!
stringlengths 1
182
| Nida işarəsi (!) — Aşağıdakı hallarda işlədilən durğu işarəsi: Nida cümləsinin sonunda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yanğın!/, /Fəlakət!/; əmr cümlələrində /Rədd ol burdan!/; Çağırış və müraciət həyəcanlı olanda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yaşasın müstəqil Azərbaycan!//; Nida cümlələrində özəksonu zəifləyir, zaman ləngiyir. /Ana! O, müqəddəs bir kainatdır//.
stringlengths 100
226k
| https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=259941
stringlengths 46
49
|
|---|---|---|
Əksinə mühəndislik | Tərsinə mühəndislik — deduktiv mülahizə vasitəsilə əvvəllər hazırlanmış cihazın, prosesin, sistemin və ya proqram təminatının bir tapşırığı necə yerinə yetirdiyinin (əgər varsa) başa düşülməyə çalışıldığı proses və ya üsul. Nəzərdən keçirilən sistemdən və istifadə olunan texnologiyalardan asılı olaraq, tərsinə mühəndislik zamanı əldə edilən biliklər köhnəlmiş obyektlərin təyinatının dəyişdirilməsinə, təhlükəsizlik analizinin aparılmasına və ya bir şeyin necə işlədiyini öyrənməyə kömək edə bilər.Prosesin həyata keçirildiyi obyektə xas olmasına baxmayaraq, bütün tərsinə mühəndislik prosesləri üç əsas addımdan ibarətdir: məlumatın çıxarılması, modelləşdirmə və nəzərdən keçirmə. Məlumat çıxarma əməliyyat üçün bütün müvafiq məlumatların toplanması təcrübəsidir. Modelləşdirmə, yeni bir obyekt və ya sistemin layihələndirilməsi üçün bələdçi kimi istifadə edilə bilən abstrakt bir modeldə toplanmış məlumatların birləşdirilməsi təcrübəsidir. Nəzərdən keçirmə seçilmiş abstraktın etibarlılığını təmin etmək üçün modelin sınaqdan keçirilməsidir. Tərsinə mühəndislik kompüter mühəndisliyi, maşınqayırma, dizayn, elektron mühəndislik, proqram mühəndisliyi, kimya mühəndisliyi və sistem biologiyası sahələrində tətbiq olunur. Müxtəlif sahələrdə tərsinə mühəndisliyi yerinə yetirməyin bir çox səbəbi var. Tərsinə mühəndislik öz mənşəyini kommersiya və ya hərbi üstünlük üçün aparatların analizindən alır.:13 Bununla belə, tərsinə mühəndislik prosesi həmişə surətin yaradılması və ya artefaktın hansısa şəkildə dəyişdirilməsi ilə bağlı olmaya bilər.:15Bəzi hallarda tərsinə mühəndislik prosesinin məqsədi sadəcə olaraq köhnə sistemlərin yenidən sənədləşdirilməsi ola bilər.:15 Hətta tərsinə çevrilmiş məhsul rəqibin məhsulu olsa belə, məqsəd onu kopyalamaq deyil, rəqibin analizini aparmaq ola bilər. Tərsinə mühəndislik qarşılıqlı fəaliyyət göstərən məhsullar yaratmaq üçün də istifadə edilə bilər və bəzi dar çərçivədə hazırlanmış ABŞ və Avropa İttifaqı qanunvericiliyinə baxmayaraq, bu məqsədlə xüsusi tərsinə mühəndislik üsullarından istifadənin qanuniliyi iyirmi ildən artıqdır ki, bütün dünyada məhkəmələrdə qızğın mübahisələrə səbəb olur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=828675 |
Əksreformasiya | Əksreformasiya (lat. Contrareformatio) — XVI—XVII əsrlərdə katolik kilsəsinin mövqeyini və nüfuzunu bərpa etmək məqsədilə Reformasiyaya qarşı yönəlmiş katolik kilsə siyasi hərəkatı. XVI əsrin ikinci yarısı Roma-katolik kilsəsinin açıq çıxışına gətirib çıxarır. Bu ideoloji mübarizədə İsveçrənin katolikləri də iştirak edirdi. Katoliklərin ən görkəmli nümayəndəsi isə Milan arxiyepiskopu kardinal Karlo Borromeo idi. O, xüsusi olaraq İsveçrəyə «nəzarət» edirdi. Digər bir kontrreformator – fanatik katolik Lüdviq Pfeffer idi. Borromeonun təklifilə papa İsveçrədə daimi nunsiy vəzifəsi təsis edir. 1568-ci ildə 7 kanton – Şvits, Uri, Untervalden, Lüsern, Freyburq, Zoloturn və Tsuq öz aralarında «Qızıl ittifaq» bağlayır. İttifaq üzvləri hətt a silah gücünə katolikliyi qoruyacaqlarına söz verirlər. 1587-ci ildə 7 kantondan 6-ı İspaniya kralı II Filipplə separat sülh bağlayır. Dini ziddiyyətlər elə kəskin şəkil alır ki, konfederasiyanın parçalanması təhlükəsi yaranır. 1594-cü ildə Pfefferin ölümü ilə İsveçrə katolikləri güclü rəhbərdən məhrum olur. Fransada IV Henrinin hakimiyytə gəlməsi və 1598-ci ildə Nant ediktinin verilməsilə ölkədə vətəndaş müharibələri sona yetir. Elə həmin il katolik kantonların ittifaqda olduğu II Filipp də vəfat edir. Bütün bu amillər ölkədə kontrreformasiyanı zəiflədir. 1602-ci ildə bütün kantonlar Fransa ilə ittifaqı təzələyir. Bunun müqabilində IV Henri isveçrəlilərə 1 milyon taler pul ödəyir. Həmin vaxtdan İsveçrədə ayrı-ayrı dini münaqişələr baş versə də, ümumilikdə dini dözümlülük siyasəti möhkəmlənir. XVII əsrin ortaları İsveçrə ittifaqının inkişafında mühüm dəyişikliklər olur: 1648-ci il Vestfal sülhünə görə, İsveçrə ittifaqı Müqəddəs Roma imperiyasını münasibətdə hər cür asılılıqdan çıxır və faktiki suverenliyi beynəlxalq aləmdə rəsmən də tanınır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=609235 |
Əkərək | KəndlərƏkərək (Loru) — Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında, indi Cəlaloğlu (Stepanavan) rayonunda kənd. Əkərək — Syunik vilayətinin Vayotsdzor qəzasında, İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz qəzasında kənd. Əkərək (Karbi) — İrəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında, indi Əştərək rayonunda kənd. Əkərək (Talin) — İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında, indi Talin rayonunda kənd. Əkərək — İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında, indi Ellər (Kotayk, Abovyan) rayonunda kənd. Əkərək (Qafan) 1 — Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Qafan rayonunda kənd. Əkərək 2 — Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Qafan rayonunda kənd. Əkərək (Meğri) — Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Meğri rayonunda kənd.ÇaylarƏkərək — Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Meğri rayonunda çay. Həmçinin bax Əkərət mahalı — Şirvan xanlığının inzibati ərazilərindən biri. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=413813 |
Əkərək (Karbi) | Əkərək — İrəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında, indi Əştərək rayonunda kənd., Rayon mərkəzindən 7 km qərbdə yerləşir. 1590-cı ildə tərtib edilmiş "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndə Əyrək kimi, "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"ndə Əyərək, Qafqazın 5 verstlik xəritəsində Əkərək (Aqarak) kimi qeyd edilmişdir. Adı XVI əsrin əvəllərindən çəkilir. XVI və XVIII əsrlərə aid tarixi mənbələrdə kəndin adının Əyrək, Əyərək formalarında qeyd olunmasına istinad edib bu qənaətə gələ bilirik ki, toponim "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında (X boyda) adı çəkilən Əgrək şəxs adı əsasında əmələ gəlmişdir. Antropotoponimdir. Quruluşca sadə toponimdir. Kənddə 1831-ci ildə 318 nəfər, 1873-cü ildə 388 nəfər, 1886-cı ildə 536 nəfər, 1897-ci ildə 603 nəfər, 1908-ci ildə 629 nəfər, 1914-cü ildə 720 nəfər, 1916-cı ildə 653 nəfər, 1919-cu ildə 425 nəfər yalnız azərbaycanlı yaşamışdır. "Ermənistan və ətraf vilayətlərin toponimlər lüğəti"ndə burada 1920-ci illərə kimi hansı xalqın yaşadığı göstərilmir. Yalnız 1897-ci ildə 603 nəfərin yaşadığı qeyd edilir ki, onların da azərbaycanlı və ya erməni olduğu göstərilmir. Bu da erməni siyasətinin bir formasıdır. 1919-cu ilin əvvələrində kəndin sakinləri ermənilərin tacavüzünə məruz qalaraq deportasiya olunmuşdur. Ermənilər buraya Türkiyənin Van, Qavaş, Bitlis bölgələrindən 1918–19-cu illərdə köçürülmüşdür. Azərbaycanlılar öz kəndlərinə indiki Ermənistanda sovet hökuməti qurulandan sonra dönə bilib. 1918-ci ildə əhalisi qovulduqdan sonra Türkiyədən gəlmə ermənilər yerləşdirilmişdir. Burada ermənilərdən başqa 1922-ci ildə 72 nəfər, 1926-cı ildə 74 nəfər, 1931-ci ildə 32 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. SSRİ Nazirlər Sovetinin xüsusi qərarından sonra kənddə yaşayan azərbaycanlılar tarixi-etnik torpaqlarından çıxarılıb zorla Azərbaycana köçürülmüşdür. İndi ermənilər yaşayır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=412553 |
Əkərək (Loru) | Əkərək (erm. Ագարակ) — Ermənistan Respublikasının Loru mərzində kənd. 7 noyabr 1995–ci il tarixində Ermənistan Respublikası Milli Məclisinin qəbul etdiyi və 4 dekabr 1995–ci ildə Ermənistan Respublikasının prezidenti Levon Ter-Petrosyanın təsdiq etdiyi "Ermənistan Respublikasının inzibati-ərazi bölgüsü haqqında Qanunu" na əsasən "Əkərək bələdiyyəsi"ni (erm. Ագարակ համայնքի) təşkil edir. 12 – 21 oktyabr 2011–ci il siyahıyaalınmasına əsasən kəndin (de–yuri) daimi əhalisi 1.155 nəfərdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=413802 |
Əkərək (Meğri) | Əkərək — Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Meğri rayonunda Araz çayın sol tərəfində yerləşir. Toponim əkər (akar) türk tayfa adı əsasında əmələ gəlmişdir. Etnotoponimdir. Quruluşca düzəltmə toponimdir. Burada ermənilərlə yanaşı 1897-ci ildə 6 nəfər, 1931-ci ildə 11 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Kənddə yaşayan azərbaycanlılar 1948-ci ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin xüsusi qərarı ilə köçürülmüşdür. İndi ermənilər yaşayır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=414851 |
Əkərək (Qafan) | Əkərək, Aqarak — Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Qafan rayonunda kənd. Rayon mərkəzindən 18 km məsafədə yerləşir. Erməni mənbələrində, Qafqazın 5 verstlik xəritəsində Aqarak formasında qeyd edilmişdir. Toponim türk mənşəli əkər etnoniminə -ək şəkilçisinin artırılması yolu ilə əmələ gəlmişdir. Etnotoponimdir. Quruluşca düzəltmə toponimdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=483081 |
Əkərək (Talin) | Əkərək — İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında, indiki Talın rayonunda kənd. Rayon mərkəzindən 17 km cənub-şərqdə yerləşir. Kəndin digər adı Xaraba Əkərək olmuşdur. Erməni mənbələrində 1922-ci ildən əvvəl burada kimin yaşadığı göstərilmir. Bu da tarixi faktları saxtalaşdırmaqdır. Toponim əkər türk etnonimi əsasında əmələ gəlmişdir. Etnotoponimdir. Quruluşca düzəltmə toponimdir. Kənddə 1831-ci ildə 70 nəfər, 1873-cü ildə 301 nəfər, 1886-cı ildə 367 nəfər, 1897-ci ildə 482 nəfər, 1904-cü ildə 284 nəfər, 1914-cü ildə 301 nəfər, 1916-cı ildə 601 nəfər yalnız azərbaycanlı yaşamışdır. 1918-ci ildə kənd erməni təcavüzünə məruz qalaraq kəndin sakinləri tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya olunmuş və 1920-ci ildə Türkiyənin Sasun və Taron vilayətlərindən köçürülən ermənilər burada yerləşdirilmişdir. İndiki Ermənistanda sovet hökuməti qurulandan sonra kəndi tərk etmiş azərbaycanlılardan sağ qalanlar ata-baba torpaqlarına dönə bilmişdir. Burada ermənilərdən başqa 1922-ci ildə 12 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. 1924-cü ildə onlar yenidən tarixi torpaqlarından qovulmuşdur. İndi ermənilər yaşayır. Əkərəkdə 1918-ci ildə 670 nəfər əhalisi olmuşdur. Daşnak hökumətinin fitvası ilə bandit dəsələri kəndi dagıtmış, əhalinin böyük hissəsini qırmış, salamat quraranları Türkiyəyə qaçmaga məcbur emişlər. Qaçqınlar yolda böyük tələfat vermişlər. Dərhal kəndə gəlmə ermənilər doldurulmuş, kəndin azərbaycanlı əhalisi haqda bilgi əldə edilməmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=638360 |
Əkərək (Talın) | Əkərək — İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında, indiki Talın rayonunda kənd. Rayon mərkəzindən 17 km cənub-şərqdə yerləşir. Kəndin digər adı Xaraba Əkərək olmuşdur. Erməni mənbələrində 1922-ci ildən əvvəl burada kimin yaşadığı göstərilmir. Bu da tarixi faktları saxtalaşdırmaqdır. Toponim əkər türk etnonimi əsasında əmələ gəlmişdir. Etnotoponimdir. Quruluşca düzəltmə toponimdir. Kənddə 1831-ci ildə 70 nəfər, 1873-cü ildə 301 nəfər, 1886-cı ildə 367 nəfər, 1897-ci ildə 482 nəfər, 1904-cü ildə 284 nəfər, 1914-cü ildə 301 nəfər, 1916-cı ildə 601 nəfər yalnız azərbaycanlı yaşamışdır. 1918-ci ildə kənd erməni təcavüzünə məruz qalaraq kəndin sakinləri tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya olunmuş və 1920-ci ildə Türkiyənin Sasun və Taron vilayətlərindən köçürülən ermənilər burada yerləşdirilmişdir. İndiki Ermənistanda sovet hökuməti qurulandan sonra kəndi tərk etmiş azərbaycanlılardan sağ qalanlar ata-baba torpaqlarına dönə bilmişdir. Burada ermənilərdən başqa 1922-ci ildə 12 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. 1924-cü ildə onlar yenidən tarixi torpaqlarından qovulmuşdur. İndi ermənilər yaşayır. Əkərəkdə 1918-ci ildə 670 nəfər əhalisi olmuşdur. Daşnak hökumətinin fitvası ilə bandit dəsələri kəndi dagıtmış, əhalinin böyük hissəsini qırmış, salamat quraranları Türkiyəyə qaçmaga məcbur emişlər. Qaçqınlar yolda böyük tələfat vermişlər. Dərhal kəndə gəlmə ermənilər doldurulmuş, kəndin azərbaycanlı əhalisi haqda bilgi əldə edilməmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=477787 |
Əkərək məscidi | Əkərək məscidi — İrəvan quberniyasının Üçmüədzin qəzasında, indiki Əkərək köhnə Karbi mahalı ərazisində yerləşən məscid. Xarici keçidlər Caliber.az mission landed in Armenia: investigation into the footsteps of vandals - Exclusive photo facts | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=480953 |
Əkərət mahalı | Əkərət mahalı — Şirvan xanlığının inzibati ərazilərindən biri. Göyçay, İsmayıllı və Saatlı rayonlarının ərazisində ərazisində mövcud olmuşdur. Mahalın naibi Məlik Kərim idi. 1821-ci ildə 7 kənddə (İncə, Kürdmaşı, Yekəxana, Qaraməryəmli, Qarabaqqal Qaraman, Saatlı, Seyidlər) 160 ailə yaşayırdı. İqtisadiyyatı Əkərət mahalının sakinləri əkinçilik, bağçılıq, pambıqçılıq, məşğul olurdular. Həmçinin bax Şirvan xanlığı Xarici keçidlər Fariz Xəlilli-Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. "Şirvan xanlığının süqutu: özündən sonra qalanlar…" (az.). Musavat.az. İstifadə tarixi: 2017-04-03. Fariz Xəlilli-Tarix üzrə fəlsəfə doktoru. "Salyanlı xanım Pyotrun zabitlərini necə qətlə yetirdi" (az.). axar.az. İstifadə tarixi: 2017-04-10. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=167943 |
Əl | Əl — insan və meymunun yuxarı ətrafları. İnsan bir əlində 5 barmaq olmaqla 10 barmağa sahibdir. Əl tutma, dartma, itələmə, vurma, yazma kimi onlarla funksiyanı yerinə yetirir. Baş barmağın tutuş zamanı digər barmaqlardan əks tərəfdə yerləşməsi tutma qüvvətini xeyli artırır. Əlin hissetmə qabiliyyəti çox yüksəkdir. Görmə qabiliyyətini itirmiş şəxslərin əllərindəki hissiyat daha güclü olur. Əldə 27 dənə sümük var. Bir əlin barmaqlarında isə 14 sümük var. Baş barmaqda 2, qalan barmaqların hərəsində 3 sümük var. İnsan həyatında fəal iştiraka görə əl ən çox travmatizmə məruz qalır. Həmçinin bax Yad əl sindromu Xarici keçid | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=365597 |
Əl-Alim | Əl-Alim (ər. العليم) — Allahın adlarından biri. Mənası: Hər şeyi haqqiyla bilən,elminin sonu olmayan,heç bir şey elmindən gizli qalmayan.Əzəli elmiylə mütləq elm sahibi. Şərq də, Qərb də Allahındır: hansı tərəfə yönəlsəniz (üz tutsanız) Allah oradadır. Şübhəsiz ki, Allah (öz mərhəməti ilə) genişdir, (O, hər şeyi) biləndir!İnsanlar düşünə biləcək bir şüura sahib olduqları andan etibarən öyrənməyə başlayırlar. Müəyyən bir yaşa çatdıqdan sonra da təhsil almağa və bu cür hesabsız biliklər əldə etməyə davam edirlər. Hətta bəzi insanlar müəyyən bir və ya bir neçə mövzu üzrə mütəxəssisləşirlər. Məsələn bir fizika mühəndisi, fizika qanunlarının hamısını öyrənə bilər və ya fəlsəfə üzrə təhsil almış bir insan, fəlsəfi mövzulara tam olaraq hakim ola bilər. Yenə yaxın tarix üzə mütəxəssisləşmiş bir tədqiqatçı, yaxın tarixlə əlaqəli çox dəqiq şərhlər verə bilər. Çünki bu mövzu ilə əlaqədar öyrəniləcək hər şeyi bilir. Yuxarıda saydıqlarımız, əlbəttə 'bilmək' felinin insanlarla əlaqədar olan qismidir. Ancaq 'bilmək' felinin, insanların əsla təsəvvür edə bilməyəcəyi, güç çatdıra bilməyəcəyi bir ölçüsü vardır: Allahın bilməsi… Allah göylərin, yerin, bu ikisi arasında olan bütün canlıların, kainatda işləyən bütün qanunların, hər an meydana gələn bütün hadisələrin məlumatına sahibdir. Çünki hamısının Yaradıcısı Odur. Üstəlik Allahın 'bilməsi' sərhədsizdir; Allah eyni anda dünya üzərində doğan və ölən insanların kim olduqlarını, yer üzündəki hər bir ağacdan düşən yarpaqların sayını, kainatdakı milyarlarla qalaktika içindəki milyarlarla ulduzun hər birinin xüsusiyyətlərini və burada səhifələrlə saysaq da əsla bitirə bilməyəcəyimiz hər şeyi bilir. O, yer üzündə, eyni anda kosmosda meydana gələn hər hadisəni, dünya üzərindəki milyarlarla insanın, heyvanın, bitkinin hüceyrələrində kodlu olan şifrələri də bilir. İnsanın unutmamağı lazım olan çox əhəmiyyətli bir sirr var: Allah yuxarıda sayılan bütün detalların yanında insanın daxilini, ağlından keçənləri, gizli və ya açıq işlədiyi bütün hərəkətlərini də bilir. İnsan, içində yaşadığı duyğularını, düşüncələrini, sıxıntılarını yalnızca özü bildiyini zənn edir; amma bu böyük bir yanılmadır. Kainatın hər nöqtəsinə tam olaraq hakim olan Allah, insanın daxilinə və xaricinə də hakimdir. Belə ki Allahın bu sonsuz biliyi bir çox ayədə bildirilmişdir: Sevdiyiniz şeylərdən (haqq yolunda) sərf etməyincə savaba çatmarsınız. Şübhəsiz ki, Allah (Onun yolunda) xərclədiyiniz hər bir şeyi biləndir!(Ya Rəsulum!) Məgər göylərdə və yerdə olanların (mələklərin, insanların, cinlərin), qanadlarını açıb (qatar-qatar) uçan quşların Allahı təqdis edib şəninə təriflər dediklərini görmürsənmi?! Allah onlardan hər birinin duasını, şükür-sənasını (yaxud onların hər biri öz duasını, şükür-sənasını) bilir. Allah onların nə etdiklərini (layiqincə) biləndir!Günəş də (qüdrət əlamətlərimizdən biri kimi) özü üçün müəyyən olunmuş yerdə seyr edər. Bu, yenilməz qüvvət sahibi olan, (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmüdür).Bilin ki, (kafirlər və münafiqlər) Allahdan gizlənmək (küfrlərini, ikiüzlülüklərini Peyğəmbərdən və möminlərdən gizlətmək) məqsədilə ikiqat olarlar (sinələrini bükərlər). Xəbərdar olun ki, onlar libaslarına büründükdə belə, Allah onların gizli saxladıqları və aşkar etdikləri hər şeyi (bütün gizli və aşkar əməllərini) bilir. Allah ürəklərdə olanları biləndir.(Əlbəttə) onlar öz əməllərini bildiklərinə görə ölümü əsla istəməzlər. Allah zalımları tanıyandır!(Ey möminlər Bədrdə) onları (kafirləri) siz öldürmədiniz, Allah öldürdü. (Ya Peyğəmbərim! Düşmənlərin gözünə bir ovuc torpaq) atdığın zaman sən atmadın, Allah atdı. Allah bununla möminləri (qənimət əldə etmək və zəfər çalmaq üçün) yaxşı bir imtahandan keçirtdi. Allah (hər şeyi) eşidəndir, biləndir!Hər şeyi haqqıyla bilən,elminin sonu olmayan,heç bie şey elmindən gizli qalmayan.Əzəli elmiylə mütləq elm sahıbi. "Keçmişdə olmuş, hazırda baş verən və gələcəkdə olacaq kiçik-böyük, gizli-aşkar hər şeyi, hər hadisəni bilən" deməkdir. Bu ad Qurani-Kərimdə 162 yerdə zikr olunmuşdur: "Şübhəsiz ki, Allah göylərin və yerin qeybini (gözə görünməyən sirlərini) bilir. O, ürəklərdə olanları da biləndir!". İnsan doğulduğu andan yaşadığı dünyanı, mühiti öyrənməyə, tanımağa başlayır. Həmçinin, elmi sayəsində Uca Yaradanın varlığını dərk edir. Bu yaşamaq eşqidir. Lakin insanın elmi zaman və məkanla məhdudlaşır. O, hər kəsdən, ən yaxınından belə, ürəyindən keçənləri gizlədə bilər. Yalnız Allah-Təala qəlblərimizdə olanı da, açıq şəkildə etdiklərimizi də bilir. Hətta qeybi də bilən yalnız Odur, peyğəmbərlərinə istədiyi qədər bilgi verən də. Bu barədə Qurani-Kərimdə buyurulur: "…Allah sizə qeybi də bildirən deyildir. Lakin Allah öz peyğəmbərlərindən istədiyi şəxsi seçər (ona qeybdən bəzi şeylər bildirər)…". İnsan bilməlidir ki, etdiklərini, düşündüklərini nə qədər başqalarından gizlətməyə çalışsa da, Rəbbindən gizlədə bilməz. O, daim Rəbbinin nəzarətindədir. Buna görə də, istər açıq, istərsə də gizli şəkildə olsun, fərqi yoxdur, Uca Yaradan hər şeydən xəbərdardır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749102 |
Əl-Aməl (qəzet) | "Əl Aməl" (ərəb. الامل) — Kərkükdə nəşr olunan qəzet. Ümumi məlumat Fəhlə Həmkarlar İttifaqının Kərkük bölməsi (Əl-İttihad Əl-Məhəlli Li Nəqabət Əl-Ummal Fi Kərkük) tərəfindən nəşr edilən “Əl Aməl”in yazı işləri müdiri Abduldəmir Xidayir idi. Redaksiya heyətində İbrahim Hüseyn çalışırdı. İlk sayı 1969-cu il dekabrın 4-ü nəşr edilib. Müntəzəm çıxmayan nəşrin 1970-ci il martın 1-də nəşr edilmiş 6-cı sayı, ehtimal olunur son nömrədir. Bütün nömrələri Kərkük Bələdiyyə mətbəəsində çap edilib. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620110 |
Əl-Aməl Əl-İştiraki (qəzet) | "Əl Aməl Əl İştiraki" (ərəb. الامل الاشتراكي) — həftəlik qəzet. "Sosialist fəhlə" mənasını verən “Əl Aməl Əl İştiraki” qəzeti ərəbcə həftəlik qəzet olub, təsisçisi Rəcəb Tulfah Əl Cümeyli, məsul baş yazarı Dr. Xəlil Əlabbas idi. Redaksiyası Kərkükdə xalq çalışmaları milli təşkilatında (Əl Munazzamat Əl Vataniyyə Əl Aməl Əl Şəbi) yerləşirdi. Bircə sayı 1963-cü il iyulun 6-sı nəşr edilmiş bu qəzet 12 səhifəlik olub Kərkük bələdiyyə mətbəəsində nəşr edilib. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620108 |
Əl-Arin (dərgi) | "Əl Arin" (ərəb. مجلة العرين) — ərəb dilində nəşr edilən dərgi. Hərbi, mədəni, şəkilli ərəb dilində nəşr edilən “Əl Arin”in adının mənası “Aslan” deməkdir. 1960-cı ilin iyulunda çap edilmiş yeddinci sayında qeyd edildiyinə görə, İraq Baş Qərargah İdarəsinin 1959-cu il 12 noyabr tarixli rəsmi icazəsi ilə Kərkükdə 2-ci firqə komandanlığı tərəfindən nəşr olunub. Əsgərlik həyatı ilə bağlı mövzuları əhatə edən və zabitlər tərəfindən hazırlanan dərginin yazı işləri katibi leytenant Namiq Bayraqdar idi. İlk sayı 1959-cu il dekabrın 1-i nəşr edilmiş bu dərginin 1961-ci ildə 1958-ci il 14 iyul inqilabının xatirəsinə həsr edilmiş sayı dərc edilib. Daha sonra dərginin başqa saylarının çap edilməsi ehtimal olunmur. Dərginin bütün sayları şəkilli olaraq Kərkükdə Bələdiyyə mətbəəsində çap olunub. Üz qabıqları parlaq kağızlı olub, rəngli nəşr edilirdi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620102 |
Əl-Axir | Əl-Axir (ər. الآخر) — Allahın adlarından biri. Varlığının sonu olmayan, bütün varlıqların həyatı son tapsa da varlığı daimi olan, deməkdir. Əvvəl də, axır da, zahir də, batin də Odur. O, hər şeyi biləndir! (Allah Öz əzəli elmi və qüdrəti ilə hər şeyi görüb bildiyi halda, Özü görünməz, dərkolunmazdır. Allahın varlığı aşkar, mahiyyəti isə tamamilə gizlidir).Allah kainatı yoxluqdan yaradıb və onu ən sonda yenə əvvəlki vəziyyətinə qaytaracaq, yox edəcəkdir. Yox olmayacaq heç bir əşya, ölümsüz olan heç bir canlı mövcud deyil. Dünyadaki bütün canlılar doğar və ölərlər, hər şeyin bir ömrü, müddəti var. Halbuki Quranda bildirildiyi kimi Allah əvvəldir, axırdır yəni başlanğıcı olmadığı kimi sonu da yoxdur. Hər şey yox olduqdan sonra baqi qalacaq olan da Odur. Ömrü və zamanı yaradan Allah maddəyə aid bütün bu xüsusiyyətlərdən uzaqdır. O, əvvəli və sonrası olmayandır. Sonsuzluğun sahibi, zamanın və məkanın üstündə olan Allahdır. Nəticədə kainat təkrar başlangıc nöqtəsinə dönəcək, canlı-cansız heç bir şey qalmayacaqdır. Yalnız Allahın varlığı baqi qalacaqdır. Allah bu həqiqəti Quranda bu cür bildirir: (Yer) üzündə olan hər kəs fanidir (ölümə məhkumdur). Ancaq əzəmət və kərəm sahibi olan Rəbbinin zatı baqidir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749104 |
Əl-Ağeyla | Əl Ağeyla—Kirenaikanın qərbində Sidra körfəzinin cənub ucundakı sahil şəhəri. 1988-ci ildə Əcdəbiyyə rayonunda yerləşirdi; 1995-ci ildə Əcdəbiyyə rayonundan çıxarıldı, lakin 2001-ci ildə yenidən Əcdəbiyyə rayonuna qaytarıldı. Liviya, Kirenaica'nın qərbindəki Sidra körfəzinin cənub ucundakı sahil şəhəridir. 1988-ci ildə Əcdəbiyyə rayonuna yerləşdirildi; 1995-ci ildə Əcdəbiyyə rayonundan çıxarıldı, lakin 2001-ci ildə yenidən Əcdəbiyyə rayonuna qaytarıldı. 2007-ci ildə şəhər, genişlənmiş Əl Vahat rayonuna yerləşdirildi. Şəhər, tarixə ən yaxşı şəkildə Şimali Afrika Kampaniyası zamanı bir neçə dəfə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı qızğın döyüşlərin yeri olaraq bilinir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749113 |
Əl-Bab hadisəsi (2017) | Əl-Bab hadisəsi — 2017-ci ildə Suriyanın Əl-Bab şəhəri yaxınlıqlarında Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus Tupolev Tu-22M-nin səhvən Türkiyə qoşunlarına hücumu. Hadisə nəticəsində 3 Türkiyə hərbçisi həlak olmuş, daha 11-i yaralanmışdır. Suriyanın Əl-Bab şəhərində İŞİD döyüşçülərini saxlamaqda şübhəli bilinən bir binaya zərbə endirən Tupolev Tu-22M təyyarəsi Türkiyə ordusunun mövqeyinə bomba atmışdır. Partlayış nəticəsində 3 Türkiyə hərbçisi həlak olmuş, daha 11-i yaralanmışdır. Türkiyə hərbi rəsmiləri zərbəni "təsadüfi" və "dost atəşi" hadisəsi adlandırmışdır. Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov bildirmişdir ki, pilotlar Türkiyə hərbçiləri tərəfindən onlara verilən "koordinatları rəhbər tutmuş" və "bu koordinatlarda Türkiyə hərbçiləri olmamalı idi". Bu ittiham Türkiyə rəsmiləri tərəfindən rədd edilmişdir. Türkiyə Baş Qərargahı Rusiyaya məxsus döyüş təyyarəsinin təsadüfən Türkiyə hərbçilərini hədəf aldığını açıqlamışdır. Rusiya hökuməti hadisəni təsdiqlədikdən sonra Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğana zəng edərək öz peşmançılıq hissini bildirmişdir.Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının (MHP) sədri Dövlət Baxçalı 12 fevralda hadisə ilə bağlı açıqlama verərək onu pisləmiş, biabırçılıq kimi qiymətləndirmişdir. Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP) sədri Kamal Kılıçdaroğlu "Məsələ o qədər önəmlidir ki, başsağlığı mesajı ilə qaçmaq mümkün deyil" ifadələrindən istifadə etmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=789277 |
Əl-Bais | Əl-Bais (ər. الباعث) — Allahın adlarından biri. "Allahı necə inkar edirsiniz ki, siz ölü idiniz, O sizi diriltdi. O sizi (əcəliniz gəldikcə) yenə öldürəcək, sonra (qiyamətdə) yenə də dirildəcək və daha sonra siz (əməllərinizin haqq-hesabı çəkilmək üçün) Ona tərəf (Onun hüzuruna) qaytarılacaqsınız.". Şübhəsiz yer üzündə indiyədək yaşayan və bundan sonra da yaşayacaq olan bütün insanlar ölümlüdür. Hər kəs bir gün ölər və məzara qoyular. Ancaq bu açıq-aşkar gerçəyə baxmayaraq insanların böyük bir əksəriyyəti ölümü düşünməzlər və məzara qoyulduqdan sonra təkrar dirildiləcəkləri gerçəyini də görməməzlikdən gələrlər. Quranda bu kəslərin vəziyyətləri belə xəbər verilir: (Qiyaməti inkar edən kafirlər dünyada istehza ilə) deyirlər: "Doğrudanmı biz (öləndən sonra dirilib) əvvəlki vəziyyətimizə qaytarılacağıq?! Özü də çürümüş sümüklər olduğumuz zamanmı?!" Quranda insanların qəflətlə soruşduqları bu suala ən açıq şəkildə cavab verilmişdir: "Öz yaradılışını unudub: "Çürümüş sümükləri kim dirildə bilər?!" – deyə, hələ Bizə bir məsəl də çəkdi. (Ya Peyğəmbər!) De: "Onları ilk dəfə yoxdan yaradan dirildəcəkdir. O, hər bir məxluqu (yaradılışından əvvəl də, sonra da) çox gözəl tanıyandır!" Yuxarıdakı ayələrdə də bildirildiyi kimi Allah bütün insanları ilk dəfə yaradandır. Gəlmiş-keçmiş bütün insanları bir-birlərindən fərqli xüsusiyyətlərlə yaratmışdır. Belə ki, bu gün bilindiyi kimi hər insanın barmaq ucuna qədər bir çox xüsusiyyəti digər insanlardan fərqlidir. Şübhəsiz onları ilk dəfə yaratmış olan Allah, ikinci dəfə və hətta saysız dəfələrlə eyni şəkildə yaratmağa güc çatdırar. Necə ki, Allah bunun dəlillərini bizlərə yer üzünün dirildilişində göstərməkdədir. Ətrafımıza baxdığımızda hər payız bütün təbiətin bir cür 'ölüm' yaşadığına şahid olarıq. Bu 'ölüm' bütün qış mövsümü ərzində davam edər. Ancaq yaz gəldiyində ağacların qupquru olmuş budaqlarında yenidən rəngarəng çiçəklərin, yamyaşıl yarpaqların çıxdığını görərik; bütün təbiətin canlanaraq yaşıllandığını fərq edərik. Üstəlik bu 'ölümdən sonra diriliş' min illərdir heç dayanmadan davam edir. Beləcə insanın ölümündən sonra dirilişi də Allah üçün bu dərəcə asandır. İnsanın dirildilməsi ilə təbiətin dirildilməsi arasındakı bu bənzərliyə Allah ayələrində belə diqqət çəkmişdir: "(Allah) ölüdən diri, diridən də ölü çıxardır, öləndən sonra torpağı dirildir. Siz də (qiyamət günü dirildilib qəbirlərinizdən) belə çıxardılacaqsınız." "(Ya Rəsulum!) Sən Allahın rəhmətinin (yağışının) əsər-əlamətinə bax ki, torpağı öldükdən sonra necə dirildir. Doğrudan da, O, ölüləri dirildəndir. O (Allah) hər şeyə qadirdir!" Allahın "Bais" sifətinin bir başqa mənası da "peyğəmbər" göndərəndir. Allah insanlara xəbərdar edən-qorxudan, müjdə verən elçilər göndərmiş və onları doğru yola dəvət etmişdir. Elçilərindən bəzisinə insanları qaranlıqdan işığa çıxaracaq kitablar vəhy etmişdir. Şübhəsiz bu, Allahın insanlara böyük bir lütfüdür. Quranda belə buyurulmaqdadır: "İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah onlara müjdə verən və xəbərdarlıq edən (əzabla qorxudan) peyğəmbərlər göndərdi, insanlar arasındakı ixtilafları ayırd etmək üçün O, peyğəmbərlərlə birlikdə haqq olan kitab nazil etdi. Halbuki özlərinə aşkar dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı kin (və həsəd) üzündən (dində) ixtilafda bulunanlar kitab əhlindən başqası deyildir. Onların ixtilafda olduqları həqiqətə Onun izni (idarəsi) ilə iman gətirənləri isə Allah doğru yola yönəltdi. Allah istədiyini düz yola istiqamətləndirər." "Allah möminlərə lütf etdi. Çünki onların öz içərisindən özlərinə (Allahın) ayələrini oxuyan, onları (pis əməllərdən) təmizləyən, onlara Kitabı (Quranı) və hikməti öyrədən bir peyğəmbər göndərdi. Halbuki bundan əvvəl onlar açıq-aydın zəlalət içərisində idilər." | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749123 |
Əl-Baqi | Əl-Baqi (ər. الباقي) — Allahın adlarından biri. "(Yer) üzündə olan hər kəs fanidir (ölümə məhkumdur). Ancaq əzəmət və kərəm sahibi olan Rəbbinin zatı baqidir." Kainatın içində olan bütün varlıqların bir sonu vardır. Bir insan doğular, yaşayar və dünyada davam etdirdiyi məhdud ömrün sonunda ölər. Bu son bütün insanlar üçün qaçınılmazdır. İnsanlar kimi bitkilər və heyvanlar aləminin də yox olması qaçınılmazdır. Onlar da doğulduqdan bir müddət sonra bir-bir ölərlər. Məsələn: bir ağac yer üzündə yüz illərlə yaşaya bilər. Lakin ən nəhayət ölməyə məhkumdur. Canlı olan hər şey həyatını bitirib torpağın altına girəcək və yox olacaq. Eyni şəkildə cansız varlıqların da bir sonu vardır. Zamanla hamısı məhv olmağa məhkumdurlar. Məsələn, min illərlə bundan əvvəl ehtişam içində yaşamış qövmlərdən bu gün yalnız xarabalıqların geriyə qaldığını görərik. "Neçə-neçə məmləkəti (əhalisini) zülm edərkən məhv etdik; onlar alt-üst olmuşdu (evlərin tavanları çökmüş, divarları onların üstünə yıxılmışdı). Neçə-neçə quyular, neçə-neçə möhtəşəm qəsrlər bomboş qalmışdı." ayəsiylə bu gerçəyə diqqət çəkmişdir. İçində yaşayan varlıqların bir sonu olduğu kimi kainatın da bir sonu vardır. Kainatdakı bütün göy cisimləri, günəş, ulduzlar, bir gün enerjilərini bitirib yox olacaqlar. Və ya Allah dilədiyi başqa bir səbəblə bütün kainatı yox edəcək, qiyamət günü ilə əlaqədar vədini reallaşdıracaq. Görüldüyü kimi hər şey sonludur; kainat da, yaradılmış bütün varlıqlar da... Allah isə yaradandır. Və sonsuzluq yalnız Özünə aiddir. Rəbbimiz, insanlara Quranda belə buyurmaqdadır: "Sizə verilən hər hansı bir şey (dövlət, övlad, xoş güzəran) ancaq bu fani dünyanın malı və bərbəzəyidir. Allah yanında olan (nemətlər) isə daha yaxşı və daha baqidir (əbədidir). Məgər ağıla gəlməzsiniz?! (Fani dünya malını axirətin əbədi nemətlərindən üstün tutursunuz!)" | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113551 |
Əl-Batin | Əl-Batin (ər. الباطن) — Allahın adlarından biri. Mahiyyəti gizli olan, gözlərdən, idrak və duyğulardan əslini gizləmiş və zatı ilə batin olan deməkdir. əl-Batin adı ilə hər şeyin, daxili quruluşuna nüfuz edərək, hər şeyə, hər şeydən yaxın olandır O! Kaaf surəsi (50), 16: "... Və Biz ona şah damarından daha yaxınıq." Fatır surəsi (35), 38: "... Əlbəttə, O, ürəklərdə olanları da bilir." Qəsəs surəsi (28), 69: "Sənin Rəbbin onların sinələrində gizlində də, aşkarda da nə etdiklərini bilir." Mülk surəsi (67), 13 "Sözünüzü gizli saxlasanız da, istər açıq deyin; bilin ki, O, ürəklərdə olanları biləndir." Aləmlərin yaradıcısı əl-də Odur dostlar! Uca Rəbbim, Sən "Əvvəl" sin, Sən "Axır" sin, Sən "Zahir" sin, Sən "Batin" sın. Adlarına sığınaraq, evvelimi, ahırımız, zâhirimi və bâtınımı nurunla nurlandırmanı diləyirəm. Dualarımı qəbul eylə Allahım! Amin. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113822 |
Əl-Battani | Əbu Abdillah Məhəmməd ibn Cabir bin Sinan ər-Rakkı əl-Hərrani (858, Harran[d] – 930, Səmərra, Səlahəddin mühafəzəsi) — Assur (Suriyalı) astronom. əl-Battani, Harranın Battan qəsəbəsində doğuldu (859–929). Əsl adı Məhəmməd min Cabir ibn Sinan ər-Rakki el-Harranidir. Əbu Abdullah ləqəbi və Battani adıyla məşhur olmuşdur. Dünyanın gəlmiş keçmiş ən məşhur 20 astronomundan biri qəbul edilir.Battani, elmdəki məqsədini bu əsas üzərinə bina edər: "İnsan, Allahın (cc) varlığını, birliyini, qüdrətini və əsərlərinin mükəmməlliyini başda astronomiya olmaq üzrə, elmlər sayəsində öyrənə bilər. Məsələn bu görünən ulduzlar, üstündə yaşadığımız bu dünya və dünyanın hərəkətləri Allahın (cc) varlıq və birliyinin açıq bir dəlilidir." Günəş sistemini təsbiti Battaninin işlərinin hamısı astronomiyayla əlaqədardır. Battani bugünkü Həlbin 160 km şərqində Fərat çayı sahilindəki Rakka şəhərində bir rəsədxana (müşahidə evi) tikmiş; Günəş və Ayın görünər diametrlərində il boyunca meydana gələn dəyişiklikləri ölçmədə, əvvəlki elm adamlarının etdiyi işlərə əlavələr etmiş; Günəş, Ay və planetlərin hərəkətlərini, orbitlərini daha doğru bir şəkildə təyin etməyə çalışmışdır. Günəşin Dünyadan ən uzaq oldugu nöqtədəki hərəkətini kəşf etmiş, Dünyanınkına görə Günəşin orbit meyilini və Dünyanın çevrə oxundakı dəyişmə dəyərlərini tapmışdır. Özündən beş əsr sonra gələn Kopernikin 23A° 35ı olaraq tapdığı Dünyanın ekliptik mayilliyini o, 23A° olaraq hesablamış, bu gün məlum olan bucaq ölçüsünü təxminən yarım dəqiqəlik bir fərqlə tapmağı bacarmışdır. Günəş və Ay tutulmaları Battani, öz inkişaf etdirdiyi günəş saatı zatü’l-halaq, divara təsbit edilmiş böyük kadran və daha sonraları triguetum (zatü’ş-şubeteyn) adı veriləcək alət ilə, Rakkada, bəzi fəza hadisələrinin yanında, Günəş və Ay tutulmalarını rəsəd etmiş və əldə etdiyi məlumatlarla Ay və planet hərəkətləri haqqındakı məlumatları düzəltmiş, yeni Ayın görülmə şərtlərini təyin etməyə yarayan bir üsul inkişaf etdirmişdir. Etdiyi müşahidələrlə tam 489 ulduzu təsnif etməyi bacarmışdır. Battani, etdiyi bu son dərəcə həssas rəsədlər nəticəsi günəş ilini (tropik ili) ilk dəfə 365 gün 5 saat 46 dəqiqə 32 saniyə olaraq gerçək dəyərə çox yaxın hesablamışdır. Çağımızdakı son dərəcə inkişaf etmiş teleskoplar və elmi hesablamalar nəticəsi isə bu dəyər, 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyə olaraq hesablanmışdır. Qiblə təyini mövzusundakı işləri Battani, Müsəlmanlar üçün böyük əhəmiyyət ifadə edən qiblə istiqamətinin fərqli coğrafiyalarda hesablana bilməsinə istiqamətli işlər görmüşdür. Qiblə istiqaməti təyin olunacaq yerin və Məkkənin meridian və paralelini təsbit etmiş, bu ikisinin fərqini alıb qiblə istiqamətini tapmışdır. Hazırlanan cizlere, usturlablara və rubu taxtalarına qiblə cədvəllərini əlavə etmişdir. Riyaziyyat, triqonometriya və digər işləri Triqonometriyanın gerçək icadçısı olaraq da qəbul edilən Battani, astronomiya işləri əsnasında riyaziyyat və triqonometriyadan faydalanmış (bu mövzuda "ilk" qəbul edilir), kürə və müstəvi triqonometriyası üzərində araşdırmalar etmişdir. Xüsusilə astronomik cədvəl (zic) hazırlayarkən triqonometriyanı çox yaxşı istifadə etmişdir. Battaninin kəşf və müvəffəqiyyətlərindən bəziləri belədir: 1 — Riyaziyyat sahəsində Yunan tiri yerinə sinusları istifadə edən ilk elm adamıdır. 2 — İlk dəfə kotangens anlayışını inkişaf etdirmiş və dərəcəli bir cədvəl meydana gətirmişdir. 3 — Ayın meridianda ortalama hərəkətini təsbit etmişdir 4 — Günəş və Ayın görünər diametrlərini ölçmüşdür. 5 — Günəşdə bir il, Ayda isə bir ay ərzində müşahidə edilən dəyişiklikləri hesablamışdır. 6 — Ayın tutulma dərəcəsinin hesabı üçün çox möhkəm bir metod inkişaf etdirmişdir. 7 — Kürə triqonometriyasının bəzı problemlərini ortografik proyeksiya köməyiylə araşdırmışdır. 8 — Tik üçbucaqları araşdıraraq həndəsədəki təməl anlayışlardan sinus, kosinus, tangens, kotangens, sekant və kosekantın təriflərini edən və bunları gerçək mənada ilk dəfə istifadə edən adamdır. 9 — Gerçək astronomik cədvəli (zic, illik) hazırlayan ilk elm adamıdır. 10 — Sıfırdan 90 dərəcəyə qədər bucaqların triqonometrik dəyərlərini hesablamışdır. 11 — Cəbr həll metodlarını triqonometrik tənliklərə tətbiq etmişdir. 12 — Yuxarıda bəhsi keçən bütün riyaziyyat və triqonometriya texnikaları Qərb Avropada 15. əsrdən XVII əsrə qədər Kopernik, Kepler, Tycho Brahe və Galiley kimi elm adamları tərəfindən də istifadə edilmişdir. Orta Çağ Qərb dünyasında əsərləri ilk dəfə Latıncaya çevrilən Müsəlman elm adamı olan Battani, yaşadığı dövrün ən əhəmiyyətli astronomu və riyaziyyatçısıdır. Qərb, Battaninin astronomiyadakı xidmətlərinin dəyərini ortaya qoymaq adına Aya onun adını vermişdir. Ay, Ay xəritələrində Albategnus (əl-Battani) olaraq yazıldığından, Battani Qərbdə ‘Albategnus’ olaraq şöhrət tapmışdır. 1)Kitab-el-Zic: Bir astronomiya cədvəlləri kitabı olan bu əsər 57 bəhsdən mütəşəkkildir. Battani bunu yazma səbəbini, digər ziclerde gördüyü səhv və fərqliliklərdən yola çıxaraq göy cisimlərinin hərəkətləri mövzusundakı nəzəriyyələri yaxşılaşdırma və nəticələri yeni müşahidələrə söykənərək inkişaf etdirmə olaraq açıqlayar. Bu əsər Battaninin ən həcmli, ən çox bilinən və günümüzə qədər çatan tək kitabıdır. Xüsusilə hesab və rəsədlərin nəticələrini içinə alan bir almanax xüsusiyyətindəki bu əsər tək İslam dünyasında deyil, Orta Çağ Avropasında və İntibahın ilk dövrlərində kürə triqonometriyası sahəsində əhəmiyyətli bir qaynaq olmuşdur. Bu əsərdə, təsbit edilmiş hər ulduzun kosmosdakı yeri, orbiti və hərəkətləri hesablanmışdır.Astronomiya və kürə triqonometriyasının inkişafında təyin edici təsiri olan bu kitab, yazılışından üç əsr sonra Qərbdə aydın olmuş, 12. əsrdən 19. əsrə qədər tərcümə və şərhləri əvvəl Latıncaya, sonra da İspancaya çevrilmişdir. Tycho Brahenin və G. B. Riciolinin əsərlərində Kitab-el-Zicden nə qədər çox iktibas etdikləri, Kepler və Galilenin də Battaninin təsbitləriylə yaxından maraqlandıqları bilinməkdədir. Kitabın, 20. əsrin başlarında Ərəbcə əsliylə birlikdə yenidən nəşri edilmişdir. 2) Kitabi Mərifəti’l-Metalii’l-Büruc fi ma Beynə Erbaati’l-Felek: Astronomiyaya dair bu əsərdə, 12 bürcün göy kürəsinin dörddə birindəki doğuş nöqtələrindən, Ay və ulduzların doğuş yerlərindən və Ayın tutulmasından bəhs edilər. Battaninin, meridianları 0A°’den 36A°’ye tekabül edən ulduzların doğuş yerlərini göstərən cədvəlinə bənzər cədvəllər bu gün müasir astronomiyada istifadə edilməkdədir. 3) Risalətin fi Təhqiqi Akdari’l-İttisalat: Yıdızların yan-yana gəlmə ölçülərinin araşdırılmasıyla əlaqəli olan bu əsərdə ulduzların işıqlarını göndərmələri, paralellərdən və kürə triqonometriyasından faydalanılaraq izah edilməkdədir.Battaninin astronomiyayla əlaqəli digər əsərləri bunlardır: 4) Risalətin fi əməliyyati’t-Tercimi’d-dakika 5) Kitab u Dadılıl-Kevakib 6) Elmun-nucum 7) Kitabın fi İlmi’l-Felek 8) Kitabın an Daireti’l-Bürüc vəl-Kubbeti’ş- Şemsiyye 9) Müxtəsərin Ii Kütübi Batlemyüsi’l-Felekiyye 10) Risalətin fi Mikdari’l İttisalati’l-Felekiyye Kimlər, haqqında nə dedi? Battani, Sabii cədvəlləri adıyla şöhrət bulan ulduz kataloqlarını hazırlayarkən Avropalılar astronomiya cədvəllərini hesablamaq bir tərəfə, Müsəlmanlarınkına bərabər rəsədləri belə hələ edə bilməmişdilər. Battaninin kəşflərini, Qərblilər əsrlərcə sonra istifadə edə bilmiş və sahib çıxmışdır. Əsərlərindən Qərbdə çox faydalanılan və bir dahi olaraq qəbul edilən Battani, yazdığı əsərlərin Latıncaya tərcümələrində Albategni və ya Albategnus adıyla adlandırılmışdır. Battanidən və işlərindən, xələflərindən Biruni təqdirlə danışmaqda, Said-el-Endəlüsi isə, Tabakatü’l-Ümem adlı əsərində, Battanini İslam elm tarixində, ulduz və planetlərin hərəkətlərini doğru müşahidə edə bilən bir alim olaraq gördüyünü ifadə etmişdir. Qərb dünyasında Gibbs və Kremers kimi məşhur şərqşünaslar, Battanidə müdhiş bir zəka oldugunu, onun, İslam dünyasındakı hər növ mədəniyyəti içinə alan bir ensiklopediya kimi olduğunu ifadə etmişlər. On səkkizinci əsrin Fransız astronomu Laland Battanini gəlmiş keçmiş ən böyük 20 astronom arasında sayarkən, elm tarixçisi G. Sarton, onu çağının ən böyük Müsəlman astronomiya alimi olaraq qəbul etmiş, bir başqa elm tarixçisi Erich Bell isə, triqonometriyaya cəbr elmini tətbiq edən ilk elm adamının Battani olduğunu qeyd etmişdir. Paris İslam İnstitutu professorlarından Jacques Risler, yeni triqonometriyanın icadçısının və triqonometrik əlaqələri bu gün istifadə edilən şəkliylə düsturlaşdıranın Battani olduğunu, Qərb dünyasına triqonometriyanı onun öyrətdiyini böyük bir cəsarətlə ifadə etmişdir. Prof. Philip K. Hitti isə, Qərbdə riyaziyyat alimlərinin tangens haqqında Battanidən ancaq beş əsr sonra məlumat sahibi ola bildiyini söyləmişdir. M. Charles isə, Battanidən danışarkən, onun sinus və kosinus təbirlərini ilk istifadə edən adam olduğunu, bunları günəş saatı hesablamasında inkişaf etdirdiyini, ona uzanan kölgə adını verdiyini, buna da müasir həndəsədə tangens deyildiyini ifadə etmişdir. Görüldüyü kimi, bizim dünyamızın əl-Battani kimi parlaq insanları özlərinə bəxş edilmiş zəka və qabiliyyətləri, insanlığın ortaq mirası olan elmin inkişafı istiqamətində istifadə etmişlər və bu sahədə əsrlərcə köhnəlməyən kəşf və icadlara vəsilə olmuşlar. Köklərimizin elm və araşdırmayla yoğurulduğu diqqətə alındığında, bu keçmişdən ilham alan günümüzün gənc nəsillərinin də yaxın bir gələcəkdə elm dünyasına təkrar əhəmiyyətli qatqılarda ol/tapılacağına, olimpiadalarda göstərilən müvəffəqiyyətlərin də bunun müjdəçisi olduğuna inanırıq. 1. Urfa bölgəsi minlərlə illik tarixində bir çox mədəniyyətə ev sahibliyi etmiş və xüsusilə İslamiyyətin bu bölgədə hakim olmasından sonra, bir çox elm adamı və filosofun yetişdiyi, dünyanın ilk universitetinin də qurulduğu bir coğrafiyadır. 2. Zatül-halaq (çevrəli kürə) iç içə keçmiş müxtəlif halqalardan meydana gələn bir müşahidə alətidir. 3. Siferblat: Dörddə bir dairə şəklində olub müşahidə etmək üçün istifadə edilmiş olan ən köhnə alətlərdən biridir. Rəsədxanaların divarına təsbit edilərək istifadə edilən böyük şəkli İslam astronomları tərəfindən libne olaraq adlandırılmışdır. Daha kiçik ölçülərdəki daşına bilər şəklinə əl-rub və ya ruba taxtası adı verilmişdir. Elm Tarixi, Colin a. Ronan, Tübitak Nəşrləri, Akademik Silsilə-1, İst, 2003, Səhifə 231–235. TDV İslam Ensiklopediyası, Dəri 6, Səhifə 9–10, Ferruh Müftüoğlu. Müsəlman Elm Qabaqcılları, Heyət, İşıq Yay, 2005, Səhifə 73. Tarix Boyunca Məşhur Astronomlar, Həzz. Uğurcan Kar, 2001, Səhifə 6–7, Şagird Tezisləri, dermanscience.ankara.edu.tr Yeni Rəhbər Ensiklopediyası, Dəri 3, Səhifə 373–374 İslam və Dünya Mədəniyyətlər Tarixi, Müdrik Ərdəm Yay, Şövqü Əbu Xəlil, 2005, Səhifə 442. İbnü’n-Nədim, əl-Fixrist (Təcəddüd), s. 338; | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749115 |
Əl-Bayda | Əl-Bayda (ərəb. البيضاء) — Liviyanın şimal-şərqində şəhər. Əl-Cəbəl əl-Əxdar rayonunun mərkəzi və Liviyanın ikinci böyük şəhəri. Əhalisi təxminən 250,000 nəfərdir (2010).Əl-Bayda Liviyanın ən böyük dördüncü şəhəridir. Xarici keçidlər Vikianbarda Əl-Bayda ilə əlaqəli mediafayllar var. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=149020 |
Əl-Beyhəqi | Əbubəkr Əhməd bin Hüseyn Beyhəki ( (fars.)) — İslam alimi. Məşhur hədis və fiqh alimidir. Adı Əhməd ibn Hüseyn, künyəsi Əbu Bəkrdir. Nişapurun Beyhək qəsəbəsindən olduğu üçün Beyhəki deyə məşhur olmuşdur. Beyhək qəsəbəsinə bağlı Hüsrəvcird kəndində 994-cü ildə (hicri 384) doğuldu, 1066-cı ildə (Hicri 458) Nişapurda vəfat etdi. Kişik yaşda elm öyrənməyə başlayan Beyhəki zəkasının itiliyi, yaddaşının qüvvəti, öyrənmək arzusu və elm öyrənməkdəki ixlası ilə xocalarının diqqətlərini üzərinə çəkdi. Beyhəki Xorasan, Bağdad, Kufə və Məkkə kimi elm mərkəzlərində zamanın alimlərindən ağlı və nəqli elmləri təhsil aldı. Yüzdən atıq xocadan hədis öyrəndi. Əbul-Fəth Nasir ibn Muhamməd Üməridən fiqh elmini, Hakimidən hədis elmini, İbni Fürəkdən kəlam elmini, Əbu Əli Rudbaridən təsəvvüf elmini öyrəndi. Böyük alim oldu, ona elmin minarəsi deyildi. Bir çox alim yetişdirdi. Şeyxülislam Əbu İsmayıl əl-Ənsari, Zahir ibn Tahir, Əbu Abdullah əl-Fəravi, oğlu İsmayıl ibn Əhməd onun yetişdirdiyi alimlərdəndir. Kəlam elmində Əhli-sünnət etiqadına böyük xidmətlər etdi. Müxtəlif elmlərdə xüsusilə hədis, fiqh, kəlam elminə aid yüzlərlə əsər yazdı. Xorasanda hədis elmində onun icazəsi olmadan, o icazət (diplom) vermədən kimsə hədis elmindən söz edə bilməzdi. Şafi fiqhi öyrətməsi üçün Nişapura çağırıldı. Hər nə qədər məmləkətinə qayıtmaq istədi isə də 9 aprel 1066-cı il tarixində (hicri 10 Cemazil-əvvəl 458) vəfat etdi. Cənazəsi yaxın olan Beyhək qəsəbəsinə aparıldı. Elm və fəzilətdə yüksək bir şehx olan Beyhəki həzrətləri davamlı oxuyar, araşdırar, təsnif edər, əsərlərini tələbələrinə oxudar, elmlə məşğul olar, kasıblığa səbir edər, halından heç şikayət etməzdi. Az yeyər, az içərdi. Qırx dörd yaşından sonra vəfatına qədər otuz il bayram günləri xaric davamlı oruc tutmuşdur. 1-Əs-Sünən-ül-Kübra: Hədisi-şərif kitabı olub on cilddir. Əshabı-kiram və Təbiinin adları, sənəd və raviləri içərisində olan bir fihrist vardır. 2-Əs-Sünən-üs-Suqra: İki cilddir. 3-Kitab-ül-Əsmə vəs-Sıfat: İki cilddir. 4-Delail-ün-Nübüvvə: Üç cilddir. 5-Menakıb-üş-Şafi 6-Arifət-üs-Sünən vəl-Asar: Əsər dörd cilddir. 7-Şuab-ül-İman 8-Ət-Tərgi vət-Tərhib 9-Kitab-üz-Zühd-il-Kəbir 10 — Əl-Basü vən-Nüşur 11-Fədail-üs-Səhabə 12-Əl-Məhdal iləs-Sünənil-Kübra 13-Əl-Məbsut 15-Əl-Etiqad ala Məzhəb-is-Sələfi Əhlis-Sünnət vəl Cəmaa 16-Əhkam-ül-Quran Sünəni əl-Beyhəqi Xarici keçidlər Beyhəki (fars.) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=407622 |
Əl-Biruni | Əl-Biruni Əbu Reyhan Muhəmməd ibn Əhməd (4 sentyabr 973, Kayat[d], Xarəzm, Samanilər dövləti – 9 dekabr 1048, Qəzni) – iranlı ensiklopediyaçı alim və mütəfəkkiri. Əl-Biruni 4 sentyabr 973-cü ildə Xarəzmdə anadan olmuşdur. Əbu Reyhan Məhəmməd əl-Biruni Xarəzm şəhərinin qədim paytaxtı "Kayat" şəhərində dünyaya gəlib. Uşaqalıqdan valideynlərini itrib, tərbiyəsi ilə bir yunan məşğul olub və onda təbiətşünaslığa maraq yaranıb. Elmi fəaliyyəti Əl-Biruni XI əsrin ən böyük coğrafiyaşünası hesab olunur. Əl-Biruni tarix, etnoqrafiya, təbiət elmləri, riyaziyyat, astronomiya, mineralogiya və s. elm sahələrinə aid 150-dən çox əsərin müəllifidir. Özünün uzun səyahətləri zamanı İran yaylasını, Xəzər dənizinin şərq və cənub sahillərindəki ölkələri, Mərkəzi Asiyanın böyük hissəsini öyrənmişdir. Bu səyahətlər zamanı Biruni türk xalqlarının yaşadıqları ərazilər, onların adət-ənənə və mərasimləri barədə ətraflı məlumatlar əldə etmişdir. O, özündən əvvəlki coğrafiyaşünaslardan irəli gedərək, Hind okeanı ilə Atlantik okeanının Afrikanın cənubunda dar bir boğaz vasitəsilə birləşdirildiyini söyləmişdir. Əl-Biruni Pəncaba etdiyi səyahət zamanı hind elminə və mədəniyyətinə aid topladığı materiallar və özünün empirik müşahidələri əsasında Hindistana həsr olunmuş iri həcmli əsər yazmışdır. "Nihâyâtü'l-Emâkin", qısa şəkildə "Hindistan" adlandırılan bu əsərdə Biruni, ilk dəfə olaraq yerin günəş ətrafında hərəkətini və dünyanın hərəkətsiz deyil, dönən bir kütlə olduğunu Kopernikdən 500 il əvvəl söyləmiş və məşhur hind astronomu Brahmaquptanın "Yer hərəkətdə, göylər isə sükunətdədir" fikrini əsaslandırmışdır. Beləliklə, o, Koperniklə başlayan müasir astronomiya və fizikanın ilk təməllərini yaratmışdır. Orta Asiyanın topoqrafiyasına dair əsərində Amudərya çayının bir neçə dəfə öz yatağını dəyişməsi barədəki tədqiqatları xüsusilə maraqlıdır. Biruni dünyanın bir çox ölkələrinin şəhərləri, o cümlədən Azərbaycanın o zaman məlum olan Bakı, Dərbənd, Bərdə, Beyləqan, Bəzz, Təbriz, Ərdəbil kimi qədim və böyük şəhərlərinin enlik və uzunluq dairələrini göstərmişdir. Ömrünün sonuna yaxın yazdığı "Kitâbü’l-Camahir fi Marifeti'l-Cevahir" kitabında müxtəlif mineralların və qiymətli daşların mənşəyi, xarakteri və mədənləri haqqında geniş məlumat vermişdi. Əl-Biruni, cisimlərin sıxlığını təyin edən cihaz düzəltmiş və "Xüsusi çəki" kitabında onu təsvir etmişdir. Bu xüsusi qab olub, içərisinə salınan cismin həcminə uyğun çıxarılan suyun həcmini dəqiq ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. O, cihazın dəqiq hazırlanmasına səy göstərmişdir. Əl-Biruni mayelərdə xüsusi çəkini ölçmək üçün düzəltdiyi başqa bir cihazın köməyi ilə suyun soyuq və isti hallarda, şirin və duzlu suların xüsusi cəkilərini təyin edərək göstərmişdir ki, suyun sıxlığı ilə onun xüsusi çəkisi arasında bir asılılıq mövcuddur. Biruninin Gürgəncdə yazdığı "Müqayisəli çəki" adlı kitabında substansiyanın müqayisəli çəkisinin onun kimyəvi xassələri ilə əlaqəsinə aydınlıq gətirilmişdir. İbn Sina substansiyaların transmutasiyası üzrə də elmi tədqiqatlar aparmışdı. Bunların nəticələrini o, "İksir haqqında elmi əsər"ində ("Risolat əl-İksir") təsvir etmişdi. Məlum olduğu kimi, bu kitab 1005-ci ildə Xarəzmdə yazılmışdır. Biruni 994-cü ildə Amu-Dərya çayının qərb sahili ilə Kot şəhəri arasında yerləşən, Buşkanz şəhərinin ekliptik səthinin ekvatora nisbətən əyilmə ölçüsünü dəqiq təyin etmişdir. 995-ci ildə Biruni Yer kürəsinin modelini hazırlamağa başladı. Bu, müxtəlif şəhərlərin, kəndlərin və coğrafi obyektlərin yerini dəqiq təyin etmək üçün diametri təqribən 5 metrə yaxın olan ilk relyefli qlobus idi. Gürgəncdə öz elmi fəaliyyəti ilə məşğul olduğu vaxtda Biruni tərəfindən coğrafiyaya, hidrologiyaya, mineralogiyaya aid bir sıra tədqiqatlar da aparılmışdı. Məmun adına Xarəzm Akademiyası MacKenzie, D. N. CHORASMIA iii. The Chorasmian Language // Encyclopaedia Iranica (ingilis). October 18, 2011. İstifadə tarixi: 2018-07-06. Chorasmian, the original Iranian language of Chorasmia, is attested at two stages of its development. The earliest examples have been left by the great Chorasmian scholar Abū Rayḥān Bīrūnī. Strohmaier, Gotthard. Biruni // Meri, Josef W. (redaktor ). Medieval Islamic Civilization: A-K, index (ingilis). Taylor & Francis. 2006. ISBN 9780415966917. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749117 |
Əl-Buxari | Buxari və ya tam adı ilə Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əbülhəsən İsmayıl ibn İbrahim əl-Muğirə ibn Əhnəf Bərdizbəh əl-Cufi əl-Buxari (810-869) — tanınmış hədis alimi. Buxari əslən Səmərqənd Buxara şəhərində anadan olub. Buxari ərəb olub. Uşaq yaşlarından atasını itirən Buxari anasının tərbiyəsi ilə böyüyüb və kiçik yaşında artıq Qurani Kərimi əzbərlədi və ərəb dilini öyrəndi. Atasından qalan sərvət onun heç kimə möhtac olmadan elm öyrənməsinə yararlı oldu. On bir yaşında hədis öyrənməyə başlayan Buxari 16 yaşında anası və qardaşı Əhmədlə həcc ziyarəti edir. Anası və qardaşı Buxaraya qayıdanda o, elm öyrənmək istəyi ilə Məkkədə qalır. On səkkiz yaşında "Kitabi Kadyas-Səhabə vət Tabiin" ilə "ət-Tarixül-Kəbir" adlı əsərlərini yazan Buxari elmini artırmaq üçün Şam, Misir, Bəsrə və Bağdada səfər edir. Bu səbəblə altı il Hicazda qalan Buxari hədis öyrənmək və nəql etməklə yanaşı şeirlə də maraqlanırdı. Döyüş idmanlarına maraq göstərir, at minir, ox atırdı. Yaşıdları Buxaridən fəxrlə danışırdılar. Onun nailiyyətlərini qəbul etmək istəməyənlər fitnə çıxarmağa başladılar və Buxarinin "Quran məxluqdur" fikrini dəstəklədiyini yaydılar. Bu səbəbdən Buxari vətəninə qayıtdı. Lakin burada da Buxara əmiriylə problem yaşadı. Sonra Əhməd İbn Xalid tərəfindən Buxaradan çıxardılır. Buxari Səmərqənddə Hartənk kəndində qohumlarının yanında yerləşir. Səmərqəndlilər Buxaridən yararlanmaq məqsədilə heyət göndərib Səmərqəndə gəlməsini xahiş edirlər. Buxari Səmərqəndə gəlməyə hazırlaşan zaman xəstələnir və Hicri təqvimlə 256-cı il 30 Ramazanda bayram gecəsi vəfat edir. Cənazə namazı bayram günü günortadan sonra qılınaraq Hərtənkdə dəfn edilir. İmam Buxari dərin zəka və əzbərləmə qabiliyətinə malik idi. Hər hansı bir şeyi yadda saxlamaq üçün ona bir dəfə baxması və ya onu bir dəfə dinləməsi kifayət edərdi. O, eyni zamanda çox hədis əzbərləməklə də şöhrət qazanıb. "Kutubi-sittə" müəlliflərindən ən-Nəsai onunla şəxsən danışdıqdan sonra "O, inanılmaz dərəcədə zəkalı bir mühəndisdir. İslam tarixində ilk səhih kitab yazan odur", – deyir. Bəzi alimlər onun üçün belə deyirlər: "Buxari Allahın yer üzərində yeriyən ayətlərindəndir". Nəcm b.el-Fəzil deyir: "Yuxumda Rəsulullahı (s.a.v.) gördüm. Bir kənddən çıxıb gedirdi və arxasından İmami Buxari onu izləməkdə idi. O (s.a.v) bir addım atdıqda Buxari də bir addım atırdı və ayağını Rəsululahın (s.a.v) ayağını basdığı yerə basırdı. Kitabını da hər baxımdan ona nisbət edirdi". Buxari elmiylə əməl edən bir insan idi və İslami qaydalara çox riayət edir, halal və haram məsələlərinə çox diqqət edirdi. Hədis elminə xidmət, bu yolla Allahın rizasını, Məhəmmədin şəfaətini qazanmaq əsas fikri idi. Atasından qalan mirası da bu yolda xərcləmiş və mərdliyi ilə şöhrət qazanmışdı. Çox Quran oxuyar, çox sünnət namazı qılardı. Rəvayətə görə hər üç gündən bir Qurani Kərimi xətm edərdi. Gecənin yalnızca bir hissəsini yatar, hər zaman yuxudan oyanıb, şam yandırıb hədis yazar, ya da yazdıqlarını işarələyib, üzərində təfəkkür edərmiş. Sübh namazı girməmişdən oyanar, gecə namazı qılar, sonra Quranın üçdə birini oxuyardı. Ramazanda isə təravih namazından sonra Quranın üçdə birini oxumağa davam edərdi. Buxarinin özünün verdiyi məlumata gğrə, hədis öyrəndiyi müəllimlərinin sayı 1000-dən çoxdur. Əsas müəllimləri Əhməd b. Hənbəl, Əli b.əl-Mədini, Yəhya b. Main, İsmail b. İdiris əl-Mədini, İshaq b.Rəhuyəh, Məkki b. İbrahim əl-Bəlxi, Məhəmməd b. Salam əl-Bikəndi, İbrahim b.Əl-Əs`as, Əli b. Əl-Həsən b.Səkik, Yahya b. Yəhya, İbrahim b.Musa əl-Hafiz, Surəyc b. ən-Numan, Əbu Asim ən-Nəbil əs-Səybani, Məhəmməd b. Abdullah əl Ənsari, Abdullah b. Zübəyr əl-Həmidi, Əl Məkri, Əbdüləziz əl-Üvəysidir. Şagirdləri arasında ən tanınmışları isə Əbu İsa ət-Tirmizi, Məhəmməd b. Nəsru`l Mərvəzi, İbn Əbi Davud, Müslim b.Həccac və ən-Nəsaidir. Yaradıcılığı Buxarinin "Camiu`s-Səhih"i (Səhihi Buxari) qələmə alması iki səbəbə bağlıdır. Bunların birincisi, müəlliminin ondan bunu xahiş etməsi, ikincisi isə bunu yuxuda görməsidir. Buxari "Səhih" olaraq adlandırılan və içərisində onun özünə görə səhih olduğu sabit olan hədislərə yer verdiyi kitabında bir çox dini hökmlərin qaynağını göstərməsi ilə İslam dünyasına böyük bir xidmət etmişdir. İmam Buxari ayrıca özündən əvvəl yaşamış məzhəb imamlarının söykəndiyi təməllərin sağlam olduğunu, heç birinin şəxsi görüşlə fətva vermədiyini ortaya çıxardı. Elm adamları Buxarinin əsərinə böyük önəm verdilər. Xüsusilə hədisin səhihliyi məsələsində onun əsərində qəbul etdiyi şərtləri daha dəqiq olduğu qənaətinə gəldilər. Buxari bu əsəri meydana gətirərkən çox diqqəli idi. Əsərində yer verdiyi hədisləri altı yüz min hədisin içindən seçmişdi. Onun səhihlik ölçüləırinə uyğun gəlməyən hədislərə kitabında yer vermədi. Kitabda yer alan hədislərin sayı 7275-dir. Bir nəzəriyyəyə görə mükərrərləri (mənası eyni olan hədislər) çıxmaqla əsərdə cəm edilən hədislərin sayı 4000 – dir.Əslində isə Əhli beytlə əlaqəli olan və haqqı bəyan edən hədislər illər ərzində hissə hissə səhih buxaridən çıxarılaraq 7275 hədisdən 4000 hədis qalmışdır.Bunu ən əsas dəlili budur ki, ola bilməz 600000 hədisdən 7275 səhih hədis seçilsin və onun 3275 hədisinin təkrar olsun "Camius-Səhih"də hədislər mövzulara görə kitablara ayrılmış və hər kitabda bir neçə baba bölünmüşdür. Əsərdə üzərində ixtilaf edilməyən hədislərə yer verilmiş, hədis ravilərinin (rəvayət edənlərin) inanılır olmasına diqqət edilmişdir. Buxari hədislərə bəzi dəqiq ölçüləri tətbiq etdikdən sonra onları səhih qəbul edirmiş. Ondan sonra gələn alimlərdə bu ölçüləri tətbiq edərək səhih hədislərin zəif və uydurma olanlarını ayıra bilmişlər. Səhih hədis kitabı tərtib edənlərin çox olmasına baxmayaraq onlar arasında Buxari kimi dəqiqi olmamışdır. Həyatı səyahətlərlə və elm yolunda keçən bir insanın on altı illik zəhmətinin məhsulu olan bu əsərin təlifini bir yerə yığmaq mümkün deyildir. Buxarinin "Camius-Səhih"i 97 kitabdan 3450 babdan ibarətdir. Üç ravili hədislərin sayı 23-dür. Fərqli sənədlə Qurandan sonra ana qaynaq olnBuxarinin Səhihi ilə Müslümün əsərinə Səhih adı verilmişdir. İkisinə birdən "Səhihayn", (yəni iki səhih) deyilir. Digər dörd hədis kitabına "Sünən", bu 6 hədis kitabının hamısına isə "Kutubi Sitə" deyilir. Buxarinin bu əsərinə bir çox şərh yazılmış və üzərində araşdırmalar aparılmışdır. Ən məşhur şərhləri Ayninin "Ümdətül-Qari", İbn Həcər Əsqalaninin "Fəthul-Bari", Kirmaninin "Kəvakibud-Dərari" adlı əsərləridir. "Camius-Səhih"dən başqa Buxarinin bu əsərləri vardır: "Tarixul Kəbir" – Hədis ricalına (hədis rəvayət edənlərə) aid əhəmiyyətli bir əsərdir. Buxari bunu on səkkiz yaşında Məhəmmədin qəbri üzərində yazmışdı. "Tarixil- Əvsat" – "Tarixul Kəbir"in qısa formasıdır. Bəzi əlayazmaları nüsxələri günümüzə gəlib çatmışdır. "Tarixus-Sağir" – "Tarixul Kəbir"in bir müxtəsəridir. "Kitabu Zuafaus-Sağır" – Zəif ravilərdən bəhs edir. "Ət-Tarixu fi mərifəti rüvatil-hədis və nukatil əsar vəs sünən və təmyizü sikatihim min züafaihim və tarixu vəfatihim" – Kiçik bir risalədir. "Əat-Təvarixul Ənsab" – Bəzi şəxslərin şəxsi hallarından bəhs edir. "Kitabul Kuna" – Ravilərin (hədis rəvayət edənlərin) künyələrindən bəhs edən bir əsərdir. "Ədəbül-Müfrəd" – Əxlaq hadisələrini özündə cəm edən bir əsərdir. "Rəful-Yədəyn fis-Səlati" – Namazda əl qaldırmaqla bağlı bir risalədir. . "Kitabil-qiraati xalfəl-imam" – Namazda imamın arxasında oxuma hqqında yazılmış bir risalədir. "Əl-Aqidə" yaxut "ət-Tevhid" – Əqaid haqqında yazılmış bir əsərdir. "Abarus Sifat" – Hədislə bağlı bir əsərdir. Bəzi kitabxanalarda əlyazma nüsxələri mövcuddur. Bunlardan başqa mənbələrdə Buxariyə aid olduğu bildirilən bu kitabların da adı keçməkdədir: "Birril Valideyn", "Əl-Camiul Kəbir", "ət-Təfsiril Kəbir", "Kitabül Hibə", "Kitabül Əsribə", Kitabul Məsbut", "Kitabüliləl", "Kitabül-Fəvaid", "Kitabud-Duafa", "Əl Müsnədil-Kəbir". Buxari Simpoziumu 1998-ci ildə Buxarinin hicri tarixi ilə anadan olmasının 1225 illiyinin UNESCO çərçivəsində qeyd edilməsinə qərar verilmiş, bu münasibətlə Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyası, Özbəkistan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi, Özbəkistan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi və s. birgə təşkilatçığı ilə 23 oktyabr 1998-ci ildə Səmərqənd şəhərində “İmam əl-Buxari və onun dünya mədəniyyətində mövqeyi” mövzusunda Beynəlxalq Simpozium keçirilmişdir. Tədbirdə 40 ölkədən 200 nəfərdən artıq elm və mədəniyyət xadimi iştirak etmişdi. Simpoziumda Azərbaycandan AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov məruzə ilə çıxış etmişdir. Konfransın materialları özbək, rus və ingilis dillərində çapdan çıxmışdır. Həmçinin bax Səhihi Buxari Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=293967 |
Əl-Bədi | Əl-Bədi (ər. البديع) — Allahın adlarından biri. Bütün varlıqları, həyat yoldaşı və nümunəsi olmadan, sənətkaranə bir şəkildə yaradan, misilsiz, heyrət verici aləmlər icad edən, heç bir bənzəri olmayan şeylər ortaya qoyan deməkdir. Səcdə surəsi (32), 7: " Yaratdığı hər şeyi gözəl yaradan və insanı yaratmağa palçıqdan başlayan Odur. " Bəqərə surəsi (2) , 117 : "O, göyləri və yeri yoxdan var edicisidir və O, bir işin olmasını murad edincə , ona yalnız :" Ol! "Deyər, o da dərhal olar . " Allah (cc), " Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam " (Bəqərə surəsi (2), 30.) buyurdu və yerləri, göyləri yaratmamışdan əvvəl o, "Ərş" ı sular üzərindəykən , gələcək insanların taleyini yazdı … Sonra Öz nurundan "Ya Məhəmməd ! Sen olmasan Cənnəti yaratmazdım , sən olmasan Cəhənnəmi yaratmazdım , sən olmasan dünyanı yaratmazdım !" (Üsulu -i Hədisi və qanunvericilik — ı Aliyyü'l — Kari Tərcüməsi, Əhməd Serdaroğlu , shf. 99.) buyurduğu Sevgili Peyğəmbərimizin nurunu yaratdı. O "nur " ilə " eşq" üfürüləcəkdir aləmlərə dostlar ; eşq üfürüləcəkdir. Uca Allah, O " Nur " un əziz bədənini ağırlama vəzifəsini " ərz" a yüklədi. Mülk surəsi (67) , 5: " Biz , ən yaxın olan göyü qəndillərlə bəzədik …" Saffat surəsi (37) , 6: " Həqiqətən, Biz dünya səmasını (o yaxın olan göyü) bir zinetle , ulduzlarla bəzədik. " Allah (cc) murad etdi ki ; Habibi , gecə ulduzların altında özü ilə görüşməyə qaçarkən, gündüzün yorğunluğunu , ruhunu dinlendirerek üzərindən atsın və gecələr, bu möhtəşəm birliyə şahid olarkən, ulduzlar da eşqlə yanıb sönerek , zülmətləri işıqlandırsın . Tur surəsi (52) , 49 : " Gecənin bir vaxtında nə ulduzlar qərbində də Onu təqdis et . " Müzzəmmil surəsi (73) , 1 , 2: "Ey örtünən ! (Peyğəmbər) Gecənin bir azı istisna olmaqla gecə qalx (namaz qıl). " ' Ayın başı döndü yaşadığı xoşbəxtlikdən ! Yer üzündəki əziz qonağa gecələri lampa olmanın mutluluğuyla , sevda raksına başladı; gah incəldi , büküldü hilal oldu , gah bir gümüş nimçə kimi işıq saç qaranlıq zamanlara … Furqan surəsi (25), 61: " Səmada bürclər yaradan , onların içində bir çıraq (günəş) və nurlu ay vücuda gətirən Allah , ucalar böyüyüdür. " əl- Gözəl 'olan Allah , yeri göyü nümunəsiz yaradan O Ucalar ucası, günəşə əmr verdi: " — Həbibimi ağırlayacağım yer kürəsinə , həyat qaynağı qıldım səni! Onu sevgiylə istilədin və eşidin! " Günəş səcdəyə qoydu başını dostlar. Hər səhər , bir əmr əri ədasıyla salamladı aləmləri , eşq atəşi ilə qaladığı alovlu saçları, sevgilinin diyarını yandırmasın deyə, oxunun duruşu 10 belə dəyişdirmədən, işıqlarını uzatdı yer kürəsinə , sevgiylə sarmaladı , isidilmiş onu. Nuh surəsi (71), 16 : " Ayı, bunlar içində bir nur , günəşi də (işıqlandırıcı və yandırıcı) bir çıraq etmişdir." əl- Gözəl 'olan Allah yer kürəsini bir gəlin kimi bəzədi dostlarım . "Arz " ı xəlifəsinə bəyəndirmək üçün bənzərsiz gözəllikdə çiçəklər, bitkilər və ağaclar yaratdı. Bitkilər və çiçəklər də eşqə böyüyər, eşqlə bəzədiləcək … Eşqlə bəzənən çiçəklər, hər baharda yaşıl qaftanını geyən ərzin, o nəfs yaşıl örtüyünün altından başlarını uzadıb, — "Bizə baxın! Bizlər , o bənzərsiz sənətkarın eseriyye , əl- Gözəl 'olan Allahın sənətini bizdə görün, Ona olan imanınızı zirvələrə çıxarın və Ona qarşı olan Vəzifələrinizə tam olaraq yerinə yetirin, bizim kimi " deyər … əl- Bedî'dir O , dostlarım ! Allah , kəpənəkləri var edib, o zərif məxluqların qanadlarını naxış naxış işləmişdir … Haqq Təala , bir neçə vaxt namazlık ömürləri olan kəpənəklərin nazənin qanadlarına gözəlliyinin sonsuzluğunu işləyərək ; xəlifəsi olan insanoğlunun bu keyfiyyətdən dərs almasını və zamanla cəhd ömrünü saleh əməllərlə doldurmasını istəmişdir. Ağ bir kürk geydirdiyi və qış mövsümü gəlincə saysız heyvanı qış yuxusuna yatırtdığı yer üzünə qış boyunca enən qar dənəciklərindən belə, o qısacıq ömürlü , günəşin eşq dolu bir gülücüğüne dözə bilməyib eriyiveren o qar dənəciklərindən belə bənzərsiz bir sənətlə işləmişdir Cənabi-Haqq dostlarım! əl- Gözəl ' olan Rəbbinizin sənətini görün lütfən ! Kitablar qarışdırın və qar taneciklerindeki möhtəşəm dizaynı araşdırın ! O zaman, yaradılıştaki eşqi hiss edəcək və eyni qabda sizlər də eriyeceksiniz ! Haqq Təala , dünyanı, əl- Gözəl 'adının təcəlliləri zinetlendirmiştir . Kainatdakı gözəllikləri qəlbinizlə fərq edə bilsəniz , dünyanı ; bu imtahan dünyasını bütün çətinlikləri , çətinlikləri və hətta acılarıyla birlikdə sevərsiniz. Bəli, bəli, sevirsiniz ! Və beləliklə bu imtahan məhəllinə bir toy evinə çevirən, aləmi " eşq" ilə raksa qaldıran, O bənzərsiz gücə qul olaraq Yaradılışın həzzi ilə əriyər , yox olar, " heçliyə " tapasınız ! İşdə heçliyin sirri bunda gizlidir. Bu bənzərsiz sənətə bax edin! Hər məxluquna , həyat yoldaşı, bənzəri olmayan xüsusiyyətlər verib, onları insanlara texniki baxımdan yol göstərici edən Allahın sənətinə baxın … Hörümcəyə , ovunun üstünə tullanarkən , ifraz bir maddə ilə ip etdirən və o ipə yapışaraq özünü düşüb ölməkdən qoruyan Odur ! Olta balığının başından çıxan bir genişləməni qarmaq kimi kullandıran və qarınını doyuran Odur. Bombardman böcəyinin bədəninin iki ayrı bölməsinə hidrogen peroksid və hidrokinon sekresiyalarını yerləşdirib, bir təhlükə anında o iki bölmənin qapaqlarını açıb, ifrazatları 100 santigratlık bir istiliklə bombaya çevirən Odur ! Bukalemuna kamuflyaj sənətini öyrədən ; yarasalara göz verməyib, bugünkü texnologiyanın hələ çata bilmədiyi " radar " sistemli qulaqlarıyla , yollarını göstərən Odur !Bu möhtəşəm sənətin adı " sevgi " dir dostlar! Bu möhtəşəm sənətin adı "rəhmət " dir dostlar! Bu möhtəşəm sənətin adı "eşq " dır dostlar. Muminun surəsi (23), 21: "Heyvanlarda da sizin üçün ibrətlər vardır …" Elmsiz eşqə çatılmaz ! Lutfen oxuyun, Qurani-Kərim … "Muhteşem kainat kitabı" nı oxuyun … Həyat düstûrunuz elm, eşq və istiqamət olsun … Həşr surəsi (59), 24 : "O , yaradan, var edən, varlıqlara şəkil verən Allahdır. Ən gözəl adlar Onundur …" Rəbbimin adlarına qurban olum ; Rəbbimin adlarını bildirişlərində qurban olum ! Rəbbimin Şəxsini bəhslərinə ; sevgini hissettirişine qurban olum ! Qəbul buyur qulunu ! Qapında , yolunda qurban olum ! Kəhf surəsi (18), 7: "Biz yer üzündə olanları özünə bəzək olsun deyə yaratdıq ki, onlardan hansının daha gözəl əməl edəcəyini sınayaq . " Tin surəsi (95) , 4: "Biz insanı ən gözəl biçimdə yaratdıq." əl- Gözəl 'olan Allah , yerləri — göyləri bəzədi və insanı yaratdı dostlar. Özünüzü nə qədər tanıyır; bədəninizdəki o qüsursuz , o mükəmməl sistemin işləyişini nə qədər bilirsiniz? Məryəm surəsi (19), 67: "O insan , daha əvvəl heç bir şey deyilkən özünü yoxdan var etdiyimizi düşünməz mi ?" Tarık surəsi (86) , 5: "Onun üçün insan nədən yaradıldığına bir baxsın. " Dünyanı, məhəbbətlə , eşqlə yaradan , bütün məxluqatından möhtəşəm sənətini icra edən, Həbibinə " qulum" deyərək , insanoğlunun qazanacağı ən böyük şərəf və paya "qulluq " olduğuna işarə edən Uca Allaha ibadətimizi isbata gəldik dostlar. Sevin bu dünyanı. Bura sevginin tək isbat yeri ! Bura, Ona qoşmaq, Onunla olmaq üçün səccadəyə serilebileceği tək məkan ! Bura, bir garibin könlünü edib, duasını alınca, göylərə uzanabilmenin , məsafələri işıq sürəti ilə öhdəsindən gələ bilmənin tək məkanı ! Bura "dünya" ! Aşk alınan , aşiq olunan , eşq satılan tək pazaryeri bura ! Bənzərsiz bir sənətin , " örneksizliğin " nümunələrinin sərgiləndiyi möhtəşəm sənət galerisinin adıdır dünya! Qeyb pərdələrini qaldırmadan qeybi görə bilmənin ; təfəkkür edərək, qeyb aləminə qanadlanma məkanıdır dünya! Sevin dünyanı dostlar! Siz də günəşə gülümsəyin hər səhər ! Başınızı silkələmək , eşqlə " Hayy " deyərək ! Salamını alın günəşin və onun kainatı selamlayışına buyurun. Gecə namazlarına qalxın ! Ay və ulduzlarla belə , dostluq qurun onlarla. Onların səssiz, amma işıltılı tərifini ol … Bu keyfiyyət üzərində davam etdikdən bir müddət sonra ürəyinizə elə möhtəşəm bir sevgi doğulacaq ki ; kainat ilə tam fərqli bir bağ kurduğunuzu və qulluqda kainatla eyni dili danışdığınızı fərq edəcəksiniz! Sevin dünyanı ! Dünyanı, Allah üçün sevsəniz , dünyanın ayaqlarınızın altına sərildiyinə görəcəksiniz, amma tam əksini edir; dünyanı, " dünyalıq " əldə etmə adına sevəcək olsanız , o sizi qulu , köləsi edər, məhv edər … Seçiminizi diqqətlə və şüurla etməli ; ürəyinizi həqiqətə doğru istiqamətləndirməlidir. Dünyaya qoşulmazdan , onu axirətə pillə etmək üçün sevin bu kiçik planeti . "Mən gözəl əxlaqı tamamlamaq üçün göndərildim" (Muvatta , Hüsnü'l- Hulu , 8; Əhməd b. Hənbəl, Müsnəd, II, 381.) buyuraraq , dünyanı təşrif edən , O , bənzərsiz nümunəsi qonaq üçün sevin dünyanı ! Ona ümmət , o gözəllər gözəli Yaradana qul ola bilmək üçün koşturulabilecek tək yer olduğu üçün sevin dünyanı ! Bu səfərin adı, bilməyə, tapmağa səfər dostlar! Bilib də , çatmağa səfər dostlar! Yəni o, "sonsuz eşq" a , səfər canlar … Ömür , eşq ilə keçsə, gediş də eşq ilə olar, eşq ilə gedənin sonu " vüslətə çatmaq " olar. "Ölüm bir körpüdür, dostu dosta çatdırar" (Süyuti , Kabir Tərcüməsi s. 39.) hədisinin təcəllisi ilə, eşq ilə ölənin halı, "günahsız" un murada erişi olar. İnşallah. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749119 |
Əl-Bəlazuri | Əl-Bəlazuri (ərəb. اأحمد بن يحيى بن جابر البلاذري) Əbul-Həsən Əhməd bin Yəhya bin Cabir bin Davud əl-Bəlazuri — IX əsr tarixçisi. Doğum ili 2-ci h.q yeri isə Bağdad, 892-ci ildə vəfat etmişdir. ikinci h.q əsrinin coğrafiya və tarixçilərindənidi ki Bağdadda yaşayıb Farsca kitabların Süryanicəyə çevirirdi. Yaquty Həməvi ondan çoxlu təriflər etmişdir. Onun nəsli və ataları bəlli deyil. Bəlazuri adı deyilməsinində səbəbi onun Bəlazur içib xəstə olmağından qaynaqlanır. Bəlazur adı hindustanda təbabətdə istifadə edilən bir meyvənin adıdır. Ənsabül Əşraf Fütuhul Büldan Əhdi Ərdəşir Kitabül Əxbar Fütuhul Büldan Bu kitab peyğəmbər zamanından sonrakı savaşların tarixi kitabıdır və o, savaşları şəhər-şəhərə bəyan etmişdir. eləbil! bu kitabın əsası indiki kitabdan çox daha qalın və çoximiş. Bəlazuri onu 500 səhifədə xülasə etmişdir. “Fütuhu’l-Büldan” əsərində Azərbaycan haqqında məlumatlar vermişdir. Ənsabül Əşraf Bu kitab 20 cild və 9000 səhifəimiş ki idilikdə onun fəqət 11-ci cildi əldədir. Dünyanın müktəşif və coğrafiya yazanlar, Nikbin, Vəziri çapı, 1375 h.ş.(«فرهنگ مکتشفین و جغرافی نویسان جهان». نیک بین، نصرالله.انتشارات نبوی، چاپ وزیری٬ ۱۳۷۵.) (الامام: أبی الحسن، احمد، البلاذری، (فُتُوح اَلُبلدان) ، دار الکتب العلمیة، چاپ نهم، بیروت لبنان، انتشار ۱۹۸۳ میلادی به (عربی)،) Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=417300 |
Əl-Bəqərə surəsi | Bəqərə surəsi (ərəb. سورة البقرة (oxunuşu: surətul-bəqarəh) - inək surəsi) - Quranın 2-ci surəsi. Mədinədə nazil olmuşdur, 286 ayədir. Bəqərə surəsi Quranın ayə baxımından ən böyük surəsidir. Surənin ayələrinin çoxu Mədinədə nazil olub. Adın mənbəyi Surənin 67-71 ayələri Surənin içindəkilər Tövhid, Allahın yaratdığı dünyanın sirlərinə baxmaqla tanımaq. Ölum və məad, İbrahimin quşları öldurməyi və Allahın onları diriltməyi. Quranın önəmi, və onu tanımaq. Adəm və Həvvanın hekayəsi və onların tövbələri. Ayətül-kürsi (255-257-ci ayələr) bu surədədir. əl-Bəqərə (İnək) surəsi (Mədinədə nazil olmuşdur, 286 ayədir) Həmçinin bax Fatihə surəsi Kovsər surəsi Quranın surələri Xarici keçidlər əl-Bəqərə surəsi, mənalarının tərcüməsi (Akademiklər Z.M.Bünyadov və V.M.Məmmədəliyevin tərcüməsi (Nəşrin redaktoru: V.A.Qaradağlı) İslam dünyasi-en Arxivləşdirilib 2009-08-05 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=247073 |
Əl-Bəri | Əl-Bəri (ər. البارئ) — Allahın adlarından biri. O, (hər şeyi) yaradan, yoxdan var edən, (hər şeyə) surət verən Allahdır. Ən gözəl adlar (əsmayi-hüsna) ancaq Ona məxsusdur. Göylərdə və yerdə nə varsa (hamısı) Onu təqdis edib şəninə təriflər deyər. O, yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir! (Həşr Surəsi, 24) Yaşadığımız kainat ilə əlaqədar hər şeydə bir tarazlıq və ahəngə rast gələrik. Xüsusilə elm sahəsində yeni inkişaflar yazılıb bu günə qədər bilinməyən bir çox detal ortaya çıxdıqca, bu tarazlıq və ahəng daha da dəqiqləşməkdədir. Görünən odur ki, kainat üzərində var olan hər sistem Üstün Bir Ağlın dizaynıdır. Bu Üstün Ağlın Sahibi, hər şeyi heyrət ediləcək bir nizam içində var etmişdir. Kainatdakı hər cisim, yer üzündə yaşayan milyardlarla canlı müdhiş bir ahəng içində varlıqlarını davam etdirərlər. Təbiətdəki nizam heç bir şəkildə pozulmaz və milyonlarla ildir son dərəcə sabit bir şəkildə davam edər. Yalnız dünya üzərindəki həyatı araşdırdığımızda belə heyrət ediləcək bir çox detalla qarşılaşarıq. Ətrafımız, fərqində olduğumuz və ya olmadığımız, saysız yaradılış dəlili ilə doludur. Məsələn: havadakı qazların qarışığı bütün canlıların həyatlarını davam etdirə bilməsi üçün ən əlverişli şəkildə nisbətlənmişdir. İnsanlar və heyvanlar yaşaya bilmək üçün oksigen alıb, karbon 4 oksid verərlər. Ancaq bu əməliyyat dayanmadan davam etdiyi halda havadakı oksigen miqdarı azalıb, karbon 4 oksid miqdarı artaraq mövcud tarazlığı pozmaz. Çünki bu nöqtədə çox incə bir nizam var edilmişdir; insanların və heyvanların tərsinə bitkilər, həyatlarını davam etdirərkən karbon 4 oksid alıb, oksigen verərlər. Bu səbəbdən insanların və heyvanların aldığı oksigen, bitkilər vasitəsiylə təkrar qaytarılır və dünyadakı tarazlıq qorunur. Şübhəsiz bu nümunə dünya üzərində görə biləcəyimiz yaradılış dəlillərindən yalnız biridir. Gərək mikro, gərəksə makro aləm araşdırıldığında bunun kimi saysız nümunəylə qarşılaşmaq mümkündür. Əgər kainat və kainatla yanaşı dünya üzərindəki canlılıq varlığını davam etdirə bilirsə, bu, Üstün Ağıl Sahibi, hər şeyin Yaradıcısı olan Rəbbimizin 'hər şeyi bir-birinə uyğun olaraq yaratması' ilə mümkündür. Allah bir ayəsində belə buyurmaqdadır: O vaxtı da xatırlayın ki, Musa öz qövmünə: "Ey qövmüm, siz buzova sitayiş etməklə, həqiqətən, özünüzə zülm etdiniz. Buna görə də yaradanınıza tərəf üz tutaraq tövbə edin, özünüzü (buzovu tanrı bilən adamlarınızı) öldürün! Belə etməniz yaradanınızın yanında sizin üçün xeyirlidir! "- demişdi və Allah da tövbənizi qəbul etmişdi. Əlbəttə, O, tövbələri qəbul edəndir, bağışlayandır. (Bəqərə Surəsi, 54) Əşyaları müxtəlif surətlərdə, bir-birindən fərqli, qüsursuz, bənzərsiz yaradan deməkdir. "Yeddi göyü (bir-birinin üstündə) qat-qat yaradan da Odur. (Ey insan!) Sən Rəhmanın yaratdığında heç bir uyğunsuzluq görməzsən. Bir gözünü qaldırıb (səmaya) bax, heç orada bir yarıq (çatdaq, nöqsan) görə bilərsənmi?!". Vücudumuza nəzər yetirdikdə asanlıqla bütün orqanlarımızın necə ahəngli yaradıldığının şahidi ola bilərik. Hətta, hər insanın barmaq izi bir-birindən fərqli yaradılmışdır. Kainatın özbaşına mövcud deyil, Onun Yaradıcısının olduğunu anlaya bilməyimiz üçün bunlar kifayətdir. "əl-Xaliq" ilə "əl-Bəri" adlarının mənaları arasında az fərq vardır. Məsələn, insanın yaradılışında bu adların təzahürünü müqayisə etsək, əl-Xaliq - insanı yoxdan var edən, əl-Bəri - ona əl, göz, üz və s. orqanlar yapan deməkdir. Bu ad Qurani-Kərimin "əl-Həşr" surəsinin 24-cü, "əl-Bəqərə" surəsinin isə 54-cü ayəsində keçmişdir. Hazırladı: Güney Həsənova, "Cəmiyyət və Din" qəzeti, 2010-cu il. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113547 |
Əl-Bərr | Əl-Bərr (ər. البَرّ) — Allahın adlarından biri. Bütün yaxşılıq və gözəlliklərin sahibi, qullarına qarşı hədiyyə və ehsanı çox olan, yaxşılığın, vəfanın, gözəlliyin və ehsanın tək qaynağı deməkdir. İbn Abbasdan nəql edildiyinə görə, Rəsulullah (s) Allah-taaladan rəvayət etdiyi bir hədisdə belə buyurdu: "Allah-taala yaxşılıq və pislikləri təqdir edib yazdıqdan sonra bunların yaxşı və pis oluşunu belə açıqladı: Kim bir yaxşılıq etmək istər də edə bilməzsə, Cənabı Haqq bunu edilmiş mükəmməl bir yaxşılıq olaraq qeyd edir. Əgər bir kimsə yaxşılıq etmək istər sonra da onu etsə, Cənabi-Haqq o yaxşılığı on mislindən başlayıb yeddi yüz misliylə, hətta qat-qat artıqlamasıyla yazar. Kim bir pislik etmək istər amma imtina etsə, Cənabi-Haqq bunu mükəmməl bir yaxşılıq olaraq qeyd edir. Əgər insan bir pislik etmək istər sonra da onu etsə, Cənabi-Haqq o pisliyi yalnız bir günah olaraq yazar. "Bərr sözü, ərəbcə "birr" kökündən törəyir və itaətkar, vəfalı və xeyirxah mənasını verir. Bu söz Qurani-Kərimdə insanın qazanması istənilən bir xüsusiyyət olaraq istifadə edilir. Çünki əl- Bərr olan Yaradan, qullarının " birr " e çataraq özlərini aşmalarını , təmizlənib , yücelmelerini istər dostlar. Hədəf " birr " e çatmaqdır. Yəni " yaxşılığı tutmaq " dır. Hədəfi göstərən, ona necə yaklaşılacağını da öyrədər qullarına . Haqq Təala ruh yapımıza sevgini, yaxşılığı və gözəlliyi kodlamış , bizi elə göndərmişdir yer üzünə. Allah , daha sonra da hər quluna ; yer üzündə "dünya imtahanı " na gözlərini açan hər quluna , ömürü boyunca ehtiyacı olan hər şeyi min gözəllik içində çatdırar dostlarım . O , heyvanlar və bitkilər aləmini , dad, qoxu və rəng, cümbüşüyle əmrinə vermişdir. O, qullarını min ləzzət , min dad ilə doyurar hər gün. Allah, ətrafını sarmalayan xarici dünyada , hər an möhtəşəm cədvəllər çəkərək, " ruh dünyaları " nı da doyurar qullarının . Görən gözlərə, hər hadisə bir şeylər izah edər. Səhər nəfs bir mənzərə ilə doğan günəş , gecələri festival sahəsinə çevirən ulduzlar, qaranlıqları bir gecə lampası kimi ışıldatan ay, duyan qulaqlara həmişə bir şeylər pıçıldayar . əl- Bərr olan O , bənzərsiz sənətkar , qış ayları boyunca yağar — yağmaz əriyəcək qar dənələrini belə, elə bir sənətlə işləyərək göndərər ki, sanki , "Qulum, Gözəlliyimin əks etdirən bu qar dənələri ilə məni düşünsün, tanısın da məst olsun" deyər bizlərə. Qulları, eşqə gəlsin, sevgiylə yaşasınlar, inanclarının və imanlarının sevinciylə , bu imtahan dünyasının öhdəsindən gəlsinlər istər, O Rəhman və Rəhim olan Allah! O , yağış dənələrini də mələkləri vasitəsiylə yollar yer üzünə , qulları rəhmətini, mərhəmətini və sevgisini hiss etsinlər deyə … Necə ki bunu ən zirvə nöqtədə hiss Məhəmməd Mustafa (s), yağış yağarkən, əllərini yağışa doğru uzadır və yağışı böyük bir keflə seyr edirdi. Nə etdiyini soruşan səhabələrinə də: " — Yağışı əhatə ! Rahmeti hiss çalışıram … Çünki onlar Allahın qatından enirlər və onların Allah ilə beyəti çox yeni! " buyururdu . İşdə, kulluktaki zirvə ad! Və kulluktaki zirvə ölçü dostlar! əl- Berr'in qulu olaraq , Ona yakışmak üçün kainatdakı gözəllikləri hissetmeliyiz , Rəbbimizə təqdim edəcəyimiz dünya həyatımızı gözəlliklərlə donatmalıyız . Ətrafını günəş kimi aydınlatanlara , qaranlıqlarda ay olub ətrafını aydınlatanlara , yağış kimi ətrafa sevgi yağdıranlara nə xoşbəxt ! Bəqərə surəsi (2) , 112 : "Xeyr , xeyr ! Kim özü yaxşılıq dolu olaraq üzünü Allaha tərtəmiz flips və təslim edərsə , işdə onun Rəbbi yanında mükafatı vardır . Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar qəm-qüssə deyildirlər. " Bəqərə surəsi (2) , 195 : "Allah yolunda mal xərcləyin da özünüzü əllərinizlə təhlükəyə buraxmayın və yaxşılıq edin . Çünki Allah yaxşılıq edənləri (və işlərini yaxşı edənləri) sevir. Qullarını həmişə yaxşılığa sövq edər O Uca Yaradan! O , yaxşılıqlarla , xeyirlərlə , özünə çatması üçün səbəblər yaradır, imkanlar verər quluna . Qulun üzərinə düşən , bir yaxşılıq etdiyi zaman üzünü yerlərə sürüb səcdə etməsi və özünə xeyir qapılarını açan Rəbbinə şükretmesidir . O , varlıq verməsə , zəngin qılmasa sizi, ürəyinizə "sevgi və mərhəmət " qoymasanız , əlinizi cibinizə atıb da kömək edə bilərsinizmi heç kimə ? Söyləyin Allah xatirinə ! Pulu xərcləyəcək bir çox yer varkən "xeyr" etmək , pulu bir garibin duasını almada istifadə etmək, ancaq Onun razılığını istəyən qullarına verdiyi bir lütf, bir nemət deyil də nədir ? O, diləməsi " diləməyi " verərdimi heç? Yaxşılıq etməyi dileten O. Yaxşılıq yollarını açan O. Nəticədə quluna savablar qazandırıb , dincliyə çatdıran O ! əl- Berr'dir O ! Qullarının ' birr'e çatmasını diləyənlərə O ! Ali-İmran surəsi (3), 92: " Sevdiyiniz şeylərdən (haqq yolunda) sərf , gerçək etməyincə savaba çatmarsınız. Hər nə xərcləsəniz, Allah onu biləndir . " Razı olduğu qullarının xüsusiyyətlərini də Qurani-Kərimdə belə açıqlayır Allah Təala : Ali-İmran surəsi (3) , 134 : "O (Allahdan haqqı ilə qorxan) nlar , bolluqda və darlıqda Allah üçün xərcləyərlər , qəzəblərini udar, insanların günahlarından keçərlər. Allah yaxşılıq edənləri sevər. " "Allah da onlara həm dünya ne'mətlərini, həm də axirət nemətinin gözəlini verdi. Allah yaxşı iş görənləri sevər."Yaxşılığı qat-qat mükâfatlandırandır O. "Kim yaxşı əməl gətirsə , ona o (gətirdiyi) nin on qatı vardır. Kim pislik gətirərsə , yalnız onun dengiyle cəzalandırılır ; onlara haqsızlıq edilməyəcəkdir ." Möhtəşəm bir qüdrət silgisi günahları silmək üçün sanki bəhanələr axtarar dayanar; O , Uca Rəhmətin əsəri olaraq . "Gündüzün hər iki tərəfində (günorta və ikindi) və gecənin saçaklarında (axşam, şam və Sabahda) namaz qıl ! Şübhəsiz ki , yaxşılıq pislikləri aradan qaldırar. Bu isə, düşünebilenlere bir öyüd-nəsihətdir."" Həqiqətən, Allah , təqva sahibləri ilə və yaxşılıqda olanlar bərabərdir.""Əgər yaxşılıq etsəniz, öz lehinizə yaxşılıq etmiş olarsınız və əgər pislik etsəniz öz əleyhinizədir . ""Kim yaxşı bir iş görərsə , ona daha yaxşısı verilər və onlar o gün qorxudan da əmin olarlar. ""Həm yaxşılıq də bir deyil , pislik də . Pisliyi ən gözəl bir şəkildə sav . O zaman səninlə öz arasında bir düşmənlik olan adamın , sanki səmimi bir dost kimi olduğunu görərsən. ""Allah iman gətirib saleh əməl işləyən qullarını bununla müjdə verir. Ey Məhəmməd ! De ki :" Mən bu təbliğimə qarşı sizdən qohumluq sevgidən başqa heç bir mükafat istəmirəm. "Hər kim bir yaxşılıq etsə Biz onun yaxşılığını artırarıq . Şübhəsiz ki, Allah bağışlayandır, şükrün qarşılığını verər." Allah kəlamında qullarını yaxşılığa yönəldir , hər yaxşılığı da qatından ürəklərə işləyən isti bir sevgiylə mükafatlandırır. " … Bizə dünyada bir gözəllik və axirətdə də gözəl nemətlər ver və bizi Od əzabından qoru! .." "Ey Rəbbimiz! Biz, " Rəbbinizə iman gətirin! 'Deyə imana tərəf çağıran bir kimsənin eşidib iman gətirdik . Ey Rəbbimiz! Günahlarımızı bağışla , təqsirlərimizdən keç və canımızı yaxşı əməl sahibləri ilə bir yerdə al." | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749120 |
Əl-Bəsir | Əl-Bəsir (ər. البصير) — Allahın adlarından biri. Hər şeyi görən . Məgər onlar başları üstündə (səf çəkib) qanad çalaraq (qanadlarını açıb-yumaraq) uçan quşları görmürlərmi? Onları (göydə) ancaq Rəhman (olan Allah) saxlayır. Həqiqətən, O, hər şeyi görəndir! (Mülk Surəsi, 19) İnsanın görmə tutumu şübhəsiz çox məhduddur. Çılpaq gözlə görə biləcəyi məsafə ən çox bir neçə kilometr kənarıdır. Üstəlik bu da ancaq açıq bir havada, yüksək bir yerdən baxırsa mümkün olar. Ancaq şərtlər nə qədər uyğun olsa da görə bildiyi ən uzaq yer/yeyər onun üçün puslu bir görünüşdən başqa bir şey deyil. İnsan bəzi vəziyyətlərdə -xüsusilə də tək qaldığı zaman) özünü də heç kimin görə bilməyəcəyini zənn edər. Gizli bir iş edərkən, saxlanarkən, ətrafında heç kim yoxsa görülmədiyindən əmindir. Bu tərz mühitlərdə insanlar istədikləri hər şeyi edə biləcəklərini, heç kimə qarşı məsul tutula bilməyəcəklərini, etdikləri səhvlərin əsla qarşılarına çıxmayacağını sanarlar. Halbuki bu bir yanılmadır. Çünki insanın unutduğu çox əhəmiyyətli bir gerçək vardır: Allah hər an hər şeyi bütün detallarıyla görəndir. İnsan gözləriylə ancaq müəyyən bir sahəs(n)i görə bilərkən, Allah o adamın ol/tapıldığı otağı, onun xaricindəki digər otaqları, o evin hamısını, o evin içində olduğu şəhəri, şəhərin içində olduğu ölkəni, onları içinə alan qitəni, bütün bunların hamısını əhatə edən Dünyanı, bütün planetləri, kosmosu və onun da kənarındakı ölçüləri eyni anda görməkdədir. Quranda Allahın hər şeydən xəbərdar olduğu belə bildirilməkdədir: (Ya Peyğəmbərim!) Sən nə iş görsən, Qurandan nə oxusan, (ümmətinlə birlikdə) nə iş görsəniz, onlara daldığınız (onları etdiyiniz) zaman Biz sizə şahid olarıq. Yerdə və göydə zərrə qədər bir şey sənin Rəbbindən gizli qalmaz. Ondan daha böyük, daha kiçik elə bir şey də yoxdur ki, açıq-aydın kitabda (lövhi-məhfuzda) olmasın! (Yunus Surəsi, 61) Namaz qılın, zəkat verin! Özünüzdən ötrü (əvvəlcə) etdiyiniz xeyri (yaxşı əməllərin əvəzini) Allah yanında taparsınız. Həqiqətən, Allah nə etdiklərinizi görəndir! (Bəqərə Surəsi, 110) Onların Allah yanında (bir-birindən fərqli) dərəcələri vardır. Allah onların etdiyi işləri görəndir. (Ali-İmran Surəsi, 163) Ayələrimizi inkar edənlər (ayələrimizdən üz döndərənlər) Bizdən gizli qalmazlar. Cəhənnəm oduna atılan kəs yaxşıdır, yoxsa qiyamət günü (Allahın hüzuruna) arxayın gələn kəs?! İstədiyinizi edin. Şübhəsiz ki, O nə etdiyinizi görəndir. (Fussilət Surəsi, 40) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113549 |
Əl-Bəsit | Əl-Bəsit (ər. الباسط) — Allahın adlarından biri. Allah yolunda (könül xoşluğu ilə halal maldan) yaxşı borc verən kimdir ki, (Allah da) onun mükafatını (əvəzini) qat-qat artırsın?! Allah (kimisini) sıxıntıya salar (ruzisini azaldar), (kimisinin də) ürəyini açar (bol ruzi verər). Siz (dünyada gördüyünüz işlərin əvəzini almaq üçün) Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız. (Bəqərə Surəsi, 245) Allah, Özünə iman edən, ürəkdən itaət edən kəslərə dünyada maddi və mənəvi bolluq, genişlik verər. Onların qarşılarındakı çətinlikləri açar. İman edənlər qarşılaşdıqları hər cür çətinlikdə, darlıqda və xəstəlikdə yalnız Allaha sığınarlar və Onu vəkil əldə edərlər. Bunun bir qarşılığı olaraq Allah inkar edənlərin işlərini çətinləşdirərkən, möminlərin işlərini asanlaşdırar. Bu mövzuda Quranda verilmiş bir çox nümunə vardır. Məsələn: Musa və ona tabe olan İsrailoğulları, Fironun zülmü səbəbiylə yurdlarından çıxmaq məcburiyyətində qalmışlar. Ancaq Firon arxalarını buraxmamış və tutmaq üçün ordusuyla birlikdə onları izləmişdir. Bu qaçış əsnasında Fironun ordusu ilə dəniz arasında qalan İsrailoğulları 'həqiqətən tutulduqlarını' sanmışlar. Lakin Allah Musanın duasına qarşılıq, bir möcüzə göstərərək dənizi yarmış və İsrailoğullarını Fironun zülmündən qurtarmışdır. Üstəlik bunun ardından Fironu və ordusunu yox etmiş, onların çıxdıqları yerlərə İsrailoğullarını varis etmişdir. Allah yolunda hicrət edən şəxs yer üzündə çoxlu sığınacaq və genişlik (bolluq) tapar. Kim evindən çıxıb Allaha və onun Peyğəmbərinə tərəf hicrət etsə, sonra isə (mənzil başına çatmadan) ölüm onu haqlasa, həmin şəxsin mükafatını Allah Özü verər! Allah bağışlayandır, rəhm edəndir! (Nisa Surəsi, 100) ayəsi də təcəlli etmişdir. Şübhəsiz, Allahın vədi bütün inanan qulları üçün, hər dövrdə etibarlı olmuşdur və olacaq. Bir ayədə belə xəbər verilər: Həqiqətən, Rəbbin istədiyi şəxsin ruzisini artırar da, azaldar da. Doğrudan da, O Öz bəndələrinin halından xəbərdardır, (hər şeyi) görəndir! (İsra Surəsi, 30) "Bəndələrini sınağa çəkmək, çətinlikdən xilas etmək, rəhmət üçün xəzinələrinin qapısını açan, onların etdiklərinin qarşılığında qat-qat verən" mənasını daşıyır. Bu iki ad birlikdə deyilməlidir. Çünki həyat həmişə düz xətt üzrə davam etmir. Onun yoxuşları olduğu kimi, enişləri də var. İnsan tez-tez problemlərlə rastlaşa bilər. Lakin Allaha inanan insan bilməlidir ki, Rəbbi nə çətin, nə də xoşbəxt anlarında onu tək qoymaz. Buna görə də çətinliklə üzləşdikdə səbirli olmalı, problemləri həllini tapdıqda şükür etməyi bacarmalıdır. Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql edilən hədislərdən birində deyilir: "Mömin insanın vəziyyəti nə qədər təəccüblüdür. Hər işi onun üçün bir xeyirdir. Bu vəziyyət başqasına deyil, sadəcə möminə xasdır: ona məmnun olacağı bir şey gəlsə, şükür edər, bu isə xeyirdir; bir zərər gəlsə səbir edər, bu da xeyirdir". Allah-Təala sonsuz qüdrəti ilə hər şeyi əhatə etmişdir. Kasıb ikən zənginləşdirən, xəstə ikən sağaldan, güclü ikən zəiflədən, yüksək məqamda ikən mərtəbəsini aşağı salan Odur. Dünya imtahanının mənası da bundadır. Qurani-Kərimdə buyurulur: "Həqiqətən, Rəbbin istədiyi şəxsin ruzisini artırar da, azaldar da. Doğrudan da, O Öz bəndələrinin halından xəbərdardır, (hər şeyi) görəndir!". | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749122 |
Əl-Bəyzavi | Bəyzavi və ya Qazı Bəyzavi (XIII əsr, Ərdəkan, Fars ostanı – 1286, Təbriz) — Azərbaycan türkü, hüquqçu, alim, tarixçi və müfəssir. Tam adı Abdullah ibn Ömər ibn Məhəmməd Nasıruddin əl Bəydavidir. Şiraz yaxınlarındakı Bəyda qəsəbəsində doğulmuş və yetişmişdir. Şirazda başqazı ikən müəllimi Məhəmməd ibn Məhəmməd Kəthaninin tövsiyəsiylə qazılığı buraxaraq, İslami elmlər üzərində çalışmağa başlamışdır. Xacə Nəsirəddin Tusi öz zəmanəsində yaşamış məşhur Quran təfsirçisi Qazı Beyzavi Şafei ilə dostluq edirdi. (Qeyd etmək yerinə düşər ki, Qazı Beyzavi Nəsirəddin Tusinin "Füsuli-Nasiriyyə" kitabını şərh etmişdir). Bir dəfə camaatın gözü qarşısında Tusi Qazı Beyzavinin atının üzəngisini tutub onun ata minməsinə kömək etmişdi. Xacədən soruşdular ki, Qazıya münasibətdə bu qədər ehtiram va təvazönün səbəbi nədir? Cavab verdi: "Çoxdan istəyirdim ki, bir nəfərə qarşi belə təvazökarlıq edib qulluğunda durum. Nə qədər axtardımsa, bunun üçün Qazıdan daha layiqli şəxs tapa bilmədim. Ona görə bu ehtiramı ona göstərdim". Nəzərə almaq lazımdır ki, Xacə Tusi bu zaman vəzifə sahibi va hökmdarın vəziri idi. Qazi Beyzavi daha sonra Təbrizə yerləşmiş və 1286-cı ildə burada ölmüşdür. Ən böyük və ünlü çalışması "Ənvarut Tənzil və Əsrarut Təvil" (tənzilin nurları və təvilin əsrarları) adlı Quran təfsiridir. Türkcədə və Türkiyədə Bəydavi Təfsiri olaraq bilinən bu əsər əsrlərcə mədrəsələrdə oxudulmuşdur. Hətta Osmanlı dönəmində seçkin elm adamları tərəfindən bu əsər padişah hüzurunda oxunmuş və çox saylı bir dinləyici kütləsi qazanmış, Osmanlıda bu Bəydavi Təfsiri oxuma seanslarına Hüzur dərsləri adı verilmişdi. Hər dövrdəki İslam alimləri Bəydavi təfsiri haqqında olumlu görüş bildirmişdir.Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda əl-Beyzavinin təfsirinin 50-dən çox nüsxələri qorunmaqdadır. Bu nüsxələrin bir neçəsinin əl-Beyzaviyə aid olduğu yeni aşkar edilmişdir. "Təfsiri-Beyzavi" əsərinin müəllifidir. Fiqh və şəriət məsələlərinə aid çoxlu şərhləri vardır. Məşhur alimlərdən Beyzavi illərlə mədrəsə təhsili verdikdən sonra yeddi, səkkiz dəri kitab yazar. Bu kitabları götürərək hökmdarın hüzuruna çıxmaq üzrə yola çıxır. Günlərlə getdikdən sonra, yolda rast gəldiyi bir qəbilə rəisinin çadırına qonaq olur. Uzun bir elmi söhbətdən sonra qəbilə rəisinin arvadı: — "Oğlum, sən haradan gəlib hara gedirsən?" — deyə soruşar. Qazi Beyzavi "Xorasandan gəldiyini, hökmdarın hüzuruna çıxmaq üçün yola düşdüyünü" — söyləyər. Daha sonra aralarında belə bir söhbət olur: — Bu kitabları yazdım, bunları hökmdara göstərib bir az kömək və ehsan istəyəcəyəm. — Oğlum, sən "Fatihə" surəsini bilirsənmi? — Kitab yazan kimsə "Fatihə"ni bilməzmi? — Elə isə oxu… Beyzavi oxuyarkən dördüncü ayəyə gəldiyində qadın: — "Bunun mənası nədir?" — deyə soruşar. Beyzavi, bu ayənin mənası : — "Yardım, inam və ehsanı ancaq Səndən istəyirik" — deyə cavab verər… — Oğlum, sən elmi üzündən oxumusan. Həmçinin kitabları da elə… Uca kitabımızda "Hər şeyi Allahdan istəyin" deyildiyi halda, sən hökmdardan köməkmi gözləyirsən? — deyər. Beləcə, Qazi Beyzavi təkrar Xorasana qayıtdığı zaman yoldaşlarına "illərlə mədrəsə təhsili verdiyim halda, çadırda böyüyən qadının səviyyəsinə çatmamışam!" -deyib yenidən elmi-ü ledün (ilahi sirlərə dair elmlərin) təhsilinə başlayır və məşhur təfsirini yazır. Minhacul Vusul ila ilmil Usul: Fəqih usulünə dairdir. Sərhu Məsabihus Sünnə: Əl Bəgavinin (ö. 1122) hadisə dair Məsabihus-Sünnə adli əsərinin açıklamasıdır. Nizamut Təvarix: Farsca olan bu əsəri İslamda ilk insan və pəygambər Adəmdən başlayarak 1275 yilina kadar gələn gənəl və özət bir tarixdir. Əl Gayətul Kusva: Şafei məzhəbinə görə kaləmə alinmis olan bu əsər furuul-fikha dairdir. Tavaliul Ənvar min Mətaliil Ənzar: Kəlam biliminə dairdir. Ənvarut Tənzil və Əsrarut Təvil "Abdullah b. Ömər", İTA, II, 324; TA, VI, 300–301; J. Robson, "al-Baydawī", EI² (Fr.), I, 1163; Andrew Rippin, "Baydawī, al", ER, II, 85–86; E. Kohlberg, "Bayzawī", EIr., IV, 15–17. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749118 |
Əl-Bəğuz Fəvqani | Əl-Bəğuz Fəvqani (ərəb. الباغوز فوقاني, kürd. Baxoz) –Suriyada Fərat çayı üzərində, Deyr əz-Zövr əyalətinin Əbu Kamal rayonunda yerləşən şəhərdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=819763 |
Əl-Cahiz | Cahiz, əl-Cahiz Əbu Osman Əmr ibn Bəhr (təxm: 767, Bəsrə — 868, Bəsrə) — Şərqi Afrika əsilli bərbər yazıçısı və alimi. İslamda rasional cərəyan olan Mötəzilik və ədəbiyyatın ədəb cərəyanının nümayəndəsi. Abbasilərin sarayında xidmət edib. Öz dövrünün ən savadlı insanlarından biri kimi məşhurdur. 100 çox traktatın və antologiyanın müəllifidir: yumoristik novellalar toplusu Xəsislər barədə kitab; natiqlik və stilistika üzrə Dəlillər haqqında kitab; tarixi-siyasi Ərəblər və məvalilər haqda kitab və Ərəblər və farslar haqqında kitab ;Kitab əl-Hayavan ("Heyvanlar kitabı") 350-den çox heyvan növünü şeir, lətifə və atalar sözləri ilə təsvir edən ensiklopedik əsər, kitabda təbii mühitin heyvanlar üzərindəki təsirindən danışır və bir təkamül haqqında nəzəriyə yaratmışdı. Mühitin bir heyvanın yaşaması üçün təsirlərini incələmişdir. Bu kitabda Cahiz tarixdə ilk dəfə qida zəncirini təsvir etmişdir.Ətraf mühitin determinizmi tərəfdarı olan Cahiz, ətraf mühitin toplumun irqi və etnik xüsusiyətlərinin formalaşmasına təsiri barədə də danışmışdı. Fəzail ül Ətrak(Türklərin fəzilətləri). Türklərin İran dünyasının şimal şərqinə erkən gəlişinin tərəfdarları bu prosesin sübutu kimi Cahizin yazdığı həmin bu Risalə fi mənakib əl-ətrak va'ammat cunud əl -xilafə adlı türklərin fəzilətləri haqqında traktatını misal gətirirlər. Cahiz türklərin o dövrdə bir qədər mənfi obrazını və onlara qarşı bu münasibəti yumşaltmaq istəyirdi, onlara layıqli yer vermək, onları Xilafətdə ərəblərlə farsların arasında "üçüncü qüvvə" etmək istəyirdi. Cahiz öz məqsədini ta'lif əl-kulub və ittifaq əl-əsbab("ürəkləri barışdırmaq" və "əlaqələri bərkitmək") kimi təsvir edir. Öz traktatının bir yerində o türkləri və xorasanlıları, mahiyətinə görə, eyni xalq hesab edir, eyni xassiyətlərə malikdirlər və bitişik yerlərdə yaşayırlar.Cahiz xüsusilə ədəb janrına çox gclü təsir etmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=372561 |
Əl-Cami | Əl-Cami (ər. الجامع) — Allahın adlarından biri. "Ey Rəbbimiz! Olacağına şübhə edilməyən bir gündə bütün insanları toplayan Sənsən. Allah Öz vədəsindən əsla dönməz!" (Ali-İmran Surəsi, 9) Dağınıq şeylərin bir yerə toplanması mənasını verən 'cəm' sözü, Allahın bütün kainatdakı sistemlər üzərində hakimiyyətini göstərən sifətini ifadə edir. Kainatı və içindəkiləri yaradan Allah, canlı və cansız bütün varlıqlara dilədiyini etdirmə, istədiyi yerdə və istədiyi şəkildə toplama qüdrətinə malikdir. Quranda Allah dünyada möminləri bir yerə yığacağını belə vəd etmişdir: "Hər kəsin üz tutduğu bir qibləsi vardır. Yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın! Harada olursunuzsa olun, Allah sizi bir yerə toplayacaqdır. Həqiqətən, Allah hər şeyə qadirdir!" (Bəqərə Surəsi, 148) Ancaq həqiqi toplanma günü qiyamətlə reallaşacaq. Özünə şübhə olunmayan qiyamət günündə, Allahın bütün qulları Onun hüzurunda toplanacaqlar. Dünyada Özünü və elçilərini yalanlayanların inkarlarını və bu inkarlarından qaynaqlanan bütün hərəkətlərini bilən Allah, elçiləriylə bütün insanlığa xəbər verdiyi böyük hesab günündə, gəlmiş-keçmiş bütün cəmiyyətləri bir yerə yığacaq. Sura üfürüldüyü gün günahkarların hamısı bir yerə yığılacaq və etdiklərindən birlikdə hesaba çəkiləcəklər. İnkar edənlər üzüaşağı cəhənnəmə sürüklənəcək, layiq olduqları cəzanı yenə yoldaşlarıyla birlikdə alacaqlar. Allah Özünə iman edənləri isə etdiklərinə qarşılıq olaraq cənnətdə də -dünyada olduğu kimi- birlikdə mükafatlandıracaq. Allah təqva sahiblərini də rəhbərləriylə birlikdə heyət halında hüzuruna gətirəcək. Onlar nurları önlərində və yanlarında Allahın izni və rəhmətiylə cənnətə girəcəklər. Özünü inkar edən insanları isə dünyada da bir-birlərinə arxa çıxıb qruplaşdıqları kimi, cəhənnəmdə də həmişə bir yerdə saxlayacaq, bir-birləriylə dalaşıb mübahisə etmələrinə icazə verəcək. Zülm edənlərin yoldaşları və ibadət etdikləri həmişə bir yerdə olacaqlar, işlədikləri günahların cəzasını cəhənnəmdə həmişə birlikdə çəkəcəklər. Çox arxalandıqları yoldaşları və dostlarıyla birlikdə cəhənnəmə sürüklənmənin əzabını yaşayacaqlar. Allah dünyada şeytana itaət edən insanları axirətdə bir yerə yığaraq cəhənnəmə atacağını aşağıdakı ayəsiylə bildirmişdir: "Allah Kitabda (Quranda) sizə nazil etmişdir ki, Allahın ayələrinin inkar edildiyini və onlara istehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman müşriklər başqa bir söhbətə girişməyənə qədər onlarla bir yerdə əyləşməyin! Çünki o vaxt siz də onların tayı olarsınız. Həqiqətən, Allah münafiqlərin və kafirlərin hamısını Cəhənnəmdə bir yerdə toplayacaqdır!" (Nisa Surəsi, 140) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113826 |
Əl-Cübeyl | Əl-Cübeyl (ərəb. الجبيل) — Səudiyyə Ərəbistanının Şərq vilayətində şəhər. Həmçinin bax Əl-Cübeyl kilsəsi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=721302 |
Əl-Cübeyl kilsəsi | Əl-Cübeyl kilsəsi — Səudiyyə Ərəbistanının əl-Cübeyl bölgəsində 1986-cı ildə qazıntılar nəticəsində kəşf edilmiş, IV əsrə aid Nestorian kilsəsi. Kilsənin əsas binası qalmamış, sadəcə divarları və özülü günümüzə salamat çatmışdır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=406994 |
Əl-Cümhuriyyə | "Əl-Cümhuriyyə" (ərəb. الجمهورية; mənası – respublika) — dövlətə məxsus Misir gündəlik qəzeti. Tarix və profil "Əl-Cümhuriyyə" 1954-cü ildə Misir inqilabından sonra qurulmuşdur və yeni rejimin aparıcı media orqanı olmuşdur. Qəzet "Vəfd" partiyasının rejim tərəfindən ləğv edilmiş "Əl-Misri" qəzetinin imkanlarından istifadə etməklə nəşr edilmişdir. Ənvər Sədat qəzetin redaktoru olmuşdur. Qəzetin nəşriyyatçısı 1952-ci il inqilabından sonra əsası qoyulan "Dar Əl-Təhrir"dir. Buna baxmayaraq, "Əl-Cümhuriyyə" Camal Əbdül Nasirin qarşıya qoyduğu məqsədlərə tam nail ola bilməmişdir.2000-ci ildə gündəlik tirajı 400,000 nüsxə idi. 2005-ci ildə gündəlik tirajı 200,000 nüsxəyə enmişdir. Xarici keçidlər gomhuriaonline.com — "Əl-Cümhuriyyə" qəzetinin rəsmi saytı Vikianbarda Əl-Cümhuriyyə ilə əlaqədar mediafayllar var | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=764278 |
Əl-Cəbbar | Əl-Cəbbar (ər. الجبّار) — Allahın adlarından biri. "O Allah ki, Ondan başqa ilah yoxdur. Məlikdir; Qüddusdur; Salamdır; Mömindir; Mühəymindir; Əzizdir; Cabbardır; Mütəkəbbirdir. Allah, (müşriklərin) şirk qoşduqlarından çox ucadır" (Həşr Surəsi, 23) Allaha qarşı böyüklənməyin, Ona təslim olmamağın arxasında, insanın özünü Allahdan müstəqil varlıq olaraq görüb, sahib olduğu bəzi xüsusiyyətlərin özündən qaynaqlandığını zənn etməsi, buna görə də özünə "mənlik" verməsi dayanır. Halbuki bu, səhv məntiqdir. İnsan bir az düşünsə, bu dünyaya öz iradəsiylə gəlmədiyini, həyatının nə vaxt sona çatacağını bilmədiyini, sahib olduğu fiziki xüsusiyyətlərin öz seçimiylə özünə verilmədiyini rahatlıqla görə bilər. Öz bədəni də daxil olmaqla sahib olduğu hər şeyin keçici olduğunu və sonunda yox olacağını anlayar. Bütün bunlar insanın tamamilə aciz olduğunun, heç nəyin özünə aid və öz idarəsi daxilində olmadığının açıq dəlilləridir. Əgər bir az daha düşünsə, bu dəlillərin saysız-hesabsız olduğunu görə bilər. İnsanın bütün bu gerçəklər qarşısında özünü yaradan Rəbbinə qarşı böyüklənməyə cəhd etməsinin nə qədər ağılsız hərəkət olduğu aşkardır. Halbuki insan Allahın böyüklüyünü, hər şeyi yoxdan yaratdığını, insanların sahib olduqları bütün imkan və xüsusiyyətləri verənin Allah olduğunu, dilədiyi anda da hamısını geri ala biləcəyini, bütün canlıların ölümlü olduğunu, tək baqi olanın Allah olduğunu qəbul edib, gerçək sahibinə təslim olmalıdır. Çünki Allah, Özünə qarşı haqsız yerə böyüklənən, acizliyini bilməyən və üz çevirən hər kəsə dilədiyi zaman məcburən boyun əydirməyə qadir olandır. Quranda sahib olduğu şeylərdən ötəri qürurlanan və sonunda da Allahın Cabbar sifətiylə acizliklərini görən və səhvlərini qəbul edən bağça sahiblərinin vəziyyəti ibrət olaraq izah edilmişdir. Sabahısı gün bağçalarını erkəndən yığacaqlarına dair and içən bağça sahiblərinin başlarına gələnlər belə bildirilmişdir: ... Onlar yuxuda ikən sənin Rəbbindən o bağa bir bəla gəldi. Və o (yanıb) qapqara qaraldı (Qələm Surəsi, 19-20) (Bağı) bu vəziyyətdə gördükdə dedilər: "Yəqin ki, azmışıq! Xeyr, biz məhrum olmuşuq!" Onların ən ağıllısı dedi: "Məgər mən sizə (Allahı) həmd-səna ilə təqdis etməli olduğunuzu demədimmi?!" Onlar: "Rəbbimiz pakdır, müqəddəsdir! Həqiqətən, biz zalım idik!" – dedilər. Onlar bir-birini danlamağa başladılar. Və dedilər: "Vay halımıza! Biz azğınlıq edirdik. Ola bilsin ki, Rəbbimiz onun əvəzinə bizə daha yaxşısını versin. Biz Rəbbimizdən (bizi bağışlamasını, bizə mərhəmət əta etməsini) diləyirik!"(Dünyadakı) əzab belədir. Şübhəsiz ki, axirət əzabı daha şiddətlidir. Kaş biləydilər! (Qələm Surəsi, 26-33) İstədiyini etdirməyə qüdrəti çatan, hər vəziyyətdə iradəsi olan, bütün çətinlikləri asanlaşdıran, məxluqatının ehtiyaclarını təmin edən, əskikliyi tamamlayan və nizam-intizamı tənzimləyən deməkdir. Qurani-Kərimdə bir yerdə - "əl-Həşr" surəsinin 23-cü ayəsində keçmişdir: "O Özündən başqa heç bir tanrı (məbud) olmayan, (bütün məxluqatın) ixtiyar sahibi, müqəddəs (pak) olan, (bəndələrinə) salamatlıq, əmin-amanlıq bəxş edən, (hər şeydən) göz-qulaq olub (onu) qoruyan, yenilməz qüdrət (qüvvət) sahibi, (hamını istədiyi hər hansı bir şeyə) məcbur etməyə qadir olan (əl-Cabbar), (hər şeydən) böyük (hər şeyin fövqündə) olan Allahdır..." Güney Həsənova, "Cəmiyyət və Din" qəzeti, 2010-cu il. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749142 |
Əl-Cəbəl əl-Əxdar | Əl-cəbəl Əl-əxdar (ərəb diliالجبل الأخضر) — Liviyanın Kirenaika regionunda şəhər. Həmçinin bax Cəbəl Əxdar (Liviya) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=618642 |
Əl-Cədidə | Əl-Cədidə (ərəb. الجديدة, bər. ⴰⵍ-ⵊⴰⴷⵉⴷⴰ, fr. el-Jadida) və ya keçmiş adları ilə Kap Solis, Portus Rutilis, Rusibis, Məzayin (ərəb. مازيغن, bər. ⵎⴰⵣⵉⴳⴻⵏ), əl-Breiya (ərəb. البريجة, Mazaqao (ərəb. مازاگاو, bər. ⵎⴰⵣⴰⴳⴰⵡ), əl-Mahdouma (ərəb. المهدومة), Mazaqan (ərəb. مازاگان, bər. ⵎⴰⵣⴰⴳⴰⵏ) — Mərakeşin Atlantik sahilində, Kasablanka şəhərindən 100 km cənubda, Əl-Cədidə əyalətində yerləşən liman şəhəri. 2014-cü il siyahıyaalmasına görə 194 934 əhalisi var.Əl-Cədidəki köhnə şəhər Dünyanın Portuqal mənşəli Yeddi Möcüzəsindən biridir və portuqaliyalılar tərəfindən qurulmuş nəhəng divarlar ilə dənizdən çox "qeyri-mavr " görünüşə sahibdir.Portuqaliyanın Mazaqan istehkam-şəhəri 2004-cü ildə "Avropa və Mərakeş mədəniyyətləri arasındakı təsir mübadiləsinin üstün nümunəsi" və Portuqaliya tikinti texnologiyası ilə inteqrasiya olunmuş İntibah ideallarının erkən nümunəsi" kimi UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.Yay fəslində əsasən Mərakeşdən olan bir çox insan istrahət üçün Əl-Cədidə və xüsusilə qonşu Sidi Bouzid şəhərinə axın edir. Şəhərin yaxınlığında bəzi orta səviyyəli Mərakeşliləri, habelə Ərəbistan yarımadasından, Avropa və hüdudlarından çox sayda beynəlxalq qonağı cəlb edən Maqazan beşulduzlu kurort kompleksi yerləşir. Maqazan kompleksində kazino, gecə klubu və restoran və bir qolf sahəsi var. Yaxınlıqda limanların və fabriklərin olması Əl-Cədidə çimərliklərinin çirklənməsinə gətirib çıxarır. Şəhər, 2014-cü ildən bəri yaxınlıqdakı Corf-Lasfar limanında və onun sənaye zonasında artan fəaliyyət nəticəsində qismən genişlənir. Əl-Cədidə, ilk dəfə 1502-ci ildə Portuqaliyalılar tərəfindən ələ keçirildiyi zaman əl-Breiya kimi tanınırdı. Daha sonra şəhər Mazaqao kimi tanınmağa başlandı. Portuqallar şəhərdə 1514-cü ildə bir qala, 1541-ci ildə isə daha böyük bir istehkam inşa etdilər. Portuqaliyalılar 1769-cu ilə, Mərakeşdəki son əraziləri olan Mazaqaonu tərk edənə qədər şəhəri idarə etməyə davam etdilər. Şəhər daha sonra 1769-cu ildə Sultan Məhəmməd ibn-Abdallah tərəfindən ələ keçirildi və əl-Məhdouma (dağıdılmış) adını alaraq tərk edilmiş şəkildə təmamilə sakinsiz qaldı. Sonda Mərakeşli Sultan Abd əl-Rəhman şəhərdə bir məscidin tikilməsini və məhv edilmiş hissələrinin yenidən qurulmasını əmr etdi. Yenilənmiş şəhərə Əl-Cədidə və ya Yeni adı verildi. Əl-Cədidə Köppen iqlim təsnifatına görə isti yaylı Aralıq dənizi iqliminə malikdir. Qışda yaydan daha çox yağıntı olur. Əl-Cədidənin orta illik temperaturu 17.4 °C (63.3 °F)-dir və hər il təxminən 372 millimetr (14.65 düym) yağıntı düşür. Qardaş şəhərlər Sintra, Portuqaliya, 1988-ci ildən bəri Nabul, Tunis, 1985-ci ildən bəri Varennes, Kanada Vyerzon, Fransa Set, Fransa, 1992-ci ildən bəri Arenzano, İtaliya, 1964-cü ildən bəri Takoma, ABŞ, 2007-ci ildən bəri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=635429 |
Əl-Cəm amfiteatrı | Əl-Cəm amfiteatrı — müasir Afrikanın Roma əyalətindəki Thysdrus, Tunisin Əl-Cəm şəhərindəki oval bir amfiteatrdır. 1979-cu ildən bəri YUNESKO tərəfindən Ümumdünya irsi olaraq siyahıya alınmışdır. Amfiteatr, e.ə. 238-ci ildə, Tunisin El Djem bölgəsindəki Roma Afrika Proconsularis bölgəsində yerləşən Thysdrus'ta inşa edilmişdir. Dünyanın ən yaxşı qorunan Roma daş xarabalıqlarından biridir və Afrikada bənzərsizdir. Roma imperiyasındakı digər amfiteatrlar kimi, tamaşaçı tədbirləri üçün inşa edildi və dünyanın ən böyük amfiteatrlarından biridir. Təxmini tutumu 35.000, böyük və kiçik baltaların ölçüləri müvafiq olaraq 148 metr (486 fut) və 122 metrdir. Amfiteatr daş bloklardan tikilib, düz bir yerdə yerləşir və olduqca yaxşı qorunur.Əl Cəmin amfiteatrı eyni yerdə tikilmiş üçüncü amfiteatrdır. İnanc budur ki, Gordian III olaraq imperator olmuş yerli prokuror Gordian tərəfindən inşa edilmişdir. Orta əsrlərdə bir qala rolunu oynadı və 430-cu ildə Vandalların və 647-ci ildə Ərəblərin hücumları zamanı əhali burada sığınacaq tapdı. 1695-ci ildə Tunis inqilabları zamanı Məhəmməd bəy Əl Muradi divarların birində açılış etdi. amfiteatrın içərisinə toplaşan qardaşı Əli bəy Muradinin davamçılarının müqavimətini dayandırmaq üçün. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=613290 |
Əl-Cərrah ibn Əbd-ül-Lah əl-Həkəmi | Əbu Übəyda əl-Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi(ərəb أبو عقبة الجراح بن عبد الله الحكمي) — Həkəmi tayfasından olan ərəb zadəganı və sərkərdəsi. 8-ci əsr ərzində o müxtəlif vaxtlarda Bəsrə, Sistan, Xorasan və Azərbaycanın valisi olmuşdur. Xəzər-ərəb müharibələrində ərəb qoşun sərkərdəsi. Xəzərlər tərəfindən 730-cu ildə Ərdəbil yaxınlığında döyüşdə öldürülmüşdür. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749143 |
Əl-Cərrah ibn Əbd-ül-Lah əl Həkəmi | Əbu Übəyda əl-Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi(ərəb أبو عقبة الجراح بن عبد الله الحكمي) — Həkəmi tayfasından olan ərəb zadəganı və sərkərdəsi. 8-ci əsr ərzində o müxtəlif vaxtlarda Bəsrə, Sistan, Xorasan və Azərbaycanın valisi olmuşdur. Xəzər-ərəb müharibələrində ərəb qoşun sərkərdəsi. Xəzərlər tərəfindən 730-cu ildə Ərdəbil yaxınlığında döyüşdə öldürülmüşdür. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=365402 |
Əl-Cəzari | Əl-Cəzari (1136, Cəzirə – 1206, Türkiyə) — 1136–1206-cı illərdə Diyarbəkirdə (Türkiyə) yaşamış müsəlman astronom, ixtiraçı və mühəndisdir. Texnika sahəsindəki yaradıcılığı ilə öz dövrünün tanınmış mühəndisi sayılan Əl-Cəzari Şırnakta anadan olmuşdur. Cəzari su nəql edən mexanizmlərin layihələndirilməsi, mürəkkəb konstruksiyalı saatların və bir çox başqa mexanizmlərin hazırlanması ilə məşğul olmuş və bu işlərin nəticələrini 1206-cı ildə yazmış olduğu "Mexaniki sənətin nəzəri və praktiki əsasları" (ərəb. Əl Cəmi Bein Əl-Elm Val-Amal Əl-nafi Fi Sinat) kitabında təsvir etmişdir. Bu kitab XIII əsrdə Avropada bərabəri olmayan, nəzəri və praktiki mexanika haqqında vacib bir texniki əsər sayılırdı. Əl-Cəzarinin kitabında praktiki aspekt çox sahəli olmuşdur, çünki, o yaxşı mühəndis və təcrübəli sənətçi idi. Kitabda müxtəlif qurğuları şəkillərlə izah edərək maşınqayırmanın tarixi üçün dəyərli bir əsər qoymuşdur. Kitabda 50-yə yaxın maşının layihələndirilməsini, hazırlanmasını və yığılmasını təsvir edən texnologiya 6 fəsildə təsvir edilmişdir. Kitabda əsasən iki silindrli nasosların işləmə prinsipi, dişli valların maşınqayırmada tətbiqi, su saatları, deşiklərin dəqiq kalibrlənməsi, tikintidə ağacların laminasiyası, valların statik tarazlanması, kağız modellərin maşınların layihələndirilməsində tətbiqi, bağlı qum qəliblərdə tökmə kimi texnologiyalar tarixdə ilk dəfə olaraq onun tərəfindən izah edilmişdir. Əl-Cəzarinin layihəsi və rəhbərliyi altında hazırlanan bir çox qurğuların tətbiqi ona böyük şöhrət gətirmişdir. Onun kitabı müsəlman maşınqayırması üçün əvəzolunmaz bir xəzinə idi. Aşağıda Əl Cəzarinin kitabından bir neçə maraqlı qurğunun işləmə prinsipi izah edilir. Sol tərəfdəki şəkildə Əl Cəzarinin su nasosu verilmişdir. Bu nasos axar suyun enerjisindən istifadə edərək suyun yuxarıya qaldırılması üçün istifadə edilir. Şəkildən göründüyü kimi nasos iki hissədən ibarətdir: aşağı və yuxarı hissələr. Aşağı hissədə (otaqda) üzərində pərlər bərkidilmiş bir val yerləşdirilir. Pərlərin üzərində, iki mərtəbəni bir-birindən ayıran tavanda bir deşik nəzərdə tutulur. Yuxarı mərtəbəyə axan su bu deşikdən axaraq pərlərin üzərinə tökülür və onları fırladır. Fırlanma hərəkəti bu pərlər bərkidilmiş valdan düz bucaq altında dişli çarxlarla birləşdirilmiş şaquli vala verilir. Beləliklə, hərəkət aşağı mərtəbədən yuxarı mərtəbəyə ötürülür. Şaquli valın yuxarı mərtəbədə yerləşən hissəsində bir dişli çarx bərkidilir. Yuxarı mərtəbədə bundan əlavə, suyun qaldırılacağı hündürlükdən asılı olaraq bir maili val da yerləşdirilir və dişli çarxla, şaquli valla əlaqələndirilir. Sonra bu maili valdan suyu qaldırmaq üçün üzərində mis qablar bərkidilmiş bir zəncir asılır. Val fırlandıqda bu zəncirin üzərində olan qablar ardıcıl olaraq suya bataraq dolur və suyu yuxarıya ötürürlər. Qablar yuxarı nöqtəyə çatdıqda dönərək suyu oradakı su kanalına tökürlər və su lazım olan yerə ötürülür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əl Cəzari nasosda istifadə olunan valları misdən hazırlamışdır. Əl-Cəzarinin düzəltdiyi konstruksiyalardan biri də "Fil saatı" adlanan saat konstruksiyasıdır. Fil saatı müsəlman texniki elminin gözəl nümunələrindən biridir. Bu saata da mütəxəssislər tərəfindən astronomiyada istifadə edilən qurğular kimi yüksək qiymət verilmişdir. Onun uzunluğu 1,4 – 2 m arasında qiymətləndirilir. Bu cizgidə həm də saatın işləmə prinsipi və konstruksiyası təsvir olunmuşdur. Saatda tətbiq olunmuş müxtəlif hissələrə müasir avtomobillərdə istifadə olunan ayrı-ayrı idarə sistemlərinin işləmə prinsipində rast gəlmək olur. Hər 1 saatdan bir tamam olmuş vaxtı göstərmək üçün Əl-Cəzari quş səslərindən istifadə edən avtomatik qurğunu tətbiq etmişdir. Saatın işləməsi Yerin cazibə qüvvəsinə əsaslanır. Saat əsasən iki mexanizmdən ibarətdir. Birinci mexanizm saatın alt hissəsində yerləşdirilib və içərisində su olan qabdan və süzgəcdən ibarətdir. Süzgəc alt hissəsində dəqiq kalibrlənmiş bir deşik olan içi boş qabdan ibarətdir. Qabın üst tərəfi açıq olur. Süzgəc suyun üzərində üzəndə, onun altındakı deşikdən qaba su daxil olur. Suyun daxil olma sürəti elə tənzim olunur ki, süzgəcin suda tam batması bir saatı əhatə edir. Qaba dolan su onu tədricən suda batmağa məcbur edir. Süzgəcə bir zəncir və bir ip bağlanır. İp qurğunun yuxarı hissəsində yerləşdirilmiş, içərisində kürələr qoyulmuş mexanizm ilə əlaqələndirilir. Bu, saatın ikinci əsas hissəsini təşkil edir. Üzgəc suyun dibinə endikdə bu iplə mexanizm aktivləşir. Bunun nəticəsində, mexanizm dönərək onun altında yerləşmiş ilanın ağzına bir kürə buraxır. Kürənin ağırlığından ilanın sərbəst bərkidilimiş başı aşağıya əyilir. İlanın başı aşağıya əyilərək, müəyyən bucaq dönəndən sonra kürəni sərbəst buraxır. Kürə aşağı hissədə yerləşdirilmiş vazaya düşür və əks əlaqə mexanizmini işə salır. İlanın başı əvvəlki vəziyyətə qayıtdıqda o, özü ilə süzgəclə əlaqədə olan zənciri dartır. Süzgəc yuxarı qaldırılır və eyni zamanda döndərilir və beləliklə onun içərisində olan su boşaldılır. Boş qab yenidən suyun üstündə sərbəst buraxılır və onun altındakı deşikdən daxilinə yenə də su dolmağa başlayır. Beləliklə tsikl kürələrin sayından asılı olaraq təkrar olunur. Əgər ilanın ağzından xaric olunan kürə vazaya düşməzsə, yəni proses qırılarsa, onda ilanın başı əvvəlki vəziyyətə qayıdaraq növbəti kürəni götürür. Al-Jazarí, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices: Kitáb fí ma'rifat al-hiyal al-handasiyya, Springer, 1973 edition. Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices by Ibn al-Razzaz al-Jazari, 1974 (engl.) Cezerî, İsmâil b. Rezzâz (yazar Sadettin Ökten), sayfa 505–506. // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt VII. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 1993, 557 sayfa. Rezo Əliyev. Maşınqayırmanın tarixinə dair. Bakı"Təhsil" NPM, 2008, 542 Xarici keçidlər The Automata of Al-Jazari Arxivləşdirilib 2003-04-21 at the Wayback Machine "Al-Jazari, the Mechanical Genius" at MuslimHeritage.com "The Machines of Al-Jazari and Taqi Al-Din" at MuslimHeritage.com | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749130 |
Əl-Cəzirə | Al Jazeera Ərəbcədə "ada" mənasını verən, mərkəzi Qətərdə olan TV kanalıdır. Əl Cəzirə ilk olaraq yalnız Ərəb dünyasına bağlı aktual xəbərlərlə yayıma başlamış olsa da, o zamandan günümüzə gələnə qədər başqa tematik kanalları da tərkibinə qatan bir şəbəkə halına gəlmişdir. Kanal etdiyi yayımlarla və xüsusilə Əl Qaidə lideri Usamə bin Ladenin video görüntülərini və etdiyi şərhləri, xüsusilə 2001-ci ildə ABŞ-nin Dünya Ticarət Mərkəzinə edilən 11 sentyabr terror hadisələrindən sonra dünya səviyyəsində diqqət çəkmişdir. Əl Cəzirə ingilis dilində yayımları və yayım keyfiyyəti ilə dünyanın ən mühüm televiziya kanalları sırasına daxil oldu. Şəbəkə bəzən pan-sünni və anti-şiə təmayüllü Müsəlman qardaşları təşviq edən materiallar hazırlayıb, yayımlayır. Əl Cəzirə ilk olaraq Qətər əmirinin 150 milyon dollarlıq maliyyə yardımıyla 1996-cı ildə yaradılmışdır. 1996 aprel ayında BBC World'ün Səudiyyə Ərəbistanı mərkəzli ərəbcə yayımlanan kanalı 2 il yayımlandıqdan sonra bağlanmış, kanal işçilərinin çoxu da Əl-Cəzirə kanalına keçmişdir. 1996-cı ilin sonlarına doğru Əl Cəzirə yayıma başlamışdır. Əl-Cəzirənin peyk vasitəsilə Orta Şərqdə izlənilməsi bölgədəki media tarixini də dəyişdirmişdir. Əl Cəzirə yayıma başlamamışdan əvvəl Orta Şərqdə dövlətin əngəllədiyi televiziya kanalları xaricindəki kanallara baxılmazkən, Əl Cəzirənin yayıma başlamasıyla birlikdə televiziya dünyasına ifadə azadlığı baxımından yeniliklər gəlməyə başladı. Kanal Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Qətər və Livan-Suriya əlaqələri də daxil olmaqla bu ölkələrə bağlı mübahisəli fikirləri ekrana daşımışdır. Kimi tənqidçilər Əl Cəzirənin izlənmə qayğısı səbəbiylə sensasiyalı xəbərlər yaymaqla günahlandırmış, hətta kanalın yayımladığı bəzi programlar üzündən ciddi tədbirlər alınmışdır. Məsələn 27 yanvar 1999-cu ildə "The Oppposite Direction" (Əks İstiqamət) adlı canlı yayımlanan proqramda kanal Əlcəzair hökumətini tənqid etməyi, Əlcəzair hökuməti də proqramın izlənməsinin qarşısını almaq məqsədilə paytaxtda elektrik enerjisini kəsmişdir.[1] Əl Cəzirənin Orta Şərqdəkı siyasi mənada müstəqil olaraq tək kanal olduğu deyilir. 2000–2001 ci-ildə Livan vətəndaş müharibəsi haqqında hazırlanan sənədli filmlər kanalın reytinqini olduqca artırmış olsa da kanal əsl sıçrayışını Əl Qaidə liderlərinin bəyənatlarını yayımladıqdan sonra etmişdir. Al Jazeera ərəb dilində yayımlanan 24 saat xəbər kanalı (1996) [2] Al Jazeera Sports (2003) [3] Arxivləşdirilib 2008-10-28 at the Wayback Machine Al Jazeera Sports +1 (2004) Al Jazeera Sports +2 (2004) Al Jazeera Sports +3 (2008) Al Jazeera Sports +4 (2008) Al Jazeera Sports +5 (2009) Al Jazeera Sports +6 (2009) Al Jazeera Sports +7 (2009) Al Jazeera Sports +8 (2009) Al Jazeera Sports HD (2009) Al Jazeera Mubasher (2005) siyasi və ictiami kanal Al Jazeera Children's Channel (2005) uşaqlar üçün kanal [4] Arxivləşdirilib 2008-06-23 at the Wayback Machine Al Jazeera Englisha (2006) ingilis dilində yayımlanan 24 saat xəbər kanalı [5] Al Jazeera Documentary Channelan (2007) ərəbcə yayımlanan sənədli film kanalı [6] Arxivləşdirilib 2011-02-04 at the Wayback Machine Al Jazeera Training (2007) ərəbcə yayımlanan tədris kanalı Training.aljazeera.net Kanalın maliyyələşdirilməsi Qətər əmirinin başlanğıcda etmiş olduğu 150 milyon dollarlıq maliyyə dəstəyindən sonra Əl Cəzirə 2001-ci ildən etibarən reklam alaraq özünə gəlir əldə etməyi hədəflədi, Ancaq bu cəhd müvəffəqiyyətsiz olunca, Qətər Əmiri hər il kanala maliyyə dəstəyi davam etdirməyi qəbul etdi. Kanalın müəyyən gəlir mənbələri arasında reklamlar, abunəçilərin ödənişləri, digər şirkətlərlə edilən yayım müqavilələrinin yanında satılan video görüntülər də kanala maddi dəstək oldu. Məsələn Əl Cəzirənin,Əl Qaidə lideri Usamə Bin Ladenin çıxışının bir dəqiqəsini 20.000 dollara satdığı da iddia edildilirdi.[7] noyabr 2005-ci ildə Əl Cəzirə Index On Censorship tərəfindən verilən "senzuraya qarşı Müqavimət Mükafatına" layiq görüldü. [8] Arxivləşdirilib 2018-09-15 at the Wayback Machine aprel 2004-cü ildə Webby Mükafatları Əl Cəzirənin, BBC, National Geographic, Rocketnews və The Smoking Gun la birlikdə ən yaxşı beş internet saytına namizəd olaraq göstərdi. dekabr 1999-cu ildə Berlində olan Düşüncə azadlığı Fondu o ilin Ibni Rüşd Media və Jurnalistika Mükafatına Əl Cəzirəni layiq gördü. 2004-cü ildə Əl Cəzirə "brandchannel.com" saytının oxuyucuları tərəfindən Apple, Google, Ikea və Starbucks dan sonra ən nüfuzlu beşinci dünya markası seçildi. Xarici keçidlər Əl Cəzirə internet saytı Ərəbcə Əl Cəzirə internet saytı general Al Jazeera website Al Jazeera English website Al Jazeera Balkans website Al Jazeera live Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=136232 |
Əl-Cəzirə (dəqiqləşdirmə) | Əl-Cəzirə bu mənalarda gələ bilər: Əl-Cəzirə — mərkəzi Qətərdə olan TV kanalı. əl-Cəzirə — Bağdaddan şimalda, Dəclə ilə Fərat çayları arasında olan ərazi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=415357 |
Əl-Faşər | Əl-Faşər (ərəb. الفاشر) — Sudanın qərbində şəhər. Darfur əyalətinin inzibati mərkəzidir. Əl-Faşər vahəsindədir. Hava limanı ar. Kənd təsərrüfatı məhsulları (dənli bitkilər, pamblıq, tütün) becərilir. Şəhər Əl-Faşər vahəsinin mərkəzində yerləşir və Şimali Darfur əyalətinin paytaxtıdır. Nyala şəhərindən 195 kilometr (121 mil) şimal-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 752 metr (2,467 ft) yüksəklikdə yerləşir. 2009-cu ildə Əl-Faşərin əhalisi 286,277 nəfər olmuşdur. İllər üzrə şəhər əhalisinin dinamikası: | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=758230 |
Əl-Furqan məscidi | Əl-Furqan məscidi (ing. Al-Furqan Mosque) — Şotlandiyanın Qlazqo şəhərində yerləşən məscid. Məscid 1991-ci ildə inşa edilib və Qlazqoda ikinci tikilən məsciddir. 2009-cu ildə edilən son əlavələrdən sonra bu gün məsciddə eyni anda 500 müsəlmanın ibadət etməsi mümkündür. Xarici keçidlər Rəsmi saytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=398436 |
Əl-Füceyrə (şəhər) | Əl-Füceyrə (ərəb. الفجيرة sübh və ya Füceyrə) — Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində şəhər, Əl-Füceyrə əmirliyinin inzibati mərkəzidir. Əhalisi 54 min nəfərdir (2003). BƏƏ-nin 7-ci ən sıx şəhəridir. Füceyrə şəhəri Hind okeanının qərbində, Oman körfəzi sahillərində, Həcər dağlarının ətəyində yerləşən sənaye və ticarət mərkəzidir.Tarixi görməli yerlər arasında 1670-ci ildə tikilmiş hazırda dağılmış vəziyytədə olan Füceyrə qalası seçilir. 2016-cı ildə şəhərin əhalisi 97,226 nəfər idi ki, bu da bütün əmirlik üzrə 225,360 nəfərlə müqayisədə əhəmiyyətli bir rəqəm sayılır (43%).Şəhərdə dəniz limanı və beynəlxalq hava limanı var. Şəhərdə adambaşı gəlir 23,500 ABŞ dolları təşkil edir (2023). Demoqrafiyası Əl-Füceyrə şəhərinin əhalisi 2016-cı ildə 97.226 nəfər idi. Bu rəqəm bütün əmirliyin 225.360 əhalisi ilə müqayisədə əhəmiyyətli göstərici sayılırdı (43%). Şəhərin əhalisi 2023-cü ildə 118 933 min nəfərə qədər artıb. İqtisadiyyatı Əl-Füceyrə şəhəri əmirliyin əsas biznes və ticarət mərkəzidir. Hündür ofis binaları şəhərə gedən əsas marşrut olan Həməd Bin Abdulla yolu burdan keçir. Magistral yol şəhərin içindən keçir və Əl-Füceyrə şəhərini Şarja əmirliyi vasitəsilə Dubay şəhərinə birləşdirir. Şəhərin yerləşdiyi yer Hörmüz boğazından və Fars körfəzindən istifadə etmədən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri üçün Hind okeanına birbaşa çıxışı təmin edir. Sahilin şimal hissəsində neft saxlamaq üçün çoxlu silindrik çənlər var. Əl-Füceyrə Azad İqtisadi Zonası şəhərin şimalında yerləşən və müxtəlif iqtisadi qaydalara tabe olan xüsusi iqtisadi zonadır. Kreativ Siti qərbdə Şeyx Xəlifə şossesi üzərində mediadan azad zonadır. O, 2007-ci ildə media, musiqi, əyləncə, tədbirlər, rabitə və marketinq sektorlarında media şirkətlərinə və sahibkarlıq layihələrinə sərbəst və azad mühit təklif edən media mərkəzi kimi yaradılıb.Əl-Füceyrə limanı şəhərin şərq sahilində, Hörmüz boğazından bir qədər kənarda yerləşir və 1978-ci ildə tikilib. Liman 1983-cü ildə fəaliyyətə başlayıb. Hazırda limanın 6,7 km-dən çox uzanan lövbəri var.O, əsas qlobal gəmiçilik marşrutu üzərində yerləşir. Əl-Füceyrə limanı Sinqapur və Rotterdamla yanaşı dünyanın ən böyük dəniz habı mərkəzlərindən biridir. Liman neft qovşağıdır və 2022-ci ilə qədər onun neft saxlama qabiliyyəti 75% genişləndirmək planlaşdırılır.Əl-Füceyrə Neft Sənaye Zonası (FOİZ) Əl-Füceyrə limanının şimalında yerləşir və emal olunmuş neft məhsulları üçün 10 milyon kubmetr həcmində saxlama qabiliyyətinə malikdir. Sənaye Zonası Əl-Füceyrə əmirliyində karbohidrogen sənayesini inkişaf etdirmək, tənzimləmək, həmçinin sektorda böyümə və investisiyaları dəstəkləmək üçün yaradılıb. FOİZ-də on səkkiz şirkət fəaliyyət göstərir. "Aramco Trading Company" xaricdəki ikinci ofisini 2019-cu ildə Əl-Füceyrə Neft Sənaye Zonasında açıb. Qeyd edək ki, "Aramco Trading Compani"nin birinci ofisi Sinqapurda fəaliyyətə başlayıb. Əl-Füceyrə şəhərində 2012-ci ildə açılmış böyük "City Center Fujairah" ticarət mərkəzi də daxil olmaqla bir sıra ticarət mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Digər ticarət mərkəzlərinə "Fujairah Mall" (2016-cı ildə açılıb), "LuLu Mall" (2014-cü ildə açılıb) və "Century Mall" daxildir. Həmçinin şəhərdə iri bazarlar da fəaliyyət göstərir. Bazarlara Mərkəzi Market, "Fabric Souk", Balıq və Tərəvəz bazarı daxildir. Bərpa edilmiş Əl-Füceyrə Qalası və yaxınlıqdakı Əl-Füceyrə Muzeyi Əl-Füceyrə şəhərində yerləşir. "Madhab Spring Parkı" yaxınlığındakı "Əl-Füceyrə Heritage Village" əmirliyin tarixini qoruyub saxlayan məkanlardı. Əsas məscid böyük ağ rəngli Şeyx Zeyd məscididir. Ölçüsünə görə o, BƏƏ-də ikinci ən böyük məsciddir. Məscid şəhərin mərkəzindən və bir çox yerdən görünür. Dini məbəd eyni vaxtda 28.000-ə yaxın ibadətçi tutumuna malikdir.Əl-Füceyrə Muzeyi 1991-ci ildə qapılarını açıb və əmirliyin müxtəlif yerlərində aşkar edilmiş arxeoloji eksponatlara ev sahibliyi edir. Eksponatların bəziləri eramızdan əvvəl altıncı minilliyə aiddir. Digərləri isə şəhərin daha müasir tarixinin İslam dövrünə aid nümunələrdir. Onların arasına dulusçuluq, zərgərlik əşyaları və nizə ucluqları daxildir. Muzeyin ən məşhur eksponatı eramızdan əvvəl 2500-cü ilə aid olan dəvəquşu yumurtasıdır.Dəniz sahilində "Al Corniche", "Fujairah Corniche" və "Fujairah International Marine Club" kimi istirahət mərkəzləri yerləşir. Cümə günü günortadan sonra da öküz döyüşləri keçirilir. Şimalda Əl Fazil küçəsində Füceyrə çimərliyi yerləşir. Əl-Füceyrə şəhərində keçirilən öküz döyüşü əhəmiyyətli ictimai hadisədir. Bu döyüşlər İspan öküz döyüşü forması kimi matadorlardan ibarət deyil və burada heyvanlar öldürülmür. Döyüş zədələrlə nəticələnə bilən iki öküzün buynuzlaşmasından ibarətdir. Öküz döyüşünə baxmaq üçün ailələrə içəri daxil olmaq qadağandır. Həmçinin mərc oynanmasına da icazə verilmir.Ən böyük otellər Hamad İbn Abdulla və "Əl Corniche" küçələrində və ya onların yaxınlığındadır. Şeyx Xəlifə Bin Zeyd Ekspress avtomagistralı (Şeyx Xəlifə şossesi) iki tərəfli hərəkət hissəsinə malikdir. Yol Əl-Füceyrə şəhərini Dubay və BƏƏ-nin digər hissələri ilə birləşdirir. Avtomagistral şəhərdən bir qədər aralıda dağların arasından keçir. Yol sonra şəhərdən çıxaraq sahil boyu davam edən Həməd İbn Abdulla magistralına birləşir.Əl-Füceyrə əmirliyinin əsas hava limanı olan Əl-Füceyrə Beynəlxalq Hava Limanı Əl-Füceyrə şəhərinin cənubunda yerləşir. Hazırda o, əsasən yük daşımaları ilə məşğuldur. Pakistan Beynəlxalq Hava Yolları 25 noyabr 2021-ci ildə Əl-Füceyrə hava limanına uçan ilk sərnişin reyslərindən biri olub. Pakistan aviaşirkəti hazırda Pakistanın Pişəvər və İslamabad şəhərlərindən həftədə iki dəfə uçuş həyata keçirir. Əl-Füceyrə Universiteti Əl-Füceyrə şəhərində yerləşir. Əl-Füceyrə şəhəri bir neçə başqa universitetə də ev sahibliyi edir.Şəhərdəki bəzi məktəblər Diyar Özəl Akademiyası, Bizim İngilis Liseyimiz, Əl-Füceyrə Hindistan Məktəbi və Müqəddəs Məryəm Katolik Liseyi də yüksək təhsil verən təhsil ocaqlarıdır. Xarici keçidlər Britannica Fujairah Geography & Travel Fujairah emirate, United Arab Emirates Fujairah UAE: A Picturesque Mountainous Emirate Fujairah . United Arab Emirates | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=834583 |
Əl-Füceyrə əmirliyi | Əl-Füceyrə (Füceyrə; ərəb. الفجيرة, sübh) — Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin tərkib hissəsini təşkil edən yeddi əmirlildən biri. Ərəbistan yarımadasının cənub-şərq qutaracağına yaxın ərazidə yerləşir. Əmirliyin paytaxtı Əl-Füceyrə şəhəridir. Əl-Füceyrə əmirliyinin ərazisi 1166 km² təşkil edir. Əhalisinin sayı isə 2008-ci ilə olan məlumata görə 137 940 nəfərdir Coğrafiyası Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə daxil olan digər əmirloklərdən fərqli olaraq İran körfəzinə deyil Hind okeanının Oman körfəzinə çıxışı vardır. Sahəsi bütünlüklə Oman körfəzinin sahili boyunca uzanır. Əmirliyin sahil boyunca uzunluğu 90 kilomeyr təşkil edir. Əl-Füceyrənin böyük hissəsini dağlar əhatə edir. Dağlar hətta sahil xətti yaxınlığına qədər uzanır. Əmirliyin tarixi Əl-Füceyrə BƏƏ ərazisinə daxil olan ən gənc əmirlikdir. Əvvəllər Əl-Füceyrə Şarja əmirliyinin tərkib hissəsi olmuşdur. 1901-ci ildə Əl-Füceyrənin yerli şeyxi öz müstəqilliyini elan etmişdir. Ancaq ingilislər əmirliyin müstəqilliyini ancaq 1953-cü ildə tanımışdır. 1892–1971-ci illər ərzində əmirliyin ərazisi Omanın ərazisi olmuşdur. 2 dekabr 1971-ci ildən Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin tərkibinə keçmişdir. Əmirlik qurulduğu ilk gündən onu şeyx titulu daşıyan şəxslər idarə etmişdir. 1971-ci ildə BƏƏ tərkibinə daxil olduqdan sonra dövlət başçıları əmir titulu daşıyır. Ölkənin dövlət başçıları: 1876–1936-ci illərdə. I Hamad ibn Abdullah; 1936–1974-ci illərdə. Məhəmməd ibn Hamad; 1974-ci ildən bu günə qədər. Hamad ibn Məhmməd əş-Şarki. İqtisadiyyat Əl-Füceyrə əmirliyi BƏƏ digər subyektlərindən fərqli olaraq heç bir zəngin təbii sərvətə malik deyildir. Burada neft belə yoxdur. Ancaq olduqca əlverişli mövqeyi sayəsində yaxşı və dinamik inkişaf edən dəniz limanı vardır. Əhalinin əsas gəlir mənbəyi kənd təsərrüfatı və balıqçılıqdır. Bu məhsulların ixracından gəlir əldə edir. Əmirliyin əsas fəxləri qumlu çimərliklər, əsrarəngiz gözəlliyə malik qayalı burunlar, çoxlu sayda mineral mənbələr və yaşıllıqlardır. Bu səbəbdən əmirliyin ərazisi turistləri özünə cəlb edir. Əmirlik ərazisində çoxlu sayda görməli yerlər vardır. Burada turistləri cəlb edən Şarca və Əl-Füceyrə şəhərləri arasında ənənəvi quş bazarı, iri xalça bazarı vardır. Bazarda iri xalçaları almaq mümkündür. Hətta kiçik emalatxanalarda müxtəlif suvinirlər və əşyalar hazırlanır. Burada bütün Birləşmiş Əmirlik ərazisində ən qədim məcidlərdən birii yerləşir. Məsçid kiçik ölçülərə malikdir. Əmirliyin şimalında balıqçı şəhərciyi olan Dibba yerləşir. Bura sualtı üzgüçülüyü sevənləri özlərinə cəlb edir. Əl-Füceyrə əmirinin keçmiş sarayı olan Əl-Xeyl qalası əmirliyin paytaxtından 8 km cənub-qərdə yerləşir. Əmirliyin ən şərq limanı Əl-Bitna şəhəridir (1735 il). Vadi-Daftada dağılmış liman, kiçik su tutarı və palmalıqlar vardır. Xarici keçidlər Fujairah's Only Business Directory & Tourism Agency Fujairah In 3D Arxivləşdirilib 2013-02-05 at Archive.today Fujairah Tourism Bureau Arxivləşdirilib 2010-04-17 at the Wayback Machine Fujairah Industry Directory Arxivləşdirilib 2018-08-20 at the Wayback Machine Fujairah EU Portal Fujairah Municipality Arxivləşdirilib 2013-01-04 at the Wayback Machine Fujairah Police Fujairah Higher Colleges – About Fujairah Arxivləşdirilib 2006-04-29 at the Wayback Machine Bank in Fujairah Arxivləşdirilib 2012-09-20 at the Wayback Machine – rakbankdirect.ae | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=469097 |
Əl-Fərabi | Əbunəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Tərxan ibn Uzluğ ibn Tərxan Farabi (Əbunəsr Farabi) ət-Türki (bəzi mənbələrdə isə Əbu Nəsr Məhəmməd ibn əl-Fərah əl-Farabi) (təq. 870, Otrar – təq. 950[…], Dəməşq) – İslam dünyasında peripatetik fəlsəfənin inkişafında mühüm xidmət göstərmiş filosofdur. Elmdə Aristoteldən sonra "İkinci müəllim" (əl-Müəllim əs-sani) fəxri adını qazanmışdır. Əbunəsr Farabi Sır-Dərya çayı üzərindəki Farab şəhərində türk qəbiləsində hərbçi ailəsində doğulmuşdur. Farabi irsinin görkəmli tədqiqatçısı, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Müzəffər Xəyrullayev filosofun doğum tarixinin müxtəlif tədqiqatlarda 870-ci il göstərildiyini bildirdirsə də, həmin tarixin 873-cü il kimi yazılmasını daha düzgün hesab etmişdir. Tədqiqatçı onun 885–895 illərdə Buxarada, Səmərqənddə təhsil aldığını, 910–911 illərdə Bağdada getdiyini göstərmişdir. Zakir Məmmədov "Bəhmənyarın fəlsəfəsi" kitabında yazır ki, Əbunəsr Farabi Bağdadda Əbubişr Məttə ibn Yunisin məclisində iştirak etmiş, ondan dərs almışdır. Farabi sonra Hərran şəhərinə getmiş, orada xristian filosofu Yuhənna ibn Həylanın yanında məntiqin incəliklərinə yiyələnmişdir. Professor M. Xəyrullayev Farabinin 941-ci ildə Dəməşqə getdiyini, 949–950 illərdə isə Misirə səfər etdiyini bildirmişdir. M. Xəyrullayev Farabinin 950-ci ildə noyabr, yaxud dekabr ayında Dəməşqdə vəfat etdiyini yazmışdır. Farabi riyaziyyat, fəlsəfə, tibb və musiqi elmlərinə misiliz töhfələr bəxş etmiş, Aristotelin əsərlərinə yazdığı şərhlərlə məşhurlaşmışdır. Farabi İslam dünyasını Yunan fəlsəfəsi ilə tanış etmiş ilk alimlərdən olmuşdur. Farabi məntiqi "təxəyyül" və "sübut" olmaqla iki kateqoriyaya ayırmışdır. Yazdığı "Kitabi əl-Musiqə əl-kəbr" (Musiqi haqqında böyük kitab) əsəri ilə musiqişünaslığın inkişafına təkan vermişdir. Bir neçə musiqi alətində ifa etmiş və bir neçəsini də özü ixtira etmişdir. Müasir ərəb musiqisində istifadə olunan səs sistemini məhz Farabi işləyib hazırlamışdır (Touma 1996, p. 170). AMEA-nın müxbir üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Zakir Məmmədov Əbunəsr Farabinin yaradıcılığını iki istiqamətdə apardığını bildirmişdir: 1) öz sələflərinin kitablarına şərh yazmış; 2) yeni əsərlər qələmə almışdır.Alimin məşhur əsərlərindən biri "Fəzilətli şəhər əhlinin baxışları" adlı kitabıdır. Bu əsərində "İdeal dövlət" konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Farabi həmçinin fizikada boşluqların varlığı və onlarin təbiəti haqqında fikir söyləmiş ilk tədqiqatçılardan biri hesab olunur. Farabinin əsərləri bir neçə əsr müddətində dünya elm və fəlsəfəsinin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirmiş, Şərqdə, sonralar isə Qərbdə bir neçə yüz illiklər ərzində masaüstü dərslik kitabları olmuşdur (Füsus əl-Hikam). Dövrümüzə qədər 117 kitabı gəlib çıxmışdır ki, bunalardan 43-ü məntiq, 11-i metafizika, 7-si əxlaq, 7-si siyasi elmlər, 17-si musiqi, tibb və sosiologiya aiddir. 11 əsərə isə şərh yazmışdır. AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov yazır ki, üç mühüm elmi-fəlsəfi təlimdən birini – Şərq peripatetizmini türk filosofu Əbunəsr Farabi, digər ikisini – panteizmi və işraqiliyi Azərbaycan filosoflarından Eynəlqüzat Miyanəci (1099–1131) və Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi (1154–1191) yaratmışlar. Aristoteldən sonra bütün dövrlərin və xalqların ən böyük filosofu sayılır. Farabi Şərqin İbn Sina və İbn Rüşd kimi dühalarının formalaşmasına birbaşa təsir göstərmişdir. Dinlə fəlsəfənin münasibətləri Dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmaq məsələsi Orta əsr şərq peripatetizminin görkəmli nümayəndəsi, "ikinci müəllim" (əl-müəllim əs-sani) ləqəbli Əbu Nəsr ibn Məhəmməd ibn Turxan ibn Uzluq əl-Farabinin (870–950) fəlsəfi təlimində əsas yer tutur. İrrasional vəhyi iyerarxiyada ən üst pilləyə çıxaran, rasional fəlsəfəni ona təhkim edən, din-fəlsəfə problemini bu əsasda həll etməyə cəhd göstərən Kindidən fərqli olaraq, Farabi ağılın rolunu vəhyin deyil, fəlsəfənin əsasında şərh etmişdir. Odur ki o, dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırarkən fəlsəfənin daxilindəki ziddiyyətlərə münasibət bildirməli olmuşdu. Çünki Platon və Aristotelin bir-birinə zidd fəlsəfi ideyaları Farabinin fəlsəfəyə verdiyi "Fəlsəfə mahiyyət etibarilə həqiqəti və ona dair bilikləri öyrənən elmdir" tərifi ilə üst-üstə düşmürdü. Farabini belə bir sual düşündürürdü: Madam ki fəlsəfə həqiqət haqqında elmdir, onda filosofların, xüsusən Platon və Aristotelin fəlsəfi təlimləri arasındakı ziddiyyətləri necə izah etmək olar? Elə buna görə də Farabi islamla yunan fəlsəfəsi arasında uyğunluq yaratmazdan əvvəl fəlsəfənin özünün daxili "problemlər"ini həll etməli idi. Bu məqsədlə "Əl-cəm beynə rəyey əl-həkimeyn Əfl atun əl-ilahi və Əristutalis" (Filosoflar: ilahiyyatçı Platon və Aristotelin ideyalarının uyğunlaşdırılması) adlanan traktat yazan filosof həmin əsərdə göstərmişdi ki, Platon və Aristotel fəlsəfənin özündə deyil, ona baxışda, müraciət olunan üsul və metodlarda, izahlarda bir-birindən fərqlənmişlər. Farabiyə görə, fəlsəfə həqiqəti və ona dair bilikləri öyrənmənin adıdır; bu səbəbdən böyük filosof və mütəfəkkirlər əsasda, mahiyyətdə zəruri olaraq eyni düşünürlər. Bütün filosoflar bir məktəbin – həqiqət axtarışına çıxmış fəlsəfənin şagirdləridirlər. İlk baxışdan təzadlı görünən fikirlər, əslində, eyni məsələlərin müxtəlif izahlarıdır. Təlimləri birləşdirmə cəhdləri Farabi müxtəlif fəlsəfi təlimləri ona görə "birləşdirmək" istəyirdi ki, dinlə fəlsəfə arasında uyğunluq yaradarkən fəlsəfə islam qarşısında vahid "blok"da təmsil olunsun. Lakin bu istək bir çox problemləri həll etmək üçün dinə alternativ tapmaq düşüncəsindən doğmamışdı. Həmçinin Farabi bu istəyi reallaşdırmaqla Aristotel fəlsəfəsinə ediləcək kəskin tənqidləri Platonun idealist ideyaları ilə yumşaltmaq məqsədi güdürdü. Əvvəlcə ziddiyyətli fəlsəfi təlimləri bir-birinə uyğunlaşdırmağa cəhd göstərmiş Farabi daha sonra islamla yunan fəlsəfəsini "barışdırmaq" üçün addımlar atmışdı. Farabinin nəzərində dinlə fəlsəfəni üç məsələdə uyğunlaşdırmaq mümkün idi: a) yaradılma probleminin qeyri-ənənəvi izahı (bu problemi həll etmək Farabi üçün çətin olmuşdu); b) peyğəmbərlik konsepsiyası; v) "seçilmişlər" (xəvas) və "kütlələr" təsnifi. Südur təlimi Farabi dinlə fəlsəfəni bir-birinə uyğunlaşdırmaq üçün yaradılma məsələsinə yeni üslubda toxunmuş, "südur" (çıxma, axma, emanasiya) təlimindən çıxış etmişdir. Məlumdur ki, yunan fəlsəfəsi kosmoqoniya problemlərinin həllində determinizmi əsas götürür. Yunan filosofları hesab edirdilər ki: "…materiya (varlıq) əzəli olub əbədidir. Kainat (kosmos) ilahi yaratmanın məhsulu deyildir". Məsələn, Platonun fəlsəfi təliminə görə, kainatda xaos hökm sürdüyü bir vaxtda "usta" tanrı Demiurq (Demiourgos) ideyalara əsaslanaraq mövcud olan və heç bir şey və adla təsvir edilməsi mümkün olmayan ilk maddəyə təsir etməklə şeylər dünyasını yaratmışdı. Yəni, Platonun tanrısı dünyanı yoxdan deyil, materiyadan xəlq etmişdi. Belə tanrı təsəvvürü müsəlmanların hər şeyə qadir, varlıq aləmini, o cümlədən materiyanı yoxdan yaratmış mütləq Allah ideyasından fərqlənirdi ki, bu da fəlsəfə ilə din arasında ziddiyyət yaratmışdı. Farabinin "südur" təlimi yaradılma məsələsində islam və yunan fəlsəfəsi arasındakı ziddiyyəti aradan qaldırmağa xidmət etməli idi. Bu təlimə görə, "varlıq aləmi …hər bir şeydə tək olan Allahdan "axma" yolu ilə iyerarxik (bil-məratib) şəkildə meydana çıxır". Varlıq iyerarxiyasının ən üst mərtəbəsində İlk Səbəb (əs-səbəb əl-əvvəl) və ya Zəruri Varlıq (vacib əl-vücud) – Allah dayanır. Farabiyə görə, bu varlıq heç nəyə oxşamır, cisim deyildir, forması və yaratma məqsədi yoxdur, ondan törəyən digər varlıqlar – mümkün varlıqlar onun substansiyasını əks etdirmir; onun əksi və ziddi yoxdur, o təkdir. Farabinin "tək tanrı"sı zatı etibarilə gözəllikdir, ağıldır, dərk edəndir (aqildir), dərk ediləndir (mə`quldur). "Deməli, Farabi təlimində Allah dedikdə yunan filosoflarının tanrılarından fərqli olaraq, mütləq və ali …varlıq nəzərdə tutulur". Varlıq iyerarxiyasının ikinci pilləsində Farabinin "ağıllar" adlandırdığı mücərrəd varlıqlar qərar tapmışdır. Bu varlıqlar İlk Səbəbdən "çıxsa" da, onun özü deyildir. Sonrakı pillədə "fəal ağıl" yerləşmişdir. İyerarxiyanın sonrakı pillələrində "nəfs" və "materiya" (həyula) vardır. Südur təliminə görə, mümkün varlıqlar Zəruri Varlıqdan törəmişdir. İlk və Zəruri Varlıq əbədidir, odur ki digər varlıqlar da ondan törədiyi üçün daimidir. Bu varlıqlar dağılıb parçalansa da, yox olmur, başlanğıca – Zəruri Varlığa qayıdır. Aristotel kimi Farabi də materiyanın əzəli olduğunu bildirmiş, bunu Allahın əzəli substansiyası ilə əlaqələndirmişdi. Südur təliminə görə, mümkün varlıqlar, o cümlədən materiya əzəli olan Zəruri Varlıqdan "çıxmışdır", deməli, bir substansiyadan emanasiya baş vermişdir. Farabi iddia edirdi ki, mümkün varlıqlar (o bunları "ikincilər" (səvani) adlandırırdı) zat etibarilə Zəruri Varlıq kimidir. "Birincidən (əl-əvvəl) ikincilərin (səvani) varlığı meydana çıxır. Yəni, ikincilər təkrarən meydana çıxır. (Onlar) nə 107 bütövlükdə mücərrəd cövhər, nə də maddədirlər". Düzdür, Farabi tövhid – Allahın vəhdaniyyəti təliminə zidd düşməsin deyə emanasiya prosesini təsvir edərkən Zəruri Varlıqla kainat (varlıq aləmi) arasında "ağılları" yerləşdirir, mümkün varlıqların Zəruri Varlıqla eyni olmadığını izah etməyə çalışır. O bunu edərkən səbəbiyyət anlayışına toxunur. Səbəbiyyət haqqında danışarkən Farabi Zəruri Varlığı "mütləq kamil" olaraq səciyyələndirir, varlıqları üç: əvvəl, orta və axır kateqoriyalarda təsnif edir. "Əvvəl, orta və axırda təzahür edən varlıqlar məlumdur. Axırda gələnin əvvəlində səbəb olsa da, axırında səbəb yoxdur. Ortada gələnin əvvəli və axırında səbəblər vardır. Əvvəl sonrakıların səbəbi olsa da, əvvəlində səbəb yoxdur". Farabi bildirirdi ki, sonrakılara səbəb olduğundan birinci (əl-əvvəl) nöqsanlardan uzaqdır: "Hər şeydə çatışmazlıq olduğu halda O bütün nöqsanlardan xalidir. Birinci nöqsansızdır. Deməli, mükəmməldir, bütün varlıqların fövqündədir. Onun varlığından daha kamil varlıq yoxdur. Heç bir varlıq Onun varlığının fövqündə dayanmır. Kamil varlıq varlıqlar silsiləsinin ən ali, nöqsandan uzaq varlığıdır". Məlum olur ki, Farabiyə görə, ikincilərin varlığı birincinin varlığından asılıdır, onun qədər mükəmməl deyildir. Deməli, birinci və ikincilərin qeyri-cismani – mücərrəd olmağı onların eyniyyətindən xəbər vermir. Bundan əlavə, Farabi birinci varlığı ikinci varlıqlardan fərqləndirmək üçün onları zəruri və mümkün növlərə ayırır. Əgər birinci varlığın mövcud olmağı zəruridirsə, ikincilərinki mümkündür. Südur təliminin konseptual əsaslarını işləyib hazırlayan Farabi yunan filosoflarının, xüsusən yeniplatonçuluq məktəbinin banisi Plotindən (205–270) təsirlənmişdi. Amma Plotinin təlimindəki başlanğıc "Bir" Farabinin "əl-Əvvəl"indən fərqlənir. Yuxarıda göstərmişdik ki, Farabi təlimində "əl-Əvvəl" müxtəlif substantiv keyfiyyətləri olan anlayışdır. Plotinin "Bir" məfhumu isə "yaxşılıq" keyfiyyətindən başqa digər substantiv xüsusiyyətlərə malik deyildir. Südurun İslam təlimi ilə uyğunlaşdırılması "Südur" təlimi bəzi cəhətləri ilə islam dininin qüdrətli Allah təsəvvürü ilə ziddiyyət əmələ gətirirdi. Əvvəla, "südur" islamın yoxdan yaradılma (ilahi kreasionizm) anlayışı ilə üst-üstə düşmürdü. Çünki "südur" yaradılma deyil, "əl-Əvvəl"ə aid substansiyanın "yayılması"dır və ya Tək Olandan yeni varlıqların emanasiya yolu ilə "çıxması"dır. Həmçinin islam nöqteyi-nəzərinə görə, yaradılmanın necəliyini ağıl izah edə bilməz; irrasional (qeybi) etiqad məsələlərinin rasional şərhinə cəhd göstərənlər Quranda tənbeh olunmuşdur (Bax: Quran, III, 7). Südur təliminin "Birdən bir çıxır" müddəası "qüdrətli və hər şeyə qadir Allah" təsəvvürünə meydan oxuyurdu. Türkiyəli tədqiqatçı Mustafa İldırım yazır: "Gəldiyimiz qənaət budur ki, bu müddəa bəzi suallar doğurur. Çünki Allaha və ya "Bir"ə çoxluq aid etməkdən yayınmaq üçün bu üsula əl atmaq Allahın qüdrəti, elmi və iradəsini məhdudlaşdırmaqdan başqa bir şey deyildir. Bu da öz növbəsində Allahın ənənəvi təsvirinə ziddir. …Əgər Allah və ya "Bir" təkcə "ilk ağlı" zühur etdirirsə və digər varlıqların meydana gəlməsində rol oynamırsa, onda hər bir varlıq özlüyündə "allah" sayılır. Yox, əgər Allah həmişə hər şeyə müdaxilə edirsə, onda "Birdən bir çıxır" ideyası puç olur". Ənənəvi islam nöqteyi-nəzəri ilə əkslik təşkil edən məsələlərdən biri də "südur" təliminə görə kainatın Allahdan Onun iradəsi olmadan "çıxması"dır. Bu təlimdə deyilir ki, kainat "əl-Əvvəl"dən (İlkdən – Allahdan) təbii şəkildə "çıxıb". Yəni, burada Allahın iradəsi nəzərə alınmayıb. Aşkar olan budur ki, "südur" təlimində yaradılmanın necə baş verdiyi öz izahını tapmayıb. "Farabi "südur" təlimini bütün imkanları ilə isbatlamağa cəhd göstərsə də, Aristotel fəlsəfəsinin "tanrı" təsəvvürü Müsəlman dünyasında etiraz doğurmuşdu". Bu etiraz göstərir ki, Farabinin dinlə fəlsəfəni bir-birinə uyğunlaşdırmaq üçün yaratdığı "südur" təlimi müvəffəqiyyət qazanmamışdı. Peyğəmbərlik haqqında Farabinin islamla yunan fəlsəfəsini "barışdırmaq" üçün istinad etdiyi əsaslardan biri də peyğəmbərlik konsepsiyası idi. Bu konsepsiyaya görə, peyğəmbərlik fövqəltəbii hadisə deyildir. Peyğəmbərliyi rasional şəkildə izah etmək üçün Farabi "ağıllar" nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdı. O iddia edirdi ki, varlıq iyerarxiyasında "əl-Əvvəl"dən sonra "ağıllar aləmi" dayanmışdır. Bu ağılların sayı ondur. İyerarxik olaraq on ağıldan sonra "fəal ağıl" gəlir. Sonrakı üç pillədə isə "nəfs", "forma" və "materiya" vardır. Filosofun iyerarxiya cədvəlində bizi maraqlandıran şey – "fəal ağıl"dır. "Ağıllar" nəzəriyyəsində bir müddəa olaraq nəzərdən keçirilən "fəal ağıl" Farabinin kosmoqoniya təlimində mühüm rol oynamaqla yanaşı, həm də fəlsəfi bilik və vəhyin mənbəyi hesab olunur. "Fəal ağıl"ı fəlsəfi bilik və vəhyin mənbəyi hesab edən filosof peyğəmbərlik fenomenini rasional şəkildə izah edərkən "düşünmə", "bilikləri kəsb" və "xoşbəxtlik" anlayışlarını "fəal ağıl"la əlaqələndirir. Bu o deməkdir ki, sadə biliklər meydana çıxaran ibtidai əşya və hadisələri (mə`qulat) dərk etmək "fəal ağıl" vasitəsilə xoşbəxtliyi təmin edirsə, onda "fəal ağıl" həm də Allahla insan arasında "vasitəçi" rolunu oynaya bilər. Allah məhz "fəal ağıl" vasitəsilə insana həqiqət haqqında bilikləri – vəhyi endirir. Farabinin "südur" təliminə görə, "əl-Əvvəl"dən "fəal ağıl"a intiqal edən şey "fəal ağıl"dan insana "axan" şeyin özüdür. Filosof iddia edirdi ki, insanla "fəal ağıl" arasında rabitə iki pillədə baş verir: "passiv ağıl" (əl-əql əl-münfəil) və "qazanılan ağıl" (əl-əql əl-müstəfad). Bu "pillələr" keçildikdən sonra insanla "fəal ağıl" arasında birbaşa əlaqə yaranır və o, "vəhy" alır. Farabi "fəal ağıl"a necə yetişmək haqqında danışdıqdan sonra bildirir ki, insan bu mərhələləri aşdıqdan sonra "fəal ağıl"a yetişdikdə ya filosof, ya da peyğəmbər olur: "İnsanın nitq qabiliyyətinin nəzəri və əməli tərəflərində, təxəyyülündə "fəal ağıl" meydana çıxdıqda ona vəhy gəlməyə başlayır. …Beləliklə, Allahdan "daşıb axan" vəhy "fəal ağıl"a, oradan da "passiv ağıl" (ələql əl-münfəil) və "qazanılan ağıl" (əl-əql əl-müstəfad) vasitəsilə təxəyyül prosesinə qarışır. Bu da öz növbəsində insanı ya filosofa, ya da mütəfəkkirə çevirir". Deməli, peyğəmbər – təxəyyüllə "fəal ağla" yetişmiş insandır. Peyğəmbərlərdən fərqli olaraq, filosoflar təxəyyüllə deyil, düşünməklə "fəal ağıl"a yetişirlər: "…peyğəmbərlər və filosoflar "fəal ağıl"la əlaqə yaratmış üstün insanlardır. Aralarındakı fərq birincilərin buna təxəyyüllə, ikincilərin düşünməklə yetişmələrindədir. Deməli, aralarında kəskin fərq yoxdur". Farabi deyirdi ki, filosofların "fəal ağıl"la əlaqə qurması hərtərəfli araşdırma və dərindən düşünmənin nəticəsində mümkündür. Bu vaxt ruh ilahi nur alır. Peyğəmbərlər isə həm röyada, həm də ayıq ikən "dərin intuisiya və ilhama əsaslanan təxəyyül bacarığına sahibdirlər". Həqiqət haqqında Tək həqiqətə müxtəlif yollarla çatan filosof və peyğəmbərlərin əqli və vəhyi bilikləri eyni mənbədən öyrəndiklərini iddia edən Farabi həqiqəti dini və fəlsəfi deyə iki yerə ayırmamış, bunu islamla yunan fəlsəfəsinin ortaq xüsusiyyəti olaraq təqdim etmişdi. Buna baxmayaraq, Farabinin fəlsəfi təlimində peyğəmbər filosofdan üstün hesab edilmir. Bu iddia Farabinin peyğəmbərliklə əlaqəli müzakirəyə açıq fikirlərinə əsasən irəli sürülür. Farabinin "Peyğəmbərlər təxəyyüllə, filosoflar düşünməklə "fəal ağıl"a yetişirlər" ideyasını misal gətirən tənqidçilər "Təfəkkür təxəyyüldən ali idrak formasıdır" qaydasından çıxış etməklə bu iddianı isbatlamağa cəhd göstərirlər. Belə ki düşünmək hər hansı əşya və hadisəni reallıqda olduğu kimi "nəfs"də canlandırmaqdırsa, təxəyyül oxşar əşya və hadisələrin (xəyalların) inikasıdır. Elə isə filosofların "düşünmə"si peyğəmbərlərin "təxəyyül"ündən, deməli, filosoflar peyğəmbərlərdən üstündürlər. Onu da qeyd edək ki, Farabi heç bir əsərində bu iddianı açıq şəkildə irəli sürməyib; əksinə, bildirib ki, peyğəmbərlər filosoflardan fərqli olaraq, iki əqli qabiliyyətə: "müstəfad" və "fəal" düşünmə bacarığına sahibdirlər. Bütün bunlar əks arqumentlər olsa da, tutarlı cavab rolunu oynaya bilmir. Farabi qətiyyətlə sübut etməyə çalışırdı ki, filosof və ya peyğəmbər olmaq xoşbəxtliyi təmin edəcəkdir. Bu iddia ehkamçılarda narazılıq doğurmuşdu. Onlar imanın əvəzedilməzliyi, vəhy mənşəli biliklərin daşıyıcısı sayılan peyğəmbərlərin məsumluğu, bu məziyyət sayəsində ilahi biliklərin olduğu kimi insanlara çatdırılması, filosofların isə bu cür imtiyazlara sahib olmamağı, insan zəkasının məhdud imkanları – bütün bu məsələləri əsas göstərməklə Farabinin peyğəmbərlik institutunu laxladacaq ideyalarını rədd etdilər. XII əsrin ilahiyyatçısı Əbu Hamid əl-Qəzali "Hər şeyi həll etmək və bütün növ bilikləri başa düşmək ağıl sayəsində mümkündür. …Ağılın dərk etmədiyi şeyləri öyrənmək peyğəmbərliyin işidir. …Ağılın vəzifəsi bizə bu barədə bilik vermək, peyğəmbərliyi isbatlamaq üçün sübutlar gətirmək, dərketmədə peyğəmbərliklə eyni olmadığını etiraf etməkdir. O, bizi əlimizdən tutaraq …peyğəmbərliyə təslim edir. Ağılın sərhədi bura qədərdir" – deməklə Farabinin ağılın avtoritetliyi ideyasını tənqid etmişdi. Bununla yanaşı, Qəzali Farabinin peyğəmbərliyə dair rasional görüşlərini rədd edərək yazırdı: "(Peyğəmbərlik) ağlın fövqündə dayanan, onun qavraya bilmədiyi şeyləri dərk edən "göz"ə oxşayır. Qulaq rəngləri, göz səsləri qavramadığı kimi, fövqəladə halları da ağıl dərk edə bilmir". İnsanların çeşidləri haqqında Dinlə fəlsəfəni bir-birinə uyğunlaşdırmaq üçün Farabi insanları iki qrupda təsnif etmişdi: seçilmişlər (xəvas) və kütlələr (əvam). Bu təsnif ilk baxışdan ziddiyyətli görünən məsələlərin, əslində bir-birinə əks olmadığını isbatlamaq üçün zəruri idi. Yuxarıdakı təsnifin mənası budur ki, insanların böyük hissəsinin həqiqəti dərk etməsi üçün din (iman gətirmək) kifayət edir. Seçilmişlərə isə əsaslandırılmış, mürəkkəb rasional biliklər lazımdır. Farabiyə görə, insanlar düşünmə qabiliyyətinə görə bir-birindən fərqlənir. Bu səbəbdən biliyi çatdırmaq iki yolla baş verir: ya qənaətbəxş və tutarlı dəlillərlə ya da inandırmaqla: "…əgər varlıqlara dair bilikləri cəm edib, ağılla qavrayıb, qəti dəlillərlə sübut ediriksə, bu bilikləri ehtiva edən elm fəlsəfə adlanır. Yox, əgər mahiyyətə dair biliklər mahiyyətə oxşar olanı xəyal etməklə kəsb olunub, inandırmaq yolu ilə təsdiqlənirsə, keçmişdəkilər belə bilikləri ehtiva edəni "din" adlandırmışlar". Yuxarıdakı təriflərdən göründüyü kimi, Farabi dinlə fəlsəfənin uyğunluğunun mümkünlüyü ideyasını irəli sürmüş və bildirmişdir ki, onlar mövzu və məqsəd baxımından oxşardır. Varlıqların ilk səbəbini öyrənmək din və fəlsəfənin mövzusunu əmələ gətirir. Xoşbəxtliyi tapmaq isə onların ortaq məqsədidir. Lakin fəlsəfə təfəkkür və sübuta, din isə inama əsaslanır. İndiyədək qeyd etdiklərimizin xülasəsi bundan ibarətdir ki, Farabi din-fəlsəfə problemini "südur" təlimi, "peyğəmbərlik" konsepsiyası, "seçilmişlər və kütlələr" ideyası əsasında həll etməyə cəhd göstərmişdir. İlk işi Platon idealizmi, Aristotel materializmi və yeniplatonçuluq təlimini bir-birinə uyğunlaşdırmaq olan Farabi məqsəd və məzmun baxımından fəlsəfəni dinlə "barışdırmaq" istəyirdi. O, filosofların eyni mövzular ətrafında fikir ayrılığına düşdüyünü görsə də, onların başlıca məsələlərdə bir mövqedən çıxış etdiklərini iddia etmişdi. Görünür, bununla Farabi din-fəlsəfə problemini həll etmək üçün vahid fəlsəfi təlim yaratmaq istəmişdir. Fəlsəfə və dinin oxşar mövzu və məqsədlərinin olduğunu deyən filosof göstərirdi ki, hər iki sahənin mövzusu varlıqları öyrənmək, məqsədi isə xoşbəxtliyi tapmaqdır. Kindi kimi Farabi də din və fəlsəfəni tək həqiqətin müxtəlif ifadə formaları hesab etmişdir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Farabi dinlə fəlsəfəni islama zidd məsələlər: "südur" təlimi, Allahla insan arasında rasional varlıqların olmağı iddiası, peyğəmbərlik və vəhyin rasional təsviri, fəlsəfi biliklər əsas götürməklə vəhyi biliklərə şərh vermək, "Bir"dən birin çıxması", "Birinci" ilə ikincilərin iradə və ağıl əlaqəsi", qiyamət günü cismən deyil, ruhən dirilmə, materiyanın emanasiya səbəbi ilə əzəli olmağı, "əl-Əvvəl"in cüziləri deyil, küllü bilməyi və sair əsasında "barışdırmağ"a cəhd göstərdiyi üçün ehkamçıların sərt tənqidinə məruz qalmışdı. Məmmədov E. N. Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 103–114. Əsas əsərləri "Ara əhl əl-Mədinət əl-fadilə" (Fəzilətli şəhər əhlinin baxışları) "Risalə fil-əql" (Zəkaya dair risalə) "Kitab əl-hüruf" (Hərflər haqqında kitab) "Kitab ihsa` əl`-ülum" (Elmlərin siyahıya alınmasına dair) "Kitab əl-musiqi əl-kəbr" "Fi ma yənbəği ən yüqəddimə qəblə təəllüm əl-fəlsəfə" (Fəlsəfəni öyrənməkdən əvvəl nəyin müqəddimə verilməsi haqqında) "Təhsil əs-səadə" (Xoşbəxtlik qazanma) Əbunəsr Farabi. Məsələlərin mahiyyəti. Ərəb dilindən tərcümə edən: Zakir Məmmədov. Şərq fəlsəfəsi (IX–XII əsrlər). Bakı, 1999 | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=274598 |
Əl-Fərabi Qazax Milli Universiteti | Əl-Fərabi Qazax Milli Universiteti və ya qısaca KazNU, KazGU (qaz. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti)—Qazaxıstanın Almatı şəhərində bir universitetdir. Şərq filosofu və alimi Əl-Farabi adını daşıyan bu ölkənin ən böyük universitetlərindən biridir. KazNU Qazaxıstan Regional Komitəsinin (KRC) ofisinin 13 Noyabr 1933-cü il tarixli qərarı ilə qurulmuş respublikanın ən qədim klassik universitetidir. QS World University Rankings-ə görə KazNU dünyanın ən yaxşı universitetlərinin reytinqində 207-ci yeri tutur.2001-ci ildə hökumət onu "milli" universitet kimi təsnif etdi. KazNU-da 20 mindən çox tələbə, aspirant və doktorant təhsil alır və KazNU-da 2500-dən çox müəllim işləyir, o cümlədən 400 elmlər doktoru, professor və 800-dən çox elmlər namizədi və dosent var. Sovet sistemi altında qurulmuş digər universitetlər kimi, yüksək mərkəzləşmişdir... Universitetin Timiryazev küçəsi, Əl-Farabi prospekti, "Yessentai" ("Vesnovka") çayı və Nəbatat bağı arasındakı ərazidə "Kazgugrad" adlanan öz kampusu var. Əsas bina (GUK) 15 mərtəbədən ibarətdir və universitet rəhbərliyi ilə yanaşı Tarix, İqtisadiyyat, Hüquq, Filologiya və Jurnalistika şöbələrini də əhatə edir. Əl-Farabi Qazaxıstan Universiteti, Qazaxıstanın Almatı şəhərinin ən gözəl bölgələrindən birində 100 hektar ərazisi olan ən böyük şəhərciyinə sahibdir. Kampusun təhsil infrastrukturu ümumi sahəsi 165,000 m² olan 13 tədris binasından və ümumi sahəsi 18.940 m² olan elmi laboratoriyalardan ibarətdir.. Kampusda on yeddi yataqxana və daha dörd şöbə var: Fəlsəfə və Siyasi Elmlər, Şərqşünaslıq, Hazırlıq və Beynəlxalq Münasibətlər, Karasay Batır - Masançı küçələrinin kəsişməsində yerləşən ikinci, kiçik şəhərcikdə. Fizika, Mexanika-Riyaziyyat və Kimya bölmələri əvvəllər ikinci şəhərcikdə idilər; 2011-ci ildə ilk olaraq yeni tikilmiş binalara köçdülər. 15 yanvar 1934, SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin və VKPb Qazaxıstan Komitəsinin qərarı ilə Pedaqoji İnstitutun bazasında qurulmuş Qazaxıstan Dövlət Universitetinin rəsmi açılış günüdür. Elə həmin il dekabrın 2-də KazSU-ya məşhur Sovet partiyası və dövlət başçısı S.M. Kirov. 1934-cü ilin yanvarında Biologiya, Fizika və Riyaziyyat fakültələrində ilk qəbul imtahanları keçirildi; Sentyabr ayında Kimya Fakültəsində edildi. 1937-ci ildə ilk Humanitar Fakültə - Xarici Dillər Fakültəsi quruldu; bir il sonra Filologiya fakültəsi. 1941-ci ilin mayında Qazaxıstan Kommunist Jurnalistika İnstitutu Universitetinə qoşulma nəticəsində Jurnalistika fakültəsi yaradıldı. Döyüşün ağır illərindən sonra yeni fakültələr açılmağa başladı. 1947-ci ilin avqustunda Coğrafiya fakültəsi, 1949-cu ildə isə Fəlsəfə və İqtisad fakültələri yaradıldı. 1955-ci ildə Alma-Ata Hüquq İnstitutuna qoşulma nəticəsində Hüquq Fakültəsi yaradıldı. Eyni dövrdə universitetdə güclü bir elmi tədris və metodik baza yarandı. 1980-ci illərin ortalarında KazSU-da 98 şöbə, 43 elmi tədqiqat laboratoriyası və 9 elmi tədqiqat qrupu var idi. Müəllim heyəti 1180 nəfərdən ibarət idi; müəllim heyəti arasında 30 akademik və AS KazSSR müxbir üzvü, 100-dən çox doktor, professor, 600-dən çox elm namizədi, müəllim vardı. İnsan resursları 21 ixtisas və 74 ixtisas üzrə hazırlanmışdır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=625241 |
Əl-Fətih | Əl-Fətih (Hərəkat əl-Tahrir əl-Vətəni əl-Fələstini, Fələstin Milli Qurtuluş Hərəkatı), Yasər Ərafatın öndərliyində 1959-da qurulan Fələstin mənşəli müqavimət təşkilatı və Fələstin Milli Rəhbərliyindəki iqtidar partiyası. 1968-ci ildəki Karaməh müqavimətiylə önə çıxan və Fələstin Qurtuluş Təşkilatı içində təsirli olan təşkilatdır. El-Fətihin içindən 1971-də Əbu Əli Əyadın öldürülməsi üzərinə qopan Qara Sentyabr adındakı qrup, 1972-ci ildə edilən Münhendə keçirilən Olimpiada Oyunlarında əsir götürdükləri 11 İsrailli idmançı Almaniyanın səhv əməliyyatı əsnasında ölmüşdür. Xarici keçidlər Fələstinin HƏMAS və FƏTH hərəkatlarının birləşməsi mümkün deyil – amerikan və ərəb ekspertləri "HƏMAS" və "FƏTH" barışdı: FƏLƏSTİN BAYRAM EDİR, İSRAİL NARAHATDIR Fələstinli Həmas və Fəth təşkilatları arasında Qahirədə "razılıq əldə olunub" | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=823631 |
Əl-Fəttah | Əl-Fəttah (ər. الفتاح) — Allahın adlarından biri. “Rəhmət və rizq (ruzi) qapılarını açan, çətinlikləri asanlaşdıran, məzlumlara (zülmə uğrayanlara) kömək edən” deməkdir. Bu ad həm maddi, həm də mənəvi aləmə aiddir. Onun inanan bəndələrinə, düşmənlərinə qalib gəlməyə kömək etməklə yanaşı, həm də insanların qəlblərindəki qəflət pərdəsini qaldırması “Fəttah” adının təcəllisidir. Bu adın maddi tərəfinə “əl-Fəth” surəsinin 1-ci ayəsində belə işarə edilir: “(Ya Peyğəmbər!) Həqiqətən, Biz sənə (müsəlmanların fütuhatının başlanğıcını qoyan, Kəbənin yerləşdiyi Məkkə şəhərinin, habelə bir çox başqa məmləkətlərin fəthinə səbəb olacaq Hüdeybiyyə sülhü ilə) açıq-aşkar bir zəfər bəxş etdik!” İmam Qəzali bu adın mənəvi tərəfinə “əl-Fatir” surəsinin 2-ci ayəsini misal göstərir: “Allahın insanlara əta etdiyi mərhəmətə (verdiyi nemətə, ruziyə) heç kəs mane ola bilməz. Onun vermədiyi bir şeyi də Özündən başqa heç kəs göndərə (verə) bilməz...” Uca Rəbbimizin rəhmət qapısı bir deyil, min dənədir. Bir qapını bağladıqda, digər qapını açar. Ondan kömək umanların ümidlərini boşa çıxarmaz. İnsan üçün bundan gözəl təsəlli ola bilərmi? Güney Həsənova, "Cəmiyyət və Din" qəzeti, 2010-cu il. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113829 |
Əl-Fəyyum | Əl-Fəyyum (ərəb. الفيّوم) — Misirdə şəhər, eyniadlı mühafəzənin inzibati mərkəzi. Əhalisi təxminən 315.940 nəfərdir (2006). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=721641 |
Əl-Hac Məhəmməd Təqi | Əl-Hac Məhəmməd Təqi, (?-?) - Xəttat. Naxçıvan xəttatlıq məktəbinin nümayəndəsi. Adı Ordubad şəhər Came məscidində hicri 1319 ildə (miladi 1901-1902 il) aparılan təmir və bərpa işləri zamanı gəc üzərində qara rənglə yazılmış kitabədə qalmışdır. Kitabədən məlum olur ki, təmir zamanı məscidin daxili divarlarına yazılan Quran ayələri və digər dini xarakterli yazıları da gəc üzərində Müstəhid Ağəlinin oğlu xəttat əl-Hac Məhəmməd Təqi yazmışdır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=582490 |
Əl-Hadi (ad) | Əl-Hadi — ad. Əl-Hadi — Allahın adlarından biri. Əl-Hadi (xəlifə) — 4-cü Abbasi xəlifəsi. Əl-Hadi Laameçe — Əlcəzairli marafonçu. Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=742742 |
Əl-Hadi (xəlifə) | Əbu Məhəmməd Musa ibn Əl-Mehdi Əl- Hadi (ərəb. أبو محمد موسى بن المهدي الهادي) (d. 26 aprel 764 - ö. 14 sentyabr 786) — 4-cü Abbasi xəlifəsi. Əbu Məhəmməd Musa ibn Mehdi Əl-Hadi 764-cü ildə Bağdad şəhərində anadan olmuşdu. Xəlifə əl-Mehdidən sonra xəlifəliyə əl-Hadi (785-786) yiyələndi. Babası əl-Mənsurun xilafətə Məvali ordusu xəlifənin elə dərin etimadını qazanmışdı ki, o son vəsiyətində oğlu əl-Mehdiyə bu məvaliyə (türklər) çox yaxşı münasibət bəsləməyi və onları yaxın çevrəsinə almağa davam etməsini və saylarının da çoxaltmasını tövsiyə etmişdir. Bəlkə də əl-Mehdinin şərqi Türk hökmdarlarına məktublar göndərməsi və onları İslam dininə çağırması atasının bu tövsiyəsinə görə olsa gərəkdir.O, bizim bütün və buna bənzər rəvayətlərdən anladığımız qədəri ilə türklərdən ibarət olan və qaynaqlarda məvali olaraq zikr edilən ordu birlikləri və saray mühafizləri bu dövlətin ilk qurucularından əl-Mənsur zamanında olmuşdur. Bundan sonra cərəyan edən olaylar və gəlişmələr, bu qənaətimizi doğrulayar qədər aydınlıqla görünməkdədir. Güclü, qüvvətli və heybətli türklərdən təşkil edilən bu birliklər eyni zamanda İslamın paytaxt şəhərinə gələn yabançı elçiləri də heyrətdə qoyurdu. Onlar bu günün təbiri ilə bir şərəf bölüyü vəzifəsini görür beləcə imperiyanın həşmət və əzamətini əks etdirmiş olurdular. Hammad, isə əl-Mənsurun çevrəsində qısa zamanda özünü qəbul etdirən yetənəkli türklər arasında və ən güvəndiyi kimsələrdən biridir.Əl-Hadinin xəlifəliyi dövründə baş sərkərdə Mübarək ət-Türki Həzrət Əlinin nəvələrindən Hüseyn ibn Əli Mədinədə baş qaldırdığı zaman (169/786), əmrindəki Türk birlikləri ilə bu üsyanı yatırmağa göndərilmişdir. Onun Abbasi dövlətinə xidməti sadəcə bundan ibarət deyildir. Daha sonra xəlifə onu üstün vəzifələrlə məiyyətiylə birlikdə Qəzvinə göndərmişdir. Mübarək burada dövlət nüfuzunu dirçəltməklə qalmamış, ayrıca bir qarnizon qurarak məiyətindəki türkləri bu qarnizona yerləşdirmişdir. Daha sonraları bura inkişaf etmiş, nəzarət altında məmur bir şəhər halına gəlmiş və bu yeni şəhər qurucusndan dolayı “Mədinə-i Mübarək” və ya “əl-Mübarəkiyyə” adıyla şöhrət tapmışdır. Əl-Hadi 786-cı ildə vəfat edib. Lübabə bint Cəfər – əmisi Cəfər ibn Əl-Mənsurla xalası Salsal bint Atanın qızıdır. Übeydə bint Qitrif – dayısı Qitrif ibn Atanın qızıdır. Əmətələziz – vəzir Rabi ibn Yunisin kölələrindəndir. Əl-Hadinin vəfatından sonra qardaşı Ər-Rəşidlə evlənmişdir. Rəhimə – Cəfərin anasıdır. Cəfər – əmisi xəlifə Ər-Rəşidin qızı Fatimə ilə evlənmişdir. İsmayıl – əmisi xəlifə Ər-Rəşidin qızı Həmdunə ilə evlənmişdir. Ümmül-İsa – əmisi oğlu xəlifə Əl-Məmunla evlənmişdir. Ümmül-Abbas Abbott, Nabia (1946). Two Queens of Baghdad: Mother and Wife of Hārūn Al Rashīd. University of Chicago Press. ISBN 978-0-86356-031-6 Bosworth, C.E., ed. (1989). The History of al-Ṭabarī, Volume XXX: The ʿAbbāsid Caliphate in Equilibrium: The Caliphates of Mūsā al-Hādī and Hārūn al-Rashīd, A.D. 785–809/A.H. 169–192. SUNY Series in Near Eastern Studies. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-88706-564-4 Lewis, Bernard (1986). "Ḥadīt̲a". In Hertzfeld, E (ed.). Encyclopaedia of Islam. Vol. 3 (Second ed.). BRILL. p. 29. ISBN 9789004081185 | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=746507 |
Əl-Hadi Laameçe | Əl-Hadi Laameçe (5 mart 1990) — Əlcəzairli marafonçu. Əl-Hadi Laameçe Əlcəzairi 2016-cı ildə XXXI Yay Olimpiya Oyunlarında təmsil etdi. Əl-Hadi Laameçe birinci dəfə Olimpiya Oyunlarına 2016-cı ildə qatıldı. O, Braziliyanın Rio-de-Janeyro şəhərində baş tutan XXXI Yay Olimpiya Oyunlarında marafon yarışlarında qüvvəsini sınasada, məsafəni sona gədər qət edə bilmədi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=460465 |
Əl-Hakim ət-Tirmizi | Məhəmməd ibn Əli Əbu Abdulla əl-Hakim ət-Tirmizi (ərəb. الحسين الترمذي; təxm.755 — 869) — sufiliyin məşhur nümayəndələrindən biri, səksənə yaxın əsərin müəllifi. Dərin biliklərinə və geniş dünyagörüşünə görə əl-Hakim (müdrik) fəxri adına layiq görülmüşdür. Məhəmməd ibn Əli Əbu Abdulla–əl Hakim ət–Tirmizi şərqi İran sufizminin ən böyük nümayəndələrindən biri olmuşdur. Termez şəhərində doğulma tarixi məlum olmasa da «avtobioqrafiyasına» görə 8 yaşından başlayaraq çox ciddi səylərlə dini elmlərə yiyələnməyə çalışmışdır. İyirmi səkkiz yaşında Məkkə şəhərinə getmişdir. Məkkə ziyarətindən qayıdan Ət– Tirmizi sufi yolunu tutmuşdur. Özünü insanlardan təcrid edən Ət– Tirmizi mistik traktatları öyrənməyə başlamışdır. Sufizm– islamda mistik– asketik cərəyan hesab olunur və onun haqqında saysız– hesabsız kitab və məqalələr yazılmış və yenə də yazılmaqdadır. Artıq o çoxdandır islamşünaslığın müstəqil bir sahəsinə çevrilmişdir. Özünün hakim ideyalar dünyası, nüfuzu, ənənələri və metodologiyası ilə fərqlənən sufizm digər cərəyanlardan xeyli dərəcədə fərqlənir. Çox vaxt sufiliyin yaranması tarixini VIII əsrin ortaları– IX əsrin əvvəllərinə, Peyğəmbər haqqında rəvayətləri toplayanlardan və nəql edənlərdən, diyar– diyar gəzib– dolaşan vaizlərdən buranın peşəkar oxucularından habelə əməli saleh sənətkar və tacirlərdən ibarət daha qatı müsəlmanlar arasında tərki– dünyalıq, tövbəkarlıq və zahidlik əhval– ruhiyyəsinin yayıldığı bir dövrlə əlaqələndirirlər. Sonralar isə başqa adamları da sufilər sırasına daxil etməyə başladılar. İlk sufilərin əməli fəaliyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətləri Quranı arasıkəsilmədən öyrənmək, onun kamilliyə yetişməyənlər üçün «gizli» mənası üzərində düşüncələrə qapılmaq, ondakı bütün göstərişlərə, habelə sünnəyə– Peyğəmbərin davranış tərzinə çox ciddi əməl etmək olmuşdur. Sufilər kainatın əmələ gəlməsi təfərrüatına, Allahın zatına, Allahın zatının onun sifətləri ilə əlaqəsinə nəzər yetirməyə varmadan insan ruhunun hərəkətindəki ən incə xüsusiyyətlərin, insan davranışını doğuran səbəblərin təhlilinə böyük maraq göstərirdilər. İlk sufi mürşidləri əsas diqqəti dini vacibata «zahiri» formal əməl edilməsinə deyil, vəhy həqiqətlərinin dərindən dərk edilməsinə və duyulmasına, daxili imana verirdilər. Təsadüfi deyildir ki, məşhur müsəlman ilahiyyatçısı Həsən əl–Bəsri (vəfatı 728– ci il) sufiliyin banilərindən biri sayılır. Çünki o özünün əməlisaleh həyat tərzi ilə yanaşı, həm də mömün insanın bütün əməlləri arxasında duran niyyətlərin təbiəti haqqında təlimin yaradıcısı kimi tanınmışdır. Sonrakı sufi nəsilləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilən Bəsrə zahid və abidləri Rəbah ibn Əmr, Rəbiyə əl-Ədəviyyə, Süleyman əd–Darani (VIII əsrin axırları, IX əsrin əvvəlləri) ənənəvi olaraq Həsən əl– Bəsrinin müridləri sayılırlar. Onların sözlərində, moizələrində, yəqin ki, ilk dəfə olaraq Allaha təmənnasız fədakar məhəbbət, ona hədsiz sevgi şövqü, Ona yaxınlıq cəhdi motivləri özünü göstərir. Elə o zamandan başlayaraq həmin motivlər sufi dünyagörüşünün ayrılmaz hissəsi olmuşdur. IX əsr sufiliyin tarixində mühüm dövr təşkil edir. Bu dövrdə müsəlman təsəvvürü nəzəriyyəsi və praktikasının əsas müddəalarının fəal surətdə işlənib hazırlanması və dürüst ifadə edilməsi prosesi gedirdi. Adını çəkdiyimiz Bəsrə təsəvvüf– zühd məktəbi ilə yanaşı Bağdad və Xorasan məktəbləri də meydana çıxmışdı. Yeni məktəblərin nümayəndələri bəsrəliləri bir qədər arxaya sıxışdırmışdılar. Əvvəllər olduğu kimi bu məktəblərdə də başlıca diqqət zahidin daxili həyatının müşahidə edilməsinə, onun niyyət və əməllərinin «səmimilik» (sidq) dərəcəsinin müəyən edilməsinə mənəvi kamilliyə və cismani təmizliyə aparan yolda onu gözləyən təhlükə və sapqınlıqların təsvir edilməsinə yetirilirdi. Digər dinlərin mistik təlimlərində olduğu kimi, sufilikdə də özünükamilləşdirmə və Allaha yaxınlaşma prosesinə arzu olunan məqsədə (ayrı–ayrı sufilər bu məqsədi müxtəlif cür ifadə edirlər) çatmaq üçün keçilməli olan «yol» kimi baxmağa başlayırlar. Ət–Tirmizinin sufi müəllimləri arasında məşhur Xorasan şeyxləri Əbu Turab ən–Nəxşəbini, Yəhya əl–callı, Əhməd ibn Hədrəvəyhini və başqalarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ət– Tirmizinin taleyində, onun baxışlarına şərik çıxan arvadı böyük rol oynamışdır. Ət– Tirmizinin əsərləri xüsusilə «İlal əş– şəriə» və «xətm əl auliyyə» qeyd edilməlidir. Həmin əsərlərdə müsəlman mərasimlərinin məna və mahiyyəti haqqında «Allaha məhəbbət haqqında» mistiklərin müxtəlif kateqoriyaları haqqında «peyğəmbərlərin möhürü» ilə yanaşı mövcud olan «müqəddəslərin möhürü» haqqında mühakimələr yürüdülmüşdür. Bu isə fakihlərin və hakimlərin narazılığına səbəb olmuşdur. Nəticədə Ət–Tirmizi bir sıra təqiblərə məruz qalmışdır. Təqibdən qaçan Ət–Tirmizi əvvəlcə Bəlxə gəlmiş, sonra isə Nişabura getmişdir. Nişabur şəhərində çoxsaylı tərəfdarları onu müdafiə etməyə çalışmışdır. Siyasi situasiyanın dəyişməsi nəticəsində onun əleyhdarları ölkəni tərk etdiyindən o doğma şəhərinə qayıda bilmişdir. Elə orada da Ət–Tirmizi şagirdləri və tərəfdarlarının əhatəsində vəfat etmişdir. Sufizm tarixi üçün Ət–Tirmizinin əhəmiyyəti onun 80–ə yaxın əsərləri ilə müəyyən edilir. Həmin əsərlərdə öz əksini tapan «ruh» haqqında onun «vəziyyəti» və «hərəkəti» haqqında fikirləri diqqəti cəlb edir. Eyni zamanda orada özünükamilləşdirmənin üsulları haqqında, alçaq hisslərin cilovlanması haqqında, saflaşmağa aparan iztirab haqqında və s. fikir və mülahizələri sonrakı sufi psixologiyasının inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Hələ XIX əsrdə sufizmdən danışan P.Pozdnev yazırdı ki, sufilik Ərəbistanda və Persiyada hələ Məhəmmədə qədər mövcud olmuşdur. Lakin o zaman sufizm İranda bir ad, Ərəbistanda isə digər adlar altında yayılmışdır. Adlardakı fərqlər başlanğıcını götürmüş fəlsəfi elementlərlə bağlı olmuşdur. Eyni zamanda həmin fəlsəfi elementin dərvişlikdə nüfuzu və yayılması da böyük rol oynamışdır. Məsələn, Ərəbistanda neplatonizm güclü olduğundan sufizm onun xarakterini daşımışdır. Persiyada isə buddizm və magiyaçılıq üstünlük təşkil etdiyindən onlar sufizmdə hərtərəfli əksini tapa bilmişdir. Hər iki ölkədə tarixi xarakterlə yanaşı xalqların əqli– dini durumu da mühüm təsir göstərmişdir. Sufilikdə ərəblərin xarakterindən çox mistikliyə daha çox meylli perslərin xarakteri mühüm yer tutmuşdur. Ondan da daha çox Persiya sakinlərinin və onların sektalarının fəlsəfi və dini etiqadları təsir göstərə bilmişdir. Sufilər orada islam dinində daha çox özlərinə yaxın elementlər tapa bilmiş və inkişaf etdirmişdir. Əgər suiflik olmasaydı islam Persiyada möhkəmlənməkdən ötəri onların etiqadları ilə uzun müddət mübarizə aparmalı olacaqdı. Perslər (farslar) sufiliyi qəbul etməklə öz keçmiş etiqadlarında olduqca az dəyişikliklər etmişlər. Əksər Avropa tədqiqatçıları kimi P.Pozdnev sufi fəlsəfəsinin panteist xarakterini xüsusi vurğulamışdır. O yazırdı: «Hind və Yunan fəlsəfəsi ilə tanış olan hər bir kəs çox asanlıqla görə bilər ki, dərvişlər emanasiya nəzəriyyəsini və ilahi panteist təsəvvürləri hind fəlsəfəsindən, dünyanın əbədiliyi, bəşəriyyətin yaradıcılığı prinsiplərini yunan fəlsəfəsindən götürmüşlər. Burada yunan fəlsəfi məktəbləri içərisində neoplatonizmi xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Bu baxımdan B.A.Batunskinin fikirləri də maraqlıdır. O yazırdı ki, islamın insan ruhunun müstəqil yaradıcılığı olmaması, ona qədər mövcud olan eretik təlimlərin qarışığının məhsulu olması tezisi həmin dövrdə hökm sürən əqidələr mövqeyindən tamamilə məntiqi hesab oluna bilər. Həmin məntiqə görə guya fikir bir adamdan digər adama sırf «maddi» yolla şifahi və yaxud yazılı şəkildə keçir. Beləliklə, təfəkkür prosesi ciddi qarşılıqlı asılılıq sistemi kimi, bütün dövrlərdə, coğrafi, siyasi, linqvist psixoloji maneələrə baxmadan mövcud olmuşdur. Lakin P.Pozdnevin fikirləri ilə razılaşmayan həmin fikirləri qətiyyən yaxına buraxmayan müəlliflər də olmuşdur. Məsələn A.Şprenger yazırdı ki, sufizmin özbaşınalığından metafizik və panteist sistem olması həll edilmiş məsələ sayılmalıdır. Panteizm onun həyati mənbəyi, asketizm isə sonrakı dövrlərin əlavəsi olmuşdur. Bəziləri belə hesab edirlər ki, sufizm Yunanıstandan keçmişdir, digərləri isə onun Hindistandan keçdiyini sübut etməyə çalışırdılar. Lakin onların heç birisi sanskritdən ərəb dilinə tərcümə edilmiş bir əsər göstərə bilməzlər. Yaxud Hindistana səyahət edən bir nəfər də olsun sufinin adını belə çəkə bilməzlər. Özünü alim hesab edən adamlar axmaq bir nəzəriyyə yaradaraq müsəlmanların brəhmənlərdən fəlsəfi sistemi və asketik praktikanı götürdüklərini sübut etməyə çalışırdılar. Əslində isə sufilərin görüşləri onların dinləri ilə sıx surətdə əlaqədar olmuşdur. Həmin forma ilə biz Hindistanda heç vaxt rastlaşmamışıq. Beləliklə, A.Şprenger belə bir qəti nəticə çıxarırdı ki, sufizmin yaranması Hindistandan və yaxud Yunanıstandan keçmiş ekzotik sistem deyildir. Sufizm– islamın inkişafının nəticəsidir. Bir sözlə, sufizm islamın inkişafının ən orijinal və ən həqiqi fazasıdır. Ət–Tirmizi sufi yolunun təkmilləşdirmə prinsiplərini müdafiə etmişdir. İlk dəfə həkim ət– Tirmizi tərəfindən irəli sürülmüş və İbn Ərəbi tərəfindən inkişaf etdirilmiş sufi öliyalığı təlimi müsəlman təsəvvüfünün sonrakı dövr tarixi üçün həm əməli, həm də nəzəri cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hər dövrün ən kamil sufi «arifləri» bu övliyalığın daşıyıcıları elan olunurdular. Həmin təlimə uyğun olaraq övliyalılıq sufilik nəzəriyyəçiləri tərəfindən peyğəmbərlik risaləsinin davamı, müəyyən mənada isə ondan yüksək hesab olunurdu. Göründüyü kimi, sufi övliyası Peyğəmbərin «varisi» (varis) olur və buradan irəli gələn bütün əməli məziyyətlər– şəriətin izah edilməsində daha üstün haqqa malik olmaq, müsəlman icmasının başçısı vəzifəsini icra etmək, həyatverici və şəfaverici «bərəkətə» sahib olmaq və sairə məziyyətlər ona da aid edilirdi. Ət–Tirmiziyə görə insanın biliklə əldə etdiyi mistik «qnosis» (mərifət və yaxud hikmət) sayılmalıdır. Ət–Tirmizi onu «ilahi işıqla» eyniləşdirir və onun insanların ürəklərində olduğunu elan edirdi. Adi bilikdən (elm) fərqli olaraq qnosis şeylərin gizli mənasını açır və sonda isə «ilahi mahiyyətə» çatır. Əgər elm tədris, təlim prosesində əldə edilirdisə, mərifət– insanlara Allahın bəxş etdiyidir. Elmin tətbiq və təsir sahəsi və zamanı məhduddur. Mərifətin isə sərhədləri yoxdur. «Qnosis»ə hamı yiyələnə bilməz. Ona yalnız tək– tək adamlar, ürəyi dünya problemi və qayğılarından təmizlənmiş və yalnız Allaha bağlı insanlar yiyələnə bilərlər. Belə adamları ət– Tirmizi sufi «müqəddəsləri» elan etmişdir. Onlar elə «qnosisə» malik olmaqları ilə digər dindarlardan fərqlənirlər. Tədqiqatçıların əksəriyyəti bu fikirdə olmuşlar ki, ət– Tirmizi buddizm, xristianlıq və maniheyçilik təlimləri ilə yaxından tanış olmuşdur. Həmin təlimlərin təsiri onun yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır. Onun biliyi, geniş məlumatı, müasirlərinin onu əl– həkim (müdrik) adlandırmağa imkan vermişdir. Xarici keçidlər Ağayar Şükürov, "Ət–Tirmizi (IX əsrin sonunda vəfat etmişdir)" Arxivləşdirilib 2005-04-27 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=83260 |
Əl-Haris ibn Kələda | Əl-Haris ibn Kələda (ərəb. الحارث بن كلدة; ö. 13 h.q./634–35) — ərəb həkimi və İslam peyğəmbəri Məhəmmədin səhabəsi. Onun İslamın zühurundan əvvəl tibbi bilik axtarmaq üçün Gündəşapura səyahət etdiyi deyilir. C. Pellat, "al-Harith B. Kalada," EI2, supplement (1980). Xarici keçid "The Essay on the Natural Questions of al-Ḥārith". Islamic Medical Manuscripts. İstifadə tarixi: 22 September 2012. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=809796 |
Əl-Hasəkə | Əl–Həsəkə (ərəb. الحسكة) — Suriyada şəhər, eyniadlı mühafəzə, məntəqə və nahiyənin inzibati mərkəzi. 2004–cü il siyahıyaalınmasına əsasən şəhərin əhalisi 28.949 ailədə 97.368 nəfəri kişilər və 90.792 nəfəri qadınlar olmaqla cəmi 188.160 nəfərdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=496573 |
Əl-Hasəkə mühafazası | Əl–Həsəkə mühafəzəsi — Suriyanın 14 mühafəzəsindən biri. Coğrafiyası Mühafəzənin ərazisi 23,334 km², inzibati mərkəzi Əl-Həsəkə şəhəridir. Nahiyyələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=496570 |
Əl-Heyy qəzası | Əl-Heyy qəzası (ərəbcə: قضاء الحي) — İraq Respublikasının Vasit mühafazasında inzibati ərazi vahidi. Qəzanın inzibati mərkəzi Əl-Heyy şəhəridir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=353171 |
Əl-Hilal FK | Əl-Hilal FK (ərəb. نادي الهلال السعودي) və ya Əl-Hilal Futbol Klubu, Əl-Hilal — Səudiyyə Ərəbistanının Ər-Riyad şəhərində yerləşən peşəkar multi-idman klubu. Komanda Səudiyyə Peşəkar Liqasında mübarizə aparır. Əl-Hilal 66 rəsmi kubok qazanan Asiyanın ən çox mükafatlandırılan klubudur. Onlar həmçinin Asiyada ən çox qitə kuboku rekordunu və 18 Peşəkar Liqa titulunu əldə ediblər. 16 oktyabr 1957-ci ildə qurulan "Əl-Hilal" 1976-cı ildə yarandığı gündən bəri Səudiyyə Peşəkar Liqasının bütün mövsümlərində iştirak etmiş üç komandadan biridir. Ümumilikdə "Əl-Hilal" 66 rəsmi titul qazanıb. Daxili yarışlarda rekord olaraq 18 Peşəkar Liqa titul, 13 Vəliəhd Şahzadə Kubokunu, 7 Səudiyyə Federasiya Kubokunu, 10 Kral Kubokunu, 3 Super Kuboku, eləcə də Səudiyyənin Təsisçi Kubokunu qazanıblar. Beynəlxalq miqyasda "Əl-Hilal" rekord sayda Asiya Futbol Konfederasiyası kubokunu qazanıb — 1991, 2000, 2019 və 2021-ci illərdə AFC Çempionlar Liqası, 1997 və 2002-ci illərdə Asiya Kubok Qalibləri Kubokunu və 1990-cı ildə Asiya Super Kubokunu qazanıb. 2009-cu ilin sentyabrında "Əl-Hilal" IFFHS tərəfindən 20-ci əsrin ən yaxşı Asiya klubu adına layiq görülüb. Klubun yaradılması ideyası o zaman başladı ki, 1957-ci ildə "Gənclər" klubunun daxilində rəhbərlər arasında ciddi fikir ayrılığının şahidi yaşandı. Bu isə öz növbəsində Abdul Rəhman bin Səidin həmin il "Gənclər " klubunun prezidentliyindən istefaya getməsinə səbəb oldu. Bu isə klubda böhranı daha da artırdı. Belə ki, bir çox tanınmış "Gənclər" klubunun futbolçuları da, klubdan ayrıldı. Səudiyyə idmanına xidmət etmək üçün peşəkar səviyyəli yeni bir klubun yaradılması ideyası yaranmışdı. Çox keçmədən 15 oktyabr 1957-ci ildə Ər-Riyadda yeni bir klub fəaliyyətə başladı. 3 dekabr 1958-ci ilə qədər klub 1 il ilk qoyduğu adla çıxış etdi. "Olimpiya" klubu, "Əl Nassr", "Əl Riyad" və "Əl Kavkab" klubları arasında mübarizə aparan turnirdə iştirak etdikdən sonra adını dəyişdi. Klub yaranan kimi "Əl-Hilal" təkcə xalqın dəstəyini deyil, həm də kralın diqqətini cəlb etdi.Klub yaranmasından sonra formalaşması üşün bir müddət vaxt lazım oldu. Klub 1961-ci ildə Kral Kuboku kubokunu qaldıraraq ilk uğurunu əldə etdi. "Əl-Hilal" 1964-cü ildə ikiqat Asiya çempionu "Əl-İttihad" üzərində penaltilər seriyasında qalib gələrək yenidən Kral Kubokunu qazandı. Klub 1963–1964-cü illərdə vəliəhd şahzadə kubokunu da qazanıb. "Əl-Hilal" 1976–1977 mövsümündə Səudiyyə Ərəbistanı Premyer Liqasnın elə ilk mövsümündəcə çempion adını qazanaraq, Səudiyyə Ərəbistanın tarixinə adını qeyd etmişdir. "Əl-Hilal" 1978–1979-cu illərdə də liqa çempionu oldu. 1970-ci illərdə Səudiyyə Ərəbistanlı şəxslərdən əlavə legioner qismində bir sıra oyunçular və məşqçilər kluba qoşuldu. Onlara nümunə olaraq Braziliya əfsanələri Mario Zaqallo və Roberto Rivelinonun adını çəkmək olar. Davamlı uğur (1980–1990) 1970-ci illərin sonlarında Səudiyyə Premyer Liqasının qurulmasından sonra "Əl-Hilal" iki dəfə müsabiqədə qalib gəldi. 1980-ci illər həm "Əl-Hilal", həm də Səudiyyə Milli Futbol Komandasının kapitanı olmuş müdafiəçi Saleh Əl-Nuyeimeh kimi istedadlı yerli oyunçularla, Riyad nəhəngləri ilə yeni uğurlar əldə etdi. Son dərəcə istedadlı oyunçu olan Yusuf Əl-Thunayan və gənc, məhsuldar forvard Sami Əl-Cabər buna nümunədir. Klub 10 il ərzində dörd liqa titulunu və dörd kral kubokunu qazanmağa davam etdi. "Əl-Hilal" iki dəfə klublararası Asiya çempionatının ikincisi olub. 1986-cı ildə son turda dairəvi sistemdən sonra ikinci oldular. Növbəti il 1987-ci ildə finala yüksəldilər, lakin "Yomiuri" futbol klubu texniki qalibiyyət səbəbiylə çempion oldu, çünki ilk mərhələ üçün müəyyən edilmiş tarixə qədər "Əl-Hilal" komandası hazırlıq düşərgəsinə əsas oyunçulardan doqquzunun seçilməsi səbəbindən finala komanda çıxara bilmədi. Kontinental üstünlük (1991–2002) 1990-cı illər liqada yeni bir iddiaçı və güc kimi "Əl-Şəbab"ın ortaya çıxması səbəbiylə titul uğrunda mübarizə aparan dominant komandalarda dəyişiklik oldu. Kəskin rəqiblər "Əl-Nasser" və "Əl-İttihad"ın yenidən dirçəlməsi liqanın rəqabətə çevrilməsinə və dördlük arasında bölüşdürülməsinə səbəb oldu, "Əl-Hilal" bu dövrdə üç titul qazandı (1995–96, 1997–98, 2001–02). Klub öz akademiyasından Navaf Əl-Temyat, Məhəmməd Əl-Şalhoub, Abdullah Əl-Jamaan, Əhməd Əl-Doki, eləcə də zambiyalı müdafiəçi Əliyah Litana kimi oyunçularla istedadlar əldə etməyə davam etdi. "Əl-Hilal"ın bu dövrdə əldə etdiyi uğurlar klubların kimliyini, tənəzzülünü və gələcək illər üçün Asiya qitəsindəki mövqeyini müəyyənləşdirdi. Bunlardan birincisi 1991-ci ildə, klub finalda penaltilər seriyasında İranın "İstiqlal" klubunu məğlub edərək, ilk Asiya titulunu, Asiya Klub Çempionatını qazandıqda gəldi. 1997-ci ildə Asiya Kubok Qalibləri Kuboku və Asiya Super Kuboku da əldə edildi. Klub 1999–2000-ci illərdə yenidən Asiya Klub Çempionatını qazandı, 89-cu dəqiqədə bərabərlik qolunu vurduqda və əlavə vaxtda Jubilo İvata ilə qarşılaşmada qalib gəldi, final tarixinin ən həyəcanlı və rəqabətli oyunlarından biri oldu; Elə həmin il superkubok da qazanıldı. Nəhayət, bu dövrdə son Asiya çempionluğuna 2002-ci ildə Kubok Qalibləri Kubokunu əldə etməklə nail oldu. Liqa duopolyası (2003–2011) Əsrin əvvəlində "Əl-Hilal" və "Əl-İttihad" arasındakı tarixi rəqabət Səudiyyə futbolunda indiyə qədər heç vaxt görülməmiş səviyyəyə çatmışdı. Tarixən, ilk görüşlərindən bəri "Əl-Hilal"/"Əl-İttihad" matçları həmişə aqressiv olub və hər iki komandanın Səudiyyənin iki böyük şəhəri Ər-Riyad və Ciddədən olması səbəbindən böyük izdihamı özünə cəlb edib. Hər komanda fərqli şəhərləri, keçmişləri və dəyərləri təmsil edirdi. "Əl-Hilal" Səudiyyə Ərəbistanının paytaxtı Ər-Riyadda yerləşir, ənənəvi Nəcd dəyərlərinə malik olmaqla yanaşı, klub daha çox yuxarı və orta təbəqə tərəfindən dəstəklənir və kralın diqqətindən kənarda qalmır. Digər tərəfdən, "Əl-İttihad" liman şəhəri Ciddədə yerləşir və adətən aşağı və orta təbəqə, eləcə də ona "xalq klubu" ləqəbi verən qeyri-Səudiyyə yerliləri tərəfindən dəstəklənir. Hər iki komanda Səudiyyə futbol tarixinin bu dövrünə hakim idi. "Əl-Hilal" çempionluğu (2004–05, 2007–08, 2009–10, 2010–11) qazandı. Bu müddət ərzində "Əl-İttihad"ın qızıl nəsli "Əl-Hilal"ın iki AFC Çempionlar Liqası tituluna bərabər oldu, həmçinin (2000–01, 2002–03, 2006–07, 2008–09) liqa titulunu qazandı. Bu, hər iki komandanın iki mövsüm istisna olmaqla, on il ərzində demək olar ki, hər mövsüm liqada qalib və ikinci yerləri dəyişməsi ilə nəticələndi. Dövrün zirvə anı 2007–2008-ci il futbol mövsümündə "Əl-İttihad"ın bütün mövsümdə cədvələ başçılıq etdiyi və "Əl-Hilal"ın həmişə ikinci yerdə olduğu zaman idi. Ciddədəki Faysal Stadionu ilə "Əl-İttihad" evdə liqa çempionluğunu qazanmaq üçün minimum heç-heçəyə ehtiyac duyurdu. "Əl-İttihad" çox üstün keyfiyyət və ev üstünlüyü sayəsində aşkar favorit idi. Qarşılaşma "Əl-İttihad"ın topa sahiblik və hücum imkanlarında öndə olması ilə başladı, lakin heç bir nəticəsi olmadı. 49-cu dəqiqədə Əhməd Əl-Fraidi topu cərimə meydançasının kənarından keçdi, Yaser Əl-Qahtani baş zərbəsi ilə qapının sağ alt küncünə topu atdı. Beləcə fasilədən dörd dəqiqə sonra "Əl-Hilal" 1–0 önə keçdi. "Əl-İttihad" çoxlu zərbələrlə hesabı bərabərləşdirməyə çalışdı, lakin Məhəmməd Əl-Deayea qapıçı qəhrəmanlıqları Əl-Qahtaninin qolundan sonra bütün matçda onlara çox ehtiyac duyduqları qolu vurmalarına mane oldu. Hakim nəhayət fit çaldı və "Əl-Hilal" Ciddədə liqa çempionu oldu və onun rəhbərliyi altında Kosmin Olaroyiu vəliəhd Şahzadə Kuboku ilə birlikdə mövsümü dublla başa vurdu. Liqa ümumi olaraq bu adla və ləqəblə tanınır (ərəbcə: شعره ياسر) bu adı, tərcümə zamanı " Yasserin saçı" kimi tərcümə olunur, çünki Yasserin baş zərbəsi ilə topu qapıya doğru istiqamətləndirdi. Hadisəni daha da xüsusi edən odur ki, əvvəlki mövsümdə "Əl-İttihad" da son dəqiqələrdə liqa çempionluğunu qazandımışdı. 2009–2010 mövsümünün başlamazdan əvvəl Erik Qerets "Əl-Hilal"ın yeni meneceri kimi işə götürüldü. Onun rəhbərliyi altında "Əl-Hilal" taktiki olaraq çox hücum üslubu mənimsəmiş, onsuz da istedadlı yerli oyunçular qrupunu çox yönlü Cənubi Koreyalı sağ cinah müdafiəçisi Li Yanq-pyo, güclü və dominant müdafiə yarımmüdafiəçisi Mirel Radoi, Vinger Kristian Vilhelmsson və texniki cəhətdən istedadlı braziliyalı hücumameyilli yarımmüdafiəçi Tiaqo Neves və s. kimi ulduz əcnəbi oyunçularla birləşdirmişdir. Taktiki cəhətdən ağıllı menecer tərəfindən idarə olunan yerli və xarici istedadın bu qarışığı liqada üstünlük təşkil etdi və üç oyunla çempion oldu, eyni mövsümdə vəliəhd şahzadə kuboku da qazanıldı. Növbəti 2010–2011 mövsümündə "Əl-Hilal" , 2010-cu ildə Afrika Çempionlar Liqası -da yarımfinal çıxışına qədər ölkə daxilində və qitədə üstünlük təşkil etməyə davam etdi, onların çıxışından qısa müddət sonra Erik Qerets Mərakeş milli futbol komandasının yeni baş məşqçisi olmaq üçün ayrıldı. Qeretsin gedişindən sonra Qabriel Kalderon "Əl-Hilal"ın baş məşqçisi vəzifəsinə keçdi və yenilənmiş 14 komanda liqasını 19 qələbə və 7 heç-heçə ilə məğlubiyyətsiz çempion kimi başa vuraraq, "Əl-İttifaq"dan sonra bu uğura imza atan ikinci komanda oldu. Vəliəhd Şahzadə Kuboku müdafiə olunduğu üçün mövsüm də dubl ilə başa çatdı. Kontinental mərhələdə mübarizə (2012–2019) Arxa-arxa liqa titullarından və daxili cəbhədəki ardıcıl uğurlarından sonra, Əl-Hilal 1999–2000-ci illərdəki son qələbəsindən bəri həmişə qitə ardınca qaçmaqda çətinlik çəkirdi. Artıq qocalmış yerli əsas heyətə əlavə olunan və əsas oyunçuları tərk edən Əl-Hilal ölkə daxilində və Çempionlar liqasında mübarizə apara bilən komandanı yenidən qurmaq üçün keçid dövründə idi. Əl-Hilal 2014-cü ildə, finalda son çıxışından 14 il sonra AFC Çempionlar Liqasının finalına yüksəldi. Bu dəfə onlar Western Sydney Wanderers ilə üz-üzə gəlib. Avstraliya klubu Yuichi Nishimuranın (azarkeşlərin iddia etdiyi) bəzi çox şübhəli hakim qərarları ilə ümumi hesabda 1–0 qalib gəldi. Bu müddət ərzində Əl-Hilal 2011–12 — dən 2015–16 mövsümünə qədər beş mövsüm liqa çempionluğunu qazana bilmədi, bu mövsümlərin üçündə ikinci oldu və yalnız beş kubok titulunu qazana bildi. : Vəliəhd şahzadə kuboku (2011–12, 2012–13, 2015–16), Kral kuboku (2015) və Superkubok (2015) Londondakı Loftus Road Stadionunda əzəli rəqibləri Əl-Nasere qarşı keçirilmişdir. 2016–17 mövsümünün əvvəlində bir sıra pis nəticələr Qustavo Matosas-ın istefaya göndərilməsinə və onun yerinə Ramón Diazın gətirilməsinə səbəb oldu. Diaz, komandanın məşğul olduğu taktiki forma və oyun tərzini, həmçinin oyunçularının onun fəlsəfəsini tez qavraması üçün kondisioneri yenidən təşkil etdi. Nəsillər boyu Əl-Hilalın uğurunun əsasən akademiya oyunçularından, eləcə də komandanın artıq malik olduğu, lakin qrup uyğunlaşmamış və ya həqiqi potensialına çata bilmədiyi əsas imzalardan qaynaqlandığından istifadə edərək. Qapıçı Abdullah Əl-Mayuf kimi oyunçular bölüşdürmə qabiliyyətinə görə Əl-Əhlidən geri gətirildi, sağ və sol cinah müdafiəçiləri Yaser Əl-Şəhrani və Məhəmməd Əl-Breyk şans yaratmada, həmçinin hücum çıxışında, Salman Əl-Fərəc və Abdullah fərqləndilər. Otayfın orta sahədəki əlaqəsi, görmə qabiliyyətinə, texniki və ötürmə qabiliyyətinə və oyunu oxumaqda zəkaya, eləcə də nadir hallarda topa sahiblik etməsinə görə müstəsna olaraq bağlandı. Salem Al-Dawsari 2011-ci ildə əsas komandaya yüksəldiyi zaman son dərəcə istedadlı, lakin cilasız oyunçu idi, lakin əsas oyunçu olmaq üçün yetişdi. Bu oyunçu komandanın onurğasına çevrildi və uzun illər "Əl-Hilal"ın ayrılmaz hissəsinə çevrildi. Menecer dəyişikliyi yuxarıda adıçəkilən oyunçuların çox məharətli olduğu ortaya çıxan topa sahibliyə əsaslanan hücum futbolu oynayaraq komandanın performansını kökündən dəyişdi. Əl-Hilal mövsümü liqa və Kral kubokunun çempionu kimi başa vurdu və birincisi bir mövsümdə rekord xal qazandı. Növbəti mövsüm "Əl-Hilal"ın yerli liqada liderliyi və 2017-ci ildə AFC Çempionlar Liqasının finalına yüksəlməsi ilə eyni ritmdə davam etdi, lakin onlar Karlos Eduardo ilk oyunun ilk dəqiqələrində ACL yırtıldıqdan və ikinci oyunda Omar Xarbin zədələndikdən sonra nəticədə Yaponiyanın Urawa Red Diamonds komandasına 1–2 hesabı ilə uduzdular. Komanda məğlubiyyətdən sonra əqli cəhətdən çökdü və 2010-cu ildən bəri ilk dəfə qrup mərhələsini tərk edən növbəti seriyanın qrup mərhələsindən çıxmasına səbəb olan bir sıra aşağı səviyyəli çıxışlara başladı. Ramón Díaz 21 fevral 2018-ci ildə işdən çıxarıldı və o, mövsümün sonuna qədər Xuan Braunu müvəqqəti olaraq əvəz etdi, o, Əl-Hilal-ı 15-ci daxili liqa çempionluğunu qazanaraq mövsümü xilas etməyi bacardı. Kontinental hökmranlığa qayıdış (2019-indiki) 2018–19 mövsümündə klubların sayı 14-dən 16-ya, eləcə də əcnəbi oyunçuların sayı 8-ə yüksəlməklə liqada kəskin dəyişikliklər oldu. Bu mövsüm Xorxe Xesusun idarə etdiyi Bafetimbi Qomis, Andre Karrillo və Sebastian Giovinkonun gəlişini gördü. Mövsüm liqanın ilk doqquz matçında qalibiyyətlə çox yaxşı başladı, yeni prezident təyin olunduqda, İsa 20 matçda qalib gəlsə də, liqada 9 xalla lider olsa da, 30 yanvarda heç bir səbəb göstərilmədən qovulmuşdu və 2018 super qalibi olmuşdu. fincan . Oradan işlər aşağı getməyə başladı, mövsümün sonunda Əl-Hilal liqada bir xal fərqlə Əl-Nasserlə ikinci oldu və 2018–19 Ərəb Klublar Çempionlar Kubokunda ikinci oldu, uduzdu. Al-Taawon kral kubokunun yarımfinalında. Məhəmməd bin Faysal mayın 1-də mövsüm bitməmiş prezident vəzifəsindən istefa verdi. Fəhad bin Nafil dörd illik müddətə prezident seçilib. Răzvan Luçesku yeni baş məşqçi təyin olundu, lazımsız hesab edilən bir neçə futbolçu sərbəst buraxıldı. Cənubi Koreyalı müdafiəçi Jang Hyun-soo Kolumbiyalı Gustavo Cuellar ilə birlikdə müqavilə imzaladı. Mövsüm yaxşı başladı və "Əl-Hilal" demək olar ki, bütün mövsüm cədvələ başçılıq edirdi, "Əl-Nassr" Əl-Hilal ilə çempionluq yarışında yeganə digər klub idi, "Əl-Hilal" mövsümün son raundlarında "Əl-Nasser"i 4–1 məğlub etdi. mövsümü çempion olaraq başa vuracağımız və 72 xalla yeni rekorda imza atacağımız üçün onların titul ümidlərinə son qoymaq. 2019 Çempionlar Liqası kampaniyası zamanı Əl-Hilal mövsümün ortasında finala çıxmaq üçün yarışda üstün və həyəcanlı bir performans göstərdi. Mövsümün ilk Çempionlar Liqası matçı 1/8 finalda "Əl-Əhli" yə qarşı olub. "Əl-Hilal" səfərdə 4–1 hesabı ilə qalib gəlib. Qomisin hettrik etdiyi və evdə 0–1 hesabı ilə məğlub olduğu "Əl-Hilal" növbəti mərhələyə vəsiqə qazanıb. ümumi xal 4–2. Dörddəbir finalda "Əl-Hilal" yerli rəqibləri "Əl-İttihad"la qarşılaşdı, ilk görüş səfərdə 0:0 hesablı heç-heçə ilə başa çatdı, ikinci matçda isə "Əl-Hilal" evdə Salem, Karrillo və Giovinko, Əl-Əl-in yaddaqalan çıxışları ilə 3–1 qalib gəldi. Hilal cəmi 3–1 hesabı ilə yarımfinala vəsiqə qazanıb. Yarımfinalda "Əl-Hilal" yarışmasında ən çətin rəqibi Əl-Sədd, səfərdə Dohada "Əl-Hilal" 4–1 hesabı ilə qalib gələrkən, rəqib komandanın oyunçusu Əbdülkərim Həsən qırmızı vərəqə alıb. Ər-Riyadda evdə keçirilən cavab oyununda Əl-Sədd dörd qol ikiyə vuraraq hesabı döndərə bildi və oyunun son dəqiqəsində cərimə meydançasının kənarında cərimə zərbəsi təyin olundu və bir qol vurmaq lazımdı. Finala keçmək üçün daha çox qol vurdu, lakin Abdullah Əl-Mayuf topu xilas etdi və ilk vaxt Əl-Hilalın cəmi 6–5 qalibiyyəti ilə başa çatdı, Əl-Hilal 5 ildə üçüncü finala vəsiqə qazandı. 2014 və 2017-ci illərdəki əvvəlki iki finalda qalib gəlməyə cəhd etdikdən və uğursuzluqla nəticələndikdən sonra. Onlar iki il əvvəl finalda uduzduqları Yaponiyanın "Urava Red Diamonds" klubuna qarşı oynayıblar. Onlar uğurla qisas aldılar və evdə 1–0 və səfərdə 2–0 hesabı ilə 3–0 qalib gəldilər, Asiya tacı üçün on doqquz illik gözləntiyə son qoydular, Bafetimbi Qomis həm də turnirlərin ən yaxşı bombardiri və MVP idi. Həm Səudiyyə Ərəbistanı Peşəkar Liqası 2019–20, həm də 2019-cu ildə AFC Çempionlar Liqası titullarını təmin etməklə Əl-Hilal üçlüyü tamamlamaq üçün daha bir titul qazandı. Əl-Hilal 1990-cı ildən bəri kubok titulunu qazanmayan Əl-Nasserlə qarşılaşmaq üçün 2019–20 Kral Kubokunun finalına yüksəldi, Əl-Hilal 2–1 hesabı ilə qalib gələrək tarixi Trebleni tamamladı. 2021-ci il AFC Çempionlar Liqasında Əl-Hilal arpa yarışının pley-off mərhələsinə vəsiqə qazanmağı bacarmışdı. Onlar 1/8 finalda İranın "İstiqlal" komandası ilə qarşılaşıblar. Dubayda 2–0 hesabı ilə qalib gələrək, 1/4 finalda İranın digər komandası Persepolis FC ilə qarşılaşıb və onları 3–0 hesabı ilə məğlub edərək növbəti mərhələyə vəsiqə qazanıblar. Yarımfinalda "Əl-Hilal" çoxillik rəqibləri olan "Əl-Nasser"lə qarşılaşıb və bu tarixi rəqiblərin bir-birlərinə uzun müddət davam edən ədavətinə görə əsrin matçı adlandırılıb. Bu, hər iki komandanın bu yarışmada bir-biri ilə ilk dəfə qarşılaşması idi. Bundan əlavə, Əl-Nasser əvvəllər heç vaxt AFC Çempionlar liqasını qazanmamışdı və Əl-Hilala AFC Çempionlar Liqasının birbaşa rekordçusu olmaq üçün daha bir titul lazım idi. Oyunun mərcləri o qədər yüksək idi ki, oyuna həftələr qalmış Ər-Riyad şəhərində gərginlik hiss olundu. Oyun, Əl-Hilalın Əl-Nasser üzərində 2–1 qalibiyyəti ilə başa çatdı və uzun illər boyu lovğalanma hüququna əlavə olaraq finala yüksəldi. Əl-Hilal 2021-ci ildə Pohang Steelers ilə qarşılaşmaq üçün finala yüksəldi, hər iki klub da üç Asiya Çempionlar liqasında çempionluq rekorduna sahib idi. Qarşılaşmanın başlamasından 16 saniyə sonra əl-Hilal ilk qolu vuraraq üstün olub. Sonda 2–0 hesablı qələbə dördüncü Asiya Çempionlar Liqasının titulunu təmin etdi və Əl-Hilal AFC Çempionlar Liqasının birmənalı olaraq rekordçusu oldu. AFC Çempionlar Liqasının çempionu olan "Əl-Hilal" 2021-ci ildə BƏƏ -də keçiriləcək Klublararası Dünya Çempionatına vəsiqə qazanıb, "Əl-Hilal" ilk oyununda ev sahibi "Əl-Cəzirə" ilə qarşılaşıb və 6–1 hesabı ilə qalib gəlib. Əl-Hilal daha sonra UEFA Çempionlar Liqasının qalibi Chelsea ilə qarşılaşdı, lakin Əl-Hilalın uduzduğu 2020–21 CAF Çempionlar Liqasının qalibi olan 3-cü yer uğrunda matçda Misirin Əl Əhli SC klubu ilə qarşılaşdı və 1–0 hesabı ilə məğlub oldu. Məyusedici performansla 4:0 hesablı məğlubiyyətlə Əl-Hilal turnirdə 4-cü yerə layiq görüldü. 2022-ci ilin sentyabrında Əl-Hilal Kriştianu Ronaldoya milyonluq iki illik müqavilə təklif etdi, lakin Ronaldo təklifi rədd edərək bunu "ədəbsiz" adlandırıb. Qəbul edilsəydi, Ronaldonun transferi Neymarın milyonluq transferini aşaraq ən bahalı transfer olardı. Təklif barədə xəbərlər ilk dəfə 2022-ci ilin iyulunda ortaya çıxdı, lakin Səudiyyə klubunun adı məlum deyildi. Səudiyyə Ərəbistanı Futbol Federasiyasının prezidenti Yaser Al Misehal Ronaldonu Səudiyyə Ərəbistanında oynamaq istədiyini, lakin bunun "təəssüf ki, yanvar ayından əvvəl baş verməyəcəyini" söylədi. Bununla belə, o, 2023-cü il yanvarın 1-də Al Nassr FC- yə yazılıb. 2023-cü ilin fevralında Əl-Hilal 2022 FIFA Klublararası Dünya Çempionatında oynadı və Wydad Casablanca və Flamengo üzərində qələbələrdən sonra finala yüksəldi. Finalda Real Madridə 5–3 hesabı ilə uduzdular.Eləcə də fevral ayında "Mavi Dalğalar" AFC Çempionlar Liqasının 1/4 final mərhələsinə qaçdı və burada Foolad ilə qarşılaşacaqlar. 2022-ci ildə AFC Çempionlar Liqası kampaniyasında "Əl-Hilal" pley-off mərhələsinə yüksəlmək üçün A qrupuna başçılıq etdi. Asiya Futbol Konfederasiyası 2022-ci il mövsümünün faktiki olaraq 2022-ci ilin aprelindən may ayına kimi keçirilməsinə baxmayaraq, yarışların təqvimini bütün ilboyu (yazdan payıza) gələn mövsümdən etibarən payızdan yaza dəyişdirmək qərarına gəlib. 2023. Bu qərara görə Əl-Hilal qrup mərhələsinin sonundan ilk pley-off oyununa qədər 9 aylıq fasilə verdi, 2023-cü ilin fevralında Əl-Hilal 1/8 finalda Emarati Şabab Əl-Əhli ilə qarşılaşdı və 3–1 hesabı ilə məğlub oldu. Üç gün sonra dörddəbir finalda "Əl-Hilal" İranın "Fulad" klubu ilə qarşılaşıb və 87-ci dəqiqədə Mareqanın qol vurması ilə 1:0 hesablı qələbə ilə başa çatıb. Yarımfinal mərhələsinə yüksəldikdən sonra "Əl-Hilal" Qətər Əl-Duhail ilə qarşılaşdı, bəzi ekspertlər oyun oynanmazdan əvvəl "Əl-Duhail"in asanlıqla finala yüksələcəyini iddia etdilər, xüsusən də matçın ondan əvvəl bitdiyini iddia edən Nəşət Əkrəm . başladı və Al-Duhail artıq finalda yerini aldı. Oyun günü əl-Hilalın ilk 30 dəqiqədə dörd qol vurması və birinci hissə bitməmiş beşinci qol vurması ilə başladı. İkinci hissədə Əl-Hilal oyunu daha iki qolla başa vurdu və Odion İqalo 7–0 hesablı qələbə qazanaraq super het-trik etdi və 2022-ci ildə "Urawa Red Diamonds"a qarşı AFC Çempionlar Liqasının Finalında yer tutdu. 2022-ci ildə klub yeni loqotipini təqdim etdi. Köhnə təpənin 3D effekti və ayparanın içərisində topun gradienti var idi və o, klubun adı və təsis ili ilə tam mətni daxil edirdi. Yeni Al Hilal loqosu yalnız mavi və ağ dizayna malikdir, üç şaquli mavi zolaq və onların ayparaları arasındakı boşluq "Hilal" üçün ağ "H" yaradır. Klubun maskotu köpəkbalığıdır. Əl-Hilal hazırda ev oyunlarını Ər-Riyaddakı Kral Fəhd Beynəlxalq Stadionunda keçirir, 1987-ci ildə inşa edilmiş 67.000 azarkeş tutumuna malik stadion və ara-sıra ev oyunları Səudiyyə Ərəbistanının ən qədim futbol meydançalarından biri olan Şahzadə Faysal bin Fəhd Stadionunda keçirilir. 1969-cu ildə tikilmişdir. 2017-ci ildə Əl Hilal Ər-Riyaddakı Kral Səud Universiteti ilə universitetin stadionundan 2017–18-ci ildən 2019–20-ci ilin sonuna qədər 3 mövsüm istifadə etmək üçün müqavilə imzaladı. 2022-ci ilin fevralında həm Əl-Hilal, həm də Əl-Nassrın "Qiddiyanın planlaşdırılmış uçurumun üstü 40.000+ yerlik stadionunun icarəçiləri olacağı elan edildi, tamamlandıqdan sonra hər iki komanda və tam heyət üçün ev oyunları üçün yeni məkan olacaq. inkişaf etdirilən bir sıra idman qurğuları hər iki klub üçün istifadəyə veriləcək". Əl-Hilalın Əl-İttihad ilə uzun müddətdir rəqabəti var. Milli yarışın əvvəlindən klublar Səudiyyə Ərəbistanının iki ən böyük şəhərinin: Ər-Riyad və Ciddənin nümayəndələri kimi görünürdülər. Əl-Hilal 1991, 1999–2000, 2019 və 2021-ci illərdə dörd Asiya Klub Çempionatını qazandığı halda, Əl-İttihad 2004 və 2005-ci illərdə ardıcıl iki dəfə AFC Çempionlar Liqasının qalibi olub. "Əl-Hilal" Səudiyyə Ərəbistanının "El Klassiko"sunda 62 dəfə, "Əl-İttihad" 50 dəfə qalib gəlib, iki tərəf isə 35 dəfə heç-heçə edib. 2019-cu ilə qədər ən böyük qələbə Əl-Hilalın 2009–10-da Əl-İttihad-ı 5–0 məğlub etməsi olub.Digər rəqabət qonşuları Əl-Nassr ilədir ki, bu da Ər-Riyadın derbisi adlanır. Onlar 148 dəfə qarşılaşıblar, "Əl-Hilal" 59 dəfə qalib gəlib, 48 dəfə məğlub olub, 41 oyun heç-heçə başa çatıb. Ən böyük qələbə Əl-Hilalın Səudiyyə Peşəkar Liqasında 2016–2017-ci illərdə Əl-Nassr-ı 5–1 hesabı ilə məğlub etməsidir. Əl-Nasserlə rəqabət onların arasında Əl-İttihad ilə rəqabətdən daha şiddətlidir. Nümunə kimi, "Əl-Hilal" 2014-cü ildə AFC Çempionlar Liqasının finalına yüksəldikdə, ikinci oyunda "Əl-Nassr" azarkeşləri "Əl-Hilal"a qarşı çıxmaq üçün "Western Sydney Wanderers"in hava limanında gəlişini gözlədilər və Əl-Hilalın bilet planını pozmağa çalışdılar.Əl-Hilalın AFC Çempionlar liqasındakı ən gərgin qarşılaşmalarına qarşı; BƏƏ -dən Al Ain FC, GCC ölkələrində Qətərin Al Sadd SC və İran komandalarına qarşı Persepolis FC & Esteghlal FC və Asiyanın şərqindən ən uğurlu namizədlər Urawa Red Diamonds & Pohang Steelers . Maliyyə və sponsorluq Televiziya matçının yayım hüququ Əl-Hilal Səudiyyə Ərəbistanı Futbol Federasiyasından müəyyən məbləğ alır, çünki federasiya tam matçların hüququnu bir paketdə satır və Səudiyyə Peşəkar Liqasının bütün klubları gəliri bərabər şəkildə bölüşür. Səudiyyə liqasının yayım hüququ hazırda Səudiyyə Yayım Təşkilatının SBC Kanalına, eləcə də Şahid yayım xidmətinə satılıb. Həmçinin SSC sports (Səudiyyə idman şirkəti) yayım hüququna malikdir Digər gəlir mənbələri Klubun prezidenti və idarə heyətinin digər üzvləri klub dəstinin və digər məhsulların satışından, həmçinin klubun gəlirlərini artırmaq üçün kluba məxsus investisiya şirkətinin yaradılmasından klubu idarə etmək üçün tələb olunan hər hansı əlavə gəliri təmin edirlər. Son zamanlar Sponsorluq klubların böyük populyarlıq qazanması və yerli, regional və qitə miqyasında böyük populyarlıq qazanması və xüsusilə sosial mediada çoxlu sayda tərəfdar və pərəstişkar yaratması səbəbindən klub tərəfindən imzalanan çoxsaylı gəlirli sövdələşmələrə görə klubların maliyyəsində mühüm rol oynamışdır; Klubun bütün sosial media hesablarında 15 milyondan çox izləyicisi olduğu yer. Xeyriyyəçilik və xeyriyyəçilik Məşqi izləmək üçün əlillər üçün xüsusi oturacaqlar ayrılıb. Satılan biletlərin gəlirinin 25 faizi xeyriyyə təşkilatlarına gedir. Oyunçular və idarə heyəti üzvləri bayram və digər bayramlar zamanı xeyriyyə təşkilatları üçün ictimai tədbirlər təşkil edir və iştirak edirlər. Klub obyektləri 2009-cu ildə klub Ər-Riyadda yeni düşərgə açdı. Burada 25 otaq, iclas otaqları, mühazirələr üçün smart otaq, kitabxana, yemək otağı, qonaq otaqları, böyük salon və tibb məntəqəsi var. Burada həmçinin video oyunlar, stolüstü tennis, bilyard, stolüstü futbol və bir çox başqa oyunlar üçün əyləncə guşələri var. Böyük komanda üçün iki məşq sahəsi var. Məşqçilər heyəti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=799108 |
Əl-Hitan vadisi | Əl-Hitan vadisi (ərəb. وادي الحيتان, "Balinalar vadisi") — Misirin paytaxtı Qahirədən 150 kilometr (93 mil) cənub-qərbdə yerləşən paleontoloji ərazidir. Ərazi üzərində bəzi balina, archaeoceti (balinaların nəsli kəsilmiş yarım-dəstəsi) erkən növlərinə aid yüzlərlə fosil yerləşir. Vadi 2005-ci ilin iyununda UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir. Ərazi balinaların təkamülünün ən böyük sirrlərindən birinə: balinanın quruda yaşayan bir heyvandan okeanda yaşayan bir məməliyə çevrilməsi izahına dair dəlilləri ortaya çıxardı. Dünyanın heç bir yerində bu cür fosillərin cəmləşməsi, cəlbedici və qorunan bir mənzərəyə daxil olması və qurulması kimi bir şeyə rastlanmamışdır. Ərazidə tapılan fosillər ən qədim qalıqlar olmaya bilər, lakin ərazidəki miqdarı və qorunma dərəcəsi o qədərdir böyükdür ki, hətta bəzi daxili quruluşlar da toxunulmaz olaraq qalmışdır. Əl-Hitan vadisində tapılan köpəkbalığı, timsah, mişar balığı, tısbağa və skat kimi digər erkən heyvanların fosillərinin olması, bu dövrün ekoloji şərtlərini yenidən canlandırmağa imkan verir. Balinaların ilk qalıq skeletləri 1902-1903-cü illərin qışında aşkar edilmişdir. Sonrakı 80 il ərzində əsasən əraziyə çatmaq çətinliyi ilə əlaqədar olaraq ərazi daha az maraq görmüşdür. 1980-ci illərdə dörd təkərli nəqliyyat vasitələri hazır olduqda əraziyə maraq yenidən başladı. Davam edən maraq ərazinin fosil kolleksiyaçılarının ziyarət yerinə çevrilməsinə gətirib çıxardı. Bir çox sümük aşkar edildi və ərazinin qorunması üçün çağırışlar edildi. Qalıqlar kəllə və diş quruluşunun bəzi ibtidai tərəflərini saxlayaraq, müasir balinaların tipik düzəldilmiş bədən formasını göstərir. Ən uzun skeletin uzunluğu 21 m-ə çatırdı. Skelet yaxşı inkişaf etmiş beşbarmaqlı üzgəcləri olan ön ətraflara və dahə əvvəllər heç bir archaeocetidə aşkar edilməyən ön ətraflara, ayaqlara və barmaqlara sahib idi. Fosillərin sahibləri ilanabənzər və ətyeyən idi. Bu skelet qalıqlarından bir hissəsi qazıntı zamanı aşkar edilsə də, əksəriyyəti zaman-zaman eroziya nəticəsində açılmış çöküntülərə basdırılmışdır. Əl-Hitan milyonlarla illik sahil-dəniz həyatının sübutlarını təqdim edir. Vəhşi həyat Əl-Hitan vadisi eyni zamanda 15 növ çöl bitkisi, qum təpələri və Şimali Afrika çaqqalı, kürən tülkü, Misir manqustu və Şimali Afrika pişiyi də daxil olmaqla təxminən 15 növ vəhşi məməliyə ev sahibliyi edir. Çöl tülküləri ən çox görülən məməlilərdir və gecə müntəzəm olaraq düşərgə ərazisini ziyarət edirlər. Həmçinin göllər ətrafında 19 növ sürünən və 36 növ ev quşu qeydə alınmışdır. Əraziyə ildə təxminən cəmi 1000 ziyarətçi yola düşür. Çünki yol açılmamışdır və işarələnməmiş səhra qumlarını keçir. Vadinin ziyarətçiləri əksər hallarda qış istirahət günlərində vadidə düşərgə quran əcnəbilərdir. Ərazi mühafizə sahəsində olduğuna görə qorunma planı ziyarətçiləri əvvəlcədən təyin edilmiş cığır boyunca əvvəlcədən tənzimlənən turlar keçirməyi məhdudlaşdırır. Bu bölgədə davamlı turizm inkişaf etməyə və böyüməyə başlayır və yol alternativ olaraq ayaq və ya dəvə gəzintiləri ilə əvəz olunur.Əl-Hitan vadisinin bir hissəsi turizm məkanına çevrildiyi üçün əsas qalıqlar arasında keçid yolları çəkilmiş və kiçik sığınacaqlar inşa edilmişdir. Artıq bu ictimai park turist qrupları tərəfindən mütəmadi olaraq ziyarət edilir və kiçik bir düşərgə ərazisi mövcuddur. Vadi Garet Gohannam "Cəhənnəm dağı" olaraq bilinən bir dağın arxasında yerləşir. Gün batan zaman gün işığında dağ düşən qırmızı işıq ilə alov kimi görünür.Misir hökuməti 2007-ci ilin iyul ayında Belçika diplomatlarının idarə etdiyi bir cüt avtomobilin bu bölgədəki qorunan bir zonaya girdiyini və 10 milyon ABŞ dolları dəyərində zərər vurduğunu iddia etdi. Belçika hökuməti diplomatları tərəfindən heç bir ziyan dəymədiyini söyləsə də, məsələ hələ də həll olunmamış qalır. "Wadi Al-Hitan trek on Google Earth". Ogle Earth. 13 May 2007. "Images from a trek to Wadi Al-Hitan on Flickr". Stefan Geens. 13 May 2007. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=710015 |
Əl-Hol uğrunda döyüş | 2015-ci ildə Əl-Hol uğrunda döyüş — Suriyada vətəndaş müharibəsi zamanı Suriya Demokratik Qüvvələrinin (SDQ) strateji əhəmiyyətə malik Əl-Hol şəhərini və ətraf kəndləri İraq və Şam İslam Dövlətindən (İŞİD) ələ keçirmək üçün başlatdığı hücum əməliyyatı. Bu, üç fərqli bölgədə ayrı-ayrı əməliyyatlardan ibarət idi: Təll-Bərak, Əl-Hol və cənubda Əl-Həsəkə şəhərətrafı. SDQ 30 noyabrda Əl-Həsəkənin cənubunda yerləşən bəndi ələ keçirdikdən sonra cənuba doğru, İŞİD-in Əl-Həsəkə mühafəzəsində son qalası olan Əl-Şəddadə şəhərinə doğru hücumunu davam etdirmişdir. 1 dekabrda ərəb qəbilə liderləri mülki şəxslərin ölümünün qarşısını almaq və şəhərin infastrukturuna daha az zərərərin dəyməsi üçün İŞİD yaraqlılarını şəhərdən çəkilməyini tələb etmişdir. Həmçinin, İŞİD-in Əl-Şəddadə yaxınlığındakı bəzi mövqelərini boşaltmağa başladığı və bəzi İŞİD yaraqlılarının qarşıdan gələn döyüşə hazırlıq məqsədilə ailələrini ərazidən Deyr əz-Zövr mühafəzəsində öz nəzarətində olan ərazilərə köçürdüyü bildirilmişdir. 16 fevralda SDQ strateji əhəmiyyətli Əl-Şəddadə şəhərini və ətraf kəndləri ələ keçirmək üçün hücuma keçmişdir. 19 fevralda SDQ Əl-Şəddadə şəhərini və ətraf kəndləri ələ keçirmişdir.20 fevralda SDQ daha da cənuba doğru irəliləyərək Əl-Fədqəmi kəndini ələ keçirmişdir. 21 fevralda SDF qüvvələri daha da cənuba doğru irəliləyərək Deyr əz-Zövr mühafəzəsinin 16 kilometrinə yaxınlaşaraq Mərkədə qəsəbəsini ələ keçirmişdir. Hücum zamanı SDQ 2400 kvadrat kilometr ərazini İŞİD qüvvələrindən almışdır.SDQ 30 noyabrda Əl-Həsəkənin cənubunda yerləşən bəndi ələ keçirdikdən sonra cənuba doğru, İŞİD-in Əl-Həsəkə mühafəzəsində son qalası olan Əl-Şəddadə şəhərinə doğru hücumunu davam etdirmişdir. 1 dekabrda ərəb qəbilə liderləri mülki şəxslərin ölümünün qarşısını almaq və şəhərin infastrukturuna daha az zərərərin dəyməsi üçün İŞİD yaraqlılarını şəhərdən çəkilməyini tələb etmişdir. Həmçinin, İŞİD-in Əl-Şəddadə yaxınlığındakı bəzi mövqelərini boşaltmağa başladığı və bəzi İŞİD yaraqlılarının qarşıdan gələn döyüşə hazırlıq məqsədilə ailələrini ərazidən Deyr əz-Zövr mühafəzəsində öz nəzarətində olan ərazilərə köçürdüyü bildirilmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=817415 |
Əl-Hüseyn (raket) | Əl Hüseyn (ərəb. الحسين) — İraqda hazırlanan tək mərhələli qısa mənzilli ballistik raket. Raket Sovet Skad döyüş raketinin təkmilləşdirilmiş bir versiyasıdır. Raket İran-İraq müharibəsi zamanı və Körfəz müharibəsi zamanı İraq Ordusu tərəfindən geniş şəkildə istifadə edilmişdir. Hərəkət mənzili təxmini olaraq 644 km, uçuş hündürlüyü təxminən 151 km, lülə çapı 0.9 m olmuşdur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=638224 |
Əl-Hüseyn məscidi | Əl-Hüseyn məscidi (Sayedun Əl-Hüseyn məscidi), Misirin Qahirə şəhərində yerləşən qədim məscidlərindən biri. 1154-cü ildə tikilib və Xan əl-Xəlili bazarının yanında yerləşir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=171570 |
Əl-Həmid | Əl-Həmid (ər. الحميد) — Allahın adlarından biri. əl-Həmid sözü təriflənən, həmd edilən deməkdir. əl-Həmid olan Allah, məxluqlarının yanında həmd ediləndir. Lüğəti məna: Əl-Həmd sözü məzəmmətin əksidir. Həmçinin ət-təhmid əl-həmd sözündən daha əbləğdir, genişdir. Həmd şükürdən ümumidir. Məsələn, muhəmməd deyildikdə, yəni tərifə layiq sifətləri çox olan. Əl-Əzhəriyyu buyurur ki, ət-təhmid Allahı çoxlu həmd etməkdir. əl-Həmid ismi Quranda on yeddi dəfə zikr olunub. َّن اللّ َه َل َغنِ ٌّي َح ِمي ٌد } ِ نتُ ْم وَ َمن فِي ا َْل ْرضِ َج ِميعًا َفإ َ ِن تَ ْك ُفرُوْا أ { َو َقا َل ُمو َسى إ "Musa dedi: "Əgər siz və yer üzündə olanların hamısı kafir olsanız, (Allaha heç bir zərər yetirə bilməzsiniz). Çünki Allah, həqiqətən də, zəngindir, həmiddir"(İbrahim /8) َّن اللَّ َه َغنِ ٌّي } ِ ِنَّ َما يَ ْش ُكرُ لَِن ْف ِس ِه َو َمن َك َف َر َفإ {…وَ َمن يَ ْش ُك ْر َح ِمي ٌد َفإ "Kim şükür etsə, özü üçün şükür etmiş olar. Kim nankor olsa, (bilsin ki), Allah ğaniyy və həmiddir" (Loğman /12) َلى اللَّ ِه َواللَّ ُه ُهوَ اْل َغنِ ُّي اْل َح ِمي ُد } ِ نتُ ُم اْل ُف َق َراء إ َ ُّ َها النَّا ُس أ ي َ { يَا أ "Ey insanlar! Siz Allaha möhtacsınız. Allah isə ğaniyy və həmiddir. "(Fatir /15) Allah haqqında bu ismin mənası: İbn Cərir buyurur ki, əl-Həmid məxluqları yanında təriflənəndir. Belə ki, Allah onlara öz nemətindən, fəzilətindən verir və onlar da Allahı tərifləyib həmd edirlər. Əz-Zucəcə buyurur ki, əl-Həmid, yəni Allah hər bir dildə və hər bir halda təriflənəndir. Xattabi buyurur ki, əl-Həmid həm çətin günlərdə, həm də xoş günlərdə ona tərif olunur. Çünki Allah həkimdi. Onun feillərində səhv yoxdur. Əgər Allahın feillərində səhv yoxdursa deməli Allah hər bir halda təriflənməyə layiqdir. İbn Kəsir buyurur ki, o, həmiddir. Bütün feillərində, sözlərində, şəriət və qədərində və nə ki, təqdir edib hər bir şeydə tərif olunandır. İbn Sə’di buyurur ki, o, həmiddir. Həm zatında, həm ismində, həm sifətində, həm də fellərində. Onun adları gözəldi, sifətləri isə ən kamil sifətlərdir. Onun feilləri fəzilət və adillik arasındadır. Feillərində zülm yoxdur. Ona görə də Allah həmd olunandır. Yəqin şəkildə bilinməlidir ki, mütləq şəkildə həmd Allaha məxsusdur. { اْل َح ْم ُد للّ ِه َر ّبِ اْل َعاَل ِمي َن } "Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha "(Fatihə /2) Ayədəki həmd sözündə olan "əlif" və "ləm" hərfləri o deməkdir ki, yəni bütün həmdlər Allahadır. Biz nə qədər Allahı tərifləsək, ona həmd etsək də Allah özünü təriflədiyi kimidir. Bir gün peyğəmbər صلى الله عليه وسلمsəhabələri ilə namaz qılırdı. Rukudan başını qaldırdıqda "səmiallahu limən həmidə"deyərkən arxada bir nəfər "rabbənə və ləkəl həmd. Həmdən kəsiran tayyibən mubərakən fi"dedi. Namaz qurtardıqdan sonra peyğəmbər صلى الله عليه وسلم deyir ki, danışan kim idi? Kişi dedi ki, mən idim. Peyğəmbər صلى الله عليه وسلمdedi ki, otuzdan çox mələk gördüm ki, tez yazmaqları üstündə ötüşürdülər. Həmçinin peyğəmbər صلى الله عليه وسلمhər namazdan sonra otuz üç dəfə subhənallah, otuz üç dəfə əlhəmdulilləh, otuz üç dəfə Allahu akbar deyərdi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113843 |
Əl-Hənsə | Əl-Xənsa (ərəb. الخنساء; 575, Nəcd – 645, Nəcd) — Bənu Süleym qəbiləsindən olan ərəb şairəsi. Onun tam adı: Tumadir binti Əmr ibn əl-Haris ibn aş-Şarid as-Sulamiyahdır. Ömrünün çox hissəsini öz qəbiləsində keçirmiş, evlənmiş, uşaqları olmuşdur. Ömrünün sonunda İslamı qəbul edir (Məhəmməd Peyğəmbərlə görüşdən sonra). Onun Məkkə və Mədinəyə səfər etdiyi, xəlifə Ömər ibn Xəttabla görüşdüyü bildirilir. Onun dörd oğlu Qadsiyyə döyüşündə ərəb-müsəlman ordusunun tərkibində həlak olur. Əl-Hənsənin qardaşları - Səhra və Müaviyənin ölümü ilə bağlı ağı ilə məşhurlaşır. Merkuridəki krater Əl-Hənsənin adını daşıyır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=734698 |
Əl-Həsa | Əl-Əhsa, həmçinin Əl-Həsa və ya Əl-Xasa (ərəb. الْأَحْسَاء) — Səudiyyə Ərəbistanının Şərq vilayəti ərazisində ərazi. Ərəbistan yarımadasının şimal-şərqində qərarlaşır. İran körfəzi sahillərindən Qətər yarımadası və Əl-Cafura səhrasına qədər uzanır. Xarici keçidlər Tor Eigeland, 1970, The Twice-Used Water, Saudi Aramco World Jon Mandaville, 1974, Al-Hasa: Outpost of Empire, Saudi Aramco World Al-Ahsa Municipality website | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=799597 |
Əl-Həsəkə | Əl–Həsəkə (ərəb. الحسكة) — Suriyada şəhər, eyniadlı mühafəzə, məntəqə və nahiyənin inzibati mərkəzi. 2004–cü il siyahıyaalınmasına əsasən şəhərin əhalisi 28.949 ailədə 97.368 nəfəri kişilər və 90.792 nəfəri qadınlar olmaqla cəmi 188.160 nəfərdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=424183 |
Əl-Həsəkə mühafazası | Əl–Həsəkə mühafəzəsi — Suriyanın 14 mühafəzəsindən biri. Coğrafiyası Mühafəzənin ərazisi 23,334 km², inzibati mərkəzi Əl-Həsəkə şəhəridir. Nahiyyələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=422866 |
Əl-Həsəkə mühafazlığı | Əl–Həsəkə mühafəzəsi — Suriyanın 14 mühafəzəsindən biri. Coğrafiyası Mühafəzənin ərazisi 23,334 km², inzibati mərkəzi Əl-Həsəkə şəhəridir. Nahiyyələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=271357 |
Əl-Həsəkə mühafəzası | Əl–Həsəkə mühafəzəsi — Suriyanın 14 mühafəzəsindən biri. Coğrafiyası Mühafəzənin ərazisi 23,334 km², inzibati mərkəzi Əl-Həsəkə şəhəridir. Nahiyyələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=496588 |
Əl-Həsəkə mühafəzəsi | Əl–Həsəkə mühafəzəsi — Suriyanın 14 mühafəzəsindən biri. Coğrafiyası Mühafəzənin ərazisi 23,334 km², inzibati mərkəzi Əl-Həsəkə şəhəridir. Nahiyyələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=84472 |
Əl-Həsəkə uğrunda döyüş (2015) | 2015-ci ildə Əl-Həsəkə uğrunda döyüş — Suriyada vətəndaş müharibəsi zamanı İraq və Şam İslam Dövlətinin (İŞİD) Əl-Həsəkə mühafəzəsində başladılan hücum əməliyyatı. İŞİD burada Əl-Həsəkə şəhərini ələ keçirməyə cəhd etmişdir. Əl-Həsəkə mühafəzəsi Suriya Silahlı Qüvvələri və kürd Xalq Mühafizə Birliklərinin (YPG) ayrı-ayrılıqda saxladığı iki bölgə olmuşdu. 17 iyulda YPG-nin rəhbərlik etdiyi qüvvələr Əl-Həsəkəni əhatə edən bütün yolları və kəndləri ələ keçirərək şəhərin daxilində qalan İŞİD yaraqlılarını tam mühasirəyə almışdır. 28 iyulda YPG qüvvələri və Suriya Ordusu Əl-Həsəkənin əksər hissəsindən İŞİD-i qovmuşdur. Bu zaman Əl-Zühur rayonunda və şəhərin cənub girişi yaxınlığında iki İŞİD bölgəsi qalmışdı. 1 avqustda şəhər İŞİD döyüşçülərindən tamamilə təmizlənmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=817411 |
Əl-Həsəkə uğrunda döyüş (2016) | 2016-cı ildə Əl-Həsəkə uğrunda döyüş — Suriyanın Əl-Həsəkə şəhərinə nəzarət uğrunda hərbiləşdirilmiş "Asayiş" polisi və Xalq Müdafiə Birlikləri (YPG) ilə hökumətəmeylli Milli Müdafiə Qüvvələri və Suriya Hərbi Hava Qüvvələrinin dəstəklədiyi Suriya Ərəb Ordusu arasında baş tutmuş döyüş. 16 avqust 2016-cı ildə Əl-Həsəkə şəhərində "Asayiş" və MMQ qüvvələri arasında kiçik bir atışmadan sonra toqquşma baş vermişdir. Hər iki tərəf bu toqquşmada ərazi əldə etdiyini irəli sürmüşdür.19 avqustda MMQ döyüşçüləri "Yeni Xəstəxana"nı və Marşo ərazisinin bəzi hissələrini ələ keçirərək şəhərin mərkəzində irəlilədiyi iddia edilmişdir. Suriya Ərəb Hərbi Hava Qüvvələri "Asayiş" qərargahına 10 hava zərbəsi endirmişdir. Bu, Suriyada vətəndaş müharibəsi zamanı ilk dəfə idi ki, Suriya Ərəb Hərbi Hava Qüvvələri kürd qüvvələrinə qarşı hava zərbələri endirmişdir. Bəzi xəbər agentliklərinin məlumatına görə, ABŞ xüsusi təyinatlıları həmin gün Əl-Həsəkənin ətrafından geri çəkilmişdir. Eyni zamanda, Əl-Həsəkənin şimal-şərqindəki Kviran bölgəsində və şəhərin şərqindəki Ən-Nəşve bölgəsində ağır toqquşmalar baş vermiş, burada kürd qüvvələri böyük irəliləyiş əldə əldə etmişdir.23 avqust 2016-cı ildə Rusiyanın vasitəçiliyindən sonra atəşkəs razılaşması imzalanmışdır. Şəhər demək olar ki, tamamilə kürd qüvvələrinin nəzarəti altına düşmüşdür. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=817412 |
Əl-Kafi | əl-Kafi ((ərəb. الكافي)) — H.Q. III-IV (M. IX-X) yüzilliyin şiə-cəfəri məzhəbinin məşhur hədis kitabı. Kitabın müəllifi Şeyx Kuleynidir. İslam dünyasının məşhur alimlarindan olan Kuleyniyə dünya şöhrəti gətirən əsər – «əl-Kafi» hesab edilir. Məhz bu kitaba görə o, «Siqqətul-İslam» (İslamın etibarlı şəxsi) fəxri ləqəbini qazanmışdır. «Əl-Kafi» cəfəri məzhəbində ən əsas hədis mənbələri sayılan 4 kitabdan («kutubu'l-ərbəə») biridir. «Əl-Kafi» şərti olaraq, 2 hissədən ibarətdir. «Usulul-Kafi» adlanan birinci hissə əqidə və əxlaq bəhslərini (üsuliddin), «Furuul-Kafi» adlanan ikinci hissə isə şəriət və əhkam mövzularını (füruuddin) əhatə edir. Kuleyni kitaba «Rəvzətul-Kafi» adlı daha bir cild də əlavə etmişdir ki, buraya əsasən, imamların xütbələri və kiçik risalələri daxildir. «Usulul-Kafi» 8 kitabdan ibarətdir. «Əl-Kafi»dəki hədislərin ümumi sayı 16 mindən artıqdır. Bu əsər dəqiq şəkildə bablar üzrə bölünmüş, demək olar ki, bütün mövzuları əhatə edən ilk şiə-cəfəri hədis məcmuəsi sayılır. Bu baxımdan, «Əl-Kafi» özündən əvvəlki hədis kitablarından (xüsusilə, 400 əsldən) köklü surətdə fərqlənir. Kuleyni hədisləri Əhli Beyt İmamları ilə görüşmüş hədis ricalından və mühəddislərindən rəvayət etmişdir. Dövrün məşhur ustadları rəvayət etdikləri hədisləri ona oxuyur, ondan hədis rəvayət edir və dinləyərək, icazəsini alaraq onun təlimindən keçirdilər.Onun ilk qurşaq raviləri bunlardır : İbn Kaləveyhî ət-Təlaqbəri İbn Əbu Rafi Əsərin özəllikləri Əsərin önəmini artıran bir çox ayrıcalıqlı özəlliyi vardır. Ən önəmlisi odur ki, bu əsərin müəllifi, Cəfəri şiələrinin on ikinci və sonuncu imamı Mehdinin nümayəndələrinin (naiblərinin) zamanında həyatda idi. Seyid İbn Tavus belə deyir : Məhəmməd ibn Yəqubun təsnifləri və vəkillər zamanındakı rəvayətləri, vəkillər tərəfinfən onun nəql etdiklərinin təhqiqinə imkan verirdi. Çox azı müstəsna, "əl-Kafi"-də mövcud olan hədislərin müəllif ilə məsum imam arasındakı bütün ravi zənciri əskiksiz olaraq zikr edilir. Bəzən rəvayət zəncirinin başı həzf edilə bilir. Bunun səbəbi, müəllifin heç bir əlaqələndirici olmadan birbaşa rəvayətin qaynağında nəql edə bilməsi ola bilər. Ya da qısa bir vaxt öncədən zikr etdiyi rəvayətlə əlaqələndirmiş olması da olabilər. Dolayısı ilə rəvayət zəncirinin giriş qismi yer almayan hədisin rəvayət zənciri, tam nəqlolunan əvvəlki hədis hökmündədir, demək istəmişdir. «Əl-Kafi»yə bir çox şərhlər yazılmışdır. Onlardan bəziləri : Şərhu Məhəmməd Əmin əl-Astrabadi əl-Əxbari M. B. Damad, "ər-Rəvaşih əs-Səmaviyyəh fi Şərhi'l Əhadisi'l-İmamiyyə" Şərhu Molla Sədra Şirazi Şərhu Molla Məhəmməd Salih əl-Mazandarani Mirzə Rafiuddin Məhəmməd ən-Nəimi, “Kitabul-İntisar fi Sihhatil-Kəfi” Şeyx Xəlil ibn Qazi əl-Qəzvini, "əş-Şafi" Qasım ibn Məhəmməd ibn Cavad ibn Vəndi, "Camiu'l Əhadis və'l-Əqval" Əli ibn Məhəmməd əl-Amuli, "Durru'l Mənzum min Kəlami'l Məsum" Əllamə Məclisi, "Miratu'l Uqul fi Şərhi Əxbari Ali'r Rəsul" Molla Möhsün Feyz əl-Kaşani, "əl-Vafi" Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-İstahbanati əş Şirazi, "Kəşfu'l Kafi" Məhəmməd ibn Abduali əl-Kutayfi, "Xudə'l Uqul fi Şərhi Əhadisi'l Usul" Hədis kateqoriyaları Kitaba ən məşhur şərhlərdən biri olan "Miratul-Uqul"un müəllifi Əllamə Məclisi sözügedən kitabında hədisləri 5 kateqoriyaya ayırmışdır: Səhih : 5 072 Həsən : 144 Müvəssəq : 178 Zəif : 9484 Kitab ərəb dilində bir neçə dəfə nəşr olunub Kitabın 1 (I) cildi Azərbaycan dilinə tərcümə olunub və nəşr olunub: Əllamə Kuleyni, Usuli-Kafi 1-ci cild, mütərcim: Elgiz Tağızadə, "Mübahilə", 2005, 991 səh. Şeyx Kuleyni, Ravzatul-kafi (Peyğəmbər (s) və Əhli-Beytdən (ə) nəql olunmuş hədislər). Tərc. : İsrafil Məmmədli. Bakı, "Nurlar", 2019, 456 səh.Kitabın 2 (I və II) cildi türk dilinə tərcümə olunub və nəşr olunub: Kuleyni, Usul-u Kafi, mütercim: Vahdettin İnce, Darul Hikem, 994 sayfa. Kuleyni, Usul-u Kafi, mütercim: Vahdettin İnce, Darul Hikem, 1093 sayfa. Əsər haqqında deyilmiş təriflər İmam Mehdi: Şiəmiz üçün yetərlidir. "əl-Kafi" şiə kitablarının ən üstünü və ən faydalısıdır. Hədis sahəsində İmamiyyə məzhəbi "əl-Kafi"-nin bir oxşarını yaza bilməmişdir. "əl-Kafi" hədis sahəsində qələmə alınmış əsərlərin ən üstünüdür, ... Çünki təməl prinsiplərinin ən açıq olanlarını təşkil etməkdədir." Molla Möhsün Feyz əl-Kaşani: əl-Kafi, şiə kitablarının ən şərəflisi və ən səhihidir. Dörd kitab arasında “Kafi”, ulduzlar arasında günəş kimidir. Əgər insaflı adam onu dərindən araşdırsa, oradakı əhəd sənədlərinin vəziyyətini araşdırmaqdan əl çəkər. Yalnız etibar əldə edər, onun düzgünlüyü və sübutu barədə həmin şəxsdə arxayınlıq əmələ gələr” Şiənin məşhur hədis alimləri. erfan.ir (az.) Xarici keçidlər Kuleyni, Usul-u Kafi, mütercim: Vahdettin İnce, Darul Hikem (türk.) EL-KAFİ (türk.) İslamda əsas hədis qaynaqları - 3. az.islam.az Arxivləşdirilib 2012-09-27 at the Wayback Machine (az.) Əl-Kafi və “təhrif” hədisləri (az.) Həmçinin bax Şeyx Kuleyni Şiə kitablarının siyahısı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=288962 |
Əl-Kamil fi’t-Tarix | Əl-Kamil və ya Əl-Kamil fi’t Tarix (Ərəbcə: الكامل في التاريخ, al-Kāmil fit-Tārīkh)1230-1231-ci illər arasında Mosulda İzəddin Əli İbnü'l-Əsir tərəfindən yazılmışdır. İbn əl-Əsir kitabında 12-13-cü əsrlərdə qurucusu İmadəddin Zəngi olan Zəngilər, Şimali İraq və Suriyada Səlcuqlu Atabəyləri kimi zaman-zaman hökmranlıq edən bu sülalənin əhəmiyyətini izah edir. O, bu əsərində 1090-cı ildə səlibçilərin Qüdsün mühasirəsi və Qüdsdəki Məscidül-Əqsaya hücumu zamanı on minlərlə müsəlmanın öldürülməsindən bəhs edir. Qəzalinin həyatını ehtiva edən əsas mənbə əsəridir. 915-ci ilə qədər olan tarixi hadisələri nəql etmişdir. O, Təbərini nümunə götürüb, öz üslubunda yazıb. Təbərinin xəbər vermədiyi bəzi məsələlər; xüsusilə Şimali Afrika və Əndəlüs coğrafiyası haqqında məlumat verir. Təbəridən sonrakı dövr haqqında məlumat verərkən mövcud mənbələrə və hadisələrin şahidlərinə istinad edərək mənbələrə istinad etmişdir. Əsər 1800-cü illərdə Avropada tanınıb. İbn-ul Əsirdən mənbə kimi istifadə digər əsərlərə nisbətən daha yaxındır. ^ Abdülkerim Özaydın, "İBNÜ’l-ESÎR, İzzeddin", İstanbul 2000, s.26 ^ Mehmet Azimli, " Sayı: 3, İstanbul 2009, s. 59-64 | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=740846 |
Əl-Kindi | Əbu Yusif Yaqub ibn İshaq ibn Səbbah əl-Kindi (ərəb. أبو يوسف يعقوب إبن إسحاق الكندي; təq. 801, Kufə – təq. 873, Bağdad) — ərəb filosofu. Əl-Kindi, Kufədə Məhəmmədin müasirləri olan Əl-Əşas ibn Qeys nəslindən olan Kinda qəbiləsinin aristokrat ailəsində anadan olmuşdur. Bu nəsil Əbdülrəhman ibn Məhəmməd ibn əl-Əşasın üsyanından sonra gücdən düşməsinə qədər erkən İslam dövründə Kufə qəbiləsinin zadəganlığının ən görkəmli ailələrindən aid idi. Atası İshaq Kufənin valisi idi və əl-Kindi ilkin təhsilini orada almışdı. Daha sonra təhsilini başa çatdırmaq üçün Bağdada getdi, burada Abbasi xəlifələri əl-Mamun (813–833-cü illər) və əl-Mütəsim (833–842) tərəfindən himayə olundu. Elmlərə meylini nəzərə alan xəlifə əl-Məmun onu Bağdadda Yunan fəlsəfi və elmi mətnlərinin tərcümə edilməsi üçün onun tərəfindən qurulan Hikmət Evinə təyin etdi. Gözəl xəttatlığı ilə də məşhur idi və bir arada əl-Mütəvəkkil tərəfindən xəttatlıqla məşğul idi. Əl-Məmun öləndən sonra qardaşı əl-Mütəsim xəlifə oldu. Əl-Kindinin mövqeyi onun dövründə daha da möhkəmlənmişdir. Əl-Vətiqin (842–847), xüsusən əl-Mutəvəkkilin (847–861) dövründə isə Əl-Kindinin ulduzu sönmüşdü. Bununla əlaqədar müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur: bəziləri Əl-Kindi'nin Hikmət Evində elmi rəqabətə dözməməsini; digərləri əl-Mütəvəkkilin qeyri-ənənəvi müsəlmanları (eləcə də qeyri-müsəlmanları) tez-tez təqib etdiyini səbəb gətirmiş.Bir zamanlar əl-Kindi döyülmüş, kitabxanası isə müvəqqəti müsadirə edilmişdir. İslamşünas Henry Corbinə görə 873-cü ildə Əl-Kindi, Əl-Mütəmidin hakimiyyəti dövründə Bağdadda tənhalıqda öldüyünü iddia edirdi. Müsəlman rasional fikri tarixində dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmağa cəhd göstərmiş ilk filosof hesab olunan "Kindinin tərəfdarları və əleyhdarları onun fəlsəfə və şəriət arasında körpünün yaradılması üçün oynadığı rolunu etiraf edirlər" (60, 62). O, "… fəlsəfi təlimlə vəhyi …uyğunlaşdıran bir təfəkkürün təsiri altında hərəkət edirdi…". Əks iddialar qarşısında islamı əqli dəlillərlə müdafiə etməyi öhdəsinə götürən və bu işi bacarıqla icra edən Kindi, müsəlman peripatetizminin əsasını qoyub, tarixdə filosof kimi tanınsa da, ilahi biliyi fəlsəfəyə təhkim etməmiş, "…yaşadığı dövrdə bəşəri ağılı biliyin yeganə mənbəyi və vasitəsi hesab edən nöqteyi-nəzərə qarşı çıxaraq, peyğəmbərlik institutunun zəruriliyi ideyasını müdafiə etmişdi". Din və fəlsəfə münasibətləri Müsəlman rasional fikri tarixində dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmağa cəhd göstərmiş ilk filosof hesab olunan "Kindinin tərəfdarları və əleyhdarları onun fəlsəfə və şəriət arasında körpünün yaradılması üçün oynadığı rolunu etiraf edirlər". O, "… fəlsəfi təlimlə vəhyi …uyğunlaşdıran bir təfəkkürün təsiri altında hərəkət edirdi…". Əks iddialar qarşısında islamı əqli dəlillərlə müdafiə etməyi öhdəsinə götürən və bu işi bacarıqla icra edən Kindi, müsəlman peripatetizminin əsasını qoyub, tarixdə filosof kimi tanınsa da, ilahi biliyi fəlsəfəyə təhkim etməmiş, "…yaşadığı dövrdə bəşəri ağılı biliyin yeganə mənbəyi və vasitəsi hesab edən nöqteyi-nəzərə qarşı çıxaraq, peyğəmbərlik institutunun zəruriliyi ideyasını müdafiə etmişdi". Kindinin fəlsəfi təlimində fəlsəfənin dinlə əksliyi inkar olunur, onların bir-biri ilə uyğunlaşdırılmasına cəhd edilir. Kindi din və fəlsəfə arasında heç bir ziddiyyətin olmadığını bildirmiş, fəlsəfə və dinin tərifini vermiş, mənbələri və bilik vasitəsi kimi oynadıqları rolları açıb göstərmişdir. Kindi Abbasi xəlifəsi Mötəsimə ithaf etdiyi "Risalə fi l-fəlsəfə əl-üla" (İlk fəlsəfə haqqında traktat) adlı əsərində fəlsəfənin mahiyyəti və öyrəndiyi mövzudan bəhs edir. Filosofa görə, fəlsəfə "…varlığın mümkün dərkidir". Kindi iddia edirdi ki: "…Şanı Uca Yaradan və düşüncə aləmi (ağıl, təfəkkür) haqqında sual vermək" fəlsəfədə əsas məqsəddir. Fəlsəfi idrak həqiqət haqqında biliyi kəsb vasitəsidir. Deməli, bu vasitə istənilən həqiqəti yaradan İlk Həqiqət haqqında elmin özüdür. Göründüyü kimi, Kindi məqsədləri baxımından dinlə fəlsəfəni eyni tutmuşdur. Amma "Kəmmiyyə kutub Ərustutalis" (Aristotelin kitablarının sayı) traktatında Kindinin bu mövzuya fərqli münasibət bəsləməsi maraq doğurur. O bu traktatda fəlsəfi biliyi bəşəri bilik olaraq səciyyələndirir, onu ilahi bilikdən ayırır. Kindi bildirirdi ki, fəlsəfi üsullarla bilik qazanmaq üçün niyyət edib səy göstərmək kifayətdir; bəşəri biliyi kəsbdə istək və zəhmət zəruridir. İlahi biliyə sahib olmaq üçün isə istəyə, zəhmət gərək qalmır. Belə biliklər ilahi lütfün səmərəsidir. Deməli, ilahi bilik bəşəri bilikdən üstündür, xüsusidir. Bu səbəbdən ilahi həqiqət haqqında biliklər ancaq peyğəmbərlərdə təcəlli edir. Riyaziyyat, məntiq və təbiət elmlərini isə fəlsəfi təfəkkürü olan hər bir kəs öyrənə bilir. Deməli, göstərilmiş traktatlarda Kindi fəlsəfi biliyi ilahi biliklə eyni tutmuş, həqiqətin onlarda əks olunduğunu bildirmişdir. Daha sonra iddia etmişdir ki, fəlsəfi bilik ağılla, dini bilik isə vəhy və ilhamla kəsb olunur. Lakin onun fəlsəfi təlimində ümumi nöqteyi-nəzər budur ki, fəlsəfə və din ayrı-ayrılıqda iki həqiqəti ifadə etmir. Yuxarıda qeyd etdik ki, Kindiyə görə, Allah və ağıl haqqında bilik vermək fəlsəfənin məqsədini əmələ gətirir. Dinin mövzusu və məqsədinə gəlincə, filosof deyirdi ki, din ilahiyyat, tək Allah və əxlaq haqqında bilik kəsb etdirən, faydalı hər bir şeydən – varlıqlardan bəhs edən sahədir: "Məhz peyğəmbərlərin Şanı Uca Allahdan öyrəndiyi biliklər bütövlükdə belə biliklərdəndir. Çünki peyğəmbərlər Allahın birliyi, Onun bəyəndiyi üstün əxlaqi məziyyətlərin zəruriliyi, fəzilətə zidd pisliklərin qadağan edilməsi haqqında biliklər gətirmişlər". Deməli, Kindiyə görə, dinin mövzusu Allah və əxlaqdır. Bu baxımdan filosof üstüörtülü şəkildə göstərir ki, xoşbəxtliyi təmin etmək dinin məqsədini əmələ gətirir. Qeyd edilənlərdən məlum olur ki, fəlsəfə və din mövzu və məqsəd baxımından oxşardırlar. Fəlsəfə varlıqlardan bəhs edən biliklərin məcmusu olub, Allahın dərk olunması və əxlaqın aşkara çıxarılmasına xidmət edir. Dinin də mövzusu eynidir. Din və fəlsəfə yolu əldə olunan biliklər vasitəsilə həqiqətə çatmaq, bununla da, dünya və axirətdə xoşbəxt olmaq həm dinin, həm də fəlsəfənin qarşısında duran məqsəddir. Kindi dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırarkən onların mövzu və məqsəd baxımından oxşar olmağı faktını əsas götürür. Yəni, bu fakt dinlə fəlsəfə arasında uyğunluq yaratmağa imkan verir. Həmçinin Kindi bildirmişdir ki, din və fəlsəfə həqiqəti təmsil etdiyi üçün onları bir-birinə uyğunlaşdırmaq zəruridir. Filosof problemi bu cür qoymuşdu: ortaq mövzu və məqsədə sahib olmaq dinlə fəlsəfənin eyni həqiqəti təmsil etməsi mənasına gəlirmi? Əgər fəlsəfə və din eyni həqiqəti təmsil etmirsə, onda onları bir-biri ilə uyğunlaşdırmaq necə mümkün ola bilər? Kindi bu suallara cavab tapa bilmişdi. O deyirdi: "…fəlsəfə və din mövzu və məqsəd baxımından bir olduğu kimi, həqiqəti ifadə etməkdə də birdir. Deməli, onları bir-birindən ayırmaq olmaz…". Filosofa görə, insan təbiəti etibarı ilə dərk edən varlıqdır. Onun dərketmə qabiliyyəti və ya ağılı "bil-qüvvə" (potensial) səviyyəsindən "bil-fel" (aktiv) səviyyəsinə keçdikdə varlıq aləminin müxtəlif kateqoriyalarına dair biliklər qazanmağı bacarır. Bu biliklər zənn deyil, qətilik ifadə edir. Bu isə o deməkdir ki, Kindinin fəlsəfi təlimində "fəal ağıl" konkretdir, varlıqlara aid olduğu üçün həqiqəti təmsil edir. Kindi deyirdi: "Fəlsəfə varlığı dərk etməkdirsə, onda bu dərketmə bizi həqiqətə aparıb çıxaracaqdır". Vəhyin verdiyi biliklər də konkret şəkildə həqiqəti ifadə edir. Amma bu biliklər Allahın köməyi, ilhamı və vəhyi sayəsində əldə edilir. Elə isə peyğəmbərlərə nazil edilən təlimlər ağıla müvafi qdir, fəlsəfi 100 biliklə uyğunlaşmağa qabildir. Deməli, din və fəlsəfə həqiqət haqqında bilikləri kəsb etdirmə məsələsində oxşardırlar. Lakin Kindi kəsb olunmaq baxımından fəlsəfi biliklə dini bilik arasında fərq qoyur. Belə ki fəlsəfi biliklər davamlı araşdırma və düşünmənin məhsulu olduğu halda dini biliklər fərqlidir. Vəhy mənşəli biliklər "…yalnız peyğəmbərlərə xas möcüzəvi və fövqəltəbii mənbədən başlanğıc götürür". Amma fəlsəfə ağla, din isə vəhyə əsaslandığı üçün vəhyi biliklərlə əlaqədar yoxdan yaradılma, öldükdən sonra cismən dirilmə və peyğəmbərlik məsələlərini ağılla izah etmək mümkün deyildir. Kindi problemi həll etmək üçün peyğəmbərlik təlimini təqdim edir. "Filosof (Kindi – E.M. vəhyi) biliklərin ancaq ağılla dərk edilməsi iddiasını rədd etsə də, peyğəmbərlik təlimini əsas götürməklə dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmağa cəhd göstərmişdir". Buna baxmayaraq, o, vəhyi bilikləri rasional biliklərdən üstün hesab etmişdir: "Belə biliklər peyğəmbərlər üçün imtiyaz olub onlardan başqalarına verilmir. Bu onlara aid möcüzədir və onları başqa insanlardan fərqləndirir. Adi insanlar belə bilikləri əldə edə bilməzlər. Düzdür, ağıllı insanlar bu biliklərin Allahdan gəldiyinə inanırlar, amma onlara sahib ola bilmirlər. Odur ki onlar peyğəmbərlərin haqqa çağırışına inanıb, itaət göstərirlər. Filosoflar isə məntiqi dəlilləri əsas götürür, düşünməyə əhəmiyyət verirlər. Quranın dəlilləri ilahi mənbədən gəldiyi üçün daha qəti və tutarlı olub, fəlsəfi dəlillərdən daha inandırıcıdır". Həmçinin Kindi konkret olduğu üçün vəhyi biliklərin üstün olduğunu iddia edir. Filosof Quran 101 ayələrindən misal gətirməklə vəhyi biliyin qüdrəti və üstünlüyünü isbatlayır. Məsələn, Kindiyə görə, "Toz olmuş sümükləri kim dirildə bilər?!" sualına Quranda olduğu qədər qısa və tutarlı cavabı heç bir insan verə bilməz. O bildirirdi ki, Quranın "Onları ilk dəfə yoxdan yaradan dirildəcəkdir. O, hər bir məxluqu (yaradılışından əvvəl də, sonra da) çox gözəl tanıyandır!" cavabında aydınlıq və yığcamlıq baxımından ən parlaq insan zəkasının təqdim edə biləcəyi istənilən məntiqi dəlildən üstün peşəkarlıq və ustalıq vardır. Kindi dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmaq üçün tə`vil qaydasına da müraciət etmişdir. Filosof deyirdi ki, Quran ayələri və fəlsəfi müddəalar ilk baxışdan bir-birinə zidd görünərsə, problemi həll etmək üçün dini biliklərin ifadə olunduğu maddi qabığın – dilin (təbii ki, söhbət ərəb dilindən gedir) xırdalıqlarını əsas götürməklə ayələri yozmaq (tə`vil etmək) lazımdır. Əks halda, həmin ayələrin həqiqi mənası bizə qaranlıq qalacaqdır. Həqiqət haqqında Kindinin traktatlarında belə bir nöqteyi-nəzər əsas götürülüb ki, həqiqət təkdir, bu həqiqəti həm din, həm də fəlsəfə çatmaq istəyir. Kindi yazırdı: "Etibarlı Məhəmmədin dedikləri və Allahdan aldığı vəhyi əqli dəlillər təsdiqləyir". Buna baxmayaraq, ağılla müqayisədə asan, yığcam və qəti olduğundan vəhyə verilən birincilik Kindinin yaradıcılığında din və fəlsəfə problemi ilə əlaqəli mühüm məsələdir. Kindi fi losofl arla müqayisədə peyğəmbərlərin üstün olduğunu etiraf etmişdi. Vəhyi ağıldan üstün tutsa da, filosof fəlsəfə və əqli dəlilləri rədd edənləri sərt şəkildə tənqid edirdi: "Yalnız sağlam təfəkkürü olmayanlar və cəhalət bataqlığında boğulanlar onu (fəlsəfəni – M.E.) inkar edə bilərlər". Dinin adından fəlsəfəni "küfr elmi" adlandıranlar Kindini çox narahat edirdi. O buna səbəb olanları "kafir" adlandırmaqdan çəkinmirdi: "Həqiqəti axtaran saxtakarlar …şəxsi mənafe və ehtiras alətinə çevirdikləri dinin adından istifadə edərək fəlsəfəni öyrənməyi rədd etməsinlər deyə uzun-uzadı mübahisələrdən çəkinməliyik. Kim "küfrdür" bəhanəsi ilə həqiqəti araşdırmağı rədd edərsə, kafi rdir. Çünki həqiqəti öyrənmək rübubiyyət və tövhidi öyrənmək deməkdir". Kindi göstərmişdir ki, fəlsəfəni rədd edənlər istəristəməz onu öyrənməlidirlər. Çünki fəlsəfəni öyrənməyin lazımlı olub-olmadığını sübut etmək gərəkdir; fəlsəfəni inkar edənlər bunu isbatlamalıdırlar. Sübut göstərib səbəbləri tapmaq isə fəlsəfənin işidir. Deməli, fəlsəfəni öyrənmək zəruridir. Kindinin yaradıcılığında o da öz əksini tapıb ki, həqiqət nəsillərin nailiyyətidir; insan zəruri bilikləri təkbaşına əldə edə bilməz. Həqiqət uzun əsrlər ərzində zəka karvanının ciddi səyinin zəruri etdiyi əqli biliklərdə əks olunmuşdur: "Elə isə bizə həqiqəti …çatdıranlara minnətdarlığımızı bildirməliyik. …Haradan və kimdən gəlirsə-gəlsin, cazibəsinə heyran qalıb həqiqəti mənimsəməkdən çəkinməməliyik. Çünki həqiqət axtarışına çıxanlar üçün ondan daha qiymətli heç nə yoxdur". Vəhy haqqında Fəlsəfi əsərlərinin təhlili bizdə belə bir qənaət formalaşdırır ki, vəhyin birinciliyini etiraf etməklə dini müddəalara istinad edib əqli bilikləri vəhyi biliklərlə uyğunlaşdırmaq Kindinin fəlsəfi təlimində əsas cizgini əmələ gətirir. Kindiyə görə, üç cəhətdən fəlsəfə dinə uyğundur: a) məqsəd və məzmunda oxşar olmaq; b) tək həqiqəti əks etdirmək; c) hər ikisini öyrənmək zərurəti. Traktatlarından məlum olur ki, Kindi dinin müdafiəçisi olmuş, ağıl qarşısında vəhyin birinciliyini etiraf etmişdir. Qədim yunan fəlsəfəsini dərindən mənimsəməsinə baxmayaraq, bu böyük ərəb filosofunun Allaha imanı şəksiz olmuşdur. Fəlsəfəni yaxşı öyrənməyi ona dini apologetikada əzmkarlıq aşılamışdı. Bu cəhətinə görə digər müsəlman peripatetiklərindən fərqlənmiş, filosoflar əleyhinə əsərlər yazmış XII əsr ilahiyyatçısı Əbu Hamid əl-Qəzalinin tənqidlərinə tuş gəlməmişdi. Məmmədov E. N. Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 96–103. Risalə fil Akl Manaslk. Risalə fi Mahiyyətin Nəvmi ver hayali bəsər. Risalə fil Cəvahiril Xəmsə. Risalə fil illətis Səlci vəl Bərdi vəl Bərki vəs Səvaiki vər Radi vəz Zəmhərir. Risalə fiş Şubat. Risalə fi Vəl Eləl Həsənə İhtiyaratil Əyyam. De İntellecto Secondum Aristoteles et Platonem. Risalə fi İhtilafil Manazır. Fi Marifəti Kuval Ədviyətil Murəkkəbə. Risalə fi'l-İlleti'i-Ləvni'l-Lazəvərdi Risalə fi´l-hilə li-def´i´l-ahzan. Risalətü Əflatun ila Furfuriyus fi hakikati nəfyi´l-həm. Adil Əsədov. İnsan təfəkkürü: qaynaqları, tarixi tipləri, perspektivləri. Bakı, 1992 Xarici keçidlər İlk İslam filosofu Əl Kindi (801–866). Din və fəlsəfə: İslam fəlsəfəsi nə vaxtdan başlanır? | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=749135 |
Əl-Kufi | Əbu Məhəmməd Əhməd İbn Əsəm əl-Kufi (v. 926) – ərəb tarixçisi. Əbu Məhəmməd Əhməd İbn Əsəm əl-Kufinin Xilafət tarixinə dair əsəri xəlifə Əbu Bəkrin Xilafət taxtına çıxmasından (632-ci il) xəlifə əl-Müstəinin ölümünə qədərki (866-cı il) dövrü əhatə edir. Almaniyanın Qota Ģəhərinin kitabxanasında saxlanılan birinci cildin yeganə əlyazma nüsxəsi (I hissə və II hissəsinin 1-146-cı səhifələri) xəlifə Osmanın (634-644) dövrünə qədərki hadisələri əhatə edir . İstanbulun Topqapı kitabxanasının III Əhməd bölməsində mühafizə edilən ikinci və üçüncü (II hissənin 147-ci səhifəsindən VIII hissənin sonunadək) cildlərin yeganə nüsxələri xəlifə Osman dövrünün sonundan xəlifə əl-Müstəin dövrünün sonunadək cərəyan edən hadisələri əhatə edir . İbn Əsəm əl-Kufinin slavyanlar haqqında məlumatı Əhməd Zəki Validi Toqan tərəfindən nəşr edilmişdir.. Əl-Cərrah ibn Abdullanın xəzərlərə qarşı yürüşü, Azərbaycanın və qonşu vilayətlərin Əbu Cəfər əl-Mənsur tərəfindən fəth olunması haqqında məlumatlar A.N.Kurat tərəfindən türk dilinə tərcüməsi ilə nəşr edilmişdir . Hicri 596-cı (23.X.1199 – II.X.I200) ildə Məhəmməd ibn Əhməd ibn Əbu Nəsr Məhəmməd əl-Mustovfi əl-Hərəvi "Kitab əl-fütuh"u fars dilinə tərcümə etməyə başlamış, lakin vəfatı işi yarımçıq qoymuşdu. Tərcüməni Məhəmməd ibn Əhməd ibn Əbu Bəkr əl-Katib əl-Mabaranabadi başa çatdırmışdı. Əsərin farscaya tərcümələrinin nüsxələri Avropanın və ġərq ölkələrinin müxtəlif kitabxanalarında saxlanılır . "Kitab əl-fütuh"un farscaya natamam tərcüməsi iki dəfə (1882 və 1887-ci illərdə) Bombeydə nəĢr edilmiĢdir . Başqa dillərdə olan iqtibasların siyahısı da buradadır). Əsərin farsca tərcümələrindən istifadə edən bəzi Avropa tədqiqatçıları müəllifin şiəçilik görüşlərinə istinad edərək belə əsassız qənaətə gəlmişlər ki, "İbn Ə'səm əi-Kufi fəthlərinin birinci mərhələsi haqqında romantik əsər yazan müəllifidir" . İbn əl-Əsəm əl-Kufinin "Kitab əl-fütuh" əsəri Azərbaycan oxucuları üçün əhəmiyyəti hələ axıradək müəyyən olunmayan yeni bir tarixi mənbədir. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, bu əsərdə orta əsrlər tariximiz haqqında IX əsr ərəb tarixçiləri Bəlazuri, Yəqubi, Təbəri və başqa müəlliflərdə olmayan çox mühüm məlumatlar var. Fars tarixçisi Bəl'əminin əsərindən istifadə edən tədqiqatçılar bilməlidirlər ki, o, Təbərinin əsərini ərəbcədən tərcümə edəndə öz tərcüməsinə İbn Əsəm əl-Kufinin "Kitab əl-fütuh"undan çoxlu iqtibaslar daxil etmişdir. Azərbaycanın orta əsrlər tarixi üçün İbn Əsəm əl-Kufinin əsəri ona görə vacibdir ki, burada ərəblərin Azərbaycana ilk yürüşləri, ərəb canişinlərinin Azərbaycanın şəhər və kəndlərindəki fəaliyyəti və xəzər qoşunlarının ölkəyə basqınları haqqında başqa yazılı mənbələrin məlumatlarından fərqlənən materiallar var. Bunlardan görünür ki, Azərbaycan ərazisində cərəyan edən ərəb – xəzər müharibələri ölkənin sənətkarlığına, kənd təsərrüfatına və heyvandarlığına böyük ziyan və tələfat gətirmiş, yerli əhalinin saysız miqdarda əsir aparılmasına, şəhərlərin və başqa yaşayış məntəqələrinin tənəzzülünə gətirib çıxarmışdı. İbn Əsəm əl-Kufi Azərbaycan şəhərləri haqqında daha geniş məlumat verir. Onun əsərində orta əsr Azərbaycanının əsas şimal istehkamı olan Dərbənd haqqında mühüm məlumatlar var. Beyləqan, Qazax, Bərdə, Yunan, Bərzənd və başqa şəhərlər haqqında verilən məlumatlar da maraqlıdır. İbn Əsəm əl-Kufi Babəkin əsir alınması, son günləri və edamı haqqında iki müxtəlif rəvayət də verir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=167957 |
Əl-Küt | Əl-Küt — İraqda şəhər. Bağdaddan 160 km uzaqlıqdadır. Dəclə çayı üzərində yerləşir. Əhalisi 315.000 nəfərdir. Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=613869 |
Əl-Küveyt | Küveyt (həmçinin Əl- Küveyt — ərəb. الكويت ) — Küveyt dövlətinin paytaxtı. Küveyt körfəzi sahilində yerləşmiş şəhərin bünövrəsi 1680-ci ildə qoyulmuşdur. Şəhərin əhalisi — 151.060 (2008), şəhərətrafı qəsəbələrlə birlikdə — 2,380,000 nəfərdən çoxdur. Coğrafiyası Şəhər Küveyt körfəzinin sahilində yerləşir. Şəhər üç zonaya bölünür: sənaye zonası (Şüveyx şəhərətrafı qəsəbəsində), təhsil zonası (orada universitet, məktəblər və elmi-tədqiqat müəssisələri yerləşir) və istirahət zonası (sahilboyu Əl-Cahar şəhərinə qədər uzanır. Müasir Küveyt ənənəvi ərəb-müsəlman şəhərlərinə bənzəmir. Xarici görünüşünə görə o, Avropa şəhərlərinə daha çox oxşayır. Yeni tikililər hesabına şəhər sürətlə böyüyür. Paytaxtın ən böyük sənaye müəssisələrində neft-kimya, yeyinti məhsulları, sement istehsal olunur, avtomobil, televizor və soyuducular quraşdırılır. Küveytin Şüveyx adlanan rayonunda gəmiqayırma və gəmi təmiri müəssisələri, istilik-elektrik stansiyası yerləşir. Şəhərdə dəniz suyunu içməli suya çevirən müəssisə var. Küveyt mühüm dəniz limanı, ölkənin böyük nəqliyyat qovşağıdır. Şəhərdə Beynəlxalq Küveyt aeroportu yerləşir. İctimai və mədəni həyat Küveytdə universitet, milli muzey fəaliyyət göstərir. Paytaxtda onlarca qəzet, jurnal nəşr edilir. Milli televiziya və radio mərkəzi, KUNA adlanan hökumət informasiya agentliyi fəaliyyət göstərir. Həmçinin bax Küveyt iqtisadiyyatı Küveytdə təhsil Küveyt coğrafiyası Küveytdə nəqliyyat Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=291020 |
Əl-Kəbir | Əl-Kəbir (ər. الكبير) — Allahın adlarından biri. Mənası: Ən uca, Onu heç kim və heç nə zəiflədə bilməz, oxşarı olmayan. Uca Allahın əl-Kəbir adı Qurani-Kərimdə altı dəfə zikr edilir. Uca Allah buyurur: “Həqiqətən, Allah Ucadır, Böyükdür (əl-Kəbir)” (əl-Həcc, 62). Həmçinin buyurur: “Allah qeybi və aşkarı Biləndir, Böyükdür, Ucadır” (ər-Rad, 9). əl-Kəbir olan Allah böyük və əzəmətlidir, Ondan böyük heç nə yoxdur. O, hər şeydən uca və hər şeydən əzəmətlidir. Müsəlmanlar namaza başlayarkən “Allahu Əkbər” (Allah ən böyükdür) deyərək Onun əzəmətini isbat edirlər. Böyüklük əzəməti əhatə etdiyinə görə namaz qılarkən və azan verilərkən “Allahu Ə`zam” (Allah ən əzəmətlidir) deyil, məhz “Allahu Əkbər” (Allah ən böyükdür) deyilir. Uca Allahın əl-Mutəkəbbir adının mənası əl-Kəbir adının mənasına yaxındır. əl-Mutəkəbbir hər şeydən böyük və uca olandır. əl-Mutəkəbbir hökmranlığında heç bir tayı-bərabəri olmayandır. Bu ad Qurani-Kərimdə bir dəfə zikr edilir. Uca Allah buyurur: “O, Özündən başqa heç bir məbud olmayan, Hökmran, Müqəddəs, Pak, haqqı təsdiq edən, hər şeyi müşahidə edən, Qüdrətli, Qadir, Məğrur (əl-Mutəkəbbir) Allahdır. Allah onların Ona şərik qoşduqlarından ucadır” (əl-Həşr, 23). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113853 |
Əl-Kəraçi | Əl-Kəraçi (tam adı:Əbu Bəkr Məhəmməd ibn əl-Həsən; 13 aprel 953, Kərəc, Tehran ostanı – 1029) — İran riyaziyyatçısı. 13 aprel 953-cü ildə Bağdadda doğulub. 1029-cu ildə vəfat edib. "Hesab elmi haqqında kafi kitab", cəbrə aid "əl-Fəxri" kitablarının müəllifidir. F. Woepcke, in Extrait du Fakhri, traité d'Algèbre par Abou Bekr Mohammed Ben Alhacan Alkarkhi (Paris, 1853) Xarici keçidlər Abu Bekr ibn Muhammad ibn al-Husayn Al-Karaji | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=349981 |
Əl-Lat | Əl-Lat (ərəb. اللات) — İslamdan əvvəlki Ərəbistan yarımadasında ən böyük tanrıça bütlərindən biri. Bu tanrıçanın adına, "Əl-Lat" və "Manat" tanrıça bütlərinin adları ilə birlikdə Quranın Nəcm surəsinin 19 və 20-ci (53:19-20) ayələrində işarə olunmuşdur. Ərəblər bu bütlərə "Bənətilləh il-səlasə" (ərəb. بناتالله الثلاثة), yəni Allahın üç qızı adını vermişdirlər. Əl-Lat məbədi Taif şəhərində və hicrətin 9-cü ilində Məhəmmədin əmri ilə dağıdıldı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=476190 |
Əl-Laziqiyyə | Əl–Laziqiyyə (ərəb. اللاذقية) — Suriyada şəhər, eyniadlı mühafəzənin, məntəqənin və nahiyənin inzibati mərkəzi. 2004–cü il siyahıyaalınmasına əsasən şəhərin əhalisi 84.460 ailədə 195.430 nəfəri kişilər və 188.356 nəfəri qadınlar olmaqla cəmi 383.786 nəfərdir. Türkiyəli bəzi müəlliflərə görə şəhərdə əhalinin təqribən 15%–ni türkmanlar təşkil edir. Xarici keçidlər Əl–Laziqiyyə şəhəri SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının ümumdünya topoqrafik xəritəsində (1953–cü il). Miqyas 1 sm–də 1 km (1: 100 000) (rus.) Əl–Laziqiyyə şəhəri SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının ümumdünya topoqrafik xəritəsində. Miqyas 1 sm–də 2 km (1: 200 000) (rus.) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=421958 |
Əl-Laziqiyyə mühafazası | Əl-Laziqiyyə mühafəzəsi (ərəb. محافظة اللاذقية) — Suriyanın 14 mühafəzəsindən biri. Coğrafiyası Mühafəzənin ərazisi 2,297 km², inzibati mərkəzi Laziqiyyə şəhəridir. 2008-ci ilin yanvarın 1-nə olan rəsmi təxminə əsasən mühafəzənin əhalisi 1.161 milyon nəfərdir. Mühafəzənin ərazisində 265 türkmən kəndi vardır. Nahiyyələri Əl-Laziqiyyə | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=496577 |
Əl-Laziqiyyə mühafəzəsi | Əl-Laziqiyyə mühafəzəsi (ərəb. محافظة اللاذقية) — Suriyanın 14 mühafəzəsindən biri. Coğrafiyası Mühafəzənin ərazisi 2,297 km², inzibati mərkəzi Laziqiyyə şəhəridir. 2008-ci ilin yanvarın 1-nə olan rəsmi təxminə əsasən mühafəzənin əhalisi 1.161 milyon nəfərdir. Mühafəzənin ərazisində 265 türkmən kəndi vardır. Nahiyyələri Əl-Laziqiyyə | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=84473 |
Əl-Minhac fi Şərh Səhih Müslim | Əl-Minhac fi Şərh Səhih Müslim (ərəb. المنهاج في شرح صحيح مسلم بن الحجاج) — Müslim ibn Həccacın hədislər toplusuna Muhyiddin ən-Nəvəvinin şərhi. Ən-Nəvəvi 1233-cü ildə Nəva kəndində (müasir Suriya) anadan olmuşdur. Erkən uşaqlıqdan atası ona elmə məhəbbət aşılamış və 1251-ci ildə onu Şama aparmış və ilk dəfə burada dini elmləri öyrənmişdir. 655-ci ildən Əşrəfi mədrəsəsində dərs demişdir. İmam Nəvəvi iki dəfə həcc etmişdir. Ömrünün sonunda Qüdsə və Hevrona səfər edir. O, 1277-ci ildə 45 yaşında ikən doğma kəndində vəfat edir. Səhihi-Müslim Səhihi-Müslim (ərəb. صحيح مسلم) — altı əsas sünni hədis toplusundan biri (Kutub əl-sitta). "Səhih Müslim" Səhih əl-Buxaridən sonra Məhəmməd peyğəmbərin ikinci ən etibarlı hədis toplusu hesab olunur. Kitabın təsviri Müəllif kitaba yazdığı müqəddimədə yazır ki, o, Müslim ibn əl-Həccacın məcmuəsi ilə bağlı bu şərhin nə çox qısa, nə də çox müfəssəl olmasın, onun əsərinin daha da yayılmasını asanlaşdırmaq üçün Allaha dua edir. Ən-Nəvəvinin fikrincə, "Səhihi-Müslim"in təfərrüatlı şərhi yüz cildə sığmaz. Ən-Nəvəvi "Əl-Minhac" əsərində Məhəmməd peyğəmbərin (s.av) hədislərini təfərrüatı ilə izah edir: o, rəvayətlərin mətnindən əldə edilən faydaları qeyd edir, ərəb dilində qaranlıq və az işlənən sözləri izah edir, hədis rəvayət edənlərin adlarını aydınlaşdırır və onların etibarlılığını ortaya qoyur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=837136 |
Əl-Minya | Əl-Minya (ərəb. المنيا) — Misirdə şəhər, eyniadlı mühafəzənin inzibati mərkəzi. Əhalisi təxminən 236.043 nəfərdir (2006). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=721643 |
Əl-Misri | "Əl-Misri" (ərəb. المصري; mənası – misirli) — 1936–1954-cü illərdə Misirin Qahirə şəhərində nəşr olunan ərəbdilli qəzet. Qəzet mövcud olduğu dövrdə ən çox oxunan qəzetlərdən biri olmuşdur. "Əl-Misri" 4 may 1954-cü ildə Misir hakimiyyəti tərəfindən bağlanmışdır. Tarix və profil "Əl-Misri" 1936-cı ildə Kərim Sabit, Məhəmməd Əl Taba və Mahmud Əbu Əl-Fəth tərəfindən yaradılmışdır. Qəzetin yaradılmasında aparıcı yəhudi iş adamı Eli Politi də köməklik etmişdir. "Əl-Misri" fəaliyyətə başladıqdan bir müddət sonra Mahmud Əbu Əl-Fəth qəzeti bir neçə min dollara satın almış və onu "Vəfd" partiyasının rəsmi media orqanına çevirmişdir. Mahmud Əbu Əl-Fəthin kiçik bacıları qəzetdə işləyirdilər: Hüseyn Əbu Əl-Fəth idarəedici redaktor, Əhməd Əbu Əl-Fəth "Əl-Misri" jurnalının redaktoru idi.1954-cü ilin mayında "Əl-Misri"də Camal Əbdül Nasirdən Nasserdən "Vəfd" partiyasının siyasətinə əməl etməsini tələb edən bir neçə məqalə dərc edildikdən sonra Fəth qardaşları milli maraqlara sədaqətsizlikdə ittiham edilmişdir. Qəzet 4 may 1954-cü ildə qadağan edilmişdir. "Əl-Misri" bağlandıqdan dərhal sonra onun nəşriyyat imkanları həmin il nəşr olunan dövlət qəzeti "Əl-Cümhuriyyə" nəşri üçün istifadə edilmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=764279 |
Əl-Muhsin | Əl-Muhsin, (ər. المحسن) — Allahın adlarından biri. O, yaratdığı hər bir şeyi gözəl biçimdə yaradan və mükəmməl edəndir. Həmçinin, Öz yaratdıqlarına əzəmətli nemətləri və ehsanı ilə yaxşılıq edəndir. Lüğəti məna: Əl-Husn pisin, çirkinin əksidir, yəni yaxşı, gözəl mənasındadır. Cəmi isə məhəəsin deməkdir. Məsələn, raculun həsənun, yəni gözəl kişi, yaxşı kişi. Başqa bir misal, həssəntu şey, yəni bir şeyi gözəlləşdirdim, yaxşılaşdırdım. ْخ َر َجنِي ِم َن ال ِّس ْج ِن …} َ ْذ أ ِ ْح َس َن بَي إ َ {… َو َق ْد أ "O mənə lütf etdi. O məni zindandan çıxartdı " (Yusuf /100) Ehsan sözü də bu sözdən götürülüb. Ər-Rağib deyir ki, ehsan sözü iki mənada işlənir: 1. Digərinə ənam etmək. Məsələn, filankəsə yaxşılıq etdi, digərinə ənam etdi və s. 2. Öz fellərinlə, əməllərinlə ehsan etmək. Məsələn, yaxşı iş görmək və s. Qurandakı ayələrə fikir versək görərik ki, Allah bizə ehsan etməyi əmr edir. ِْل ْح َسا ِن …} ُمرُ بِاْل َع ْد ِل َوا ْ َّن اللّ َه يَأ ِ {إ "Həqiqətən, Allah ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi əmr edir "(Nəhl /90) Alimlər deyir ki, ehsan məqamı adillik məqamından üstündür. Çünki adillik nəyi verməlisənsə onu verirsən və nəyi götürməlisənsə onu götürürsən, lakin ehsan nəyi verməlisənsə ondan artığını verirsən. Götürəndə isə az götürürsən. Onlara Allah təbərak və təalə öz kitabında muhsinlərin əcrini daha böyük edib. َّن اللَّ َه َل َم َع اْل ُم ْح ِسنِي َن} ِ {… َوإ " Həqiqətən Allah muhsinlərlə birgədir."(Ənkəbut /69) Allahın bu ismi peyğəmbərin صلى الله عليه وسلمhədisində sabit olub. Peyğəmbərصلى الله عليه وسلمbuyurur ki, Allah təalə Muhsindir və ehsanı sevir. Bu hədis dəlalət edir ki, Muhsin Allahın isimlərindədir. Allah haqqında bu ismin mənası: Qurtubi (Allah ona rəhmət etsin) buyurur ki, əl-Muhsin Allahın isimlərindəndir. Quranda yalnız feil formasında varid olub. ْح َس َن بَي …} َ {… َو َق ْد أ "O, mənə ehsan(yaxşılıq) etdi ." (Yusuf /100) Qurtubi (Allah ona rəhmət etsin) sözünə davam edərək buyurur ki, mənası isə fəzilət sahibi deməkdir. Əl-Mənnən, əl-Vəhhab isminin mənasına qayıdır. Həmçinin buyurur ki, əl-Muhsin əhsən-in ismi failidir. Heç gizli deyil ki, Allah təalə məxluqlarına nə qədər ehsanlar edib, onları nemətləndirib və fəzilətləndirib. Əl-Munəmi (Allah ona rəhmət etsin) buyurur ki, Allah Muhsindir. Yəni mövcud olanlar onun ehsanından ehtiyacsız qalmırlar. Hamı Allahın ehsanı ilə nemətlənir. Alimlər deyir ki, əl-Muhsin, adları da, felləri də kamil husndur. Həmçinin deyiblər ki, əl-Muhsin, hər şeyi gözəl xəlq etdi və ya bütün yaratdıqlarına geniş rəhmətindən, lütfündən, kəramından ehsan etdi – deməkdir. Həmçinin deyiblər ki, əl-Muhsin, möminlərə ehsan etdi, onları husnəni, yəni Cənnəti vəd verdi, günahkarlara ehsan etdi, yəni onlara möhlət verməklə və onları adilliklə hesab edəcək | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113865 |
Əl-Muhyi | Əl-Muhyi (ər. المحيي) — Allahın adlarından biri. "Canlandırmaq, canlandırmaq deməkdir. Muhyî diriltmək, canlandırmaq, həyat vermək, vermək və diriltmək, diriltmək, həyat vermək, sağlamlıq vermək deməkdir." İstinad: Allahın 99 adı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=113866 |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.