектері кенептен тігілген, мерекелік көйлектер - шыт немесе жібектен тігіліп, көбінесе аң терісімен өңделген. Шалбар бастапқыда терілерден, кейінірек кенептен жасалған. Әйелдер де, ерлер де аң терісімен безендірілген қамзол киген. Әйелдер қыста жібекпен жабылған тиін немесе түлкі ішігін (тон) киді.
Басына ақ немесе қызыл қалпақ, орамал-жамылғы (тастар), қызыл барқыттан түлкі жүнімен әшекейленген жарты шар тәрізді бас киімдер киген.
Жазда олар көбінесе жалаң аяқ жүрді, поршни киді (алдыңғы және артқы жағында қысқа сопақша иілген аяқ киім), чирки (табаны және ұлтаны кесілген аласа туфли), етік (бұрын қатты терілерден, кейінірек былғарыдан), былғары аяқ киім. Әйелдер бірнеше өрім өріп, монеталар, сырғалар, моншақтар, білезіктер, сақиналар тақты.
Ер адамдар жейде, жүн даб (қытай мақта матасынан тігілген, әдетте көк түсті) шекпендер, орыс және ортаазиялық мақта маталарынан және қытай дабасынан, матадан жасалған халаттар киген. Мата шалбар, қыста – қой терісінен ішік, тон, ешкі және марал (бұлан) терісінен жасалған дохалар, түкті бас киімдер, құлақшын бөрік, талдың бұтақтарынан жасалған аяқ киім, ешкі терісінен жасалған жұмсақ үлбіреген етік, орыс тігісіндегі аңшылық етік киген. XVIII—XIX ғасырларда ұлттық киім орыс киімімен ауыстырылды.
### Дәстүрлі тағамдары
Дәстүрлі тағамның негізін балық, аң және жабайы өсімдіктер құрады, XIX ғасырдан бастап нан және басқа да ұн және сүт өнімдері, үй жануарларының еті (әсіресе жылқы еті), саңырауқұлақтар мен шошқа еті тұтынылады. Балық қақталған, кептірілген және ысталған. XIX ғасырдың соңына дейін кептірілген арпа, сарана және басқа да өсімдіктер қыста шұңқырға ашытылды.
Көптеген сүт тағамдары (сүзбе, ірімшік, т.б.), сорпалар (щи, борщ және т.б.), сусындар (квас, брага, сыра, шарап) орыстардан алынған. Ұлттық тағамдардан балық сорпасы, бурак-порса (ұсақталған кептірілген немесе кептірілген балық), кумача ботқасы (аршылған және кептірілген арпа), талқан (ұнтақталған дәндер немесе ұн) сақталған.
## Дереккөздер |
Қалжан Ахун Бөлекбайұлы (1862 – 1916, Сыр бойы) – дін қайраткері, дін ілімін жете меңгерген ғұлама ұстаз. Қалжан Ахунның арғы тегі Ақтөбе облысы Жаманқарғалы деген жердегі табын руынан шыққан.
Әкесі Бөлекбай жігіт кезінде Қарақалпақстандағы туыстарына келіп, сол жерде үйленіп, қалып қояды. Кейін Қарақалпақстандағы қазақ жұртына басшылық жасайды. Хиуа хандығының бегі болады. 1875 жылы 90 жасында дүниеден қайтқан. Қалжан Ахун Хиуа хандағы діни мектепте, кейін 1879 жылы Көкілташта оқып білім алған. Араб, парсы, тілдерін жетік білген. Осында Сырдарияның Қорқыт ата аймағынан келген Ораз ахун Бекетайұлымен сырлас дос болады. Қалжан Ахунның білімдарлығын танып-білген. Ораз ахун оған қызы Зәйтекті қосып, 1890 жылы оны шыққан тегі бір табындардың ортасына (Жалағаш қыстағына) алып келеді. Қалжан Ахун ширек ғасыр бойына өзінің атымен аталатын мешітте (Қалжан Ахун мешіті) имам болды.
Ол патша әкім дерінің қудалауына ұшырап, түрмеге қамалған. Өз мешітіндегі қорымда жерленген. Қалжан Ахунды Балқы Базар, Тұрмағамбет, Шоңбай ақындар жырға қосқан. |
Лесхан Әмірбекұлы Байсерке (9.7.1942 жылы туған, Жамбыл облысы бұрынғы Свердлов, қазіргі Байзақ ауданы Казпоселок ауылы) – педагогика ғылым докторы (1999), Халықаралық педагогика ғылым академиясының академигі ҚазПИ-ді (1966, қазіргі ҚазҰПУ) және Мәскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасын (1976) бітірген. Жамбыл гидромелиорациялық-құрылыс институтында оқытушы, аға оқытушы (1966–1973), кафедра меңгерушісі, декан (1976–1994) қызметтерін атқарды. 1996 жылдан Тараз мемлекеттік университетінің проректоры. 1998 жылы «Педагогические основы нравственно-правового воспитания учащихся общеобразовательных школ» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Байсерке 70-ке жуық ғылыми еңбектің, оның ішінде 5 монографияның («Нравственные основы правового воспитания школьников», 1998; т.б.) авторы. 13-сайл. ҚР Жоғарғы Кеңесінің депутаты (1994–1995).
## Дереккөздер |
Мирзоев Мирпулат (1949 жылы туған, Сайрам ауданы) – ақын. ТашМУ-дың журналистика факультетін бітірген (1971). 1971–81 жылдары «Еш гвардия» баспасында қызмет атқарды. 1981–87 жылдары Өзбекстан Жазушылар одағында кеңесші, «Еш гвардия» баспасында бас редактордың орынбасары, «Жазушы» баспасының бас редакторы, 1991 жылдары Өзбекстан Жазушылар одағының хатшысы. Ақын қазіргі кезде «Әлем әдебиеті» журналы бас редакторының орынбасары болды. Алғашқы «Таң шапағы» атты өлеңдер жинағы 1975 жылы жарық көрді. Ақынның «Мейірлі күндер», «Махаббат мезгілдері», «Көгілдір дария», «Сүмбіле», «Әтіргүл мен жұлдыздар», «Қанағат», «Аяулы анам» атты жыр жинақтары бар. Мирзоев аударма саласында да көп еңбек етіп келеді. Ол А.С. Пушкин, Г.Гейне, Р.Ғамзатов, М.Кәрім, Б.Пастернак, т.б. шығармаларын өзбек тіліне аударған. 1999 жылы осы еңбектері үшін халықаралық Б.Пастернак атындағы сыйлық алды. Қазақ ақындары Ж.Молдағалиев, О.Сүлейменовтің шығармаларын өзбек тіліне аударды. Абайдан бастап М.Шахановқа дейінгі көптеген қазақ ақындарының өлеңдерін өзбек тіліне аударып, мерзімді баспасөз бен жинақтарда жариялады. Осы еңбегі үшін 2001 жылы халықаралық «Алаш» сыйлығы берілді.
## Сілтемелер |
Заречное — Алматы облысы Қонаев қалалық әкімдігі қарамағында болған ауыл, бұрынғы Заречный ауылдық округі орталығы. 2023 жылы таратылып, Жетіген ауылының құрамына енгізілді.
## Географиялық орны
Қонаев қаласынан оңтүстікке қарай 15 км жерде, Қаскелең өзенінің сол жағалауындағы әр түрлі астық тұқымдасты сораң шөптесін өскен шалғынды-сұр топырақты қуаң шөлейт белдемде орналасқан.
## Халқы
Елді мекен аумағында Ішкі істер министрлігіне қарасты бірнеше еңбекпен түзеу колониялары орналасқан.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, клуб, кітапхана, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, т.б. әлеуметтік инфрақұрылымдар жұмыс істейді. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Аппақ Байжанов (Апақ; 1824-1887 жж.), Қарағанды көмір бассейнін алғаш ашушы, кен білгірі. Нұра ө-нің оңтүстігінен 25 км жердегі Қарағанды мекенінде туып-өскен. Арғын тайпасының Қуандық руының Сармантай бөлімінен шыққан.
Аппақ жастайынан жергілікті болыстың қойын бақты. 1833 ж. ол жер бетіне шығып жаткан тас көмір қабатын тапты (қазіргі «Северная» шахтасының жері). Көмірдің жанатын қасиетін білетін Аппақ оны өндіріп, жақын маңайдағы ауылдарды отынмен қамтамасыз ете бастады. Аппақ жаңалығы ол кездері іскер топтардың назарына шалынбады, оның үстіне жергілікті бай-шонжарлар шаруашылықтың дәстүрлі үрдісін бұзғысы келмеді. Қарағандыда тек 23 жыл өткен соң ғана көмір өндіру басталды. Қарағандыда көмір бассейнін алғаш ашушыға ескерткіш орнатылды (1999 ж.). Аппақ есімімен Қарағандыда көше аталған.
Аппақ Байжанов туралы аңыз Қарағанды көмір кенішін алғаш ашушы Аппақ Байжанов, ол 1833 жылы Нұра өзенінен оңтүстікке қарай Қарағандыбасы деген жерде тас көмір кесектерін табады. Ел ауызындағы аңызға қарағанда, Қазіргі Қарағандыдағы Ескі қаланың орнында қалы қараған өседі екен. Сол қарағанның ішінде соңында екі тазысы бар Аппақ деген бір байдың қойшысы қой жайып жүреді. Бір кезде қойдың бір шеті дүр ете қалады. Жалт қараса бір суыр қашып бара жатыр екен. Тазылар тұра бастыртады, бірақ, суырдың іні таяу екен, ініне қояды да кетеді. Ол күнү–күн кешкіріп қалғандықтан Аппақ суырдың інінің аузын таспен бекітіп кетеді. Келесі күні ерте келіп, суырды інінен қазып алады.
Сол күні ін түбінен көмір шыққан екен дейді. Әуелде Аппақ оның не екенін білмейді… Қара бояу ма деп ойлайды. Бірсыпырасын үйіне алып келіп жүн бояп көреді. Жүнді тек кірлеткені болмаса жүнге бояу болып қаппайды. Содан ауыл ақсақалдарына көрсетеді. Олар да шеше алмайды. Бір күні кешкілікте тезектің маздап жанған отын айнала қоршап отырғандар тағы да сарапқа салады. – Бірақ бұл алтын да емес, күміс те емес, жез де емес, ал жәй тас та емес. Не екенін "бір Алла" өзі білсін, - деп отырғанда, бір тас отқа түсіп кетеді. Ол жана бастайды. Отырғандар: – Тас жанып жатыр, тас жанып жатыр!- деп шу ете қалысады. Басқалар қолындағы тастарын отқа салады, әлгі тас онан сайын қыза жанады. Сол жерде "бұл жәй тас емес", "Жанатын тас" болды деседі. Ертеңінде-ақ сол "Жанатын тас" туралы хабар жоғарғы жерге жеткен екен. Сол тасты тапқан Аппақты бір төре іздеп келген дейді. Аппақ әлгі төреге тасты тапқан жерін көрсетеді. Ол үшін Аппаққа ат тұяғындай алтын, қой тұяғындай күміс берген екен. Карағандыдағы тұңғыш рет ашылған "Қаразабой" деген шахта сол Аппақтың көмірін тапқан жерінен ашылған дейді.
## Дереккөздер |
Заречное — Қостанай облысы Қостанай ауданындағы ауыл, Заречный ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Тобыл қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км жерде, Тобыл өзенінің оң жағалауында, қара топырақты дала белдемінде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы ауыл тұрғындарының саны 5246 адамды (2640 ер адам және 2606 әйел адам) құраса, 2009 жылы 5804 адам (2488 ер адам және 3016 әйел адам) болды.
Статистика бойынша 2016 жылдың 1 қантарында ауылда 6894 адам тұр. Олар:
* Орыстар — 1697 адам (24,62%)
* Қазақтар — 1406 адам (20,39%)
* Украиндар — 370 адам (5,37%)
* Немістер — 129 адам (1,87%)
* Белорустар — 68 адам (0,99%)
* Татарлар — 25 чел. (0,36%)
* Поляктар — 6 адам (0,09%)
* Басқалар — 3193 адам (46,32%)
## Тарихы
Іргесі 1961 жылы “Қостанай” ғылыми-өндірістік бірлестігінің “Заречное” үлгілі тәжірибе шаруашылығын ұйымдастыруға байланысты қаланды.
## Инфрақұрылымы
Заречноеде орта мектеп, клуб, кітапхана, аурухана, дәріхана, асхана, қонақ үй, машина-трактор жөндеу шеберханасы бар. Ауылдың оңтүстік жағында көне арналы көл орналасқан. Елді мекен арқылы Қостанай – Петропавл автомагистралі өтеді.
## Дереккөздер |
Базар Қожа кесенесі – он тоғызыншы ғасырдың аяғы мен жиырмасыншы ғасырдың басынан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Қазалы ауданы Бекарыстан би ауылынан солтүстікке қарай алты километр жерде. 1981 жылы тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамының экспедициясы (жетекшісі Ә. Оспанов) зерттеген. Базар Қожа кесенесі шикі кірпіштен тұрғызылған, жатаған күмбезі дөңгелек тұғырдан шығарылған. Алдыңғы беті ішке қарай біртіндеп кішірейе беретін үш аркалы порталмен бедерленген. Портал екі жағынан негізгі бөлікпен біріктіріліп саздан құйылған тұтас мұнаралармен көмкерілген. Күмбез астындағы төменгі бөліктің шалқақ қабырғасы шығыңқы белдеумен өрнектелген және күмбезге дейін сыланған. Кесененің композициясы, әсіресе, алды ерекше әдемі. Базар қожаның өзі сол өңірдегі ислам дінін уағыздаушылардың белгілі өкілдерінің бірі, көріпкелдігімен ел арасында қадірлі болған адам.
## Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том |
Зардыхан Қинаятұлы - (1940 жылы туған, Моңғолия, Қобда ауданы - 23 қарашада 2016 жылы Алматы) – саясаткер, ғалым, тарих ғылымының докторы (1987), профессор (1991).
Моңғолияның саяси өмірінде демократиялық өзгерістердің алғашқы бастаушысы болған, Моңғолияның тұрақты парламентінің кіші құрылтай спикерінің орынбасары, сондай-ақ Моңғолияның премьер-министрінің орынбасары қызметтерін атқарған
## Өмірбаяны
Зардыхан Қинаятұлы Моңғолияда дүниеге келген. Ол Моңғолияның Кәсіподақтары орталық кеңесі төрағасының ұйымдастыру және мәдениет ісін 12 жыл басқарған.
1987 жылы Зардыхан Қинаятұлының "Қайта құру және Моңғолия қоғамының дамуының өзекті мәселелері" атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақала Моңғол қоғамын дүр сілкіндіріп, елін ұйқыдан оятқандай әсер қалдырды.
Моңғолия мемлекеттік университетін, Мәскеу қоғамдық ғылымдар академиясын бітірген.
1975 – 87 жылдары Моңғолия кәсіподағы орталық комитетінің хатшысы,
1990 – 92 жылдары Моңғолия үкіметі басшысының орынбасары және Моңғолия Парламенті төрағасының орынбасары қызметтерін атқарған. 1990 жылдары Баян-Өлгей аймағындағы қазақтар арасында автономия құру мәселесі көтерілгенде, Зардыхан Қинаятұлы осы ереуілді тыныштандыру үшін аттанды. Оның салиқалы саясаткерлігі мен дипломатиясы арқасында ереуілшілердің талаптары орындалып, саяси толқу ың-шыңсыз аяқталды.
Моңғолияның жаңа Конституциясын және сол елде жүргізілген саяси-экономикалық реформалардың құқықтық негізін жасаушылардың бірі. 1994 жылы Қазақстанға қоныс аударған. Ғылыми-зерттеу еңбектері ұлттану және ұлтаралық қатынастар мәселесіне арналған.
## Шығармашылығы
Зардыхан Қинаятұлының "Жылаған жылдар шежіресі", "Моңғолия қазақтары туралы қос кітап", "Моңғолия үстіртіндегі түркі тайпалары", "Жошы Ұлысы", екі кітаптан тұратын "Шыңғыс хан және қазақ мемлекеті" және басқа да көптеген ғылыми еңбектердің авторы.
Зардыхан Қиянатұлының пікірінше, Шыңғыс хан тарихы Қазақстанда, әсіресе қазақ тілінде, жазылмаған. Шыңғыс хан туралы мәліметтер көбінесе орыс тарихшыларының еңбектеріне негізделген. Сондықтан, Қазақстанда шыңғыстану ғылыми тақырыбы қазақ тілінде қалыптаспаған. Бұл ғылыми базаның әлсіздігіне және тарихи қиялдардың кеңінен таралуына әкелген. Қиянатұлы Шыңғыс хан туралы нақты ғылыми мәліметтер ұсыну үшін монография жазған. Шыңғыс ханның туған жылының қате көрсетіліп келгенін, оның дұрысы 1162 жыл екенін дәлелдеген. Сонымен қатар, Шыңғыс хан ұрпақтарының қазақ болғанын көрсетіп, тарихи дәуірді түсіндіреді.
Зардыхан Қиянатұлының айтуынша, қазақ тарихы Ақ Ордадан бастау алады. Бұл пікірге сәйкес, қазақ хандығының құрылуы мен қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы Ақ Орданың төңірегінде болған. Бұрынғы шығыс-қыпшақ территориясында, халқы қыпшақ және қазақ негізінде құрылған. Орыс хан, Жошы ханның жетінші ұрпағы, 1361 жылы Ақ Ордаға хан болған және оны қазақтың алғашқы ханы деп таныған. Осылайша, Ақ Орда қазақтың алғашқы мемлекеті ретінде қабылданып, оның мәдениеті мен территориясы зерттеліп, осы қорытындыға келді.
### Еңбектері
* Жылаған жылдар шежіресі, А., 1995;
* Моңғолиядағы қазақтар, А., 2001;
* Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түрік тайпалары. ҚX – XҚҚ ғасырлар, Астана, 2001.
## Дереккөздер |
Қалдыбаев Маман (1879 жылы туған, қазіргі Шиелі ауданы) еңбек ардагері. Социалиттік Еңбек Ері (1949). Қалдыбаев 1929 жылы алғашқылардың бірі болып Шиелі ауданындағы «Үлгілі» ауыл шаруашылық артеліне кіріп, оның тұңғыш төрағасы болды. 1934 – 35 жылдары ұжымшарда мақташылар звеносын басқарды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Қызылорда облысында егін өсіру жөніндегі қарттардың қозғалысының бастаушысы болды. 1941 жылдан кейін «Коммунизм» (Н.Бекежанов ауылы) ұжымшарында күріш өсірушілер звеносын басқарды. 1944 жылы Қалдыбаев ең жоғары өнім алатын звеноға басшы болып, көп жылдар бойы жоғары көрсеткіштерге жетіп отырды. Звеноға бекітілген 6 гектар егістіктің әр гектарынан 92 ц-ден, ал қалған 14 гектардан 42 ц-ден дән бастырған-ды. Күріш өнімін арттыруда рекорд жасаған.
## Дереккөздер
* Қазақ энциклопедиясы
* ҚАЛДЫБАЕВ МАМАН// Кызылординская областная универсальная научная библиотека имени Абдильды Тажибаева |
Шорманов Талғат Хасанұлы (25.12.1917, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы Георгиевка (Қалбатау) ауылы – 1994) – физик, техника ғылымының докторы (1968), профессор (1970). Қырғыз мемлекеттік педагогикалық институтының физика-математика факультетін бітірген (1942). 1946 жылға дейін осы институтта аға оқытушы. 1947 – 49 ж. Қазақстан ғылым академиясының Астрономия және физика институтында аспирант болды. 1949 – 54 ж. Қазақстан ғылым академиясының Физика-техникалық институтының аға ғылыми қызметкері, лаборатория меңгерушісі, 1954 жылдан Қазақ политехникалық институтында (ҚазҰТУ-да) доцент, 1971 – 91 жылдары аралығында қолданылмалы физика кафедрасының меңгерушісі. Шорманов осы институтта қатты дене физикасы, рентген сәулесі және ультрадыбыс лабораторияларын ұйымдастырды. Оның ғылыми-зерттеу жұмыстары ультрадыбыс арқылы кристалдарды өсіру мәселелеріне арналған. Шорманов – 170-тен астам ғылыми еңбектің авторы. Оның ашқан бір жаңалығына авторлық куәлік берілген. Бордо қаласында (Франция) өткен (1973) Халықаралық кристаллография 1-конгреске қатысқан. Медальдармен марапатталған.
## Шығармашылығы
* Применение ультразвука в науке и технике, А.-А., 1965;
* Получение моно- и поликристаллов и сплавов в ультразвуковом поле, А.-А., 1976.
## Дереккөздер |
Малғаждаров Нұрғабыл (1929, Сандықтау ауданы, Қызыл Қазақстан ауылы – 1993) – механизатор. Социалистiк Еңбек Ері (1972). ҚазКСР Мемл. сыйл. лауреаты (1974). Еңбек жолын 1944 жылы Приозерный кеңшарында трактор жүргізушісі болып бастап, кейіннен бригадир болған (1947). КСРО ордендерімен марапатталған.
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Әбіш Байтанаев (25.12.1910, Түркістан облысы Түркістан қаласы – 3.6.1993, Шымкент қаласы) – филология ғылымдарының докторы (1971), профессор (1976). КСРО Жоғары мектебінің үздік қызметкері.
Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Петропавл қаласындағы жер өлшеу техникумын бітірген. «Лениншіл жас» (1932–1936, қазіргі «Жас алаш») газеті редакциясында қызмет атқарды. Майданнан оралған соң партия, кеңес органдарында, «Оңтүстік Қазақстан» газетінде еңбек еткен. 1946 жылдан өмірінің соңына дейін Шымкент педагогика институтында (қазіргі Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті) сабақ берді.
Байтанаетың ғылыми-зертханалық еңбектері қазақ романының теорияқ мәселелеріне арналған. «Шын шеберлік» (1969), «Орта мектептерде әдебиет теориясын оқыту» атты әдістемелік еңбек (1988) пен «Абай жолы айшықтары» монографиясының (1995) авторы. «М.О.Әуезовтің Абай туралы эпопеяны жасаудағы шеберлігі» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғаған.
Оның есімімен Оңтүстік Қазақстан облысы Шәуілдір ауылындағы орта мектеп аталады. Еңбек Қызыл Ту орденімен және медальдармен марапатталған.
## Сыртқы сілтемелер
* http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=7467
* http://adebiet.kz/age0/administrator/index.php?option=com_content&task=view&id=3196&Itemid=23&limit=1&limitstart=8(қолжетпейтін сілтеме)
## Дереккөздер |
Заңның кері күші, құқықта – заңды ол күшіне енгенге дейін болған оқиғаларға қатысты қолдану. Әдетте, заңның кері күші болмайды, яғни ол күшіне енгенге дейін болған оқиғаларға қатысты қолданылмайды. Белгілі бір оқиғаға қатысты осы оқиға орын алған сәтте күшінде болған заңды қолдану қажет. Бұл ереже құқық субъектілері арасындағы қарым-қатынастар тұрақтылығына, ел азаматтарының құқықтық жағдайының тұрақтылығына, елдегі құқықтық тәртіптің беріктігіне деген сенімді қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша, жауаптылықты белгілейтін немесе ауырлататын заңның кері күші жоқ. Жасалған сәтте құқық бұзушылық деп танылмаған әрекет үшін ешкім де жауапқа тартылмайды. Егер құқық бұзушылық әрекет жасалғаннан кейін ол әрекет үшін жауаптылық жаңа заң нормасы бойынша жойылса немесе жеңілдетілсе, онда жаңа заң нормасы қолданылады, яғни заңға кері күш беріледі. Бірақ заң нормаларын осылай қолдануға болатындығы сол заңның өзінде не оны қолданысқа енгізу туралы актіде ескертілуге тиіс. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 5-бабы бойынша, әрекет қылмыстылығын, жазаны жеңілдететін немесе қылмыс жасаған адамның жағдайын өзге де жолмен жеңілдететін қылмыстық заңның кері күші болады, яғни осындай заң күшіне енгенге дейін тиісті жазасын өтеп жүрген немесе өтеген, бірақ соттылығы бар адамдарға қатысты қолданылады. Әрекеттің қылмыстылығын белгілейтін немесе адамның жағдайын өзге де жолмен нашарлататын қылмыстық заңның кері күші болмайды. Егер жаңа қылмыстық заң жазасын өтеп жүрген адамның сол жазасын жеңілдететін болса, онда бұл жаза қылмыстық заңда көзделген шекте қысқартылуға тиіс.
## Дереккөздер |
Қалжан ахун (1997 жылға дейін — Амангелді) — Қызылорда облысы Сырдария ауданындағы ауыл, Қалжан ахун ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Тереңөзек ауылынан батысқа қарай 6 км-дей жерде, сарсазан, қарабарақ, бұйырғын, баялыш, т.б. сораң шөптесін өскен қуаң шөлді белдемде орналасқан.
## Тарихы
1967 – 97 жылдары күріш өсіретін Ильич атындағы кеңшардың орталығы болып келді. Оның негізінде шаруа қожалығы құрылды.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 1178 адам (582 ер адам және 596 әйел адам) болса, 2009 жылы 1174 адамды (602 ер адам және 572 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қалқай Ишан, Қалмұхамед Маралұлы (1815, Сыр мен Торғай өңірі – 1870, Қармақшы өңірі) – діни қайраткер. Марал ишанның үлкен баласы. Әкесінен діни тағылым алып, кейін Бұхара мен Бағдат қалаларындағы діни медреселерде оқып, білімін толықтырған. Қалқай ишан мешіт, медресе салып, жастарға мұсылмандық білім берумен қатар, елді егіншілікке үйреткен. Шығыс қиссаларын жатқа білген. Шығыс дастандарының кейбір үлгілерінің Қалқай ишан жинаған жазбалары да бар. С.Мұқановтың «Аққан жұлдыз», «Мөлдір махаббат» кітаптарында Қалқай ишан туралы деректер кездеседі. Ел арасында Қалқай ишан жайындағы аңыз әңгімелер мен жырлар көп сақталған.
Ұлы: Мамырбай би
## Дереккөздер
Қазақ энциклопедиясы |
Қалиев Ыдырыс (15.5.1925 жылы туған, Қазалы ауданы, Жалаңтөс баһадүр ауылы) – еңбек және соғыс ардагері, қоғам қайраткері, Қызылорда қаласының құрметті азаматы. СОКП ОК жанындағы жоғары партия мектебін бітірген (1960). 1950–54 жылдары Қазалы локомотив депосында, темір жол саяси бөлімінде, Қызылорда облысы партия комитетінде жауапты қызметтер атқарды. 1954 жылы облыстық комсомол комитетінің 1-хатшысы. 1960–69 жылдары Қызылорда қалалық партия комитетінің 2-хатшысы, Арал аудандық Қызылорда қалалық атқару комитетерінің төрағасы, 1969–73 жылдары обкомның өндіріс және көлік бөлімінің меңгерушісі, 1973–78 жылдары Қызылорда қалалық аткомының төрағасы, 1978–82 жылдары Қызылорда қалалық партия комитетінің 1-хатшысы, 1982–87 жылдары облаткомның төрағасы болды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне 2 рет депутат болып сайланды. «Отан соғысы», 2 рет Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен, медальдармен марапатталған. Одақтық дәрежедегі дербес зейнеткер.
## Дереккөздер |
Малайсары (шамамен 1700 — 1756) — Орта жүздің батыры әрі биі. Арғын ішіндегі бәсентиін руынан шыққан. Әкесі Тоқтауыл — батыр, балуан, анасы Мөлдір — қалмақ қызы, қарындасы Гауһар (Қабанбай батырдың әйелі) — ерлігі аңызға айналған қаһарман қыз. Малайсары Абылай ханның сұлтан кезінен сенімді серігі болған. Шоқан Уәлихановтың жазуына қарағанда, Абылай хан Малайсарының батырлығын, ақылы мен қайратын жоғары бағалаған. Малайсары Ресейдің қоластына кіруге қарсы болған. Қазақ-қалмақ соғысын тоқтатып, екі хандық арасында бейбіт бітім жасау саясатын ұстанды. Ол жоңғарларға қазақтың елшісі болып барған. Қазіргі Павлодар облысы Май ауданындағы Малайсарының туған жеріне, Жоңғар Алатауының батыс сілеміндегі тауға Малайсары есімі берілген.
## Дереккөздер |
Мақыш Қалтайұлы(1869, қазіргі Астана қаласының маңында туған — 1916, сонда дүние салған) — ағартушы, ақын. Ақмола медресесінде араб, парсы тілдерін үйреніп, дін ілімін меңгерген. Кейін Троицк қаласындағы “Расуля” медресесіне оқуға түсіп, біраз жыл “услу жәдид” әдісімен бала оқытқан. Меккеге барып, қажы атанған. Білімдарлығымен, ақындығымен танылып, “мәшһүр” деген атқа ие болды. Қазан қаласынан Мақыштың “Қалтайұлының қазақ ахуалынан бахыс еткен манзумасы” (1907 ж. татар тілінде, 1909 — 10 жылы қазақ тілінде), “Біраз ғибрат сөз” (1910), “Қазақтың айнасы” (1910), “Насихат қазақия” (1911), “Бар оқиға” (1912), “Тура жол” (1912) атты өлең кітаптары басылып шықты. Өлеңдерінде ақын өз дәуірінің қоғамдық-әлеуметтік жағдайын, қазақтың хал-ахуалын, әдет-ғұрпын жырлап, өнер-білімге, мәдениетке үндеді. Оның қоғамға, дүниеге көзқарасы жағынан діни-ағартушылық пікірі басым болды. “Қазақ әкімдері”, “Ишандар хақында”, “Қожалар хақында” өлеңдерінде кейбір дүмше молдаларды сынаса, “Жастар хақында”, “Қарттан қашу”, “Жасқа жақындасу”, т.б. өлеңдерінде жастардың әр түрлі мінез-құлықтары сөз болады. Ағартушылық бағыттағы идеялары “ұылым үйрену парыздылығы”, “Орысша оқу керектігі”, “Басқа жұрттар қандай халде?”, т.б. өлеңдерінде айқын көрінеді. Мақыш аудармамен де айналысып, З.Каримидің “Айна” (1913), Ұ.Рашидидің “Сақ уа сұқ халдері” (1913) атты кітаптарын қазақ тіліне аударған. Сондай-ақ “Тұрмыш” атты қолжазба журнал да шығарған. Өзінің саяси-қоғамдық, ағартушылық ойларын баспасөз беттерінде жариялап тұрды. “Жолсыз газеттеріміздің бірі”, “Газетаның керектігі хақында” атты мақалалары жарияланған.
## Дереккөздер |
Қали Байжанов (1877, қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданы — 27.9.1966, Қарағанды) — әнші, Қазақстанның халық артисі (1945). Байжановтың әншілік дарыны ерте оянып, ауыл арасында “әнші бала” атанған.
Арғын тайпасы Сүйіндік руы Ақбура бөлімінен шыққан.
Ата-анасынан ерте айырылып, жоқшылық көріп өскен. Он бесінде кірешілерге ілесіп Қоянды жәрмеңкесіне барған жас әнші талай әншілер мен күйшілердің өнерін тамашалайды. Біржан салдың ән салғанын көріп, Жаяу Мұсаның өз ауызынан “Хау-лау”, “Гауһар қыз”, “Сапар” және “Ақ сиса” әнін үйренеді. Байжанов ұлы Абайдың алдында да ән салған. Кемеңгер ақын жас әншінің өнеріне риза болған. Байжановтың әншілік жолына бағыт-бағдар беріп баулыған, өзіндік ән айту мәнерін қалыптастырған Арқа еліне атағы жайылған Жарылғапберді Жұмабайұлы болды. Байжанов Қозыкенің “Топайкөк”, Шама Нұрұлының “Шама”, Ақан серінің “Сырымбет”, “Құлагер”, Біржан салдың “Жанбота”, Бүркітбайдың “Ақбет” әндерімен қоса “Ардақ”, т.б. халық әндерін де асқан шеберлікпен орындаған. Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысқан (1936). 1932 жылдан өмірінің соңына дейін Қарағанды радиокомитетінде хор артисі және әнші болып қызмет атқарды. Әншілер З. Жұбатова, Ж. Қартабаева, М. Ержанов, Ж. Елебеков, Қ. Лекеров, М. Толыбаев, Р. Ыбыраев, т.б. Байжановтың ән айту өнерінен көп тағылым алған.
## Дереккөздер |
Құлахмет Дүйсенұлы Қалменов (1926 ж.) – құқық қорғау органының қызметкері (1970), заң ғылымдарының кандидаты.
ҚазКСР Ішкі істер министрлігінің 1 жылдық курсын (1945), Мәскеу жоғары офицерлік мектебін (1950) бітірген. 1945 – 48 жылдары Шымкент (Оңтүстік Қазақстан) облыстық ішкі істер басқармасында тергеуші болып істеді. 1950 – 53 жылдары Қазақ КСР ішкі істер министрлігінің аппаратында жауапты қызметтер атқарды, 1953 – 68 жылдары Шымкент облыстық ішкі істер басқармасы бастығының орынбасары, басқарма бастығы, Жамбыл облыстық ішкі істер басқармасының бастығы, 1968 – 80 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы ішкі істер басқармасының бастығы, 1980 – 87 жылдары Ішкі істер минстірлігінің арнаулы мектебінің бастығы болды. Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Өскемен — Шығыс Қазақстан облысындағы өнеркәсіп, мәдениет және Өскемен қалалық әкімдігі орталығы. Қаланың негізі 1720 жылы Ертіс пен Үлбі өзендерінің құйылысында қаланған.
Қазақстанның шығыс бөлігінде Ертіс пен Үлбі өзендерінің сағасында орналасқан, көлемі 54,4 мың га жерді алып жатыр. Табиғаты континенталды. Қала халқы - 333 112 адам (2019ж.). Қазіргі күні Өскеменде 76,8 мың зейнеткер (жалпы санының 23,9 %-ын құрайды), оның 2476 –сы Ұлы Отан соғысына қатысқан адамдар.
Өскемен қаласы – Қазақстанның көрікті қалаларының бірі. Мемлекеттік билік Қазақстан Конституциясына сәйкес заңдық, атқару және сот билігі принциптеріне негізделген. Қаладағы заңдық билікті Мәслихат жүзеге асырады. Оның құрамында 25 депутат бар. Сот билігін Өскемен қалалық соты және арбитраж соты жүзеге асырады.
## Қысқаша сипаттама
Өскемен Қазақстанның шығыс бөлігінде Ертіс пен Үлбі өзендерінің сағасында орналасқан, көлемі 54,4мың га жерді алып жатыр. Табиғаты континенталды. Қала халқын 320,2 мың адам құрайды. Қазіргі күні Өскеменде 76,8 мың зейнеткер (жалпы санының 23,9 % құрайды), оның 2476 –ы Ұлы Отан соғысына қатысқан адамдар.
Қазіргі Өскемен Қазақстандағы түсті металдар орталығының бірінен саналады. Аймақтың жетекші салалары – түсті металдар өндіру, машина жасау. Өскемен қаласы бойынша 6072 шаруашылық субьектісі, 143 акционерлік қоғам, 2335 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 48 шаруа қожалығы, 1333 сауда кәсіпорны тіркелген. Өскемен қаласының ірі және орта кәсіпорындары мен ұйымдарына 78,7 мың адам еңбекке тартылған, оның ішінде 31,4 мың адам өндіріс сферасында, 5,8 мың адам - құрлыста, 16,1 мың. адам – білім мен денсаулық сақтау саласында, 9,7 мың. адам саудада, 10,3 мың адам – көлік пен байланыс саласында т.б. еңбек етеді.
17,7 мың. адам шағын және орта бизнеске қамтылған.Шығыс Қазақстан облысындағы байланыс автомобиль, теміржол, өзен және әуе жолдары арқылы жүзеге асырылады.Көлік желісі автомобиль жолдарына негізделген.Қала аумағында 631 орындық 10 қонақжай, 63 мектеп (52- мемлекеттік түрдегі және 11- жеке), олар 47,1 мың оқушыны қамтиды, 14 жоғары оқу орны (17,1 мың студент), 11 орта оқу орындары (6,3 мың оқушы), 7 кәсіби-техникалық мектеп (3,4 мың оқушы), 26 мектепке дейінгі балалар мекемелері және 29 мәдениет мекемелері бар.
Өскемен қаласы – егемендік алған Қазақстанның көрікті қалаларының бірі. Мемлекеттік билік Қазақстан Конституциясына сәйкес заңдық, атқару және сот билігі принциптеріне негізделген. Қаладағы заңдық билікті Мәслихат жүзеге асырады. Оның құрамында 25 депутат бар. Сот билігін Өскемен қалалық соты және арбитраж соты жүзеге асырады.
## Қаланың құрылу тарихы
XVII ғасырда орыс үкіметі Ертіс өзенінің бойымен жоғары өрлеу үшін бірнеше қадамдар жасады. Бұл ұмтылыстың бірнеше себептері бар:
* а) Ресейдің шығыс шекараларын қамтамасыз ету;
* б) шығыс елдерімен сауда байланысын кеңейту;
* в) Алтайдың байлығына ие болу.
Бекіністі Үлбінің Ертіс өзеніне құяр жерінен салу жоспарланды. Отрядтың командирі гвардия майоры Иван Михайлович Лихарев император Петр I «рапорт» жазды. 1720 жылғы 12-17 тамыз күндері қамалдың құрылысы басталды. И.М. Лихарев подполковник Ступиннің басқаруымен 363 адамнан тұратын гарнизон қалдырды. Құрылысқа инженер Летранже жетекшілік етті.
Уақыт өте келе бекіністің жанынан адамдар қоныс тебе бастады. Ауыл болып, одан станица атанды. Станица 1804 жылдан қалашық деп атала бастады. Ал 1868 жылы Өскеменге қала статусы берілді. Қалада сауда, ауылшаруашылығы өнімдерін өңдейтін өндіріс орындары дами бастады, айлақ (пристань) құрылысы басталды. Кейіннен жеңіл өнеркәсіп, теміржол құрылысы салына бастады. Ұлы Отан соғысы жылдары ауыр өнеркәсіп дамыды.
### Оқиғалар жылнамасы
Өскемен бекінісінің салынуы жөніндегі жазбаша мәліметтерді боярин Федор Байков қалдырған еді.
1714 ж.- І Петрге сібір губернаторы М.Гагарин Иркеть өзенінің жағасында “алтын құмдар” бар екендігін айтады.
1715 ж. Шілде – Тобылдан шыққан И.Бухгольц отряды Ертісті бойлай жүзеді. Жуық арада Ямышев бекінісі салынады.
1719 жылы І Петр Яркенд алтынын іздеуге және сібір губернаторы Матвей Гагариннің озбырлық қылықтарын әшкерелеу үшін жаңа отряд жібереді.
1720 жылдың мамыр айында И.М. Лихаревтің экспедициясы Ертіс бойымен Зайсан көліне қарай бойлай жүзеді. Үлбінің Ертіске құяр сағасынан жаңа - Өскемен бекінісінің негізі қаланады. Ресей империясының картасынан Өскемен қамалы орын алады.
1882-1885 ж.ж. – Покров шіркеуі салынды.
1902 ж. Мариин әйелдер училищесі тұрғызылды. Педагогикалық курс тыңдуашылары Халыққа білім беру қоғамының қаржысына оқыды.
1912 ж. “Эхо” синематографы ашылды, ол кейіннен “Октябрь” кинотеатры аталды.
1917 жылдың қазан-қараша айларында Өскеменде большевиктік ұйымдар құрылды. Большевиктер өз совдептерін құрды. Оған жиырма төрт жастағы майдангер Яков Васильевич Ушанов жетекшілік жасады.
1918 жылдың 14 наурызы күні билік большевиктік совдеп қолына көшті.
1918 ж.- “ Усть-Каменогорская жизнь” газеті шықты.
1919 жылдыңжазында Өскемен абақтысында колчактардың қамауындағы қызылдардың көтерілісі болды.Н.Тимофеев пен С.Гончаренко ғана тірі қалды.
1919 жылдың күз айында жергілікті партизан отрядтары бірікті. Бірінші Алтай Қызыл қырандарының полкы құрылды. Полк командирі болып коммунист Никита Иванович Тимофеев тағайындалды.
1920 жылдың бас кезеңінде Кенді Алтайда Кеңес үкіметі орнады.
1920 жылдың 4 сәуір күні Халық Үйінде Өскемен қаласының жастары жиналды. Бұл Өскемендік комсомолдардың бірінші жиыны еді.
1924 ж.- Бірінші телефон желісі Қалалық комиссариат пен қалалық Кеңес арасына тартылды.
1925 ж.- Б-4 типті бірінші радиоқабылдағыш құрылды.
1930 ж., қазан – Семей қаласынан әкелінген құрал-жабдықтар негізінде Қалалық телефон станциясы ұйымдастырылды. Бұл құрал-жабдықтар нөмір қоятын құралдан және 20 телефон аппаратынан тұрды.
1931 жылы Рубцовка-Риддер темір-жолының құрылысы басталды. 1938 жылы бұл жол Кенді Алтайды Транссібір және Орта Азия магистралдарымен байланыстырды.
1934 ж. – астық жинау науқанына орай республикамызға Сергей Киров келді. Ол үш күн Шығыс Қазақстанда болды. Осыған орай Большая көшесіне Киров есімі берілді. 1934 жылы Киров сөз сөйлеген көне ғимарат (бұрынғы облыстық Атқару комитеті) қазір тарихи ескерткіш болып саналады.
1935 ж.- облысты аудандармен байланыстрып тұрған әуе жолы ашылды.
1936 ж.- Атеистік саяси көзқарастың әсерімен Покров храмы құлатылды.
Пожарный деп аталатын қалтарма көшеге Максим Горький есімі берілді.
1939 ж.- Өскемен қаласы Шығыс Қазақстан облысының орталығы болды.
Өскемен су-электр станциясының құрылысы басталды.
1941 жылдың 8 мамыры күні жол құрлысының екінші кезеңі басталды. Жол құрлысына соғыстың кедергісі көп болды, бірақ, құрлыс жалғаса берді және соғыстың бірінші жылы аяқталды.
1942 ж.- Мыс өндіретін электролит зауытының құрылысы басталды.
1947 ж., қыркүйек – Мыс зауыты алғашқы металл өнімін берді.
1949 ж.- Қазан айында Үлбі металлургия зауыты өз өнімдерін шығара бастады.
1950 ж.- Металл кадмииін өндіру игерілді.
1950 жыл – түсті металдар ғылыми- зерттеу институтының Алтай филиалы құрылды - “Гинцветмет”- “ Алтайцветмет”. 1955 жылы Түсті металдардың Бүкілодақтық тау-кен институты деп қайта өзгертілді.( ВНИИцветмет)
1951 жыл- Өскемен қалалық пионерлер үйі облыстық деп өзгертілді.
1951 ж. Өскемен мыс зауыты қорғасын-мырыш зауыты деп қайта аталды.
1952 ж, маусым- Қорғасын зауыты алдыңғы қатарлы кәсіпорындардың қатарынан орын алды.
1952 ж. 20 желтоқсан – ГЭС тұңғыш өндірістік ток қуатын берді.
1953 ж. 3 маусым- Өскемен су-электр станциясының тұңғыш шлюзы пайдалануға берілді.
Маусым айында конденсатор зауытының құрлысы басталды.
1954 ж. қаңтар айында Защита-Зырян темір жолы пайдалануға ұсынылды.
1955 ж. маусым. Жаңа мыс зауыты іске қосылды. Өндіріске бүкіләлемдік стандартқа сәйкес метал өндіруге лайықты жаңа технология енгізілді.
1956 ж., 19 маусым - Өскемен жиһаз фабрикасы бірінші өнімін берді.
1957 ж, 30 сәуір - Өскеменде Металлургтердің мәдениет сарайы ашылды.
1958 ж., 15 наурыз - Өскемен телеорталығы тұңғыш теле хабар ұйымдастырды, осыдан кейін телехабарлар үздіксіз жалғасын тапты.
1958 ж., қазан- Өскемен құрлыс- жол институты ашылды.
1958 ж. 6 қараша - алаңда В.И.Ленинге ескерткіш тұрғызылды.
1958 жылы Шығыс машина жасау зауытында болат қорытылды.
1959 ж., сәуір - Өскемен конденсатор зауыты алғашқы өнімін берді. ( 62 конденсатор шығарылды.)
1959 жылдың аяғында өскемендік құрылысшылар қала халқына Байланыс Үйін сыйға тартты.
1961 ж., 16 қазан Өскемен аспаптар зауыты тұңғыш өнімін шығарды.
1962 ж., 11 тамыз - Өскемен Орталық мәдениет Үйі ашылды.
1962 ж., 10 қазан- Өскемен титан-магний комбинаты тұңғыш өнімін берді.
1963 ж., 3 наурыз - Өскемен титан-магний комбинатының тәжірибе цехы титан губкасын өндірді.
1965 ж., 27 наурыз - Өскемен титан –магний комбинаты толық пайдалануға ұсынылды.
1965 ж., 12 қазан - Өскемен аэропортына Өскемен-Алматы авиарейсін орындаған АН-24 лайнері қондырылды.
1965 ж., 6 қараша – “Юбилейный” кинотеатры ашылды.
1968 ж., қаңтар. - Өскемен қаласында керамзит зауытының құрлысы басталды.
1969 ж., 22 наурыз- Өскеменде Спорт сарайы ашылды. (5100 орын)
1970 ж., қаңтар – Шығысқазақстандықтардың Мәскеу, Алматы телехабарларын көруіне арналған магистралдық байланыс желісі пайдалануға берілді.
1970 ж., 9 тамыз - Өскеменде Ертіс арқылы өтетін көпір пайдалануға берілді.
1970., қазан - “Өскемен” қонақүйі пайдалануға берілді.
1970., шілде - Өскемен жібек-маталар фабрикасының негізі қаланды.
1973., сәуір - Өскеменде екі аудан құрылды: Үлбі және Октябрь аудандары.
1974 ж., қараша – Жаңа Согра поселкесінде бақша өнімдерін өндіретін арнаулы КОКП ХХІІІ сьезі атындағы совхоз құрылды.
1975., 7 мамыр - Өскемен қаласының Ертіс жағалауында Ұлы Отан соғысында қаза тапқан шығысқазақстандықтарға ескерткіш қойылды.
1975., қыркүйек - Өскемен мәдени-ағарту училищесі ашылды.
1979ж., желтоқсан – Жібек –маталар комбинатының 500 тігін станогынан тұратын құрылысының үшінші кезеңі басталды.
1980 ж., мамыр – Шығыс Қазақстан аумағында қорықтар туралы шешім қабылданды: оған Күршім, Тарбағатай, Марқакөл, “ Рахман көлі” қорықтары енді.
1981., қараша – О.Бөкеевтің “ Ән салады шағылдар” кітабы жарыққа шықты.
1982 ж., тамыз - Өскемен қаласында Қазақстан композиторларының әндеріне арналған фестиваль өтті.
1986 ж., -Малеев кені пайдалануға берілді.
1987 ж., желтоқсан – қатты аязда Үлбі көпірі істен шықты.
1989 ж., облыстық типография құрылысы аяқталды.
1990 ж., 14 маусым.- Зайсан ауданында 9 баллдық күшті жер сілкінісі болды.
1990ж., 12 қыркүйек- Үлбі металлургия зауытының бериллий өндірісінде жарылыс болды.
1992.ү қаңтар - Қалпына келтірілген Троицк Храмына “Христос Вседержитель” иконы қайтарылды.
1994 ж.,- қаңтар - Өскемен қаласындағы тұңғыш жекешелендірілген жоғары оқу орны Шығыс Гуманитарлық институтының негізі қаланды.
1996 ж., қаңтар – 70 жылдан кейін Троицк Храмы қызметін бастады.
1997., мамыр – Шығыс Қазақстан және Семей облыстары біріктірілді. Қыркүйек айында Краснооктябрьск көшесіне жазушы Мұхтар Әуезовтың есімі берілді. Қазір М.Әуезов даңғылы деп аталады.
1998 ж., 25 қазан – Ертіс өзені арқылы өтетін жаңа көпір пайдалануға берілді.
1999 ж., Қазақстан хоккей құрамасы қысқы Азия ойындарының чемпионы болды.
## Халық саны
Өскемен қаласы халқының саны
## Өскеменнің рәміздері
### Өскемен қаласының туы:
Ту Өскемен қаласының елтаңбасы бейнеленген ортасынан шетіне қарай ығысқан ағаштан тұратын тіктөртбұрышты, ақ түсті мата болып табылады.Ағаштың ұлттық оюмен өрнектелген жолағы бар. Матаның қарама-қарсы жақтарында тілше жасайтын екі диагональді жолақтар бірігеді, бұл Үлбі және Ертіс өзендерінің қосылуын көрсетеді.Мемлекеттік ту көгілдір түсті, ою және диагоналды жолақтар қаланың өлкелік тиістілігін бейнелейді.Түстердің (ақ, көгілдір, елтаңбаның көптүрлігі) тіркесімі тазалықты, байлықты, өркендеуді білдіреді. Тудың ені мен ұзындығының қатынасы 1:2
### Өскемен қаласының елтаңбасы:
Елтаңбаның негізінде – араларында су кеңістіктері бар тау шыңдары бейнеленген классикалық түрдегі қалқан. Ол жасыл жағалаулармен жиектелген Үлбі және Ертіс өзендерін бейнелейді.
Елтаңбаның жоғарғы бөлігінде – қаланың аталуы, төменгі бөлігінде қамалдың орналақан жылы жазылған лентамен оралған күзеттік мұнара. Елтаңбаның түсі: сары – байлық пен күшті, көк – сұлулық пен ұлылықты,жасыл – табиғи байлықты білдіреді. Елтаңбаның ені мен ұзындығының қатынасы 4:3
### Гимні
Жаса, Өскемен!
Сөзін жазғандар: В. Юркина, С. Апасова Әнін жазған: С. Апасова
1. В самом сердце Рудного Алтая
Над рекой, у каменных высот
Ты стоишь как крепость вековая
Мира и спокойствия оплот.
Подружились Левый с Правым
Две судьбы в одну объединив,
Всем народом трудовым и славным
Крепость в город-сказку превратив!
ПРИПЕВ: Славься, Усть-Каменогорск!
Встанем рядом и споем друг-другу:
"Мы тобой гордимся, Усть-Каменогорск,
Город казахстанских металлургов!"
2. Твой металл известен всей планете???
В Атомпроме нет тебя сильней,
Здесь в хоккей играют наши дети,
В Высшей Лиге знают твой хоккей!
Жасай бер қиындық көрместен,
Әр күнi дәулетiң өрлеткен.
Жасай бер жылдармен жасарып,
Ұл-қызың бесiктей тербет сен.
ПРИПЕВ: Жаса, Өскемен, Жаса!
Әсем әнмен, әсем жырмен өрiлiп.
Мақтанамыз өзiңмен
Сүйемiз сенi
Оттай ыстық сезiмменен.
Славься, Усть-Каменогорск
Встанем рядом и споем друг-другу:
"Мы тобой гордимся, Усть-Каменогорск,
Город казахстанских металлургов!"
"Мы тобой гордимся, Усть-Каменогорск,
Город казахстанских металлургов!"
Город казахстанских металлург
## Экология
Бүгінгі күні экология мәселесі Өскемен қаласы үшін ең өзектілердің бірі болып табылады, өйткені Өскемен қаласы бірегей урбанизацияланған жүйені көрсететін Қазақстанның өте ірі өнеркәсіптік орталықтарының бірі болып табылады.
Қалада қалыптасқан экологиялық ахуалды ескере отырып, жергілікті атқарушы билікпен экология мәселелеріне және қоршаған табиғат ортасын жақсарту мен тұрақтандыруға бағытталған табиғатты қорғау іс-шараларының орындалуына көп көңіл бөлінеді, олар облыстық және жергілікті бюджет есебі қаражатындағыдай, табиғат пайдаланушы кәсіпорындардың жеке қаражаты есебінен де жоспарлануда және жүзеге асырылуда.
«2008-2010 жылдарға арналған ШҚО қоршаған ортаны қорғау» өңірлік бағдарламасының аясында Өскемен қаласына шарт бойынша жос-парға сәйкес 2010 жылы облыстық бюджет қаражатынан 54,6 млн теңге бөлінді, олар жыл қорытындысы бойынша 100 % мөлшерінде игерілді.
2010 жылға арналған шарт бойынша нақтыланған жоспарға сәйкес Өскемен қаласын көріктендіру бойынша табиғатты қорғау іс-шараларын жүзеге асыруға жергілікті бюджет қаражаты есебінен 12,1 млн теңге бөлінді, олар 100 % мөлшерінде игерілді.
Өскемен қаласының табиғатты пайдаланушы – ірі кәсіпорындарымен («Қазмырыш» ЖШС, «ҮМЗ» АҚ, «ТМК» АҚ, «Өскемен ЖЭО» және «Согралық ЖЭО» ЖШС) 2010 жылы жоспарланған табиғатты қорғау іс-шаралары жыл қорытындысы бойынша жоспарланғанның 108 % игерілді.
Өскемен қаласы әкімінің төрағалығымен экология мәселесі бойынша жұмыс тобы құрылды, оның құрамына облыс жұртшылығы Кеңесінің сараптамалық комиссия өкілдері кіреді. 2010 жылы жұмыс тобының 12 отырысы өткізіліп, оның жұмыс барысында қала үшін бірінші кезектегі келесі экологиялық мәселелер зерделеніп, қарастырылды:
1. 2005-2009 жылдар аралығындағы қала атмосферасының ластануына талдау жүргізілді;
2. Қаланың орталық бөлігінде көлік құралдарын доғаруды шектеу арқылы қаланың орталық көшелері босатылды және светофорлар жұмысының мерзімділігі реттелді;
3. Қаланың жолаушылар тасымалдаушы кәсіпорындарының жылжы-малы құрамы шығындылар нормасына сәйкес тексерілді;
4. Су деңгейінің төмендегені үшін Ертіс алабын егжей-тегжейлі зерделеу бойынша жұмыс жүргізілді, оның қорытындысында Ертіс алабы су деңгейінің төмендеуі табиғатты-климаттық өзгерістерге байланысты болатындығы анықталды;
5. Атмосфера ауасының ахуалын мониторингтеу, зиянды заттарды бейтараптау және су ағысын тазалау бойынша басқа елдердің тәжірибесі зерделенді және оларды Өскемен қаласына енгізу мүмкіндіктері қарастырылды.
Климаты шұғыл континенталдық. Қаңтардағы орташа температура -17 тен -26 градусқа, шілде айында +19,6 тен +23 градусқа дейін көтеріледі. Ауа райының абсалюттік көрсеткіші қыста -55, жазда +41 градус. Жауын шашынның түсу мөлшері әркелкі, негізінен жылына 1000мм.2004 жылдың 1-қазанына дейінгі мәлмет бойынша қала халқының саны 302,9 мың адам, соның ішінде 292,2 мыңы қала, 10,7 мыңы ауыл тұрғындары. Қала территориясына Меновной ауылдық округына кіретін Ахмер, Жаңа Ахмер, Ново-Явленка, Самсоновка, Меновной, Ново-Троицк, Прудхоз ауылдары қосылған.Жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттік және атқару органдары арқылы жүргізіледі. Атқару билігін қала әкімі жүзеге асырады. Жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және қаржылай негізін қалалық коммуналдық меншік құзырындағы жергілікті бюджет пен мүлік құрайды. Экономикалық құрылымда өнеркәсіп 57%, сауда 29%, құрлыс 10%, көлік және байланыс 2%, ауыл шаруашылығы 1% алады.
Өскемен қаласының облыстық жалпы ішкі өнімдегі үлесі өнеркәсіпте 49,7%, негізгі капиталға инвестиция салуда 46,2%, жолаушыларды тасымалдауда 50,4%, сыртқы сауда айналымында 72,1%, саудада 51,7% ауыл шаруашылығында 1,2% құрайды.
## Өскемен қаласының құрметті азаматтары
Славский Ефим Павлович, 1898ж.т., Бірінші атты әскер армиясының комиссары болған. Мәскеу түсті металдар институтын бітіргеннен кейін Орджоникидзе қаласында “ Электроцинк” зауытының директоры қызметін атқарған. Славский Е.Ф. машинажасау министрі кезінде Өскемен қаласын дамытуға еңбек сіңірді..
Протозанов Александр Константинович, 1915 ж.т. 1969-1984 жылдар аралығында Шығыс –Қазақстан обкомының бірінші хатшысы болған. Осы жылдары Жаңа Сограда теплица, сол сияқты, құс фабрикасы, кинотетрлар, мәдениет үйлері тұрғызылды..
Чистяков Михаил Иванович (1917-2006) — майдангер, ақын, Қазақстан жазушылар Одағының мүшесі.
Күленов Ахат Сәлемхатұлы (1932-2007) — УК СЦК” АҚ бұрынғы президенті. Оның бастамасымен комбинатта алтын және күміс өндірілді. Ахат Сәлемхатович Ертістің сол жағалауына тұрғын –үй коттедждері құрылысын ұйымдастырды, халықтың айтуынша Куленов немесе Металлургтер поселкасы деп аталады.
Иванов Анатолий Степанович, 1928., жазушы, “Повитель”, “Тени исчезают в полдень”, “ Вечный зов” романдарының авторы.
Баталов Юрий Васильевич, Д.Серікбаев атындағы Шығыс –Қазақстан техникалық университетінің ректоры. Ю. В.Баталовтың тұсында Өскемен құрлыс-жол институты Қазақстанның ең ірі оқу орнының біріне айналды.
Мәмбетқазиев Ережеп Әлхайырұлы, (1937 ж.т.), С. Аманжолов атындағы Қазақстан университетінің ректоры. Ережеп Әлхайырұлының ұйымдастыруымен бұл оқу орны Қазақстанда бірінші болып классикалық университет статусын алды.
Шаяхметов Бағдат Мұхаметұлы (1946-2013) — қарапайым жұмысшыдан Өскемен титан-магний комбинатының директорлығына дейінгі жолдан өтті. Комбинатты 90-жылдардағы экономикалық қысымнан шығарды.
Плахута Алексей Егорович, 1936 ж.т., Ертіс құрлыс басқармасын басқарған. Оның басшылығымен Өскеменде Спорт сарайы, Орталық Мәдениет үйі, Ертіс жағалауы мен Қызыл қырандар жағалауы, алты мектеп, балалар бақшасы, училищелер, Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға арналған ескерткіш тұрғызылды.
Коротина Мария Ивановна, 1927ж.т., бас хирург, жедел жәрдем ауруханасы бас дәрігерінің орынбасары . Мария Ивановна өз өмірін денсаулық сақтау ісіне арнаған жан.
## Өнеркәсіп
Қаланың экономикалық ахуалы соғы жылдары тұрақты даму үстінде. Оған жылдан-жылға өсіп келе жатқан өнеркәсіп көрсеткіштері ықпал етіп отыр (2000ж – 12,2%, 2001ж - 116,3%, 2002ж - 102,3%, 2003ж - 105,8%, 2004ж – 105,9%). Экономиканың басты тұтқасы түсті металургия. Бұл сала обылыс, сол секілді қала экономиасының барометрі болып табылады. Қала өнеркәсібі жалпы республика шеңберінде танымал кәсіпорындармен атақты, олар "Үлбі металургиялық зауыты" АҚ, "Қазмырыш" ҰҚ, "Өскемен титан-магний зауыты" АҚ және т.б.
Машина жасау кешенінде «Шығысмашзауыт» АҚ, «Азия Авто» АҚ, "Өскемен арматура заводы" АҚ, "Өскемен конденсатор заводы" АҚ басқа да кәсіпорындаржұмыс істеп, негізінен тау кен және өңдеу жабдықтарын, мұнай-газ құбыры арматурасы, автомобиль, конденсатор жасаумен айналысады.Қалада ірі тамақ өнеркәсіптері де орналасқан, атап айтсақ: "Май" ААҚ, "Эмиль" ЖШС, "Үлбі-Комплекс" ЖШС, "Әділ" ААҚ. Өндіріс орындары ет және сүт өңдеу, өсімдік және сары май, кондитер, ликер өнімдерін және т.б. ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге бағытталған.
## Мәдениет
### Музей
* Облыстық жергілікті тарих мұражайы
* Шығыс – Қазақстан Облыстық сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафтық мұражай қорығы
* Шығыс Қазақстан өнер мұражайы
### Кітапханалар
* А.С.Пушкин атындағы облыстық кітапхана
* Өскемен қаласы әкімдігінің «Оралхан Бөкей атындағы орталықтандырылған кітапханалар жүйесі»
* Шығыс Қазақстан Облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасы
* Шығыс Қазақстандағы республикалық ғылыми-техникалық кітапхана филиалы
* Шығыс Қазақстан облыстық зағиптар мен көзі нашар көретін азаматтардың арнаулы кітапханасы (ШҚО-да жалғыз)
## Театрлар мен залдар
* Жамбыл атындағы Шығыс Қазақстандық драма театры
* Шығыс Қазақстан облыстық филармониясы
* Облыстық халықтар достығы үйі
* Металлургтер мәдениет сарайы
* Борис Александров атындағы спорт сарайы
### Кинотеатрлар
* Юбилейный — 6 кинозал
* Hollywood — 2 кинозал
* ЭХО — 3 кинозал
* 5D кинотеатры
## Діни ғимараттар
## Өскеменнің діні
2017 жылға қалада 28 діни бірлестік жұмыс істейді. Оның ішінде: бес мешіт; Православие приходтары – 7; Протестанттық бірлестіктер – 13; Рим-католик шіркеуі «Қасиетті Розаридің Әулие Мария Мәриям»; Өскемендегі Кришна санасы қоғамы; ШҚО еврей қауымы.
Жоғарыда аталған діни бірлестіктерде 25 ғибадат орны бар.
## Бұқаралық ақпарат құралдары
### Телеарналар
* «Алтай» телеарнасы
* «Атамекен» телеарнасы
### Радиостанция
* «Радио NS» — 107.0 МГц
* «Русское радио» — 100.5 МГц
* «Еуропа Плюс Қазақстан» — 101.8 МГц
* «TENGRI FM» — 103.5 МГц
* «Radio MIX» — 107.9 МГц
* «Авторадио Қазақстан» — 104.7 МГц
* «Gakku FM» — 106.0 МГц
* «Радио Дача» — 102.3 МГц
* «Қазақ радиосы» — 104.0 МГц
* «Шалқар радиосы» — 105.6 МГц
### Газеттер
* «Устинка плюс» апталық ақпараттық газеті
* «Менің қалам» апталық газеті
* «Рудный Алтай» әлеуметтік-саяси апталығы
* «Дидар» саяси апталығы
* «7 күн» облыстық газеті
* «Заң» заң туралы газет
* «Өскемен жылжымайтын мүлік» газеті
* «Flash» газеті
* «Стимул» газеті
* «Моя усадьба» газеті
* «Регион-Press» газеті
* «Вестник компании» газеті
* «Из рук в руки» жеке хабарландырулар газеті
* «1000 объявлений» жеке хабарландырулар газеті
* «Всё для вас» жеке хабарландырулар газеті
* «Авто Инфо» жарнамалық және ақпараттық газеті
* «Реклам» газеті
## Білім мен ғылым
2017 жылдың 1 шілдедегі жағдай бойынша қалада 44 мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері және 48 мектеп жұмыс істеді (оның ішінде 2 жеке).
### Орта кәсіптік білім беру
* С. Аманжолов ат. ШҚУ Жоғарғы колледжі
* Д. Серікбаев ат. ШҚТУ Жоғарғы техникалық колледжі
* Шығыс Қазақстан менеджмент пен технология колледжі
* Өскемен медициналық колледжі
* Техника-экономикалық колледжі
* Құмаш Нұрғалиев атындағы колледжі
* Шығыс Қазақстан заң колледжі
* Шығыс Қазақстан техника-экономикалық колледжі
* Шығыс техникалық гуманитарлық колледжі (ШТГК)
* Өскемен құрылыс колледжі
* Өскемен техникалық колледжі
* Өскемен қызмет көрсету саласы колледжі
* Қазақстан-Корей «Квансон» колледжі
* Көлік және өмір қауіпсіздігі колледжі
* Кәсіптік оқыту және сервис колледжі
* Стоматологиялық колледж
* Бизнес пен құқық колледжі
* Абдуллин бауырларының атындағы Шығыс Қазақстан өнер колледжі
* ҚАЕУ колледжі
* Өскемен политехникaлық колледжі
### Жоғарғы оқу орындары
* Дәулет Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті
* Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Университеті
* Қазақстан-Американдық еркін университеті (ҚАЕУ)
* Шығыс Қазақстан аймақтық университеті (ШҚАУ)
* Алматы Экономика және Статистика Академиясы (АЭСА)
* филиалдар:Өскемендегі Г.В.Плеханов атындағы Ресей экономикалық университеті филиалыӨскемен филиалы «Ақпараттық технологиялар» жеке мекемесі
* Өскемендегі Г.В.Плеханов атындағы Ресей экономикалық университеті филиалы
* Өскемен филиалы «Ақпараттық технологиялар» жеке мекемесі
Қалада КСРО министірлігінің Кеңесімен шешімімен Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу және тау-кен металлургия институты ретінде құрылған 1950 жылдан бастап Шығыс ғылыми-зерттеу тау-кен-металлургия түсті металдар институты жұмыс істейді.
## Өскемен мәдениетте
Қала Николай Ановтың «Пропавший брат» және «Огни на Иртыше» кітаптарында, Николай Чекменёвтың «Семиречье» романында, «Охотники за бриллиантами» телесериалда, «Экипаж» и «Тағдыр тәлкегі» фильмінде айтылады. Павел Васильевтің «Серафим Дагеев қаласы» және Михаил Чистяковтың «Усть-Камень» өлеңдері Өскеменге арналған. Виктор Дьяковтың «Дорога в никуда» романында, «Путешествие на Бухтарму» әңгімеде кездеседі.
## Қала басшылары
### Әкімдер
* Николай Тимофеевич Носиков (1992 — 1995)
* Юрий Анатольевич Кудинов (1995 — 1997)
* Александр Александрович Лукин (саясаткер) (16 мамыр 1997 — 1999)
* Вера Николаевна Сухорукова (қыркүйек 1999 — қаңтар 2003)
* Александр Васильевич Гречухин (қаңтар 2003 — қаңтар 2004)
* Амангелді Қажібайұлы Қажібаев (15 қаңтар 2004 — қаңтар 2005)
* Мағзам Тоғжанұлы Баяндаров (қаңтар 2005 — 30 мамыр 2005)
* Александр Михайлович Быстров (30.05.2005 — 2006)
* Манарбек Қадылғұмарұлы Сапарғалиев (14.09.2006 — 2007)
* Шәкәрім Сабырұлы Бұқтығұтов (наурыз 2007 — тамыз 2008)
* Темірбек Жұмақұлұлы Қасымжанов (тамыз 2008 — 2009)
* Ислам Әлмаханұлы Әбішев (наурыз 2009 — ақпан 2012)
* Серік Шәуенұлы Тәукебаев (3 ақпан 2012 — 25 мамыр 2013)
* Темірбек Жұмақұлұлы Қасымжанов (25 мамыр 2013 — 20 сәуір 2016)
* Ерлан Қапарұлы Аймұқашев (20 сәуір 2016 — 3 мамыр 2017)
* Қуат Мұхитұлы Тұмабаев (30 мамыр 2017 — 16 тамыз 2018)
* Жақсылық Мұқашұлы Омар (20 тамыз 2018 — бүгінгі күндері)
## Туыстас қалалар
* Каннын, Оңтүстік Корея — 2011 жылдан бастап.
* Бурса, Түркия — 2011 жылдан бастап.
* Бобруйск, Беларусь.
* Йокнеам-Илит, Израиль — 2012 жылдан бастап.
* Барнауыл, Ресей — 2012 жылдан бастап.
* Өлке, Моңғолия — 2018 жыл 1 ақпаннан бастап.
## Суреттер
## Дереккөздер |
Қалкөз Сіргебайұлы (1852, Төменарық өңірі – 1909, Ақшығанақ елді мекені) – би, қоғам қайраткері. Әкесі Сіргебай, арғы бабалары Бәйтілес, Барлыбайлар сөзін ұстаған адамдар. Қалкөз жастайынан дау-жанжалдарды шешуге қатысып, әділ төрелігімен көзге түскен. Ел ішінде ол жайлы «теңдік, шындық іздесең Қалкөзге жүгін, таңдайында әділдіктің ұясы бар» деген сөздер тараған. 1880 – 89 жылдары Жаңақорған және Төменарық болысын басқарды. Кейін Түркістан мен Жөлек арасындағы болыстардың үстінен қарайтын бас болыс болды. Көккесене, Иіртоғай, Құйысқанды қоныстанған елдер Қалкөз ауылы аталған. Қалкөзді ақындар Шәймен Дәрібайұлы, Бұдабай жырға қосқан. Ұрпақтары Түркістан, Жаңақорған, Төменарық, Қызылорда қалаларында тұрады.
## Дереккөздер
Қазақ энциклопедиясы |
Шортан (лат. Esox lucіus) — албырттар отрядының өзі аттас тұқымдасына жататын балық; ірі жыртқыш, шортан тәрізділер отрядының бір тұқымы. Қазақстанның барлық табиғи су айдындарында кездеседі. Дене пішіні жебе тәрізді, ұсақ қабыршақтар жапқан, ұзындығы 1,1 м-ге, салмағы 16 кг-ға жетеді, арқа қанаты аналь (құйрықасты) қанатының деңгейінде, басы жалпақ, ұзын жақтарының астыңғысы үстіңгісінен ілгері ұмсынған. Аузы үлкен, онда көптеген тістері бар, тістерінің өткір қырлары артқа қарай иілген, сондықтан оның аузына түскен жемтігі аузынан кері шыға алмайды. Түсі өзі тіршілік ететін ортасына байланысты құбылып отырады, бүйірінде көлденең жолақты ірі қоңыр түсті дақтары болады.
Шортандар 3 – 5 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Сәуір – мамыр айларында тайыз өзендерге, су температурасы 4 – 12°С болғанда уылдырығын (балықтың мөлшеріне қарай 17,5 – 270 мыңдай, диаметрі 3 мм-дей) шашады. Ауа райына қарай, жалпы көбею мерзімі 2,5 айға созылуы мүмкін. Шортан – жыртқыш балық, қорегін шөп арасында жасырынып тұрып, атылып барып ұстайды. Шабақтары майда омыртқасыздармен қоректенеді, ұзындығы 5 см-ге жеткенде жыртқыштыққа көшеді. Бұлар кәсіптік маңызы бар балықтар, дәмді еті үшін көп ауланады.
## Тағы қараңыз
* Шортан тәрізділер
Тағамға жастай, тұздап та пайдаланылады және консерві дайындалады.
## Дереккөздер |
Сортаң топырақ, қоңыржай орманды дала, дала, құрғақ дала және шөлді дала белдемдерінде кездеседі. Сортаң топырақтың құрамында хлоридтер, сульфаттар, натрий, кальций, магний карбонаттары көп болады. Сор топырақтар мен Сортаң топырақты шатастыруға болмайды, олардың айырмашылығы Сортаң топырақтың беткі қабатында суға тез еритін тұздар жоқ, ондай тұздар кезінде бұл топырақтарда болған. Табиғи жағдайлардың өзгеруімен топырақ бетіндегі суға тез ерігіш тұздар топырақ бетінен жуылып-шайылып, топырақтың төменгі қабаттарына кеткен. Осы шайылу кезінде тұздар құрамындағы натрий катионы топырақтың сіңіру кешеніне қаныққанша сіңіп қалған. Құрғақ кезде бұл топырақтар қатты қатып, өңдеуге мүмкіндік бермесе, ылғал тиген кезде нағыз балшықты қабатқа айналып, су өткізбейді. Осы жайсыз физикалық қасиеттерінің нәтижесінде мұнда өсімдіктер өсіп, өнім бермейді. Сортаң топырақ сорлардың (күшті тұзданған), сортаңдардың (неғұрлым аз тұзданған) негізін құрайды. Сортаң топырқты қолдан жақсартпайынша оларды ауыл шаруашылығына пайдалану тиімсіз.
Қазақстанда сортаң топырақ өте кең тараған, негізінен терістік және орталық белдемдерде белдемдік топырақтармен араласып, кешенді түрде орналасқан. |
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі — 2022 жылға дейін Қазақстан Республикасының Үкіметі құрамына енген орталық атқарушы органы. 2022 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі екіге бөлініп, Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі және Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі құрылды. Бұл туралы №917 Жарлыққа қол қойылды.
Министрлік Қазақстан Республикасы аумағындағы білім және ғылым салаларына басшылықты және заңнамада көзделген шекте білім, ғылым, балаларды қорғау және жастар саясаты салаларында салааралық үйлестіруді жүзеге асырады. Министрліктің негізгі міндеттері білім, ғылым және ғылыми-техникалық қызмет, сондай-ақ мемлекеттік жастар саясаты саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қалыптастыру, білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, ғылыми зерттеулер ұйымдастыруды жетілдіру және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету болып табылады.
## Тарихы
Қазақстан Республикасы 1999 жылы 13 қазандағы Жарлығымен ҚР Денсаулық сақтау, білім және спорт министрлігі мен Ғылым және жоғары білім министрлігінің қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды.
ҚР Үкіметінің 2001 жылы 16 қаңтардағы қаулысымен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Жоғары аттестациялық комиссиясы мемлекеттік орган болып табылатын ҚР Білім және ғылым министрлігінің Жоғары аттестациялық комитеті мемлекеттік мекемесі болып қайта құрылды. Осыған сәйкес министрлік туралы ережеге оның Жоғары аттестациялық комитеті — ведомствосы бар екендігін көрсететін толықтыру енгізілді.
ҚР Президентінің 2004 жылы 29 қыркүйектегі Жарлығымен министрлік оған ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігінің Аэроғарыш комитетін қосу жолымен қайта ұйымдастырылды. Комитетке сонымен қатар қайта ұйымдастырылған ҚР Мәдениет министрлігінің мемлекеттік жастар саясаты саласындағы функциялары берілді. Өз кезегінде, министрліктің инновацияларды дамытуды үйлестіру, қолданбалы ғылыми зерттеулерді, инновациялық кәсіпкерлікті жүргізу, қолданбады ғылыми-техникалық бағдарламаларды қалыптастыру саласындағы функциялары ҚР Индустрия және сауда министрлігіне берілді.
ҚР Үкіметінің 2004 жылы 28 қазандағы қаулысымен министрлік туралы ереже бекітілді. Министрліктің Жоғары аттестациялық комитеті министрліктің Білім және ғылым саласында қадағалау және аттестациялау жөніндегі комитеті болып қайта құрылды, оған министрліктің бақылау-қадағалау және реттеу функциялары берілді. ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігінің Аэроғарыш комитеті ҚР Білім және ғылым министрлігінің Аэроғарыш комитеті болып қайта ұйымдастырылды.
Министрлік басшылықты және заңнамада көзделген шектерде өз құзіретіне жатқызылған салада салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын ҚР орталық атқару органы болуға табылады. Министрліктің негізгі міндеттері білім, ғылым және ғылыми-техникалық және аэроғарыш, сондай-ақ мемлекеттік жастар саясаты саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қалыптастыру; білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; ғылыми зерттеулердің ұйымдастырылуын жетілдіру және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру; балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғалуын қамтамасыз ету.
## Құрылымы
* Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Жастар ісі комитеті
* Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті
* Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитеті
* Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитеті
## Министрлікті басқарғандар
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Министрліктің ресми сайты Мұрағатталған 13 маусымның 2011 жылы. |
Әбдіржан Қалыбаев (1935 жылы туған, Арал ауданы, Ұялы ауылы) – партия және шаруашылық қызметкері. ҚазМУ-ды, Алматы жоғары партия мектебін бітірген.
* 1957 – 65 жылдары Сырдария ауданындағы санақ мекемесінде инспектор, аға экономист, облыстық ауыл шаруашылық басқармасында аға экономист, облыстық өндірістік және ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау басқармасында аға экономист, «Ауылқұрылыс» СМУ-нда аға инженер, жоспарлау бөлімінің бастығы қызметтерін атқарды.
* 1966 – 78 жылдары облыстық парткомда нұсқаушы, қалалық парткомда хатшы болды.
* 1978 – 92 жылдары Қызылорда қалалық аткомы төрағасының 1-орынбасары, облыстық жоспарлау комиссиясының төрағасы, бас жоспарлау экономикалық басқармасының бастығы, Қызылорда қалалық аткомының төрағасы,
* 1992 – 94 жылдары Қызылорда қалалық әкімдігінің басқарушысы, қала әкімі.
* 1994 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты.
* 1995 жылы облыс әкімінің көмекшісі.
«Құрмет белгісі» орденімен, медальдармен және 2 рет Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған.
## Дереккөздер |
Байкенже — Қызылорда облысы Жаңақорған ауданындағы ауыл, Байкенже ауылдық округі әкімшілік орталығы.
## Халқы
Тұрғыны 763 адам (2009 жылдың мәліметі). Код КАТО — 434037100.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Жаңақорған кентінен батысқа қарай отыз бес киломметр жерде, Сырдария өзенінің сол жағалық аңғарында орналасқан.
## Тарихы
Ауыл 1962-96 жылдары бау-бақша өсірумен айналысатын «Алмалы» кеңшарының орталығы болған. Кеңшар негізінде Байкенжеде және округке қарасты Билібай ауылында шаруа қожалықтары жұмыс істейді
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Викимапияда |
Зар Заман – Қазақ әдебиетіндегі кезең атауы. Аталған кезең Ресей империясының отарлау саясаты салдарынан Қазақ хандығындағы бұрынғы ел басқару жүйесінің жойылып, халықтың саяси, экономикалық және рухани езгіге ұшыраған тарихи уақытты сипаттайды. Алғаш Шортанбай Қанайұлы осы кезеңнің ауыртпалықтары туралы “Зар заман” атты зарлы толғау шығарып, ол ел ішінде кең таралды. Бұдан кейін басқа да ақындар осы тақырыпқа көптеген өлең-жырлар шығарды. Оларды қазақ әдебиетінде "Зар Заман ақындары" деп атайды
## Тағы қараңыз
* Зар Заман ақындары
## Сыртқы сілтемелер
* Шортанбай Қанайұлы. Дастандар, толғаулар
* Шортанбай Қанайұлы өмірі мен шығармашылығы туралы зерттеулер мен мақалалар(қолжетпейтін сілтеме)
* М. Әуезов. Зар заман ақындары
## Дереккөздер |
Ибанагтар, кагаяндықтар (өзд. атауы ибанаг – өзен адамдары) – халық.
Филиппиннің Лусон аралының орталық бөлігін, Кагаян өзенінің бойын мекендейді. Антропологиялық жағынан Ибанагтар зәңгі нәсілінің өтпелі оңтүстік-азиялық нәсіліне жатады. Австронезиялық тілдер шоғырының филиппин тобына жататын ибанаг тілінде сөйлейді. Ибанагтар христиан дінінің католик тармағын ұстанады. Негізгі кәсіптері – суармалы егін шаруашалығы. Күріш, картоп, абака, камотес, көкөніс өсіреді. Тоқымашылық, өрме, қыш-құмыра жасау қолөнері дамыған. Ибанагтардың мәдениеті Филиппиндегі басқа халықтарға да ұқсас. Әйелдер де, ерлер де ұзын шаш жібереді. Бойтұмар мен әшекейлер тағады. Ибанагтар өздерінің дәстүрлі әдет-ғұрпын сақтаған.
## Халқы
Жалпы саны – 400 мыңнан астам адам (1997).
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том |
Бауыржан Жексенбекұлы Хамимолда (1952 жылы туған, Алматы облысы, Ақсу ауданы Матай станциясы) – техника ғылымдарының докторы (2001), профессор (2003).
## Өмірбаяны
* Қазақ политехникалық институтын (1975, қазіргі Қазақ ұлттық техникалық университеті) бітірген.
* Қарағанды политехникалық институтының аспирантурасын (1984) бітірген.
* Қарағанды металлургия комбинатында цех бастығы (1975–1977)
* Қарағанды мемлекеттік университетінде оқытушы, аға оқытушы, доцент, профессор (1977–2002) болған.
* 2002 жылдан оқу және тәрбие ісі жөніндегі проректор қызметін атқарады.
## Ғылыми еңбектері
* 2000 жылы «Повышение полноты и эффективности разработки наклонных и пологих рудных залежей» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 70-тен астам ғылыми жарияланым мен 3 монографияның авторы.
## Дереккөздер |
Сапар Байжанов (19.2. 1930, қазіргі Жамбыл облысы Жамбыл ауданы Шайқорық ауылы — 4.5.1999, Алматы) — Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген (1952). 1950-1958 жылдары «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш») газетінің әдеби қызметкері, жұмысшы жастар бөлімінің меңгерушісі, редактор дың орынбасары болып істеді. 1958—1965 жылдары «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») журналының жауапты хатшысы, редактордың орынбасары, Бас редактор, 1965— 1973 жылдары Қазақстан КП ОК аппаратына жауапты қызметте, 1973— 1983 жылдары «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің редакторы, 1983—1994 жылдары ҚР Бас Мұрағат басқармасының бастығы болған. Әр жылдары жарияланған “Жаңа леп”, “Құрыш зергерлері”, “Ақ маржан”, “Сұңқар көңіл самғайды”, тағы басқа туындылары Байжановтың жазушы-журналист ретіндегі қаламгерлік қарымын танытты.
## Жетістіктері
* Филология ғылымының кандидаты (1974), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Халықтар Достығы, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған.
* Ол жайында «Өмірге өкпесі жоқ адам» атты естеліктер жинағы шыққан (2000).
* 2000 жылы 14 сәуірде Алматыдағы No162 қазақ мектебіне Сапар Байжанов есімі берілді.
* Алматыдағы көшелердің біріне оның есімі берілді.
## Отбасы
Балалары:
* Байжанов Ұлан Сапарұлы (1958 жылы туған) – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кірістер министрінің орынбасары.
* Ерлан Сапарұлы Байжанов (1962 жылы туған) – қазақстандық саясаткер.
* Байжанов Нұрлан Сапарұлы (1959 жылы туған) – қаржыгер.
* Назим Сапарова (1964 жылы туған) – журналист, жазушы.
## Шығармалары
* Замандас туралы толғау. А., 1973;
* Архив-айғақ. А., 1988;
* Абай және архив. А., 1995;
* Қажыға барған қазақтар (Қ.Исабаевпен бірігіп жазған). А., «Ана тілі», 1996;
* Алакөбеде оят мәні. Роман. «Жазушы», 2000.
## Дереккөздер |
Шортанбай — Атырау облысы Құрманғазы ауданындағы ауыл, Шортанбай ауылдық округінің орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы Құрманғазы ауылынан батысқа қарай 51 км жерде, Еділ тарамдары – Қиғаш пен Теплая өзендерінің қиылысқан жеріндегі аралда орналасқан.
Қазір Шортанбайда балық зауыты, мәдени-тұрмыстық мекемелер жұмыс істейді.
## Тарихы
Шортанбай ауылы негізінен сонау XVIII ғасырдан бастап балық аулаумен айналысқан. Сондықтан болса керек осы өңірдің атын сол кездегі өзенге сыймай жататын балықтардың ең өтімді әрі сапалы түрі шортанның түрімен атап, Шортанбай есімін берген.Іргесі 1910 ж. қаланған. 1918 ж. мұнда балық аулау және өңдеу серіктестігі құрылып, ол 1923 ж. Волга (Еділ) – Каспий мемлекеттік балық тресінің, 1932 ж. Орал – Каспий балық кәсіпшілігінің құрамына енген. 1939 – 96 ж. Гурьев балық кәсіпшілігінің Шортанбай балық зауыты қосалқы шаруашылығының орталығы болған.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 1395 адам (675 ер адам және 720 әйел адам) болса, 2009 жылы 1411 адамды (679 ер адам және 732 әйел адам) құрады.
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 1135 адамды (544 ер адам және 591 әйел адам) құрады.
## Әлеуметтік және мәдени нысандары
* Шортанбай орта мектебі — 1934 жылы ашылды. 1963 жылдан бастап сегізжылдық, ал 1966 жылдан бастап орта мектеп болып құрылды. Жаңа мектеп үйі 2004 жылы пайдалануға берілді.
* «Нұрсәт» бөбекжай-балабақшасы
* Шортанбай ауылдық мәдениет үйі
## Елді мекендегі көшелер
* Әбу Сәрсенбаев көшесі
* Бауыржан Момышұлы көшесі
* Жеңістің 40 жылдығы көшесі
* Мәжит Қадыров көшесі
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты (ҚСЗИ) — негізгі міндеті мемлекет басшысы мен Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігінің қызметін ғылыми-талдаушылық қамсыздандыру болып табылатын қазақстандық мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекемесі. Институт Қазақстанның сыртқы және ішкі саясаты, әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мәселелері бойынша түбегейлі зерттеулер жүргізеді, мемлекет басшылығына болжамды-талдаушылық сипаттағы материалдар дайындайды.
## Тарихы
### Қалыптасуы
Институт өз бастауын 1992 жылдан ҚМЭБИ-дің қазіргі ғимаратында орналасқан Стратегиялық зерттеулер орталығынан алады. Орталықтың пайда болып, оның толыққанды институт болып қалыптасуына институттың бірінші директоры Өмірсерік Қасенов үлкен үлес қосты. Институт құру қажеттілігіне Қазақстан басшылығы түсінушілікпен қарады, атап айтқанда, Қазақстанның вице-президенті Ерік Асанбаев бұл бастаманы бірінші күндерден-ақ мақұлдады. Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының стратегиялық тұстарын болжамды-талдаушылық қамсыздандыру мақсатында 1993 жылдың 16 маусымында Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбавтың Жарлығымен ресми түрде құрылды.
Мемлекет басшылығының қолдауына қарамастан, ҚСЗИ бірінші жылдары елеулі ұйымдастырушылық қиыншылықтар, атап айтқанда, материалды базаның нашар болуы, елде білікті талдаушылар мен халықаралық қатынастар бойынша мамандар тапшылығы жағдайында жұмыс істеуіне тура келді. Қазақ мемлекеттік университеті мен Қазақ мемлекеттік әлемдік тілдер университетінің арнайы (тіл) бөлімшелерінің түлектері, шығыстанушылар мен Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының қызметкерлері ҚСЗИ-да жұмыс істеуге шақырылды.
Бірінші кездері институтта стратегиялық бағыттар көп жағдайда қармалап дамыды. Сыртқы саясатта институт Қазақстанның ұлттық мүдделері мәселелері мен қауіпсіздігіне төнетін қауіп-қатерлерді, оның Орталық Азия мен әлемдік геосаясаттағы орнын, көршілес әлемдік державалардың стратегияларын зерттеумен айналысуға тиіс болды. Сыртқы саяси мәселелермен қатар ішкі саяси мәселелердің де маңызы арта бастады. Бұл 1990-жылдардың бірінші жартысы үшін өзекті болды, себебі сол кездегі саясаттағы, экономикадағы және қоғамдық қатынастардағы қарқынды реформалар Қазақстанның әлеуметтік және саяси өмірін дүрліктіріп отырды. Осы және басқа да мәселелердің тиімді шешімдерін табу стратегиялық зерттеулер институтының негізгі міндеттерінің бірі болды.
1995 жылға дейін институттың сыртқы саяси зерттеулерінде Қазақстан аумағындағы ядролық қару және республиканың СШҚ-1 туралы шартқа қатысуы мәселесі басым болды. Институт геополитикалық мәселелерді тез меңгеріп, халықаралық қауіпсіздік саласындағы зерттеулердің қарқынын күшейтті. Сол уақытта Өмірсерік Қасенов пен институт қызметкерлеріне осы саладағы батыстық талдаушылық құрылымдармен тікелей байланыста болуға тура келді. Қасенов пен институт қызметкерлерінің сіңірген еңбегі – олардың өз мүмкіншіліктері мен ықпалының арқасында Қазақстан үшін ядролық мәселенің тиімді шешілуіне үлес қосуымен байланысты: 1994-1995 жылдары Қазақстан совет заманынан қалған ядролық қару-жарақ арсеналынан бас тартып, жетекші державалардан қауіпсіздік кепілдігін алды.
Институт ақырындап тәжірибе жинай берді, оның ішкі және халықаралық беделі артты. 1993 жылдың соңында институтта танымал америкалық саясаткер және талдаушы Збигнев Казимеж Бзежинский сөз сөйледі. 1996 жылдың сәуір айында институтқа тағы бір белсенді америкалық саясаткер, АҚШ-тың бұрынғы мемлекет хатшысы Джеймс Бейкер келді.
Өмірсерік Қасеновтың арқасында институтта ядролық физика, экономика, синология, исламтану, т.б. салалардағы жоғары білікті мамандар тобы шоғырланды. Оның басқару кезінде Е. Арынов, М. Спанов, Р. Жоламанов, Қ. Хафизов, Д. Елеукенов, К. Сыроежкин, А. Сұлтанғалиева т.б танымал сарапшылар жұмыс атқарды. Қ. Әбусеитовтың басшылығымен институт қызметкерлердің бір бөлігі ҚР Сыртқы істер министірігіне (СІМ) ауысып, екі құрылымның қарым-қатынастарын нығайтуға мүмкіндік тұғыздырды. Өз кезегінде СІМ-дің тәжірибелі қызметкерлері ҚСЗИ-ге жұмысқа ауысып отырды.
Өмірсерік Қасеновтың мінезі өзіндік және қатаң болды, осының арқасында институт алғашқы жылдары елеулі жетістіктерге қол жеткізді. Дегенмен біраз уақыт өткен соң Қасеновтың осындай қасиеттері оның Президент әкімшілігіндегі жоғары инстанциялармен түсінушілік орнатуға кері әсерін тигізді. Осының салдарынан ол 1997 жылы директор қызметінен кетті.
### 1990-жылдардың соңы
Осы оқиғадан кейінгі кезең қиындықтарға толы болды: бір жылдан астам уақыт ішінде институттың үш директоры ауысты. Лев Тараков ҚСЗИ-дың құлдырауын тоқтатып, мамандардың жартысын қайтара алды. Тараков кезінде ҚСЗИ-дың қазіргі құрылымының негіздері қалыптасты, зерттеулердің жаңа методикасы еңгізілді, Президент әкімшілігінің талдаушылық құрылымдарымен байланыстар нығайтылды және «Казахстан-Спектр» журналының басылымы қолға алынды.
Тараковтан кейін ҚСЗИ-дың директоры қызметіне кәсіби шығыстанушы Алма Сұлтанғалиева келді. Оның арқасында саясаттанушылық зерттеулер академиялық сипат алды, ислам мәселесіне көбірек көңіл бөлінетін болды. Бұл әлемдік саясатта және Орталық Азия аймағында ислам факторының маңызы артып жатқанда өте маңызды болды.
1998 жылы институт басшысы ретінде саясаткер, тарихшы-маман Ермұхамет Ертісбаев тағайындалды. Ол мемлекеттің мүдделерін жақтап, оппозициямен белсенді диалог орнатты. Ертісбаевтің командасының арқасында ҚСЗИ-дың негізгі басылымы – «Казахстан-Спектр» ғылыми-талдаушылық журналы тек Қазақстанның ғана емес, сонымен қатар өз саласында Орталық Азияның жетекші басылымына айналды. Ертісбаев қызметкерлерінің академиялық өсуін мадақтаған. Оның кезінде қорғалған диссертациялардың саны көбейді, ұжымдық және жеке монографиялар жиі шығатын болды. Дегенмен осы жылдары институттың өкілдік және академиялық функциялары оның президенттік талдаушылық құрылым ретіндегі қызметінен басым болды. Институттың басқа да мемлекеттік мекемелермен өзара байланысуы Қазақстанның астанасы Астанаға ауысқан кезде қиындай түсіп, мәселе одан әрі күрделенді.
### Қазіргі тарихы
2000 жылы ҚСЗИ-дың директоры қызметіне бұған дейін Қазақстан Республикасының Президент әкімшілігі жанындағы талдаушылық орталықты басқарған жас ғалым Мәулен Әшімбаев келді. Тікелей қолма-қол басшылық Марат Тәжін және ол құрған президенттік талдаушылық орталықта қалды. Жаңа кезеңде ҚСЗИ Қауіпсіздік кеңесімен және т.б. әлеуетті және талдаушылық мекемелермен ынтымақтастықты күшейтті. Бұл үдеріс халықаралық жағдайдың ушығуымен, Орталық Азия қауіпсіздігіне Ауғанстаннан төнген қауіп-қатерлердің өсуімен, 2001 жылдың елеулі оқиғаларымен, АҚШ-тың антитеррорлық операцияларымен және геосаяси жағдайдың өзгеруімен тұспа-тұс келді. Осылардың барлығы институт қызметінде көрініс тапты. Әшiмбаев тұсында институт сыртқы және iшкi қауiпсiздiк, жаңа халықаралық жағдайдағы Қазақстанның стратегиясы, экономиканың iлгерілемелi дамуы, Каспий аймағының мәселесі секілді барлық негiзгi бағыттарға өз жұмысының қарқынын күшейтті. Мәулен Әшiмбаев институт пен Президент әкiмшiлiгi арасында тығыз байланыс орнатты, ҚСЗИ-дың талдаушылық жұмыстарын тиiстi мекемелердің тұтынуын қамтамасыз етті. Бұл кезде институт шығаратын баспа өнiмінің саны артып, журналдардың саны төртке жетті, соның ішінде біреуі қазақ, бiреуі ағылшын тiлінде басылды. Әшiмбаев тұсында институттың күнделiктi жұмысына мемлекеттiк тiл еңгiзіле бастады. Қазақ тіліндегі талдаушылық зерттеулер мен ғылыми мақалалар саны айтарлықтай өсті. Бұдан кейін де осы үрдіс сақталып қана коймай, заңды құбылысқа айналды.
2005 жылы ҚСЗИ-дың директоры болып Болат Сұлтанов тағайындалды. Оның мол дипломатиялық тәжірибесі институттың еуропалық әріптестермен байланысты нығайтуда үлкен септігін тигізді. Осылардың қатарында, бірінші кезекте, Германия сыртқы саясат қоғамы, Ғылым және саясат қоры, Фридрих Эберт қоры, Дж. Маршалл орталығы сияқты германиялық және ҚХР мен Үндістандағы (Шанхай халықаралық қатынастар институты (ШХҚИ), Джавахарлал Неру атындағы университет), Ресейдегі (Ресей стратегиялық зерттеулер институты (РСЗИ), Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар институты (ӘЭХҚИ), Ресей дипломатиялық академиясы мен ММХҚИ) әріптестерді атап айтуға болады.
Болат Сұлтановтың арқасында монографиялық зерттеулер мен ұжымдық басылымдар тұрақты жарық көре бастап, институттың академиялық бағыты өсті. Институттың кадрлық құрамында доктор және кандидаттардың саны көбейді, оның өзіндік ғылыми мектебі қалыптасты деп айтуға негіз пайда болды.
2014 жылы 11 сәуірде Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен ҚСЗИ-ды Астанаға көшіру туралы шешім қабылданды.
2014 жылы 16 қазанда Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың өкімімен Ерлан Қарин ҚСЗИ директоры қызметіне тағайындалды. Және сол күні президент институт Қазақстан Республикасының президенті, Қазақстан Республикасы Президенті әкiмшiлiгiнiң басшысы және оның тиісті орынбасары белгілеген ағымдағы және перспективалық мiндеттердi негiзге ала отырып, өз қызметiн жоспарлайтынын анықтайтын жарлыққа да қол қойды. Сонымен қатар институт Қазақстан Республикасы Президенті әкімшілігінің жалпы басшылығымен және Қазақстан Республикасы Президенті әкімшілігі басшысының тиісті орынбасарының жедел басшылығымен жұмыс істейтіні белгілі болды.
Сарапшылар Ерлан Қариннің басқаруымен институттың ақпараттық кеңістікте белсенді жұмыс істеп, өзіне ребрендинг жасап, діни экстремизм және терроризм мәселелері бойынша зерттеулерді күшейтетінін байланыстырып отыр.
## Құрылымы
ҚСЗИ өзінің сыртқы саясат, әлеуметтік-саяси, экономикалық зерттеулерін, талдаушылық мәліметтерін және ақпараттандыру жұмысын келесі құрылымдық бөлімдер арқылы жүргізеді:
* сыртқы саясат және халықаралық қауіпсіздік бөлімі;
* әлеуметтік-саяси зерттеулер бөлімі;
* экономикалық зерттеулер бөлімі;
* ақпараттық қамсыздандыру бөлімі.
## Зерттеулердің бағыттары
Сыртқы саясаттың стратегиялық аспектілері:
* көршілес елдердің ішкісаяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына мониторинг жүргізу;
* Қазақстанның Ресеймен, Қытаймен, АҚШ-пен, Түркиямен, Еуропа одағы және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерімен екі жақты қатынастарын талдау;
* посткеңестік кеңістіктегі интеграция мәселелерін зерттеу;
* қауіпсіздік мәселелерін сараптау.
Бүгінгі Қазақстандағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік үрдістер:
* Қазақстан Республикасындағы қоғамдық-саяси жағдайға мониторинг жүргізу;
* Қазақстанда саяси институттардың қалыптасуы мен демократиялану үрдістерін зерттеу;
* Қазақстандағы ағымдағы саяси жағдайды талдау.
Экономикалық қауіпсіздік:
* Қазақстан Республикасы экономикалық қауіпсіздік мәселелерін зерттеу;
* әлемдік экономиканың даму қарқынын зерттеу және оның Қазақстан экономикасына әсерін талдау;
* жаһандану мәселелерін және оның Қазақстанға ықпалын зерттеу;
* Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға мониторинг жүргізу.
## ҚСЗИ-дың директорлары
* Маусым, 1993 жыл – мамыр, 1997 жыл – Өмірсерік Төлешұлы Қасенов
* Мамыр – желтоқсан, 1997 жыл – Лев Юрьевич Тараков
* Желтоқсан, 1997 жыл – сәуір 1998 жыл – Алма Қадырғалиқызы Сұлтанғалиева
* Сәуір, 1998 жыл – мамыр, 2000 жыл – Ермұхамет Қабиденұлы Ертісбаев
* Мамыр, 2000 жыл – мамыр, 2005 жыл – Мәулен Сағатұлы Әшімбаев
* Мамыр, 2005 жыл – қазан, 2014 жыл – Болат Қылышбайұлы Сұлтанов
* Қазан, 2014 жыл – ақпан, 2017– Ерлан Тынымбайұлы Қарин
* Ақпан, 2017 — қаңтар, 2022 — Зарема Каукенқызы Шаукенова
* 27 қаңтар, 2022 — Еркін Валитханұлы Тұқымов
## Редакциялық-баспа қызметі
Институтта көптеген монографиялар, ұжымдық жинақтар мен үш ғылыми-талдаушылық журнал жарық көреді. «Казахстан-Спектр» (1994-1997 жылдар аралығында «Казахстан и мировое сообщество» атауымен жарық көрді, жылына 4 рет шығады) орыс тілінде шығады, ҚР БҒМ БҒСБК саясаттану, халықаралық қатынастар, тарих, экономика мамандықтары бойынша кандидаттық және докторлық диссертацияларды қорғауға міндетті ретінде ұсынылған. 2003 жылдан бастап тоқсан сайын қазақ тілінде «Қоғам және дәуір» және ағылшын тілінде «Central Asia’s Affairs» журналы шығады. 2000-2012 жылдар аралығында жылына алты рет «Analytic» журналы орыс тіліде шығып отырды.
Бұдан басқа институт Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының өзекті мәселелері, халықаралық қатынастар, қауіпсіздік және экономика бойынша монографиялық және ұжымдық басылымдарды жариялайды.
## Дереккөздер |
Болат Әбішұлы Байтанаев (20.2.1944, Түркістан облысы Отырар ауданы Шәуілдір ауылы – 20.8. 1998, Шымкент қаласы) – әдебиеттанушы, филология ғылымдарының докторы (1995), профессор (1996).
## Өмірбаяны
* Шымкент педагогика институтын (1967, қазіргі Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті) бітірген.
* ҚазПИ-дің (1972, қазіргі ҚазҰПУ) аспирантурасын бітірген.
* Шымкент педагогика мәдениет институтында аға оқытушы (1967–1969), педагогика институтында кафедра меңгерушісі (1976–1978)
* Қарағанды мемлекеттік университетінде кафедра меңгерушісі, декан, аға ғылыми қызметкер (1978–1981)
* Шымкент педагогика институтында (1981–1988) қызметтер атқарған.
* 1996 жылдан өмірінің соңына дейін Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде декан, кафедра меңгерушісі, профессор.
## Ғылыми жұмыстары
* 1994 жылы «Қазақ романының көркемдік құрамындағы ауызша-ақындық дәстүрлер» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғаған.
* 50-ден астам ғылым жарияланымның авторы.
## Дереккөздер |
Сапар Байжанов (19.2. 1930, қазіргі Жамбыл облысы Жамбыл ауданы Шайқорық ауылы — 4.5.1999, Алматы) — Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген (1952). 1950-1958 жылдары «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш») газетінің әдеби қызметкері, жұмысшы жастар бөлімінің меңгерушісі, редактор дың орынбасары болып істеді. 1958—1965 жылдары «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») журналының жауапты хатшысы, редактордың орынбасары, Бас редактор, 1965— 1973 жылдары Қазақстан КП ОК аппаратына жауапты қызметте, 1973— 1983 жылдары «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің редакторы, 1983—1994 жылдары ҚР Бас Мұрағат басқармасының бастығы болған. Әр жылдары жарияланған “Жаңа леп”, “Құрыш зергерлері”, “Ақ маржан”, “Сұңқар көңіл самғайды”, тағы басқа туындылары Байжановтың жазушы-журналист ретіндегі қаламгерлік қарымын танытты.
## Жетістіктері
* Филология ғылымының кандидаты (1974), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Халықтар Достығы, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған.
* Ол жайында «Өмірге өкпесі жоқ адам» атты естеліктер жинағы шыққан (2000).
* 2000 жылы 14 сәуірде Алматыдағы No162 қазақ мектебіне Сапар Байжанов есімі берілді.
* Алматыдағы көшелердің біріне оның есімі берілді.
## Отбасы
Балалары:
* Байжанов Ұлан Сапарұлы (1958 жылы туған) – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кірістер министрінің орынбасары.
* Ерлан Сапарұлы Байжанов (1962 жылы туған) – қазақстандық саясаткер.
* Байжанов Нұрлан Сапарұлы (1959 жылы туған) – қаржыгер.
* Назим Сапарова (1964 жылы туған) – журналист, жазушы.
## Шығармалары
* Замандас туралы толғау. А., 1973;
* Архив-айғақ. А., 1988;
* Абай және архив. А., 1995;
* Қажыға барған қазақтар (Қ.Исабаевпен бірігіп жазған). А., «Ана тілі», 1996;
* Алакөбеде оят мәні. Роман. «Жазушы», 2000.
## Дереккөздер |
* Максимовка – Ақмола облысы Сандықтау ауданындағы ауыл.
* Максимовка – Павлодар облысы Павлодар ауданындағы ауыл. |
Бексұлтан Байкенжеев (7.11.1949, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы Қосүйеңкі ауылы – 10.5.1993, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы Қосүйеңкі ауылы) – сазгер әнші. Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері. Қазақстан Білім беру ісінің үздігі. М.Көкеновтің шәкірті.
## Өмірбаяны
* Қызылорда педагогикалық институтын (Қорқыт Ата] атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті) бітірген (1972).
* 1972 жылдан аудандық Әлшекей күйші атындағы өнер мектебінің директоры болып қызмет істеген.
## Шығармашылығы
Жүз елуге жуық ән жазған. Тұңғыш:
* «Ақбаян»
* «Жеңешем»
* «Күлімдеші»
* «Еркелеші
* Ермегім» әндерін белгілі әншілер З.Қойшыбаева, М.Ералиева, В.Қармысова, Л.Төлешева, Б.Маханбетова, тағы да басқалар орындаған.
* «Сырдария»
* «Ақшолпаным»
* «Ақ гүлім»
* «Нағашым»
* «Гүлденген Жаңақорған»
* «Құда болып жүрейік», тағы басқа әндері халық арасында кеңінен танымал.
## Ән жинақтары
Байкежеевтің бір топ әндері ән жинақтарына енген.
* «Ақбаян» (1984)
* «Ақ гүлім» (1992)
* «Сағынып жүрші» (1994) деген жеке әндер жинағы жарық көрген.
## Гастрольдік сапарлары
«Сыр сұлуы» және «Нұргүл» ансамбльдері құрамында көптеген елдерде өнер көрсеткен.
## Жетістіктері
* Халық шығармашылығы Бүкілодақтық фестивальдарының лауреаты атанды.
## Есте сақтау
* Байкежеев атымен көше аталған.
* Жаңақорған аудандық мәдениет үйі жанынан өнер мектебі ашылды.
* Екі жылда бір рет сазгерлердің Байкежеевке бағытталған облыстық фестивалі өткізіліп тұрады.
## Дереккөздер |
Байқадам Ақайдарұлы (шамамен 1792, Жалағаш өңірі – 1855, Қорқыт қорымы) – батыр. Сәрке батырдың немересі. Қоқандықтарға қарсы күресіп, елін, жерін қорғаған. 1829 жылы «Күміс қорғандағы» шайқасқа қатысқан. 1836 жылы Сырдария өзенінің Хиуа мен Қоқан шекарасына көпір салдырған.
## Дереккөздер |
Макинск гранит кен орны – Ақмола облысы Макинск қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 4 км жерде орналасқан. Геологиялық барлау жұмыстарын 1964 жылы «Центр-казгеология» Целиноград геологиялық барлау экспедициясы жүргізді. 1964 жылдан Ақмола облысы агроөнеркәсібіне қарасты Макинск қиыршық тас карьері кен өндіреді.
## Геологиялық құрылымы
Кен орнының геологиялық құрылымын девондық интрузивті циклдің екінші негізгі фазасына жататын граниттер мен гранит-порфир түрінде берілген кендер құрайды.
## Жатыс сипаты
Аршылып алынатын кеннің қалыңдығы 0,1 м-ден 3 м-ге (орташа 1,3 м) дейін жетеді. Қазба орнының шығыс бөлігінің өнімді қабатында кен гранит-порфирлер, батысында ірі микротүйіршікті граниттер түрінде кездеседі. Граниттің беріктік шегі 1043 кг/см2-ден 2150 кг/см2 (орташа 1605 кг/см2) аралығында ауытқиды. Аязға төзімділік маркасы МР-50, мүжілуге төзімділігі И-45, соққыға төзімділігі У-50. Алынған гранит кендері «3000» маркалы бетон, тоқпақ тастар дайындау үшін, жолдардың төменгі қабатына төсеніш ретінде қолданылады.
## Дереккөздер |
Нұрғали Нығметұлы Хамитов (20 қыркүйек 1936 жылы туған, Алматы облысы Панфилов ауданы Жаркент қаласы) - экономика ғылымдарының докторы (1994), профессор (1995).
## Өмірбаяны
* Алматы халық шаруашылығы институтын (1965, қазіргі Қазақ экономика университеті) бітірген.
* Алматы облысында банкте, қаржы бөлімінде (1959-1964)
* «Казгипропищепром» институтында аға экономист (1964–1997)
* Қазақстан ғылым академиясының Экономика институтында ғылыми қызметкер (1967–1996)
* 1996 жылдан Қазақ экономика университетінде кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарды.
## Ғылыми еңбектері
* «Экономический механизм инновационного процесса в основном звене производства» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 100-ден астам ғылыми жарияланым мен 16 монографияның авторы.
## Дереккөздер |
«Макинск құйма-механикалық зауыты», жауапкершілігі шектеулі серіктестік. 2004 жылы «Мәтен» ЖШС негізінде, автомобиль және ауыл шаруашылығы машиналарына, станоктарға, темір жол көлігіне қосалқы бөлшектер жасап шығаратын «Макинск құйма-механикалық зауыты» ЖШС кәсіпорны құрылды. Кәсіпорын отандық өнім өндірушілер ассоциациясының мүшесі болып табылады.
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Сор топырақ - орманды дала, дала, шөлейт және шөлді аймақтардағы құрғақ климат жағдайында топырақтың тұздануы нәтижесінде қалыптасады. Құрамында суға тез еритін тұздар көлемі 1%-дан артық болады. Сор топырақ 2 типке бөлінеді: автоморфтық сор топырақ жер бетіне ежелгі тұзданған жыныстардың шығуынан қалыптасады, құрамында тез еритін тұздардың көлемі 0,5 – 1%-ды құрайды (сульфаттар, хлоридтер), гидроморфтық сор топырақ минералданған топырақ – жер қыртысы суларының жер бетіне жақын орналасуы, олардағы тұздардың булануы барысында жоғарғы горизонтта 6 – 8%, одан да көп мөлшерде тұздардың жиналуы жағдайында дамиды. Қолдан суарған кезде жер асты ағысы жоқ немесе ағысы өте нашар жерлерде көп ұзамай жер асты ыза сулары пайда болып, олардың деңгейі жоғары көтеріліп, бетіне жақындап, буланып, топырақ бетінде мол тұздар қалдырады. Бұл жағдайды топырақтың екінші сорлануы, яғни жерді суарумен байланысты сорлану деп атайды. Құрамында тұзы мол сор топырақ немесе тұзы аздау сорланған топырақтар онда өсетін өсімдіктер үшін өте зиянды. Сор топырақта тұздардың деңгейі жоғары болса, өсімдіктер өнімі соғұрлым төмен болады. Сондықтан суармалы егіншілік жағдайында топырақтың сорлануымен күресу – басты мәселелердің бірі. Жер асты ағысы нашар алқаптарда сорланған топырақтарды тұщы сумен шайып, ыза суларды қолдан қазылған кәрізді-коллекторлы жүйелер арқылы басқа жаққа ағызу қажет. Жалпы сор топырақ өзінше белдем түзбейтін, белдемаралық топырақтарға жатады. Сор топырақтарды қолдан жақсартпайынша, оларды ауыл шаруашылына пайдалану тиімсіз. Орталық Африкада, Австралияда, Солтүстік Америкада, Каспий жағалауларындағы ойпаттарда, Солтүстік Қырымда, Орталық Азияда, Қазақстанда таралған. Сор топырақтарға қопсытқаннан кейін дәнді дақылдар мен көкөніс, мақта, қой және түйе жайылымына арналған шөп өсіреді.
## Дереккөздер |
Қуаныш Шәкірұлы Баймағамбетов(1895, Қызылорда облысы, Сырдария ауданы, Аманкелді атындағы кеңшар-1973)- ақын.
Ерте сауатын ашқан. Темір жол жұмысшысы (1919—1925), бастауыш мектеп мұғалімі (1925 — 1945), кітапхана меңгерушісі (1945—1960) болып істеген.
## Шығармашылығы
* «Мәрия — Мағауия» дастаны 1926 жылы «Әйел теңдігі» журналында басылды.
* «Ақындар шашуы» (1927),
* «Ленин» (1928) жинақтарында өлеңдері шықты.
* 1929 жылы «Кедей жыры» деген атпен өлеңдерінің жинағы жарық көрді.
* «Аңламас батырдың оқиғасы»,
* «Сағит пен Сағат»,
* «Қаңғыбас Сандыбадтың ертегісі», тағы басқа дастандарында ерлікті, достықты, махаббатты жырлайды.
Иса Байзақовпен (1925), Айтбай Дүйсенбаевпен (1957) айтыстары бар. Ауыз әдебиетінің үлгілерін, Сыр бойы ақындарының, Отан соғысы жауынгерлерінің өлеңдерін жинауға көп еңбек сіңірді.
## Дереккөздер |
Қалымбетов Бердіқұл (15.3.1920, Сырдария ауданы – 16.2.1978, Алматы) – ғалым, ботаник-миколог, фитопатолог. Саңырауқұлақтарды зерттеген тұңғыш қазақ маманы, биология ғылымдарының докторы (1963), профессор (1967).
Орта Азия мемлекеттік университетін (Ташкент қаласы) бітірген (1949). Қазақстанда микроскопиялық паразитті саңырауқұлақтардың биологиясын зерттеу мектебін қалыптастырған. 1953 – 78 жылдары Қазақстан ғылым академиясының Ботаника институтында споралы өсімдіктер биологиясы зертханасының аға ғылыми қызметкері, меңгерушісі (1968 – 78), сонымен бірге, 1955 – 57 жылдары Алматы ботаника бағының (қазіргі Бас ботаникалық бақ) директоры, 1970 – 78 жылдары Қазақ ауыл шаруашылық институтының (ҚазҰАУ) фитопатология кафедрасының меңгерушісі болды. Негізгі ғылыми еңбектері микология мәселелеріне (Қазақстан мен Түрікменстан микофлорасына) арналған. Қалымбетов саңырауқұлақтың ғылымға беймәлім 50-ден аса түрін ашқан. 2-дәрежелі Отан соғысы, 2 мәрте Қызыл Жұлдыз ордендерімен марапатталған.
## = Дереккөздер |
Мақатаев Мейман (1887, Қарағайлы ауылы – 1984) – шахтер.
Руы — Уақ.
Социалистiк Еңбек Ері (1948). 1930 – 32 жылдары ұжымшарда, 1937 жылы Жолымбет кенішінде, Ленин атындағы ұжымшардың жылқы фермасында жылқышы, бригадир болып жұмыс істеді. Ленин орденімен, Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесінің қола медалімен және 1-дәрежелі дипломымен марапатталған (1953).
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Мақпал — Ақмола облысы Біржан сал ауданы, Макинка ауылдық округі құрамындағы ауыл. Іргесі 1929 жылы қаланған.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Степняк қаласынан оңтүстікке қарай 24 км-дей, облыс орталығы – Көкшетау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 112 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
Орта мектеп бар. Жақын темір жол станциясы – Макинка (30 км).
## Дереккөздер |
Валерий Анатольевич Хан (13 тамыз 1951 жылы туған, Ақмола облысы Аршалы ауданы Анар станциясы) – техника ғылымдарының кандидаты (1980), экономика ғылымдарының докторы (2000).
## Өмірбаяны
* Мәскеу полиграфия институтын бітірген (1974).
* Осы институтта инженер-технолог (1974–1980), аспирант (1980)
* Қазақстан ғылым академиясының жүйесінде ғылыми қызметкер (1983–2003) болды.
* 2005 жылдан ҚазҰПУ-да профессор қызметін атқарады.
## Ғылыми еңбектері
* «Функционирование и развитие науки в условиях рынка: методология и практика прогнозирования» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 100-ден астам ғылыми жарияланым мен 7 монографияның авторы.
## Дереккөздер |
Макинка — Ақмола облысы Біржан сал ауданындағы ауыл, Макинка ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Степняк қаласынан оңтүстікке қарай 30 км-дей жерде.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1875 жылы қаланған. 1961 жылдан шошқа өсіретін кеңшардың орталығы болып келді. Макинкада жөндеу шеберханасы, нан зауыты, шұжық және алкогольсіз сусын шығаратын цехтар, балалар туберкулезін емдейтін санаторий бар. Ең жақын темір жол станциясы – Макинск (20 км).
## Дереккөздер |
Ахмет Қалықов (1926 жылы туған, Сырдария ауданы Жеріктал қонысы – 2006) – еңбек ардагері, Социалисттік Еңбек Ері.
Найман тайпасы Бағаналы руының Бабас бөлімінен шыққан.
Еңбекке 15 жасынан араласқан. 1941 – 59 жылдары қазіргі Түркістан облысы "Көксу" кеңшарында шопан болып жұмыс істеген. 1959 жылы Қызылорда облысы Сырдария ауданы «Комсомол» кеңшарына көшіп келді. 1962 жылдан "Қараөзек" кеңшарында қой шаруашылығы бригадасының бригадирі. 1965 жылы әр 100 саулықтан 185-тен қозы, әр қойдан 3,1 кг жүн, елтірінің 82%-ын бірінші сортпен өткізгені үшін Социалистік еңбек ері атағы берілді. «Құрмет Белгісі» орденімен марапатталған.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Халыков Ахмет, Ел қаһармандары (орыс.) |
Сортөбе, (Шортөбе) — Жамбыл облысы, Қордай аудандағы ауыл, Сортөбе ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қордай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 47 км-дей жерде, Шу өзенінің оң жағалауындағы төбелі-жонды келген тау алды жазығында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Ауыл 1998 жылға дейін "Шортөбе" деп аталып келген. Іргесі 1930 жылы қызылша өсіретін “Коммунистік” ұжымшарының орталығы ретінде қаланған. Оның негізінде 1997 жылдан бастап Сортөбеде 2 ӨК және 50-ден астам шаруа қожалығы құрылды.
## Инфрақұрылымы
2 орта, 1 орталау мектеп, отбасылық-дәрігерлік амбулатория бар.
## Дереккөздер |
Макарин Василий Филиппович (1906, Сандықтау ауданы Быстримовка ауылы – 1978, Алматы) – еңбек ардагері.Социалистiк Еңбек Ері (1957), ұжымшар құрылысын ұйымдастырушы. Великан ұжымшарының төрағасы (1929 – 32), Сандықтау МТС-ы директорының орынбасары (1933), Балкашино, Алексеев ауданы партия кттерінің хатшысы (1939), Атбасар ауданы партия комитетінің 1-хатшысы (1952–64) болып жұмыс істеді. 4-шақырылған ҚазКСР Жоғары Кеңесінің депутаты. КСРО орден, медальдарымен марапатталған.
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Қалымбетова Күлән Жантемірқызы (22.4.1957 жылы туған, Қазалы ауданы Бекарыстан би ауылы) – әнші, артист. Қазақстанның еңбек сіңірген артисі (1998 ж.).
Қызылорда қаласындағы М.Мәметова атындағы қыздар педагогикалық училищесінің бастауыш мектеп мұғалімі мамандығы бойынша бітірген. 1977 жылы "Мелиоратор" сарайына көркемдік жетекші болып қызметке орналасқан. 1978 жылы қаңтар айында облыстық "Өмірімді әнмен өрнектейміз" атты байқауға қатысып, сол жылы облыстық филармонияның әншісі қызметіне шақырту алады.
Бірнеше облыстық байқаулардың жеңімпазы. 1992 жылғы тұңғыш Ш.Қалдаяқов атындағы Республикалық байқаудың лауреаты, 1993-1994 жылдары Алматы қаласында өткен "Қарқара" жәрмеңкесіне қатысқан. Сонымен бірге Өзбекстанның Бұқара, Самархан, Новаии, сонымен қоса Тәжікстан, Түркіменстан, Қырғызстан елдерінде гастролдік сапарда болған.
1998 жылы 13 мамырда Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың қолынан "Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі" атағын алды.2002 жылы Қызылорда мемлекеттік университетінің музыка бөлімін үздік дипломмен бітіріп шықты. 2002 жылдың қорытындысымен халықтың сүйікті әншісі номинациясына ие болды.Қалымбетованың репертуарында «Сәулем-ай», «Керім-ау айдай», «Әттең тонның келтесі-ай», «Күміс құмған», «Қайдасың», «Ана туралы жыр», «Ақ бантик», т.б. кең тараған әндер мен Қызылорда өңіріне танымал сазгерлер: Н.Алғашбаев, Л.Әбдіхалықова, Г.Даукенова, М.Сыздықовтардың шығармалары енген. Бірнеше медальмен марапатталған. Қызылорда қаласының құрметті азаматы.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* КҮЛӘН ҚАЛЫМБЕТОВА Мұрағатталған 28 қаңтардың 2015 жылы. |
Серік Сәрсенғалиұлы Оспанов(1939 жылы туған, Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданы Есенсай ауылы) – физика-математикалық ғылым докторы (1997), профессор (1998).
* 1961 - ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) бітірген соң осы университетте аға лаборант
* 1961-1966 стажер-ізденуші
* 1966-1977 аға оқытушы
* 1977-1991 доцент
* 1991–1993, 1993–1996 Қазақстан Республикасы Экономика және нарық қатынастары ғылым-зертеу институты директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары
* 1996-1997 ҚазҰУ-да доцент болып жұмыс істеді.
* 1997 жылдан профессор қызметін атқарады.
## Ғылыми еңбектер
1996 ж. «Разработка метода эффективной генерации стационарных решений для задач дискретной оптимизации в экономических системах» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 40-тан астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 1 монографияның авторы..
## Дереккөздер |
Майшұқыр — Ақмола облысы Қорғалжын ауданындағы ауыл, Майшұқыр ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қорғалжын кентінен солтүстік-батысқа қарай 17 км-дей, Майшұқыр көлінің оңтүстік жағасында орналасқан.
## Халқы
Дүкен, мектеп, кітапхана, фельдшерлік-акушерлік пункт, монша бар.
## Дереккөздер |
Сарышағанақ – Еділ-Жайық алабындағы көл.
## Географиялық орны
Батыс Қазақстан облысы Казталов ауданы, Бостандық ауылынан шығысқа қарай 8 км жерде орналасқан. Ауданы 19,0 км2.
## Жағалау сипаты
Көлді Қараөзен жарып ағады. Жағалауы көбіне жайпақ, солтүстік жыралармен тілімделген. Суы тұщы, жаздың соңында минералдылығы артып, жағалауы сортаңданады. Жағаларында қамыс өседі, суында балық бар. Алабын жайылымға пайдаланады.
## Дереккөздер |
Майлысор — Ақмола облысы Ерейментау ауданындағы көл.
## Гидрографикасы
Аумағы 420 га, тереңдігі 1,5 м. Суы тұзды. Әктас кенінің өндірілуіне байланысты Майлысор көлі кеуіп кеткен. |
Майсор – Сілеті өзені алабындағы көл.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ерейментау ауданында, Бестөбе кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 36 км жерде, теңіз деңгейінен 180,0 м биіктікте орналасқан.
## Гидрографикасы
Аумағы 3,7 км2, ұзындығы 3,9 км, енді жері 2,2 км, жағалау бойының ұзындығы 9,7 км. Майсорға жаз айларында кеуіп қалатын 4 жылға келіп құяды. Көктемгі қар және грунт суларымен толығады.
## Жағалау сипаты
Батыс және оңтүстік жағалауы батпақты, қамыс, құрақ өседі. Суы тұзды, мал суаруға жарамсыз. |
Қазақстан Республикасының мемлекеттік орталық архиві - ғылыми-анықтамалық мекеме. 1921ж. құрылған. Архивте 1733жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі көзеңнің тарихи құжаттары мен кино-фото-фоно материалдары, Абай Құнанбаевтың өмірі мен қызметі жайындағы құжаттардың түпнұсқасы сақтаулы. Архивтің совет кезеңіне дейінгі «Ресей империясы ішкі істер министрлігі Семей облысы басқармасының» № 5 қорында, «Далалық генерал-губернатордың кеңсесінің» № 64 қорында, «Сібір қазақтарын басқарудың шекаралық басқармасының» № 374 қорында және басқа да отарлау әкімшіліктері қорларында Абайдың қайраткерлік қызметін көрсететін көптеген куәліктер мен құжаттар бар.Отарлаушы әкімшілік орындарының іс қағаздары материалдарында Абайдың Қоңыр-Көкше тобықты болысында болыс болған көзіндегі қызметіне байланысты құжаттар кездеседі. Абайдың 3 мерзім бойы қатарынан болыс болып сайланғаны белгілі. Орыс әкімшілігінің қазақ өміріне сайлау жүйесін енгізуі жергілікті ақсүйектердің оны өз мақсатына пайдалануына, сөйтіп парақорлықтың, сатқындықтың, жемқорлықтың, қазына мүлкіне қол сұғушылықтың және арызқойлықтың, айтыс-тартыстың өрістеуіне әкеліп соқты. Абайдың болыс болған көзіндегі қара қылды қақ жарған әділ қызметіне қарапайым халық қана риза болып қойған жоқ, ол орыс әкімшілігі өкілдері тарапынан да құрметке ие болып отырды. Сонымен бірге қазақ ақсүйектерінің жершілдік, рушылдық, туыстық мүдделері Абайдың демократиялық көзқарасына әр кез кесе-көлденең тұрды. Сондықтан да архив қорларында Абай Құнанбаевтың қызметі жөні ндегі құжаттармен қатар оның үстінен жазылған арыздар мен шағымдар да аз кездеспейді. Олардың әрқайсысына жазған Абайдың түсініктемелері мен мәлімдемелері де жеткілікті сақталған. Мысалы, құжаттардың мынадай тізімін келтіруге болады: Күшік-тобықты болысы Құнанбаевтың Сергиополь сыртқы округінің 1866 ж. 29 қарашадағы бұйрығына рапорты;Семей уезі Жанкөбек-Сыбан-Әлжан болысының Абай Құнанбаевты пара алды деп айыптаушы және сайлау қорытындысына наразы 1002 түтін иесі қырғыздардың (қазақтардың) 1877 ж. 22 қыркүйегіндегі өтініш арызы. Арыз бойынша 1885 ж. 21 маусымында басқарушысы А. Құнанбаевтың үстінен қозғалған тергеу ісі. Ибрагим және Оспан Құнанбаевтардың қиянатшылдығы, зорлықшылдығы жөніндегі 1889 ж. 20 желтоқсанда берген қазақ Қынашевтың арызы . Бұдан басқа архив қорында Абайға мұсылман фундаментализмі бойынша күдік келтіріп, оның қыстауына тінту жүргізілгені жөнінде мәліметтер мен кейіннен ол күдіктің мүлдем негізсіз екені жайында: Семей уезінің бастығы Новроцкийдің А. Құнанбаев қыстауына жүргізілген тінту мен оның ұлдары Мағауия мен Тұрағұлдан табылған корреспонденциялар, 1903 ж. 25 көкектегі рапорты бар. Шаймерден Қойшығұловтың Абай қыстауына жүргізген тінту негізінде 1903 ж. 6 наурызда А. Құнанбаев атына жазылған хатының тексі. Орыстың отарлаушы әкімшіліктер өкілдері жазып, грифпен «аса құпия» деп белгі соққан Абайға берілген ерекше «мінездемелер». Бұл «мінездемелерде» Құнанбаевтың аса дарынды екені, білімділігі мен зерделілігі, қазақтар арасында беделінің жоғары екендігі, орыс үкіметіне ниеті түзу екені айтылып, сонымен бірге оның «соңғы көзде денесінің ауырлап, алқам-салқам күй кешіп отырғаны және оның ықпалы дала төсінде бұрынғыдай емес екені» атап өтілген. Архив қорларында Абайдың туған-туыстары, оның ішінде әкесі Құнанбай Өскенбаевтың 1849 ж. Күшік-тобықты болысына болыс болып сайлануы жөнінде құжаттар да кездеседі .Өскенбаевтың қазақ балаларын оқыту үшін мектеп ашу жөнінде Сібір қазақтарын басқарудың шекаралық басқармасының атына 1845 ж. 21 қаңтарда жазылған рапорты. Абайдың ұлы Тұрағұл Ибрагимовтің 1917-19 ж. 3 жылға болыс сайлауына дауысқа түскені жайындағы қағаздар. Ресми мекемелер ұсынған материалдардың құжаттық ерекшеліктеріне байланысты архив қорында Абайдың шығармашылығы, аудармалары, философиялық трактаттары, әндері, өлеңдері т. б. құжаттар жоқ.
## Дереккөздер |
Баймаханов Камал (1914 жылы туған, қазіргі Сырдария ауданы Қараөзек ауылы) – дәрігер. Ауыл молдасынан сауатын ашқан. 1935 жылы Қызылорда қаласындағы дәрігерлік курсты (1936), Алматы мемлекеттік медицина институтын (С.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицинилақ университеті) (1941) бітірген. Тереңөзек (Сырдария) ауданының денсаулық сақтау бөлімін басқарған (1941 – 44). 1944 – 47 жылы Қызылорда облысы, 1947 – 55 жылы Алматы денсаулық сақтау бөлімінің бастығы. 1955 – 76 жылы Денсаулық сақтау министрлігінде (Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі.) бөлім бастығы және 20 жыл бойы бас эпидемиолог қызметін атқарды. Баймаханов бірнеше орден, медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том |
Азат (2007 ж. дейін — Ивановское) — Ақмола облысы Ақкөл ауданындағы ауыл, Азат ауылдық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Ақкөл қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км, Астана қаласынан солтүстікке қарай 150 км жерде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1954 жылы қаланған.
## Инфрақұрылымы
Балабақша, орта мектеп, кітапхана, ауылдық амбулатория бар. Алғашқы тың игерушілерге арналып ескерткіш орнатылған. Азат арқылы Ақкөл — Сілеті автомобиль жолы өтеді. Ең жақын темір жол станциясы — Ақкөл (43 км).
## Дереккөздер |
Гурий Борисович Хан (27 мамыр, 1931 жылы туған, Ресей, Приморск өлкесі, Никольск-Уссурийск ауданы Пуциловка станциясы) – философия ғылымдарының докторы (1987), профессор (1988).
## Өмірбаяны
* ҚазМУ-ды (1954, қазіргі ҚазҰУ) бітірген.
* Алматы облысы партия комитеті аппаратында қызметкер (1954–1969)
* Алматы жоғары партия мектебінде кафедра меңгерушісі, 1-проректор (1969–1994) болған.
* 1995 жылдан Қазақ мемлекеттік заң академиясында ғылыми қызмет атқарды.
## Ғылыми еңбектері
* «Диалектика внешних и внутренних условий современной национально-демократической революции» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 50-ден астам ғылыми жарияланым мен 4 монографияның авторы.
## Марапаттары
* «Достық» орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Болат Зейноллаұлы Байжасаров (3.10.1955 жылы туған, Қарағанды қаласы) — генерал-майор.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасы, Қаракесек руының Сарым бұтағынан шыққан.
* Қарағандыдағы жоғары милиция мектебін (1978) бітірген.
* КСРО ІІМ-нің академиясын бітірген (1983).
* 1978 — 1982 жылдары Жезқазған облысының Балқаш ауданыңнда тергеуші.
* 1983 — 1993 жылдары Алматы қаласы құқық қорғау органдарында тергеуші, аға тергеуші, тергеу бөлімшесінің бастығы, бөлім және басқарма бастықтарының орынбасары болды.
* 1993—1995 жылдары ҚР Президентінің Аппаратында қызмет атқарған.
* 1995 жылдан ҚР ішкі істер министрінің орынбасары.
## Дереккөздер |
Майқанов Балғабай Сәдепұлы (1959 жылы туған, Ақмола облысы Қорғалжын ауданы Қорғалжын ауылы) – ғалым, биология ғылымдарының докторы (2001), профессор, ҚР Білім беру ісінің үздігі. Целиноград ауыл шаруашылығы институтын (1983), Воронеж ауыл шаруашылығы институтының аспирантурасын (1986) бітірген. 1987 жылдан С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде (бұрынғы Целиноград ауыл шаруашылығы институты) ассистент, аға оқытушы, факультет деканы болып жұмыс істеді. 115-тен астам ғылыми еңбектің, оның ішінде 9 оқу-әдістемелік құралдың, 1 монографияның авторы. 2 авторлық куәліктің иегері. «ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері» белгісімен марапатталған.
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Қазақ тағамтану академиясы – ғылыми мекеме.
Орталық Азия аймағындағы тамақтанудың мед.-биол. мәселелерінің іргелі және тәжірибе жүзінде қолданылатын ғыл. зерттеулерін жүзеге асырады. КСРО Мед. ҒА Тағамтану ин-тының Қазақ бөлімшесі болып 1973 ж. Алматы қ-нда құрылды. 1991 ж. Аймақтық тағам проблемаларының ин-ты, 1993 ж. Аймақтық тағам проблемаларының ғыл. орт-на айналды. 2000 ж. ҚР-ның «Тағамтану институты» ЖАҚ, 2002 ж. «Тағамтану академиясы» ЖАҚ болып қайта құрылды. Құрамында: емдік тағам бөлімі, тағам иммунологиясы, тағам физиологиясы және оны жоспарлау, арнайы азық-түлік өнімдері мен биол. активті қоспаларды өндіру, тағамның сапасы мен қауіпсіздігін бақылау, биохимия және витаминология лабораториялары; биол. активті қоспалардың молек. негізін зерттейтін сектор бар. 1991 ж. аспирантура ашылған. Академияның жұмыс бағыттары: тағамтану саласындағы ұлттық саясаттың концептуалдық негізін ғыл. түрде тұжырымдау; халықтың түрлі жас пен жыныстық тобына қарай және климаттық-геогр., экол. және этник. ерекшеліктерін байланыстыра отырып, негізгі тағамдық заттар мен энергияға мұқтаждығының физиол. қажеттілік нормасын жасап қалыптастыру; микронутриент тапшылығы мен ауқатқа тәуелді аурулардың таралуын зерттеу және алдын алу; кеңінен таралған жұқпалы және жұқпалы емес аурулардың пайда болуы мен өту сипатына тағамның жасар ықпалын және үйлестірілген алдын алу әдістерін анықтап бекіту; зат алмасудағы микронутриенттердің өзара әсерінің механизмдерін зерттеу; иммуноаллергиялықреактивтілікті, биохим. процесстер мен биоценозды алиментарлық коррекциялаудың теориялық негіздерін жасау; арнайы емдік-алдын алу және балалар тағамдарын жасап шығару; таңдалып берілген мед.-биол. қасиетке ие тағамға биол. белсенді қоспалар жасап шығару; тағамдық өнімдердің сапасы мен қауіпсіздігін бақылау; ұлттық тағамдық өнімдер мен дәстүрлі емес тағамдық шикізаттардан емдік диеталар мен тағам рациондарын құрастыру. Академия бала организмінде темір, селен, йод жетіспегенде байқалатын ауруларды емдеуге және олардың алдын алуға бағытталған бірнеше емдік-профилактикалық тағамдар ұсынып, өндіріске енгізді. Тамақтың құрамындағы белоктың Р-450 цитохромын өзгерту арқылы бауырдың микросомалық фракциясында май қышқылдарының және бос холестериннің түзілуіне әсер етуге болатындығы анықталды. Ол қанның сарысуындағы липидтердің өзін-өзі реттеп тасымалдау жүйесінде маңызды рөл атқарады. Организмге бөгде қосылыстардың әсері дислипопротеидемияға әкелетіні, ал тағам құрамындағы белок компоненттері оған модификациялық әсер көрсететіні анықталды. Толыққұнды белоктар липидтердің тасымалдану процесінің патогенді әсерін азайтып, құндылығы төмен белоктар оны күшейте түсетінін дәлелдеді, ол гипокинезия кезінде қолданылатын емдік-профилактикалық тағамдарды құрастырып, бекітуге негіз болды. Тағамдық талшықтармен, кейбір витаминдермен, биол. белсенді қосылыстармен және микро-элементтермен байытылған арнайы азық-түлікті және ұсыныстарды өңдеп, шығаруға арналған теориялық база құрылды. Осы азық-түліктің кейбіреулері ғарышкерлерді тамақтандыруда қолданылды. Радиацияның теріс әсерін азайту үшін алиментарлық жолмен қорғауға арналған радиопротекторлық әсері бар арнайы тағам өнімдері шығарылып, сынақтан өткізілді. Соның біреуі тотытуға қарсы табиғи заттектермен, пектинмен, витаминдермен және басқа да биол. белсенді қоспалармен байытылған «Болашақ» өнімі болды. Ин-т ғалымдары ашқан жаңалықтары үшін 116 патент пен авторлық куәлік алды. Республикадағы тамақтану ғылымының іргелі де қолданбалы аспектілері зерттелді (ҚР Мемл. сыйл., 2001).
Академияда акад. Т.Шарманов, 11 ғыл. докторы (И.Г.Цой, Ш.Тәжібаев, Л.Қаламқарова, Ю.А.Синявский, т.б.), 18 ғыл. канд. жұмыс істейді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* ҚАЗАҚ ТАҒАМТАНУ АКАДЕМИЯСЫ Мұрағатталған 17 желтоқсанның 2014 жылы. |
Қамбар қорғаны, Жаңадария өзені бойында орналасқан. Бұл атауды 1856 жылы өлкені зерттеген орыс әскери маманы, әрі зерттеуші Л.Мейер жазып қалдырған. Облыстағы Қарақұм мен Қызылқұм жерінде Қамбар қорғаны атты қорған орындары бар. Мұның өзі атақты Қамбар батыр осы өңірде өмір сүрмеді ме екен деген ойға жетелейді.
## Дереккөздер
Қазақ энциклопедиясы |
Наталья Николаевна Хан (31 желтоқсан 1951 жылы туған, Атырау қаласы) – педагогика ғылымдарының докторы (1998), профессор (2001).
## Өмірбаяны
* Гурьев педагогика институтын (1973, қазіргі Атырау мемлекеттік университеті) бітірген.
* ҚазҰПУ-дың аспирантурасын (1978) бітірген
* Мектепте мұғалім
* Гурьев педагогика институтында кабинет меңгерушісі, аға оқытушы, кафедра меңгерушісі (1983–1985);
* 1985 жылдан ҚазҰПУ-да оқытушы, доцент, қазіргі кезде профессор қызметін атқарады.
## Ғылыми еңбектері
* «Теоретические основы сотрудничества в педагогическом процессе общеобразовательной школы» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 60-тан астам ғылыми жарияланым мен 1 монографияның авторы.
## Дереккөздер |
Түркiстан Ұлттық Комитеттi – Германия үкіметінің ұйымдастыруымен 1942 ж. құрылған ұйым. Оған Түркістан легионын құру, Түркістан өлкесінде кеңестік билікке қарсы үгіт-насихат жұмысын жүргізу міндеті жүктелді. Германияның Шығыс істері жөніндегі мин-нің ұсынысымен Түркiстан Ұлттық Комитеттiнің президенті болып өзбекстандық эмигрант Вели (Уәли) Каюм тағайындалды. Ол осы мин-тің және рейх әскери құрылымдарының ерекше қамқорлығында болды. Түркiстан Ұлттық Комитеттi 21 адамнан тұрды. Германия үкіметі осы ұйымды құру арқылы КСРО-дағы түркі-мұсылман халықтарының большевиктік үстемдікке қарсы екендіктерін насихаттауға тырысты. Бұл ұйым Түркістан үкіметінің бастапқы үлгісі іспеттес етіліп құрылды.Оған болашақта неміс әскерлерінің күшімен “азат етілуі тиіс” Түркістан өлкесінің басқару механизмін жасау міндеті де тапсырылды. Соған орай оның әскери, ғыл., тәрбие, әдеби, баспа, ақпарат, мед., соғыс тұтқындарына қызмет көрсету секілді бөлімдері ашылды. Оның “Милли Түркістан” атты мерзімді баспасөзі болды. Түркiстан Ұлттық Комитеттiнің президенті Каюм эмиграциядағы және тұтқынға түскен түркістандықтар арасында өзінің жеке басының мүддесін жоғары қойды. Соған орай бұл ұйым мүшелері арасында ауызбіршілік орныға алмады. Бұл өз кезегінде Түркiстан Ұлттық Комитеттiне кірген қазақ пен қырғыз өкілдерінің Каюм басқарған ұйымнан шығуына деген талпынушылығын арттырды. Германия үкіметі Түркiстан Ұлттық Комитеттiнің қызметін өз бақылауында ұстау үшін Арбайтсгемайншафт ин-тын құрды. Бұл мекеме ұйымның алдына қойылған міндеттердің жүзеге асырылуын қадағалап, ұйымға өзіндік нұсқаулар беріп отырды. Түркiстан Ұлттық Комитеттiнің президенті Каюм 1944 ж. 13 қазанда рейхфюрер Генрих Гиммлерге мәлімдеме түсіріп, онда ген. А.Власов басқаратын Орыс азат ету армиясы КСРО-дағы түркі-мұсылман халықтарының мүддесін неміс жерінде қорғай алмайтындығын хабарлады. Түркiстан Ұлттық Комитеттi екінші дүниежүзілік соғыста Германия жеңіліс тапқаннан кейін өз қызметін доғарды. Бұл ұйым түркістан халқының мүддесін қорғау бағытында елеулі іс-шара атқара алмады.
## Дереккөздер |
Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi “Түркістан ұлт-тық одағы” – Түркістан халықтарының мүддесін қорғау мақсатында 1920 – 1941 ж. аралығында қызмет еткен қоғамдық-саяси ұйым. Бұл ұйым Зәки Уәлиди Тоғанның белсенділік танытуымен құрылды. Оның бастамасымен 1920 ж. маусымда Бұхара қаласында башқұрттардан С.Магазов, Ферғана басмашыларынан Шерахмет Бек, Ы.Мутин, Х.Игіліков, Рахманқұл құрбашы, Мұстафа Шахкул, түрікмендерден К.Бердиев, қазақтардан Х.Болғанбаев, М.Әуезов, Д.Әділов, Бұхара мен Ташкент зиялыларынан Мүнауар Қари, А.Мұхиддинов, Ф.Хожаев, С.Айни секілді қайраткерлер және Ататүріктің түркі-мұсылман халықтарының саяси өмірі туралы Түркістанға мәлімет жинауға жіберген өкілі Субхи Сайсаллыоғлы қатынасқан жиналыс өтіп, онда “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” атты ұйым құруға шешім қабылданды және 7 баптан тұратын бағдарламасы бекітілді. Бағдарламада Түркістан өлкесін кеңестер үстемдігінен азат ету, өлкеде демокр. республика құру, өлке экономикасын дамыту, ағарту ісін жандандыру, дін ісін мемлекет ісінен ажырату қажеттігі аталып көрсетілді. Ұйымның төрағасы болып Зәки Уәлиди Тоған сайланды. 1920 ж. 5 – 7 қыркүйек аралығында Самарқандта “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының конгресі өтті. Бұл конгресте ұйымның жарғысы мен Түркістанның ұлттық туы жасалып, қабылданды.
Конгреске қатысушылардың ұйғарымымен Түркістанның ұлттық туының ортасына ай мен жұлдыз орналастырылды және ол тоғыз (бесеуі қызыл, төртеуі ақ түсті) жолақпен безендірілді, сондай-ақ тудың шетіне көгілдір жолақ жүргізілді. 1922 ж. 18 – 22 қыркүйек аралығында “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының кезекті конгресі өтті. Бұл конгреске қатысушылардың ішінде М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, т.б. қазақ қайраткерлері болды. Конгресте Түркістанның толық азаттық алғанына дейін кеңестермен күрес жүргізе беру керектігі және бұл күресте Түркістан халқын ұлттарға жіктемеу жайлы шешім қабылданды. Бұл шешімді жүзеге асыру үшін “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымы өз қызметін Түркия мен Еуропада жандандыру қажет деген ұйғарым жасалды. 1923 ж. 26 – 28 маусым аралығында “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының Кабулда жиналысы өтті. Оған Зәки Уәлиди Тоған, Бұхар Кеңестік Социалистік Республикасы үкіметінің бұрынғы басшысы Осман Қожаоғлы, Абдулқадыр Инан, Бұхараның Кабулдағы елшісі Мырза Исамеддин секілді қайраткерлер қатынасты. Осы жиналыстың шешімі бойынша Зәки Уәлиди Тоған – “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының ішкі және сыртқы бөлімшелерінің бас төрағасы, Осман Қожаоғлы – Түркия бөлімшесінің төрағасы, А.Арифов (Бұхар Кеңестік Социалистік Республикасының бұрынғы әскери министрі) – Кабул бөлімшесінің төрағасы, Мұстафа Шоқай Еуропа бөлімшесінің төрағасы болып белгіленді. 1924 ж. 23 қарашада Берлинде “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының конгресі өтті. Оған қатысқандардың қатарында Мұстафа Шоқай болды. Конгресте “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының орт-н Түркияға көшіру және Стамбұлда ұйымның органы болып табылатын журнал шығару жайлы шешім қабылданды. 1927 ж. наурызда Стамбұлда “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының конгресі өтті. Конгреске Парижден Мұстафа Шоқай келді, сондай-ақ Зәки Уәлиди Тоған, Осман Қожаоғлы, Насыр Махдум, Мұстафа Шахкул, Абдулқадыр Инан, т.б. қатысты. Конгрестің шешімімен Стамбұлда Зәки Уәлиди Тоған мен Абдулқадыр Инан басшылық ететін “Йени Түркістан” (“Жаңа Түркістан”) атты журнал шығатын болды. Бұл журналда Түркістан тарихы, әдебиеті, сондай-ақ әлеум.-экон. мәселелеріне байланысты ғыл. мақалаларға орын беруге шешім шығарылды. 1928 ж. Зәки Уәлиди Тоған ғыл. жұмыстарға ойысып, саясаттан қол үзіп кетуіне байланысты “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымына Осман Қо-жаоғлы төрағалық етті. 1933 ж. “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” Шығыс Түркістан Республикасының құрылуына қолдау білдіретіндігін танытып, Қашқарға өз өкілін аттандырды. 1939 ж. 24 наурыз бен 2 сәуір аралығында Берлинде “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының конгресі өтіп, онда ұйымның төрағалығына Мұстафа Шоқай сайланды. 1939 ж. 2-дүниежүз. соғыстың басталуына орай “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымының қызмет етуі қиындай түсті. Мұстафа Шоқайдың 1941 ж. Берлинде қайтыс болуымен “Туркiстан Ұлттық Бiрiлiгi” ұйымы өз қызметін доғарды.
## Сілтемелер:
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IX том |
Майбалық – Ақмола облысы, Есіл алабындағы ағынсыз көл.
## Географиялық орны
Астана қаласының оңтүстігінде орналасқан.
## Гидрографикасы
Ауданы 14,6-21,1 км 2-ге дейін өзгеріп отырады. Ұзындығы 8,4 км, енді жері 3,7 км. Орташа тереңдігі 1,5 м. Су жиналатын алабы жатық; оңтүстік-шығыс жағасы жарлы, биіктігі 3-4 м, қалған бөлігі көбіне түйетайлы. Майбалыққа көктемде солтүстігінен Қарасу, оңтүстігінен Қызылсу жылғалары құяды. Минералдары шамалы. Көлден жылына 25-30 т мөңке балық ауланады (2002). Суы шаруашылыққа пайдаланылады, ал алабы - шабындық. Жағалауында Нұрбай ауылы орналасқан.
## Дереккөздер |
Банджарлар — Индонезияның Калимантан аралының оңтүстігінде және Малайзияда тұратын халық. Саны 4,5 млн. адам (1999).
## Нәсілі
Оңтүстік-Азия нәсіліне жатады.
## Тілі
Малай тілінің диалектісінде сөйлейді.
## Діні
Діни ұстанымы мұсылман-сүннит.
Банджар болмысы ислам дінінен бөлінбейді. Банджар қоғамында исламның таралуы жеке және отбасылық өмірдің барлық аспектілеріне әсер етеді. Дін – ұрлық, құмар ойындар сияқты қылмыспен күресте негізгі күш. Олар ислами мерекелерді және бір ай бойы Рамазан оразасын қатаң сақтайды.Олардың сенім жүйесінде дәстүрлі анимистік ағым да бар. Анимистік нанымдар белгілі бір табиғаттан тыс күштер тастар, ағаштар және таулар сияқты нысандарда өмір сүреді деп үйретеді.
## Тарихы
Банджарлар халық ретінде қызықты, өйткені олар екі тармаққа бөлініп, мүлдем басқа аумақтарда қоныстанған. Индонезия жерлерін және Үндістан аймағының бір бөлігін алып жатқан олар екі мүлдем басқа топ.
Банджарлардың бірінші тобы – арал аймақтарының тұрғындары. Олар Калимантанның оңтүстігін және Индонезияның бірқатар аралдарын алып жатыр. Банджарлардың мәдениеті мен тілдік ерекшеліктеріне көрші Ява аралы айтарлықтай әсер етті. Бұл халықтың тарихында орта ғасырларға дейін бай оқиғалар болған жоқ, аралдарда тұратын тайпалар көбейе бастады.
Олардың қоныстары сауда орталықтары мен қалаларға айнала бастайды. Яван билеушілері банжар жерлерінде үлкен мүмкіндіктерді көреді, сондықтан олардан айтарлықтай пайда алып, оларды нығайтуға және өркендеуге ықпал етеді. Көп ұзамай сұлтанаттар пайда болады, олар Банджар мемлекетінің негізіне айналады.Кейін голландтар келіп, жерді басып ала бастады. Бостандық үшін ұзақ күрестен кейін банжарлар тәуелсіздік алды. Олар тұратын аумақ 1949 жылы Индонезия құрамына кірді.
Үнді банжарлары мүлдем басқа өмір салтын жүргізді. Әдетте, олар бір жерден екінші жерге көшіп жүретін көшпелілер болды. Осыған байланысты оларды жиі сығандар деп атайды. Бұл банжарлар Үндістанның әртүрлі бөліктерінде тұратындықтан, әр аймақтың тілдік ерекшеліктері әртүрлі. Әдетте банжарлар тұратын елде жиі кездесетін диалектіде сөйлейді. Көптеген тарихшылар Банджар тайпасы бастапқыда жалдамалылар топтары болған, олар көбінесе жауынгер немесе жалданбашы ретінде пайдаланылған деген пікірде. Банджарлардың ең көне отаны Пәкістан болды, бірақ кейін олар үнді жеріне көшуге мәжбүр болды.
Банжарлардың екі тобы бір-бірінен мүлдем басқаша. Олардың өмір салты мен дәстүрлері, кәсібі мен өмірлік ұстанымдары аралдар материкке, ал «индус» банжарлар өздерінің аралдағы ағайындарына ұқсамайтыны сияқты, олар өмір сүрген өлкенің тарихына байланысты қалыптасты.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі — егіншілік, балық аулау және сауда. Күріш, жүгері, кокос және жаңғақ пальмаларын, көкөніс, жеміс-жидек, каучук өсіреді. Ротанг, ағаш шайырын, орман каучугын жинайды, балық, креветка, краб аулайды. Күш-көлік ретінде буйвол ұстайды, үйрек, тауық өсіреді. Ағашқа өрнек салу, ротанг пен қамыстан кәрзеңке, төсеніш тоқу, қайық, сал жасау, зергерлік сияқты қолөнері дамыған. Алтын, алмас кенінде, ағаш дайындау мен орман шаруашылығында, металл өнеркәсібінде, порттарда жұмыс істейді.
## Өмір салты
Жер жеке меншік иелерінің қолында. Қауымдық жер иелену және қауымдық өзара көмек дәстүрі сақталған. Мәдениетінде явандықтардың ықпалы басым.
### Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Банджарлар жол бойына, өзен, теңіз жағалауына шоғырланған ауылдарда, шағын қалашықтарда тұрады. Төрт бұрышты, шатырлы, ағаш немесе бамбуктан жасалған верандалы үйлері мықты бағаналарға орнатылады.
### Дәстүрлі киімдері
Ерлер жағасыз, етек-жеңі мол жейде (саронг), кең қалпақ немесе барқыттан тігілген мұсылман тақиясын, әйелдер каин мен саронг қалпақ киеді.
### Дәстүрлі тағамдары
Тағамдары — күріш, балық, үйрек еті, әр түрлі соустар қосылған жұмыртқа. Отбасы шағын болады.
## Белгілі тұлғалары
* А.А.Хамидхан — индонезиялық бостандық үшін күресуші;
* Йохан Эфенди — бұрынғы Мемлекеттік хатшы;
* Хасан Басри — Индонезияның ұлттық қаһарманы;
* Идхам Чалид — саясаткер және Индонезияның бұрынғы министрі;
* Жамал Абдилла — малайзиялық әнші және актер;
* Олла Рамлан — индонезиялық тележүргізуші, модель.
## Сілтеме
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Банджарлар
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Банджарлар
## Дереккөздер |
Әбділрахман Советұлы Мадияров (1947 жылы туған, Алматы облысы Жамбыл ауданы Аққайнар ауылы) – мал дәрігері. Алматы зооветеринария институтын (1970), Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетін (2004) бітірген. Астрахан ауданы Степняк кеңшарында вет. техник, Егіндікөл ауданы Армавир кеңшарында бас мал дәрігері, Егіндікөл ауданы бас мал дәрігерінің орынбасары (1970 – 74), Астрахан ауданы вет.-бактериол. зертханасының директоры (1974 – 79), Сілеті ауданы ауыл шаруашылығы басқармасының бас дәрігері (1979 – 81), 1981 жылдан Сілеті ауданы Минск кеңшарының төрағасы, 1991 жылдан Егіндікөл ауданы агроөнеркәсіптік бірлестігінің төрағасы, 1994 жылдан Сілеті ауданы әкімдігінің басшысы, 1997 жылдан Ақкөл ауданының әкімі, 1998 жылдан Ақмола облысы Әлеум. бағдарламалар және халықты жұмыспен қамтамасыз етуді үйлестіру басқармасының бастығы қызметтерін атқарған. Медальдармен, құрмет грамоталарымен марапатталған.
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Туркiстан Шаяны (Astacus kesslerі) – шаянтәрізділер класына, он аяқты шаяндар отрядына, астацидтер тұқымдасына жататын түр. Түркістан облысындағы Қайнар, Бөріжар, Талас (жоғ. ағысында) өзендерінде, Бөріжар су қоймасында кездеседі. Бұрын Сырдария өз-нің ағысын реттегенге дейін, оның жайылма көлдерінде көп тараған болатын. Негізінен өзендердің құлама жағалауларының қуыстарын, тастардың астын мекендейді. Дене мөлшері аса үлкен емес. Карапаксының (шаянның баскөкірек қалқанының) пішіні созылыңқы, жұмыртқа тәрізді. Баскөкірегі тегіс не төмпешіктермен жабылған. Кеудесінің алдыңғы жүру аяқтарының ұшында үлкен қысқышы бар, ол жемтігін ұстауға, оны жұлуға, жауынан қорғануға және денесін тазартуға арналған. Аталықтарының қысқышы қысқа және жалпақ болады. Құрсағы ұзын, аяқтары жүзіп жүруіне жарамайды. Аналықтары жұмыртқаларын құрсақ аяқтарына жабыстырып, ұрпақтары дамып шыққанша өзімен алып жүреді. Аталықтарының құр-сақ аяқтарының 1 – 2 жұбы шағылыс мүшесіне айналған. Дара жыныстылар, іштей ұрықтанады. Аналықтары ұрықтанған уылдырықтарын (200 – 300 аралығында) маусым айына дейін өзімен алып жүреді. Дамуы метаморфозбен өтеді. Көбеюі күзге келеді. Туркiстан Шаяны – өте сирек кездесетін, жойылып бара жатқан түр ретінде қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
## Сілтемелер:
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том |
Мағзұмов Амантай (1943 жылы туған, Бурабай ауданы Қоңырағаш ауылы) – шабандоз. Құрметті спорт қайраткері. Еңбек жолын жылқышы болып бастап, кейіннен Абылайхан кеңшарында бригадир болып жұмыс істеген (1963 – 93). Ауданы, облыстық, республикалық ат жарыстарына қатысып, жүлделі орындарды иеленді. Ақан серінің (1993), Ж.Жабаевтың, К.Қасымовтың (2003), Ғ.Мүсіреповтің (2005) мерейтойларына, Қазақстан Республикасының астанасы Астана қаласының ашылу салтанатына (1998) арналған республикалық жарыстарға, Алматы облысы Ұзынағаш ауылында өткен ҚР Президентінің Кубогіне (2000) қатысып, жүлделі 1-орындарды иеленді. Орденмен марапатталған.
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Хабиболла Құсайынұлы Оспанов (10 шілде 1932 — 25 қараша 2022) — химия ғылымдарының докторы (1981), профессор (1983), Халықаралық және Қазақстан Республикасы Минералды ресурстар ғылым академияларының академигі (1995), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнертапқышы (1976). Арғын тайпасының Бегендік руынан шыққан.
## Еңбек жолы
* 1955 жылы ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) және аспирантурасын (1965) бітірген;
* 1955–1958 жылдары Павлодар облысы Майқайың кентіндегі мектепте мұғалім, «Майқайыңалтын» комбинатында инженер;
* 1958–1962 жылдары орталық лаборатория бастығы;
* 1965–1976 жылдары ҚазМУ-да кіші, аға ғылым қызметкер;
* 1976–1983 жылдары профессор;
* 1983–2002 жылдары кафедра меңгерушісі болып жұмыс істеді;
* 2002 жылдан ҚазҰУ-да профессор қызметін атқарады;
## Ғылыми еңбектері
1979 жылы «Разработка физико-химических основ и принципов прогнозирования последовательного растворения минералов и неорганических материалов (на примере сульфидов, оксидов, силикатов)» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Оның ғылыми еңбектері негізінен химияның және электрхимияның неорганикалық физика, химия технологиясын зерттеу мәселесіне арналған.
1100-ден астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 22 монография (мысалы: «Физико-химические основы избирательного растворения минералов», 1993; «Общие принципы урегулирования действия гальванического эффекта между сульфидными в условиях гидрохимического процесса», 2004, т.б.), 20 оқулық пен оқу құралының авторы. 150 өнертабыс пен патенттердің, 3 халықаралық жаңалықтың иегері.
## Дереккөздер |
Октябрь Александрович Хан (1924 жылы туған, Ресей, Приморье өлкесі, Хоссанский ауданы Нижний Янчиха станциясы) – техника ғылымдарының докторы (1973), профессор (1975).
## Өмірбаяны
* Қазақ тау-кен және металлургия институтын (1946, қазіргі Қазақ ұлттық техникалық университеті) бітірген.
* Химия ғылымдары институтының аспирантурасын (1951) бітірген.
* Ертіс мыс балқыту зауытында ауысым шебері, технолог (1946–1949)
* Қазақстан ғылым академиясының Химия ғылымдары институтында кіші, аға ғылыми қызметкер (1951–1952)
* Қазақстан ғылым академиясының ғылыми-зерттеу институтында зертхана меңгерушісі, директордың ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары (1957–1963)
* Бүкілодақтық түсті металл ғылыми-зерттеу институтында зертхана меңгерушісі (1963–1979)
* 1979 жылдан Шығыс Қазақстан техникалық университетінде кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарды.
## Ғылыми еңбектері
* 1972 жылы «Исследование и разработка электрохимических способов извлечения кадмия и меди в виде не компактных осадков в гидрометаллургическом производстве» тақырыбында докторлық диссертация қорғаған.
* 150-ден астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 2 монографияның авторы.
## Марапаттары
* Халықтар достығы орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Мағзұмов Нөгербек (1936, Зеренді ауданы Жылымды ауылы – 2000) – журналист, жазушы. КСРО Журналистер одағының мүшесі. Астана қаласының Құрметті азаматы. ҚазҰУ-ды бітірген (1958). Көкшетау облыстық «Көкшетау правдасы» газетінде тілші (1958 – 61), облыстық радиода Бас редактор (1961 – 96) болып жұмыс істеген. «Жұмбақтас сыры» жинағы (1980), «Дала құты» (1978), «Мәмбетәлі» романының 1-томы (1996), «Таңғы бозалаң», «Гимназияда оқып жүр», «Қоңыраттың күнделігі», «Зарина» («Сақ патшайымы»), «Бұлт астында күн жатпайды» кітаптарының авторы. «КСРО радио және теледидарының үздік қызметкері» белгісімен марапатталған.
## Дереккөздер
«Ақмола облысы» энциклопедиясы |
Туркiстан федералистерi партиясы – Ақпан революциясынан кейін қалыптасқан саяси ахуал жағдайында Түркістан халықтарының мүддесін қорғау мақсатында құрылған қоғамдық-саяси ұйым.
1917 ж. қыркүйекте Ферғана облысы мұсылмандары ұйымдарының Әндіжанда өткен съезінде құрылған. Оны құру ісімен айналысқандардың қатарында М.Бехбудий, Мүнауар Қари секілді қайраткерлер болды. Партия бағдарламасында Түркістан өлкесінің Ресей федерациясы құрамында аумақтық автономия алу керектігі басты талап ретінде қойылатындығы аталып көрсетілді. Сондай-ақ бағдарламада:
* болашақта Түркістанның демократиялық республика болуы
* жердің халықтық меншік ретінде жариялануы
* дін ісі мемлекеттік істен ажыратылуы
* халық ағарту ісін ұлттық мүддемен ұштастыру
* әйел теңдігін қамтамасыз ету секілді мәселелер қамтылды.
Түркiстан федералистерi партиясы толыққанды партия ретінде қызмет ете алмады. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына партия атынан депутаттыққа кандидаттар ұсынылмады. Сондай-ақ бұл партияны жергілікті халықтың бірқатар топтары мойындамады. Мәселен, С.Лапин жетекшілік еткен “Шуро-и-Улема” ұйымы Туркiстан федералистерi партиясын қолдамайтындықтарын ашық танытып, оның орнына “Түркістан мұсылмандарының одағы” атты партия құруды ұсынды. Осындай себептерге байланысты 1917 ж. күзде Туркiстан федералистерi партиясы өз қызметін доғарды
## Дереккөздер |
Доржи Банзаров (шамамен 1822, Ресей, бұрынғы Байкал сырты облысы Кутетуев ұлысы — 1855, Иркутск қаласы) — бурят ғалымы.
Қазан университетін алтын медальмен бітірген (1846). Университетте моңғол тіліне қоса санскрит, қытай, маньчжур және түрік тілдерін меңгереді. Студент кезінде маньчжур тілінен “Ту-лишеньнің саяхаты” мен ойрат тілінен “Убашы қонтайшы туралы аңыз” деген қолжазбаларды орыс тіліне аударады. 1847—1848 жылдары Санкт-Петербургтегі Азия музейінде ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданды. 1850—1855 жылдары Иркутскіде арнайы тапсырмалар орындайтын шенеунік болды. “Ергенеқон атауы туралы”, “Моңғол атауының шығу тегі”, “Шыңғыс тасы”, т.б. мақалалар жазды.
Негізгі ғылыми мұрасы — “Қара сенім немесе монғолдардағы шамандық” (1846) атты еңбегінде шамандықтың шығу тарихы, діни жүйе ретіндегі мәні мен ерекшеліктерін бай да нақтылы материалдар негізінде көрсетіп берді. Оның жарық көрген 15 тарихи-философиялық, этнографиялық еңбектері, 3 қолжазбасы Шығыс жазба ескерткіштерін терең талдауға негізделген құнды зерттеулер қатарына жатады.
## Дереккөздер |
Магдалиновка — Ақмола облысы Атбасар ауданы, Ярослав ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Атбасар қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 21 км, Астана қаласынан солтүстік-батысқа қарай 221 км жерде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі 1908 жылы қаланған.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Бастауыш мектеп, дәрігерлік пункт, клуб, дүкен бар. Жақын темір жол станциясы – Атбасар (21 км).
## Дереккөздер |
Байтелиев Төлтай (1938 жылы туған, Түркістан облысы Созақ ауданы Сызған ауылы ) – техника ғылым докторы (1992), профессор (1991), ҚазМУ-ды (1961, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. Мәскеу мемлекеттік университетінде аға лаборант, ассистент, аспирант (1961–1970), Қазақстан Ғылыми Академияның Математика және механика институтында кіші ғылым қызметкер (1970–1974), Қазақ химия-технология институтында кафедра меңгерушісі, доцент (1974– 1986), Халықар. қазақ-түрік университетінде профессор (1986–1991). 1993 жылдан осы университетте кафедра меңгерушісі қызметін атқарады. «Нестационарные задачи о волнах напряжений в упругом однородном и структурно-неоднородном массивах горных пород» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Байтелиев 75 ғыл. еңбектің, оның ішінде 2 монографияның авторы.
## Дереккөздер |
(Байжігіт Тоқтарқожаұлы Қабанбай батырдың арғы атасы)
Байжігіт Жаулыұлы (1705 — 1795) — батыр, күйші, композитор, сазгер. Байжігіт өмірі дені ат үстінде, қалмақ басқыншыларына қарсы ұлт-азаттық күрес кезеңінде өткен.Найман тайпасының Қаракерей руының Жастабан елінен шыққан.
## Өмірбаяны
Найман ішіндегі Жастабан елі бір жағы Тарбағатайдың сыртын, бір жағы Шыңғыстаудың бауырын жайлаған.Бұл кезде Байжігіт Жәнібек Бердәулетұлы батырды сағалаған деседі. Күйшінің өмірі негізінен қазіргі Шұбартау ауданының шегіндегі Бақанас, Балқыбек, Көксала өзендерінің бойында өткен.Шығыс Қазақстан күйшілік, домбырашылық дәстүрінің, жалпы қазақ күй өнерінің шертпе күй саласының дамуына, көркейуіне мұрындық болған күйші. Ел аңызы Абылай хан заманында өмір сүрген Байжігіт 300 күй шығарған дейді. Заманында «күй иесі Байжігіт», «күй перісі» атанған. Байжігіт өзіне дейінгі күйшілік, домбырашылық өнердің озық қасиеттерін бойына сіңіре отырып, оны жаңа белеске көтерген бірегей тұлға.Артына мол мұра қалдырған өнер иесі Байжігіттің тәлім алған ұстаздарының бірі - Сары Нияз төре деген күйші адам екен. Байжігіт 13-14 жас шамасында киіз үйдің сыртында отырып, іштегі отырған, сол кезде елге атақты Сары Нияз төремен күй тартысқа түседі. Өзімен күй тартысқа түсіп отырған күйшінің орындаушылығына риза болып сыртқа шықса, жап-жас бала екендігін көріп қайран қалады. Осыдан бастап Сары Нияз Байжігітті шәкірт қылып домбырашылық өнердің барлық құпия сырына қанықтырыпты.Тарихта «Ақтабан-шұбырынды» атанған кезеңде Байжігіт 18 жасар жігіт екен. Елмен бірге үрей кешіп, азап шекседе домбырасын тастамапты. Осы кезеңде «Ақтабан» атты күй шығарады.Байжігіттің қилы кезеңге арналған ең елеулі туындысы «Қайың сауған» күйі. Осы күй күйшінің есімін бүкіл елге әйгілейді. Жаңа өрлеп келе жатқан жас сұлтан Абылай, күйшіні ордаға алғызады. Байжігіт өмірінің бірталай уағы осы Абылай төңірегінде өтеді.Күйшінің жоғарыда аталған күйлерінен басқа «Нарын» (төрт бөлімді), «Азат» (екі бөлімді), «Арман», «Көкейкесті» атты күйлері болған.Күйші 80 жасқа келгенде сіреспе деген ауруға шалдығып (сірә паралич болса керек) төсек тартып жатып қалады. Өлім сағаты таяған кезде сахара өнерпаздарының көне салты бойынша жұртпен күй арқылы қоштасады. Оң қолы шертуге келмеген себепті күйші ең ақырғы сырлы күйін алақанының қырымен қағып ойнаған көрінеді. Күй ұрпақ жанында «Көкейкесті» деген атпен сақталған.
## Шығармалары
Сол жорықтар әсерімен “Нарын”, “Қылау батыр”, “Алмажай” сияқты күйлерін шығарған. Эпикалық сарында тартылатын күйлерінде ел қорғаны болған жаужүрек батырлардың бітім-келбеті музыка тілмен өрнектелген. Оның “Секіртпе”, “Бұлғын сусар”, “Тоғыз тоты”, “Қособа” атты күйлері тыңдаушыны ерекше нәзік сыршылдығымен елітеді. Бұлардан басқа “Азат”, “Ақтабан”, “Аңшының зары”, “Беласар”, “Қашқан қалмақ”, т. б. күйлері бар. Байжігіт күйлері қазіргі Шығыс Қазақстан облысында (Семей өңірі, Шұбартау, Аягөз, Абай ауд.) және Шығыс Түркістанда кең тараған. Оның күйлерін Манеке, Мыңқабыл, Бекжан, Талтүс, Рәш, Қоңыр, Ақжүрсін, Қызай, Бодау, Жүнісбай, Құлыншақ сияқты күйшілер кейінгі ұрпаққа жеткізген.
## Дереккөздер |
Майлау – Ақмола облысы Ерейментау ауданының батысындағы тау. Ауданның Целиноград ауданымен шектесетін жерінде орналасқан. Ерейментау қаласынан батысқа қарай 75 км, Веренка ауылынан батысқа қарай 35 – 37 км жерде.
## Жер бдері
Абсолюттік биіктігі 404 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 км-ге созылып жатыр, енді жері 1,5 км. Сілеті өзеніне қарай түсетін солтүстік және батыс беткейлері тіктеу.
## Геологиялық құрылымы
Ордовиктің тау жыныстарынан түзілген жер қыртысын элювийлі-делювийлі шөгінділер жапқан.
## Өсімдігі
Нашар дамыған қызғылт қоңыр топырағында қараған, сұлыбасты қылқан, боз аралас шөптесіндер өскен.
## Дереккөздер |
Шығыс Қарахан қағандығы – ортағасырлық мемлекет. Жетісу мен Шығыс Түркістан аумағын (1041 – XIII ғасырдың басы) қамтыды. Жеке иеліктер жүйесіне негізделген Қарахан мемлекеті батыс және шығыс бөліктерден құралды. Жетісу мен Шығыс Түркістан шығыс, Мауераннахр батыс иеліктердің құрамына енді. Шығыс иеліктердің саяси орталығы Баласағұнға таяу жердегі Орда (Қара Орда, Күз Орда), кейіннен Қашқар қаласы, ал батыс иеліктердікі – Үзгент, кейінірек Самарқанд қаласы болды. Екі иелік те уақыт өте келе дербес мемлекеттер – Шығыс және Батыс Қарахан қағанаты болып бөлініп шықты. XI ғасырдың бас кезінде Жетісу мен Шығыс Түркістанда Тұған хан билік жүргізді. Оның билік жолындағы бәсекелесі Харун боғраханның ұлы Қадыр хан Жүсіп болды. 1005 ж. Қадыр хан Жүсіп Тұған ханды Қашқардан қуып шығып, Шығыс Түркістанға өз билігін орнатты. 1017 – 1018 ж. Жетісуға шығыстан көшпелі тайпалар шабуылдар жасады. Басқыншылармен болған шайқастардың бірінде Тұған хан қаза тапты. Бұл уақытта Қадыр хан Жүсіп айтарлықтай күшейіп, Қарахан мемлекетіндегі бар билікті өз қолына алды. 1026 ж. Қадыр хан мен Ғазнауи сұлтандығының билеушісі Махмұд Ғазнауидың арасында батыс иеліктердің билеушісі Әли тегінге қарсы бағытталған әскери одақ жасалды. Олар Әли тегін иеліктерін басып алып, оны Қадыр ханның ұлы Инал тегінге бермек болды. Көп ұзамай Қадыр хан қайтыс болып, Шығыс Түркістан мен Жетісуды “арслан хан” деген жоғарғы атақ алған оның үлкен ұлы Сүлеймен Боғра тегін иемденді. Тараз бен Исфиджабтағы билік Қадыр ханның екінші ұлы Мұхаммад Жаған тегінге берілді. Олардың екеуі де Ғазнауи сұлтаны Махмұдтың ұлы Масудпен байланыста болды. Олар Мауераннахрды Әли тегіннен тартып алу әрекетіне қайта кіріскенімен, тағы да сәтсіздікке ұщырады. Мауераннахр билеушілері жеке бөлініп шығуға ұмтылып, шығыс бөліктегі бас қағанның билігін мойындағысы келмеді. XI ғасырдың 40-жылдарындағы саяси оқиғаларда Ибрахим ибн Наср көрнекті рөл атқарды. Ол әулет ішіндегі талас-тартыста Әли тегін ұлдарын жеңіп шығып, тамғаш боғра хан атағын алды да, Мауераннахрдың толық билікті қожасына айналды. Оның кезінде Қарахан мемлекеті түпкілікті екіге бөлініп болды. Ибрахим тамғаш Боғра хан Батыс қағандықтың астанасын Үзгенттен Самарқандқа көшіріп, өз иеліктеріне Ферғананы қосып алды. 1042 ж. Сүлеймен Арслан хан (Шараф әд-Даула) Шығыс қағандық әулеті мүшелеріне жер иеліктерін бөліп беріп, өзіне Қашқар мен Баласағұнды қалдырды. Сөйтіп, Қарахан мемлекетінің дербес және жартылай тәуелді иеліктерге ыдырауы құқықтық жағынан бекітілді. Алайда Шығыс Қарахан қағандығындағы өзара тақ таласы тоқтамады. 1056 ж. Мұхаммад Жаған тегін Боғра хан өз інісі Арслан хан мен оның иелігін талқандады. Таққа отырған Ибрахим Боғра хан соғыста қаза тапты. Бұдан кейін Шығыс Қарахан қағандығында 15 жыл бойы (1059 – 1074) Қадыр хан Жүсіптің балалары: Тоғрұл хан мен Харун Боғрахан билік жүргізді. Олардың тұсында Ферғана қосылып алынып, екі қағандық арасындағы шекара Сырдария өз. арқылы өтті. 1074 – 1102 ж. Шығыс Қарахан қағандығына Баласағұн, Қашқар, Хотанды иемденген Харун Боғра хан билік жүргізді. Оның кезінде Қарахан мемлекетіне өзінің ең жоғарғы саяси күш-қуатына ие болған салжұқтар мемлекетінің тарапынан қауіп төнді. 1089 ж. салжұқ сұлтаны Мәлік шах I (1072 – 1092) көп әскерімен батыс қағандықтың жеріне баса-көктеп кіріп, оның астанасы – Самарқандты басып алды. Салжұқ әскері Үзгентке дейін жеткен кезде Боғра хан өзінің Мәлік шахқа тәуелділігін мойындауға мәжбүр болды. Бірақ салжұқтар Қарахан әулетінен шыққандардың ішінен өздеріне қолайлы хандарды тағайындаумен шектелді. Бұл кезде Тоғрұл тегіннің ұлы Қашқарды қоршауға алды. Харун Боғра хан тұтқындалды, алайда Атбашидің билеушісі Жақыптың араға түсуімен босатылды. Мәлік шах Жақыппен келісім жасасып, Үзгенттен кетті. 1102 ж. Харун Боғра хан қайтыс болғаннан кейін Тараз бен Баласағұнның билеушісі Қадыр хан Жәбірейіл салжұқтардың үстемдігіне қарсы шықты. Мауераннахрды басып алған ол салжұқтардың иеліктеріне қарай қозғалды. Бірақ Термез түбіндегі шайқаста жеңіліс тауып, өлтірілді. Бұл оқиғалардан кейін салжұқ сұлтаны Санжар Мауераннахрдың билеушісі етіп Ибрахим тамғаш ханның шөбересі Арслан ханды (1102 – 1130) тағайындады. Ол тәуелсіз саясат жүргізуге тырысты. Арслан ханның мемлекеттік өкімет билігін орталықтандыруға ұмтылуы діни, әскери, зайырлы ақсүйектердің қарсылығына ұшырады. Арслан хан Санжар сұлтанды көмекке шақырды, ол өз әскерлерімен Мауераннахрға шабуыл жасап, 1130 ж. Самарқандты алды. Ауыр науқасқа шалдыққан Арслан хан көп ұзамай Балхта қайтыс болды. Қарақытайлардың Жетісу мен Мауераннахрға баса-көктеп кіруі Шығыс Қарахан қағандығының құ-лауын жеделдете түсті. Өзара тақ таласынан әрі қарақытайлардың шабуылынан әбден әлсірген Шығыс Қарахан қағандығына 13 ғасырдың бас кезінде Хорезм мемлекеті қауіп төндірді. 1212 ж. Хорезм шахы Мұхаммедпен болған шайқаста соңғы билеушісінен айрылған Шығыс Қарахан қағандығы мемлекет ретінде біржолата жойылды.
## Дереккөздер |
* Луговое – Павлодар облысы Ертіс ауданындағы ауыл.
* Луговое – Павлодар облысы Тереңкөл ауданындағы ауыл.
* Луговое – Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданындағы ауыл.
* Луговое – Шығыс Қазақстан облысы Шемонаиха ауданындағы ауыл. |
Шығыс Қоңырат — Қарағанды облысы Балқаш қалалық әкімдігіне қарасты болған кент (1956 жылдан), 2002 жылы Қоңырат кентіне қосылған.
## Географиялық орны
Балқаш қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 21 км жерде орналасқан.
## Халқы
2009 жылы жергілікті тұрғындар саны 405 (195 еркек және 210 әйел) адам болса, 2009 жылы 15 адамды (9 еркек және 6 әйел) құрады.
## Тарихы
Іргесі 1942 жылы молибден кеніші негізінде қаланған. Мұнда Шығыс Қоңырат молибден кенішінің кеншілері, Балқаш қаласының батысындағы Сарықұм қоңыр көмір кенішінің вахталық тәсілмен жұмыс істейтін кеншілері тұрады. Елді мекенде пима басу цехы және ұсақ жеке кәсіпорындар, т.б. жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Байжігіт – қазақ халқының құрамындағы ру. Шежіре бойынша, Ұлы жүздегі сіргелі тайпасынан таратылады. Байжігіттің арғы тегі сіргелінің аты қытай жазба деректерінде б.з.б. 4—3 ғасырлардан белгілі. Олар Үйсін хандығының батысын, қазіргі Ташкент төңірегін, Шыршық өзеннің бойын мекендеген. Байжігіттен Оразымбет, Келімбет, Амандық тармақтары бөлінеді. Ұраны — Қурай. Таңбасы — сірге.
## Дереккөздер |
Азынабай — Ақмола облысы Біржан сал ауданы, Уәлиханов ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2009 жылы Уәлиханов ауылының құрамына енген.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Степняк қаласынан шығысқа қарай 87 км, облыс орталығы — Көкшетау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 202 км жерде орналасқан. Ауыл аумағында минералды су көзі бар. Ауыл жанынан Қарасу өзені ағады.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 68 адам (31 ер адам және 37 әйел адам) болса, 2009 жылы 27 адамды (13 ер адам және 14 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қазмұхамед Мұқанұлы Тәтібаев - Батыc Алашорда қайраткері, қазақтың алғашқы арнайы білімді әскери мамандарының бірі. 1885 жылы Орал облысы, ілбішін уезі, Өріктікөл болысының 6-ауылында туған.
Әкесі Мұқан - Гурьев-Орал аралығында түйемен кіре тартып, балық тасыған.
Қ.Тәтібаев Өріктікөлдегі екі сыныптық болыстық орыс-қазақ мектебін (1902), Електегі үш сыныптық, қалалық орыс-қазақ училищесін (1905) бітірді. Училищеден «бастауыш училище мұғалімі» атағымен шығып, Орал облысында ауылдық, болыстық мектептерде және Түркістан өлкесіндеғі орыс-түзем мектептерінде мұғалім болды (1905-1916).
1916 жылы бұратана халықтан тыл жұмысына адам алу басталған кезде Ташкент әскери училищесі жанындағы прапорщиктер мектебіне түсті. 1917 жылы ақпанда мектепті бітірген соң Парсы майданына, 9-Түркістан бригадасының қарамағына қызметке жіберілді. Онда қазан айына дейін 3-полк жанындағы әскери көлік бөлімінің бастығы болды. Сол жылғы қараша айында денсаулығына байланысты демалыс алып, елге келді. Жолда Темір уезіне қарасты Жұрын станцасында Ойылда жиналыс өткізіп келе жатқан Ж.Досмұхамедұлымен кездесті.
Оның Жайық сырты қазақтарының милициясына жұмысқа шақырған ұсынысын қабылдап, әскери бөліміне қайтпай қалды. 1918 жылдың басында Жаһаншаның тапсырмасымен Жымпитыға қару- жарақ жеткізді. 1918 жылы Қаратөбедегі З-Орал облыстық қазақ сиезіне, 1918 жылы мамырдағы 4-Орал облыстық қазақ сиезіне Өріктікөл болысынан делегат болып қатысты. Қазақ өлкелік әскери комиссариатында Саяси басқарма меңгерушісінің көмекшісі (1920, каңтар), кітапхана нұсқаушысы (1920, ақпан) болды. Бұдан кейін елге оралып, Жымпиты уездік атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1920 жылы тамыздан заң орындарында: Орал губерниялық ревтрибунал мүшесі (1920, тамыз - 1921, маусым), ревтрибунал және губерниялық сот мүшесі (1921, шілде - 1922, сәуір), 1922 жылы өткен 2-РК(б)П Бүкілқазақ конференңиясының делегаты болды. 1921-1922 жылдары қазақ жігіттерінен құралған эскадронға басшылық етіп, Сапожников бүлігін басуға қатысты, чекистердің Кнопка басқарған бронды отрядымен, Ялов бастаған эскадронымен бірге Сарафанкин жасағының Тополевкаға (Топайлы), Киселев отрядының Бударинге, Серов жасағының Жымпитыға шабуылын тойтаруға қатысты. 1922 жылғы сәуірден - 1923 жылғы желтоқсанға дейін Орал губерниялық соты төрағасының орынбасары, төрағасы (1923, желтоқсан -1925, қаңтар), Сырдария губерниялық сотының мүшесі (1925, маусым - 1925, қараша), Сырдария губерниялық бақылау комиссиясының төралқа мүшесі (1925, қараша - 1926, сәуір), Сырдария губерниялық сотының төрағасы (1926, сәуір - 1927, мамыр), Қазақ Юстиция халкоматы Мемлекеттік нотариаты қосалқы бөлімінің меңгерушісі (1927, мамыр -1927, қараша), 1928 жылы БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінде нұсқаушы қызметтерін атқарды. Одан әрі БК(б)П өлкелік комитетінің өкімімен бүл қызметтен босатылып, партиядан шығарылды. Халық ағарту комиссариаты саласында жұмыс істеу үшін Орынбор қаласына жіберілді. 1930 жылдары сталиндік қуғын-сүргін зардабын шегіп, ұзақ жыл айдауда болды. Кейінгі жылдары Орал облысында, туған ауылында тұрды.
## Дереккөздер |
Шілменбет би Қарауылұлы (1836, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы – 1916, Мойынқұм жайлауы) — белгілі би, шешен.
Қаратаудың теріскей бетін жайлаған қазақ рулары арасында Шілменбеттің шешендік, билік сөздері кең тараған. Шілменбеттің Досбай қажы, Көлбай, Бегалы, тағы басқа би, шешендер және Құлыншақ, Молда Мұса, Майлықожа, Мәделі, Қызыл жырау, Зұлпықар ақындармен сөз жарыс, шешендік қағыстары сол атырапта әлі күнге дейін айтылып келеді.
## Дереккөздер |
Мүсілім Ысмайылұлы Байтенов (1926, Қарағанды облысы Қарқаралы қаласы – 2001, Алматы қаласы) – биология ғылым докторы (1990). ҚазПИ-ді (1951, қазіргі ҚазҰПУ) бітірген. институтында (1951–1961), Новосибирск қалысындағы КСРО Ғылыми Академияның Сібір бөлімшесінде кіші ғылыми қызметкер (1961–1964), Қазақстан Ғылыми Академияның Ботаника ғылыми-зертханалық ин-тында ғыл. қызметкер (1966–1975), бөлім меңгерушісі (1975–1995) қызметтерін атқарады. «Солтүстік Тянь-Шань биік таулы флорасының түзілу тарихы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Ол әр түрлі туысқа жататын 37 жаңа өсімдік түрлерін ашты және оның екі жаңа түрі Байтеновтың атымен аталады; жәндіктердің 8 жаңа туысы мен 100-ге жуық жаңа түрлеріне сипаттама берді. Байтенов 160 ғыл. жарияланымның, оның ішінде 1 монография мен 6 кітаптың авторы.
## Дереккөздер |
Лозовое — Ақмола облысы Астрахан ауданы, Первомай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Астраханка ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км-дей, облыс орталығы – Көкшетау қаласынан 224 км-дей жерде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі 1936 жылы қаланған.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Негізгі мектеп, кітапхана, клуб, фельдшер-акушерлік пункт, сауда нүктелері, дәріхана, наубайхана, шаруа қожалығы, ауыл шаруашылығы бірлестігі бар. Жақын жерден Алматы – Екатеринбург автомобиль жолы өтеді. Жақын темір жол станциясы – Жалтыр (72 км).
## Дереккөздер |
Марат Рашитұлы Хантурин (1955 жылы туған) – биология ғылымдарының докторы (1997).
## Өмірбаяны
* Қарағанды мемлекеттік университетін бітірген (1978).
* Қазақстан ғылым академиясының физиология институтында аға зертханашы (1978–1983)
* Қазақстан ғылым академиясының Адам және жануарлар физиологиясы институтында кіші, аға ғылыми қызметкер (1983–1997);
* 1997 жылдан бас ғылыми қызметкер болып жұмыс істейді.
## Ғылыми еңбектері
* 1996 жылы «Эволюция транспортной функции лимафатической системы» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 60-тан астам ғылыми жарияланымның авторы.
* Хантурин М.Р., Бейсенова Р.Р. Изменения сократительной активности лимфатических узлов под воздействием производных гидразина. Вестник КазНУ. Серия биологическая.- 2007, № 4 (34).- С.164-167.
* Хантурин М.Р., Тусупова Ж.Б. Салсоколлин как средство детоксикации при действии арсенита натрия. Вестник КазНУ. Серия биологическая.- 2007, № 4 (34).- С.254-257.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ресми сайты Мұрағатталған 8 желтоқсанның 2012 жылы. |
Шығыс Қоңырат молибден-вольфрам кен орны - Қарағанды облысы Ақтоғай ауданында орналасқан. 1934 жылы ашылды; барлау 1941 жылы, пайдалану 1942 жылы басталған.
## Геологиялық құрылымы, сипаты
Кен жоғарғы девон мен төменгі карбонның шөгінділік-метаморфтық, эффузивті-туфогендік тау жыныстарын қиған Қоңырат гранит массивінің шығыс бөлігінде орналасқан. Граниттердегі тіктеу құлаған тау жыныстарын толтырған кварц желілері кен денелері болып саналады. Жеке кен денелерінің қалыңдығы бірнеше см, ұзындығы ондаған, жүздеген метрге дейін жетеді. Екі кенді белдемде 60 кен денесі шоғырланған. 28 желінің өндірістік мәні бар.
## Минаралдары
Кентас минералдарына: молибденит, пирит, вольфрамит (кварц желілерінде), галенит, сфалерит, флюорит, рутил, сфен (грейзендерде) жатады. Өңделетін металдары: молибден, вольфрам; аз мөлшерде рений, теллур, селен, скандий алынады. Кен орнының гидрогеологиялық жағдайлары пайдалану жұмыстарын жүргізуге қолайлы. Өндірілген кен Балқаш кен байыту фабрикасына жөнелтіледі. Кен гидротермалдық типке жатады. Кеніш молибденге сұраныстың кемуіне орай 1996 жылда жабылған.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.