!
stringlengths 1
182
| Nida işarəsi (!) — Aşağıdakı hallarda işlədilən durğu işarəsi: Nida cümləsinin sonunda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yanğın!/, /Fəlakət!/; əmr cümlələrində /Rədd ol burdan!/; Çağırış və müraciət həyəcanlı olanda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yaşasın müstəqil Azərbaycan!//; Nida cümlələrində özəksonu zəifləyir, zaman ləngiyir. /Ana! O, müqəddəs bir kainatdır//.
stringlengths 100
226k
| https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=259941
stringlengths 46
49
|
|---|---|---|
Əfqan Əsgərzadə | Əfqan Əsgərzadə (Əsgərzadə Əfqan Ələsgər oğlu) — Azərbaycanın əməkdar həkimi. Əfqan Əsgərzadə 1965-ci ildə, yanvar ayının 15-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Yasamal rayonundakı 158 saylı orta məktəbi, 2 saylı texniki-peşə məktəbini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1995-ci ildə N.Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun Pediatriya fakultəsini bitirən Ə.Əsgərzadə 1996-cı ilə kimi Bakı şəhər 3 saylı uşaq xəstəxanasında həkim-interna kimi çalışmışdır. 1996-cı ildən bu günə kimi Sumqayıt şəhər uşaq xəstəxanasının reanimasiya şöbəsində Anestezioloq-reanimatoloq vəzifəsində çalışır. O, eyni zamanda 1998-2005-ci illər ərzində Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyətinin Sumqayıt şəhər bölməsində həkim kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Bununla yanaşı o, 2006-cı ildən L.Şıxlinski adına klinikada (uşaq intensiv terapiya şöbəsində) reanimatoloq-anestezioloq vəzifəsində çalışır. Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvü olan Ə.Əsgərzadə 2003, 2008, 2013, 2018-ci il Prezident seçkilərində, bütün Milli Məclis seçkilərində, həmçinin, 2009 və 2016-cı il Azərbaycan Respublikasnda keçirilən referendumda fəallıq göstərmişdir. Əfqan Əsgərzadə Kitabxana Könüllülər İctimai Birliyində sosial-səhiyyə məsələlərinin həllində daim məsləhətçi qismində çıxış etmişdir, 1998-ci ildən bu günə kimi Qızıl Aypara Cəmiyyətinin Sumqayıt şəhər bölməsi İdarəetmə Şurasının üzvüdür. Hazırda həmin bölmədə həkim-ekspert kimi ictimai işini davam etdirir. Dəfələrlə, hər iki qurumun fəxri fərmanları ilə təltif olunmuşdur. Təltif və mükafatları Azərbaycan səhiyyəsinin inkişafında xidmətlərinə görə Əsgərzadə Əfqan Ələsgər oğlu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 23 iyun 2018-ci il tarixli Sərəncamı ilə “Əməkdar həkim” fəxri adına layiq görülmüşdür. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=552305 |
Əfqanistan İslam Əmirliyi | Əfqanıstan (puşt. افغانستان, dəri افغانستان) — Cənubi Asiyada ölkə. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 660,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir. 15 avqust 2021-ci ildə Əfqanıstan İslam Respublikası süquta uğramışdır, prezident Əşrəf Qəni hakimiyyəti Taliban hərəkatına vermişdir. Yerinə Əfqanıstan İslam Əmirliyi qurulmuşdur. Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də "alınmaz" və "imperiyaların məzarlığı" kimi ləqəblər qazanmışdır. Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya imperiyası arasındakı "Böyük oyun"da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu, amma 2021-ci il 15 avqustunda paytaxt Kabil Taliban tərəfindən ələ keçirildi və Əfqanıstan İslam Respublikası süqut etdi. Taliban tərəfindən keçid hökuməti quruldu. Əfqanıstan hal-hazırda qeyri-sabit siyasi vəziyyətdədir. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir. Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir.Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur. Etnik tərkibi Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır. Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən Sünnilik (Hənəfi Məzhəbi) daha çox yayılmışdır. Etiqadda İsə çoxunluq Maturidi Əqidəsindədirlər. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb). Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır. İqtisadi göstəricilər İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır. İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları) Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları) Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri. Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini) Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini) Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini) Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003) Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları) İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar. İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları) İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları) Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ) Pul vahidi kodu: ƏHVƏ Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart Nəqliyyat və kommunikasiya Dəmir yolları: 24,6 km Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini) Kanallar: 1 200 km Boru xəttləri: 180 km Limanları: Keyrabad, Şir Xan Aeroportlar: 45 (2000/təxmini) Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini) Həmçinin bax Əfqanıstan bayrağı Əfqanıstan İslam Əmirliyi Əfqanıstan əhalisiƏfqanıstanın dövlət quruluşu Əfqanıstan tarixi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=716105 |
Əfqanlar | Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2012 – ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin cəmi sayının 25,500,100 (2011 – ci ilin əvvəlinə 24,485,600) nəfər olduğu ehtimal edilir . Ölkə əhalisinin milli tərkibini təşkil edən etnik qruplar : puştunlar, taciklər, həzaralar, özbəklər, türkmənlər, aymaqlar, bəluclar, qızılbaşlar, nuristanlılar, paşayilər və sairədir. Etnik tərkib Böyük Sovet Ensiklopediyasının II nəşri, III cildinin (1950-ci ildə çap edilib), 494-cü səhifəsində yazılıb: Əfqanıstan Türkləri Əfqanıstanda indiyə qədər bütün ölkəni əhatə edən və nəticələri şübhə doğurmayan siyahıya alma aparılmadığından onun əhalisinin etnik tərkibi haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur , bütün rəqəmlər müxtəlif mənbələrin qeyri-rəsmi təxmininə əsaslanır . Pan-İranizm ideyasını bəyənən və ona felən dəstək verən Avropanın "müstəqil sosial təşkilatları" İranda olduğu kimi Əfqanıstanda da Türk kökənli əhalinin sayını öz rəsmi məlumatlarında süni şəkildə azaldırlar . Əksər qərb mənbələrinə əsasən Əfqanıstanda Türk kökənli xalqlar ölkə əhalisinin təxminən 12%-ni təşkil edirlər (özbəklər-9% , türkmənlər-3%) . Ancaq Əfqanıstandakı Türk mənşəli etnik qrupların (əsasən Özbək və Türkmən) liderlərinin iddialarına əsasən həzaralar və çahar aymaqlar daxil edilmədən bütün Türk əsilli xalqlar Əfqanıstan əhalisi içində təxminən 35%-lik paya sahibdirlər (19% – özbəklər, 13% – türkmənlər , 3% – qızılbaşlar , qırğızlar , tatarlar , qaraqalpaqlar , qazaxlar) . Əfqanıstanda Türk toplumunu özbəklər , türkmənlər , qızılbaşlar , qırğızlar , qaraqalpaqlar , qazaxlar , tatarlar əmələ gətirirlər . Özbəklər – Əfqanıstanda puştun və taciklərdən sonra üçüncü ən böyük etnik qrupdurlar . sayları 4,000,000 nəfərdən çoxdur . Türkmənlər – sayları 900,000 nəfərdən çoxdur (bəzi təxminlərə görə 3,000,000 nəfərdir) . Qızılbaşlar – Azərbaycan Səfəvilər və Əfşarlar İmperiyası zamanı imperiyanın dayaqlarını möhkəmlətmək məqsədiylə tarixi Böyük Azərbaycanın ərazisindən Əfqanıstana köçürülmüş və ya siyasi yanaşmalarından dolayı sürgün edilmiş Azərbaycan türkcəsində danışan türk kökənli Əfşar , Bayat , Şahağası , Ansarlı , Otuzikilər , İyirmidörtlər tayfalarından ibarətdirlər . Qızılbaşlar əsasən şəhərlərdə kompakt halda Kabil , Herat, Lögər və Qəndahar şəhərlərində həmçinin Əfqanıstanın mərkəzində bəzi kəndlərdə yaşayılar . Onlar evdə , ailə içində Azərbaycan dilinin şimal ləhcələrində danışırlar ancaq digər millətlərin nümayəndələri ilə ünsiyyətdə fars dilinin şərq ləhcəsi olan Daricədən istifadə edirlər . Saylarına dair müxtəlif təxminlər mövcuddur . Buna əsas səbəb onların Avropa məbələrində Dari dilli Əfqanıstan Taciklərinin tərkibinə daxil edilmələridir . Sayları müəyyən təxminlərə əsasən 60,000-200,000 nəfər arası və ya 30,000-1,000,000 nəfər arasındadır . Receb Albayrakın 2004-cü ildə İstanbulda həşr etdirdiyi "Afganistan Türkleri" adlı kitabında 2004-cü il üçün qeyd etdiyi 450,000 nəfərlik sayı daha çox həqiqətə uyğun hesab oluna bilər . Qaraqalpaqlar – özbəklərin çoxluq olduqları bölgələrdə məskunlaşıblar , mədəni həyatlarında , ənənələrində özbək mədəniyyətinin güclü təsiri hiss olunur . Əfqanıstanda sayları 20,000 nəfərdən çoxdur . Qırğızlar – Əfqanıstanın Bədəxşan vilayətinin Vahan rayonunda Pamir dağlarının ətəyində məskunlaşıblar . Əfqanıstanda sayları 20,000 nəfərdən çoxdur . Digər xalqlar Puştunlar – Əfqanıstan əhalisinin 35%-ni təşkil edirlər . Taciklər – Əfqanıstan əhalisinin təxminən 25% təşkil edirlər . Bəluclar – sayları təxminən 253,000 nəfərdir . Kürdlər – XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəlində I Şah Abbas tərəfindən Əfqanıstana sürgün ediliblər . Əsasən kürd , dari və türkmən dillərində danışırlar . Sayları təxminən 20,100 nəfərdir . Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=731506 |
Əfqanların Pakistandan deportasiyası | Əfqanların Pakistandan deportasiyası və ya rəsmi olaraq Qanunsuz Əcnəbilərin Repatriasiya Planı — Pakistan hökuməti tərəfindən elan edilmiş, etibarlı Pakistan vizası olmayan və ya vizasının müddəti bir ildən çox keçdiyi halda Pakistanda qalmış əcnəbi vətəndaşların, əsasən əfqanların repatriasiyasını nəzərdə tutan plan. İcrasına 1 noybar 2023-cü ildən start verilmişdir. Hökumət bu qeyri-qanuni əcnəbilərin, o cümlədən Əfqanıstan vətəndaşlarının repatriasiyası üçün hərtərəfli planı yekunlaşdırmışdır. Əcnəbilərin ölkədən çıxarılmasının motivi qeyri-qanuni fəaliyyət və zorakılığın, o cümlədən intihar hücumlarının artmasıdır. 1 noyabr tarixində 200,000 əfqan Pakistanı tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. Qanunsuz Əcnəbilərin Repatriasiya Planı Qanunsuz Əcnəbilərin Repatriasiya Planına qeyri-qanuni, qeydiyyatdan keçməmiş və ölkədə qalma müddəti keçmiş əcnəbilərin müəyyən edilməsi və deportasiya edilməsi daxildir. Repatriasiya prosesinin ardıcıl mərhələlərlə həyata keçirilməsi planlaşdırılmışdır. Pakistan Daxili İşlər Nazirliyi bu şəxslərin hərtərəfli skrininq edilməsindən sonra sərhədi keçməsinə kömək etmək üçün bütün ölkə üzrə 49 saxlama məntəqəsi yaratmışdır. Bu saxlama mərkəzləri Pəncabın bütün 36 rayonunda, üçü Hayber-Paxtunxvada, ikisi Sinddə və üçü Bəlucistanda yaradılmışdır. Federal paytaxt İslamabad və Gilgitdə də bir saxlama mərkəzi yaradılmışdır.Daxili işlər naziri səlahiyyətlərini icra edən Sərfraz Buqti səlahiyyətlilərə və qurumlara möhlət müddəti bitdikdən sonra saxlama mərkəzlərində saxlanılan qeyri-qanuni miqrantlara hörmətlə yanaşmağı, qadınlar, uşaqlar və qocalarla bağlı xüsusi tədbirlər görməyi tapşırmışdır. Saxlama mərkəzlərində qida və tibb müəssisələri üçün şərait yaradılmışdır. O, həmçinin bildirmişdir ki, miqrantlara kömək etmək və ya onlara sığınacaq verməklə məşğul olan hər kəs cinayət məsuliyyətinə cəlb olunacaq, öz evini qeyri-qanuni miqrantlara icarəyə verən hər kəsə cinayət ortağı kimi yanaşılacaq və qanuna uyğun olaraq mühakimə olunacaq. O, Pakistan vətəndaşlarını qeyri-qanuni immiqrantlar və onların yaşayış yerləri barədə hökumətə məlumat verməyə çağırmışdır. Plan Pakistanda terror hücumlarının artmasına cavab olaraq hazırlanmışdır. Pakistan rəsmiləri bildirmişdilər ki, yanvar ayından bəri intihar hücumu nəticəsində 24 partlayış halı qeydə alınmış, onlardan 14-ü Əfqanıstan vətəndaşları tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu yaxınlarda Pakistanın cənub-qərbindəki Bəlucistan əyalətində iki hərbi obyektə hücum edən 11 yaraqlıdan 8-i əfqan olmuşdur.3 oktyabr 2023-cü ildə Baş nazir Ənvər-ül Haq Kakarın sədrliyi ilə keçirilən Milli Fəaliyyət Planının (MFP) yüksək komitə iclasında qeyd etmişdir ki, ölkədə qeyri-qanuni yaşayan bütün əcnəbilər könüllü olaraq ölkəni tərk etməli və ya oktyabrın 31-dək deportasiya ilə üzləşməlidirlər.Pakistan hökuməti çoxlu sayda əfqan da daxil olmaqla, müvafiq sənədləri olmayan bütün şəxslərə Pakistanı tərk etmək üçün bir aylıq müddət müəyyən edib. Rəsmi məlumata görə, bu müddət ərzində 100 mindən çox əfqan könüllü olaraq vətənlərinə qayıtmışdır. Daxili işlər naziri səlahiyyətlərini icra edən Sərfraz Buqti 2023-cü ildə Pakistanda baş verən intiharçı partlayışların əhəmiyyətli hissəsinin Əfqanıstan vətəndaşları tərəfindən təşkil edildiyini açıqlamışdır. O, daha sonra bildirmişdir ki, Pakistan təxminən 4,4 milyon əfqana ev sahibliyi edir. Onlardan 1,4 milyonu qaçqın, 1,3 milyonu mühacir və 1,7 milyondan çoxu isə Pakistanda müvafiq icazə olmadan məskunlaşır.Əfqanların Pakistana miqrasiyasının tarixi 1979-cu ilə gedib çıxır. Bu zaman sovet qoşunlarının Əfqanıstanı işğal etməsindən sonra üç milyondan çox əfqanın Pakistana sığınmasına səbəb olmuşdu. Bir çoxları öz ölkələrinə qayıtsa da, həm sənədli, həm də sənədsiz Əfqanıstan vətəndaşlarının xeyli hissəsi Pakistanda qalmışdır. Bu səbəbdən Pakistanın əfqanəsilli sakinlərinin çoxu Pakistanda doğulub böyümüş və heç vaxt Əfqanıstanda olmamışdır. Pakistan hökuməti 2023-cü ildə baş verən hücumları Əfqanıstanda "Taliban"ın çoxsaylı hücumlar təşkil edən "Təhrik-i-Taliban-i-Pakistan" (TTP) təhlükəsiz sığınacaq verməsi ilə əlaqələndirir.2023-cü ildə Pakistan təxminən iki milyon əfqanın ölkədən "tədricən" və "mütəşəkkil" şəkildə qovulmasını əmr etmişdir. Sentyabr ayında bu barədə açıqlama verən Pakistan hökuməti "sənədsiz" əfqan sakinlərinə 1 noyabr tarixinə qədər könüllü olaraq Əfqanıstana köçmələrini və ya deportasiya edilmələrini bildirmişdir. 2021-ci ilin avqustunda Taliban tərəfindən Əfqanıstanı ələ keçirdikdən sonra Pakistana ən azı daha 600,000 əfqan qaçqın gəlmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=818610 |
Əfqanıstan | Əfqanıstan (puşt. افغانستان, dəri افغانستان) — Cənubi Asiyada ölkə. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 660,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir. 15 avqust 2021-ci ildə Əfqanıstan İslam Respublikası süquta uğramışdır, prezident Əşrəf Qəni hakimiyyəti Taliban hərəkatına vermişdir. Yerinə Əfqanıstan İslam Əmirliyi qurulmuşdur. Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də "alınmaz" və "imperiyaların məzarlığı" kimi ləqəblər qazanmışdır. Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya imperiyası arasındakı "Böyük oyun"da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu, amma 2021-ci il 15 avqustunda paytaxt Kabil Taliban tərəfindən ələ keçirildi və Əfqanıstan İslam Respublikası süqut etdi. Taliban tərəfindən keçid hökuməti quruldu. Əfqanıstan hal-hazırda qeyri-sabit siyasi vəziyyətdədir. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir. Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir.Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur. Etnik tərkibi Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır. Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən Sünnilik (Hənəfi Məzhəbi) daha çox yayılmışdır. Etiqadda İsə çoxunluq Maturidi Əqidəsindədirlər. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb). Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır. İqtisadi göstəricilər İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır. İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları) Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları) Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri. Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini) Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini) Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini) Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003) Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları) İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar. İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları) İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları) Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ) Pul vahidi kodu: ƏHVƏ Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart Nəqliyyat və kommunikasiya Dəmir yolları: 24,6 km Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini) Kanallar: 1 200 km Boru xəttləri: 180 km Limanları: Keyrabad, Şir Xan Aeroportlar: 45 (2000/təxmini) Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini) Həmçinin bax Əfqanıstan bayrağı Əfqanıstan İslam Əmirliyi Əfqanıstan əhalisiƏfqanıstanın dövlət quruluşu Əfqanıstan tarixi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=1771 |
Əfqanıstan-Pakistan baryeri | Əfqanıstan-Pakistan baryeri — Pakistanın Əfqanıstanla 2,670-kilometr sərhəddi boyunca tikilən ayırıcı baryerdir. Baryer Dürand xətti vasitəsilə qanunsuz immiqrasiyanın qarşısının alınması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Pakistan prezidentinin mətbuat katibi olmuş general-mayor Şaukat Sultan bildirdi ki, baryer sərhəd vasitəsilə Əfqanıstandan mücahidlərin sərhəddi keçməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə tikilir. Baryerin tikintisi Amerika Birləşdirilmiş Ştatların maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilir. 2005-ci ilin sentyabrında pakistanlılar bildirdilər ki, Əfqanıstanla sərhəd boyunca 2400 kilometr baryer tikməyə başlayacaqlar, mücahidlərin və narkotik alverçilərinin sərhəddi keçməsinin qarşısını almaq üçün. Pakistanın keçmiş prezidenti Pərviz Müşərrəf hətta sərhəddi də minalamağı təklif etdi. 2009-cu ildə pakistanlılar yenidən bu baryeri tikməyə başlamağa qərar verdilər. Maliyyələşdirmə olmadığına görə sərhəd məntəqəsinin yalnız 35 kilometrini hasarlamağı bacardılar. 2011-ci ilin iyununda Pakistan ordusunun mətbuat katibi general-mayor Atar Abbas bildirdi ki, sərhəd zonasında 35 kilometr uzunluğunda baryerin tikilməsinə görə Pakistan hərbçiləri baryerin tikintisi vaxtı taliblərin fasiləsiz basqınlarına məruz qaldılar. Əfqanıstan baryerin tikintisi layihəsinin bahalığına əsas gətirib tikintidə iştirak etmədi. Biometrik sistem Pərviz Müşərrəfin hakimiyyəti dövründə biometrik sistemdən Pakistanın sərhəd keçidlərində istifadə edilirdi. Əfqanıstan bu sistemin tətbiqinə qarşı etiraz edirdi. Sistem indiyə qədər işləyir. 2014-cü ildə pakistanlılar Bəlucistan əyalətində - Əfqanıstanla 1100 kilometr sərhəd xətti boyunca səngər qazmağa qərar verdilər. 2014-cü ilin sentyabrına görə 235 kilometr uzunluqda səngər qazılmışdı. Səngərin qazılması prosesi Sərhəd korpusunun qüvvəsi hesabına aparılırdı. Səngərin qazmasının hədəfləri: mücahidlərin axınını dayandırmaq, qaçaqmalçılar, narkotik vasitələrin qanunsuz yerdəyişməsi, həmçinin sərhəddə təhlükəsizlik tədbirlərinin gücləndirilməsi. Bəlucistan əyalətində səngərin hazırlanmasına çəkilən xərc 14 milyard Pakistan rupisinə xəzinəyə başa gələcəkdi. Növbəti mərhələdə səngər Xayber-Paxtunxvanın Pakistan əyalətinin ərazisi vasitəsilə keçəcəkdi. Səngər 11-fut dərinliyində və 14 fut enində idi. Əfqanıstanın mövqeyi 26 dekabr 2006-cı il əfqan hökuməti sərhədin uzununa çəpərləmə baryerlərinin tikintisinə qarşı qəti surətdə çıxış etdi, bildirdi ki, bu puştun tayfalarının hərəkət azadlığının məhdudiyyətinə gətirib çıxaracaq. 2007-ci ilin aprelində baryerin tikintisi boyunca iki ölkənin silahlı qüvvələri arasında silahlı toqquşma oldu. 1 aprel 2013-cü il Əfqanıstan Xarici İşlər Nazirliyi rəsmən etirazını və bu məsələ ilə bağlı ciddi narahatlığını bəyan etdi. Əfqanıstan hökumətinin mövqeyin görə Pakistan hərbçiləri birtərəfli qayda ilə ölkənin şərqində sərhəd boyunca baryerin tikintisini aparırlar. Əfqanıstan ölkələr arasında qanuni sərhəd kimi Düranda xəttini tanımır, çünki bu xətt puştunların məskunlaşdığı zonanı ki hissəyə bölür. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=609778 |
Əfqanıstan-Pakistan sərhəd toqquşması (2017) | Əfqanıstan-Pakistan sərhəd toqquşması (ing. 2017 Afghanistan–Pakistan border skirmish) - 2017-ci ilin 5 may tarixində Pakistanın Bəlucistan əyaləti ərazisində yerləşən Çəmən sərhəd məntəqəsi yaxınlığında Pakistan və Əfqanıstan qüvvələri arasında baş vermiş silahlı toqquşma. Hadisə nəticəsində hər iki tərəfin ümumi itkisi 15 nəfərdən çox olmuşdur. 2017-ci ilin fevral ayında Pakistan Sehvanda baş vermiş partlayışdan sonra Əfqanıstanla olan Çəmən və Torxam sərhəd keçid məntəqələrini bağlamışdır. Mart ayında Pakistanın Baş Naziri Nəvaz Şərif sərhəd keçid məntəqələrinin 32 gün qapalı qaldıqdan sonra açılması ilə bağlı göstəriş vermiş bu addımın xoşniyyəti mesajı olduğunu bildirmişdir. Hadisələrin gedişatında Pakistan, Əfqanıstanla problemli sərhəd bölgələrinə əlavə mühafizə çəpərləri çəkdiyini bəyan etmişdir. 2017-ci ilin 5 aprel tarixində Əfqanıstan Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi mətbuat katibi mühafizə çəpərlərinin kifayət etməyəcəyi təqdirdə rəsmi Kabilin silahlı müdaxiləyə hazır olduğunu bildirmişdir.Əfqanıstan və Pakistan sərhəddi tarix ədəbiyyatlarında Durand xətti olaraq tanınır və ərazinin hər iki tərəfində puştunlar yaşamaqdadır. Əfqanıstan hökuməti əraziyə nəzarətin düzgün formada təşkil edilmədiyini əsas gətirərək tarixən Pakistanla bu bölgə üzərində fikir ayrılığı yaşamışdır. Əfqanıstanın Xarici İşlər Nazirliyi sərhəd bölgəsinə yaxın yerlərlərdə yerləşən kəndlərdə Pakistan tərəfindən aparılan siyahıyaalınmanın dayandırılmasını tələb etmişdir. 2017-ci ilin 5 may tarixində sərhəd bölgəsində yerləşən kəndlərdə əhalinin siyahıyaalınmasını həyata keçirən Pakistan rəsmiləri Əfqan qüvvələlərinin hücumuna məruz qalmışdır. Pakistan rəsmiləri siyahıyaalınma prosesinin həyata keçirən rəsmilərə atəşin açılmasının daha genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlara səbəb ola biləcəyini bildirdi. Hadisə rəsmilərin sərhəd bölgəsinə yaxın ərazidə yerləşən Killi Luqman və Killi Cahangir kəndlərində olarkən baş vermişdir. Pakistan tərəfinin iddialarına görə ərazidə yerləşən kəndlərdə siyahıyaalınmanın aparılacağı ilə bağlı məlumat Əfqan Sərhəd Polisinə rəsmi şəkildə bildirilmişdi, ancaq Əfqanıstan tərəfi prosesə süni maneələr yaratmağa başlamışdır.Əfqanıstanın Qəndəhar vilayətinin mətbuat katibi Pakistanlı siyahıyaalınma qrupunun Əfqanıstan ərazisinə qanunsuz şəkildə daxil olduğunu iddia etdi. Siyahıyaalınma qrupunun atəşə tutulmasına cavab olaraq Pakistan qüvvələri Əfqanıstan qüvvələrinə qarşı hücum əməliyyatına başlamışdır. Pakistan tərəfi üçü qadın və beşi uşaq olmaqla ümumilikdə 9 nəfərin həlak olduğunu və 40-dan çox şəxsin yaralandığı barədə məlumat yayımlamışdır.Əfqanıstan tərəfindən 4 sərhədçinin həlak olduğunu və 14 nəfərin mühafizə polisindən olmaqla 37 nəfərin yaralandığı xəbəri yayılmışdır. Pakistandakı bombardımdan əsnasında iki əfqan dinc sakinin həlak olduğu xəbəri də yayılmışdır. Pakistan ordusu cavab tədbirləri sırasında Əfqanıstan Sərhəd Polisinə bağlı 5 dənə nəzarət məntəqəsinin məhv edildiyini, 50-dən çox əfqan hərbçisinin öldürüldüyünü və 100 dən çoxunun yaralandığını bəyan etmişdir. Eyni zamanda Pakistan öz itkilərinin 2 hərbçi və 9 yaralıdan ibarət olduğunu açıqlamışdır.Pakistan ordusu tərəfinin bir digər açıqlamasına görə Əfqanıstan tərəfi toqquşmadan sonra atəşkəsin imzalanmasını təklif etmiş və Pakistan tərəfinin bunu qəbul etdiyini bildirmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=490036 |
Əfqanıstan-Türkiyə münasibətləri | Əfqanıstan–Türkiyə münasibətləri — Əfqanıstan İslam Respublikası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında olan beynəlxalq səviyyədəki əlaqələr. Əlaqələrin tarixçəsi Əfqanıstan Orta Asiyada türk coğrafiyasına yaxın olduğu üçün burada həmişə çox sayda türk qövmü yaşamışdır. İslamdan əvvəl Ağ Hunlar və Göytürklər kimi türk qövmlərinin hakimiyyəti altında olan bu bölgə İslamın yayılmasından sonra da Qəznəvilər dövləti, Böyük Səlcuq İmperiyası və Xarəzmşahlar kimi digər türk qövmlərinin hakimiyyəti altına keçmişdir. Bölgəyə türk təsiri Teymurilər dövləti və Babir İmperiyası dövründə də davam etmişdir. Əfqanıstan XIX əsrin ortalarında Hindistanla birlikdə ingilis müstəmləkəsi olmuşdur. 9 avqust 1919-cu ildə Əmanullah Xanın başçılığı ilə müstəqillik qazanan ölkə hələ Qurtuluş savaşı vaxtında yeni yaranmaqda olan Türkiyə Cümhuriyyəti ilə əlaqələr qurmuşdur. 1 mart 1921-ci ildə türk və əfqan heyətləri Moskvada görüşlər keçirmiş, Türkiyə tərəfindən Yusuf Kamal Təngirşəng və Rıza Nur, Əfqanıstan tərəfindən isə general Mehmet Vəli Xanın iştirakı ilə Türkiyə-Əfqanıstan İttifaq Andlaşması imzalanmışdır. Keçmiş Mədinə mühafizi Fəxrəddin Paşa Kabilə ilk Türkiyə səfiri olaraq göndərilmişdir. İkinci dünya müharibəsindən əvvəl Almaniya və İtaliyanın bölgədə artan təzyiqlərinə qarşı 7 iyul 1936-cı ildə Türkiyə, İran, Əfqanıstan və İraq Sadabat paktı imzalayaraq bölgənin əvvəlcə faşistlər, sonra da sovetlər tərəfindən işğal olunmasının qarşısını almışlar. Müasir dövrdəki əlaqələr ABŞ-də 2001-ci ildə baş verən 11 sentyabr terror aktlarının Əfqanıstanda planlaşdırıldığı əsas gətirilərək ABŞ-nin başçılığı altında NATO qoşunları 7 oktyabr 2001-ci ildə Taliban tərəfindən idarə olunan Əfqanıstana qarşı əməliyyatlar həyata keçirməyə başladılar. 12 noyabr 2001-ci ildə Taliban gücləri Kabili NATO qüvvələrinə təslim edərək Əgqanıstanın cənubuna çəkildilər. Kabildə puştun kökənli Həmid Kərzainin rəhbərliyi ilə müvəqqəti hökumət quruldu. 2004-cü ildə keçirilmiş seçkilərdə qalib gələn Kərzai bu günə qədər Əfqanıstan dövlət başçısı olaraq fəaliyyət göstərir. Əfqanistana qarşı əməliyyatlar keçirən NATO qoşunlarının tərkibində döyüşməsi üçün Türkiyə 260 nəfərlik bir bölüm göndərdi. Türkiyə ilə Əfqanıstan arasındakı əlaqələr 2001-ci ildən daha da inkişaf etməyə başladı. 4 aprel 2002-ci ildə ilk dəfə Türkiyəyə gələn Həmid Kərzai baş nazir Bülənt Əcəvit və prezident Əhməd Necdət Sezər ilə görüşlər keçirdi. 20 noyabr 2005-ci ildə baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan Əfqanıstana rəsmi səfərə yollandı və bununla da bu ölkəni ziyarət edən ilk Türkiyə baş naziri oldu. Əfqanıstanda fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvətləri tərkibində (ISAF) hələ də 1.845 nəfərlik bir bölümü olan Türkiyə Kabil ətrafında təhlükəsizliyin təmin olunmasına və Vardak vilayətində həyata keçirilən layihələrin icrasına görə cavabdehdir. 16 mart 2012-ci ildə türk əsgərlərini daşıyan Sikorski vertolyotunun Kabilin Bağrami məhəlləsində bir evin üzərinə düşməsi ilə 9 zabit, 2 unter-zabit, 1 serjant-mayor, eləcə də evdə olan 6 nəfər həlak olmuşdur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=418079 |
Əfqanıstan-Özbəkistan sərhədi | Əfqanıstan–Özbəkistan sərhədi — uzunluğu 144 kilometr (89 mil) olan Özbəkistanın xarici dövlətlərlə sərhədlərinin ən qısası. Amudərya çayı boyunca Türkmənistanla sərhəd qovuşuğundan Tacikistanla sərhəd qovuşuğuna qədər uzanır. Sərhəd bütövlüklə Amudərya çayının talveqi üzrə keçir, qərbdəki türkmən sərhədi qovuşuğundan şərqdəki tacik qovuşuğuna qədər. Sərhəd Özbəkistan tərəfdən avtomobil və dəmir yolları ilə keçir, Özbəkistanın Termez şəhərinin şərqində isə əsas keçid məntəqəsi yerləşir.Özbəkistan sərhəd boyunca iki hasardan ibarət sədd qoyub: biri tikanlı məftillərdən ibarətdir, ikincisi isə daha hündürdür, oranı elektrikli tikanlı məftillər (380 volt), minalar və silahlı Özbəkistan əsgərlərinin patrulları qoruyurlar. Sərhəd keçmiş Sovet İttifaqı ilə Əfqanıstan arasındakı sərhəddən sonra bu şəkildə qalıb. Sərhəd mövcud formasını əsasən Böyük Oyun adı ilə tanınan 19-cu əsrdə Orta Asiyada İngiltərə-Rusiya rəqabəti dövründə almışdır. Rusiya İmperiyası Xivə xanlığı və Buxara əmirliyini fəth etdikdən sonra və Britaniya İmperiyası Britaniya Hindistanını idarə etdiyi zaman, iki dövlət Əfqanıstanı aralarında olan müstəqil bufer dövləti statusunda qalmasını qərara aldılar. 1873-cü ildə Böyük Britaniya və Rusiya sərhədin xülasəsinə dair razılığa gəldilər: Amudərya Hvaja Salar kəndindən Zorku gölünə qədər şərq sərhədi elan edildi, Vahan dəhlizi isə Əfqanıstanda qaldı. Sərhədin qərb hissəsi (yəni müasir Əfqanıstan-Türkmənistan sərhədinin çox hissəsi) sərhəd komissiyası tərəfindən daha sonra təyin olunmalı idi.Ruslar 1880-ci illərin əvvəllərində sərhədlərini indiki Türkmənistana qədər genişləndirdikləri üçün gərginlik artdı və Əfqanıstanın iddia etdiyi ərazi Pencdede (indiki Türkmənistanın Sandıkaçi şəhərinin yaxınlığında) döyüş baş tutdu. Müzakirələr vəziyyəti yumşaltdı və bir araya gələn İngiltərə-Rusiya sərhəd komissiyası 1885–88-ci illərdə sərhədləri təyin etdilər, hansı ki müasir zamanın sərhədləri ilə eynidir. Hvaja Salar kəndi artıq müəyyən edilə bilmədiyi üçün, sərhəd Amudəryanın Əfqanıstanın Hamiab yaxınlığındakı keçdiyi əraziyə uyğun olunması qərara alındı.1921-ci ildə Sovet-Əfqanıstan müqaviləsi bağlandı və ona əsasən Rusiya "Əfqanıstanda yaşayan əhalinin ədalət və öz müqəddəratını təyinetmə prinsiplərinə riayət etməklə keçən əsrdə Əfqanıstana aid olan sərhəd bölgələrini" verməyə razı oldu. Lakin, bu razılaşma heç vaxt yerinə yetirilmədi və 1946-cı il tarixli Sərhəd Sazişi ilə ləğv edildi. Sərhədlər olduğu kimi çay adaları üzərində qaldı, hansılar ki sonradan ortaq komissiya tərəfindən bölüşdürüldü. 1979-cu ildə 40-cı ordunun sovet qoşunları Əfqanıstan müharibəsi çərçivəsində Məzari-Şərif və Kabilə çatmaq üçün pontonlar vasitəsilə Termez sərhədini keçdilər. Daha sonra onlar 1982-ci ildə rəsmi olaraq açılan Dostluq körpüsü inşa etdilər, lakin strateji əhəmiyyəti onun mücahid üsyançılarının hədəfinə çevrilməsinə səbəb oldu. Sovet ordusu 1989-cu ildə bu körpü üzərindən Əfqanıstanı tərk etdi. Körpü 1997-ci ildən 2001-ci ilə qədər Özbəkistanın talibançıların üsyanın yaranması narahatlığına görə bağlandı, 2001-ci ildə Talibanın məğlubiyyətindən sonra yardım məqsədləri ilə yenidən açılmışdır. 2018-ci il üçün bura Özbəkistan və Əfqanıstan arasındakı yeganə sabit keçid olaraq qalır. Sərhəd keçidləri Hayraton (AFG) — Termez (UZB) (dəmir və avtomobil yolları, bax Dostluq körpüsü Əfqanıstan – Özbəkistan). Sərhəd yaşayış məntəqələri Həmçinin bax Əfqanıstan-Özbəkistan əlaqələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=635408 |
Əfqanıstan-İran toqquşması (2023) | Əfqanıstan-İran toqquşması — Əfqanıstan və İran arasında baş verən sərhəd insidentidir. 27 may 2023-cü ildə Əfqanıstan İslam Əmirliyinin Silahlı Qüvvələri ilə İran sərhədçiləri arasında Əfqanıstanın Nimruz vilayəti ilə İranın Sistan və Bəlucistan ostanı arasında toqquşma baş verib. Qısa toqquşmadan sonra tərəflər vəziyyəti gərginləşdiriblər. KİV-in məlumatına görə, Əfqanıstanda hakim islami hərəkat olan "Taliban" hərəkatının silahlıları İranın Zabol şəhəri yaxınlığında sərhəd münaqişəsində iştirak edib, nəticədə İran sərhəd postunu ələ keçiriblər. Buna cavab olaraq İran ordusu Taliban hərəkatının mövqelərinə artilleriya hücumu həyata keçirib, rəsmi məlumatlara görə bu hadisə 3 nəfərin ölümünə səbəb olub, lakin İran tərəfdən gələn ziddiyyətli məlumatlara görə, qeyri-rəsmi olaraq ən azı Əfqanıstan tərəfdən 14 nəfər ölüb. Taliban hərəkatı bildirib ki: "Biz İranla ABŞ-dan daha çox canfəşanlıqla mübarizə aparacağıq. Liderlərimiz cihada icazə versə, tezliklə İranı fəth edəcəyik". "Taliban" həmçinin "İran təxribatlarını dayandırmasa" Tehranı bir neçə günə ələ keçirəcəklərinə söz verib. Toqquşma öncəsi 2023-cü ilin may ayında İran prezidenti İbrahim Rəisi Helmand çayında su hüququ tələb edir. Bundan əlavə, İran Xarici İşlər Nazirliyi bəyan edib ki, onun ölkəsi Talibanı tanımır və "Əfqanıstanın inklüziv hökuməti"nin qurulmasında israrlıdır. 2023-cü il mayın 27-də İran və Əfqanıstan sərhədində atışma olur, nəticədə əsgərlər ölüb və yaralanıb. İran polis rəisi Qasım Rezaii Taliban hərəkatını İranın Sistan və Bəlucistan əyaləti ilə Əfqanıstanın Nimroz əyaləti sərhədində atəş açmaqda ittiham edib. Əfqanıstan Daxili İşlər Nazirliyinin sözçüsü Əbdül Nafi Takor ilk atəş açmaqda İranı ittiham edib. Takor atışmada hər ölkədən bir nəfər olmaqla iki nəfərin öldüyünü, digərlərinin isə yaralandığını bildirib. İRNA-nın məlumatına görə, iki iranlı sərhədçi həlak olub, Tehran Times isə üç iranlı sərhədçinin həlak olduğunu bildirib. İRNA həmçinin bildirib ki, əsas ticarət yolu olan Əfqanıstanla Milak sərhəd-keçid məntəqəsi atışma səbəbindən növbəti xəbərdarlığa qədər bağlanıb. Pəncşir vilayətinin keçmiş polis rəisi Əbdül Həmid Xorasani müraciətində qeyd edib ki, Taliban "korrupsiyaya uğramış İran İslam Respublikasına qarşı Amerikaya qarşı müharibədən daha çox həvəslə mübarizə aparacaq".. Hərbi əməliyyatların gedişi Mayın 28-də gecə yarısı Taliban İran sərhəd-keçid məntəqəsinə hücum edib. İran mətbuatının məlumatına görə, yanğın Nimruz vilayətinin sərhədində başlayıb. Çox güman ki, hücum Məkaki və Sasuli kəndlərindən başlamışdır. Taliban təşkilatının məlumatına görə, ümumilikdə 18 sərhəd obyekti məhv edilib. İran mayın 28-də əvvəllər qarşıdurmalara görə bağlanmış Əbrişam körpüsündə Əfqanıstanla sərhədi yenidən açdı. Bundan sonra İranın Kabildəki səfirliyi və Əfqanıstan rəsmiləri hadisəni araşdırmaq üçün əlaqə yaradıblar. İranlı general Kioumars Heydəri və İranın hüquq-mühafizə orqanının rəis müavini Qasim Rezai də Zabol şəhərində Taliban rəsmiləri ilə birgə görüş keçirərək, gələcəkdə belə hadisələrin baş verməsinin qarşısının alınması yollarını müzakirə ediblər. Taliban rəsmiləri sərhəddəki problemlərin həll edildiyini iddia edərək problemlərin həlli kimi diplomatiyaya çağırıb. Əfqanıstanın Xarici İşlər Nazirliyi isə ölkənin İranla münaqişə etmək niyyətində olmadığını bildirib. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=797714 |
Əfqanıstan Azadlıq Cəbhəsi | Əfqanıstan Azadlıq Cəbhəsi (ƏAC) — Əfqanıstanda fəaliyyət göstərən antitaliban silahlı qruplaşması. Əfqanıstanın bəzi bölgələrində ƏAC və Milli Müqavimət Cəbhəsi (MMC) Talibana qarşı əməliyyatlarda əməkdaşlıq edir.MMC-nin təsir dairəsinin əsasən taciklər və Cəmiyyət-i İslamiyə meylli qruplara məhdudlaşdığını nəzərə alaraq ƏAC-nin MMC-yə tərəfdar döyüşçüləri öz sıralarına qatmağa çalışdığı iddia olunur. Əfqanıstan Azadlıq Cəbhəsi 2022-ci ilin mart ayında sosial media vasitəsilə ictimaiyyətə yaradıldığını elan etmişdir. ƏAC 14 apreldə məlumat vermişdir ki, onun döyüşçüləri eyni vaxtda Bədəxşan, Bəğlan, Qəndəhar, Pərvan, Təxar, Ləğman və Səmənganda taliban qüvvələri ilə toqquşmuşdur.ƏAC 5 iyulda Bəgram aerodromuna raket hücumu təşkil etmişdir. Hücum nəticəsində altı taliban döyüşçüsü ölmüş, ikisini yaralanmışdır. Talibana aid hərbi vasitə də məhv edilmişdir. ƏAC döyüşçüləri 15 iyulda Bəğlan vilayətinin Xost va Fərəng rayonunda taliban hücumunun qarşısını almışdılar. 6 oktyabr 2022-ci ildə Qəndəharda ƏAC döyüşçülərinin taliban komandirinə sui-qəsd təşkil etdiyinə dair iddialar ortaya çıxmışdır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=778021 |
Əfqanıstan Baş icraçısı | Əfqanıstan Baş icraçısı — Əfqanıstan İslam Respublikasının 1-ci baş icraçısı. Əfqanıstan İslam Respublikasının baş icraçı direktoru, prezidentə siyasət tövsiyələrini verə biləcək Nazirlər Şurasının həftəlik iclasına rəhbərlik edir. Əfqanıstan İslam Respublikasının baş icraçı direktoru, prezidentin rəhbərlik etdiyi bir qurum olan Əfqanıstan Nazirlər Kabinetinə nazirlərə də tövsiyə edə bilər. Baş icraçıların siyahısı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620858 |
Əfqanıstan Demokratik Respublikası | Əfqanıstan Demokratik Respublikası (DRA) (Darica:جمهوری دمکراتی افغانستان, Jumhūree-ye Dimukrātee-ye Afghahnistān), (Puştuca:دافغانستان دمکراتی جمهوریت, Dǝ Afġānistān Dimukratī Jumhūriyat), 1987-ci ildə Əfqanıstan Respublikası adlandırıldı (Darica:جمهوری افغانستان, Jumhūrī-ye Afġānistān, Puştuca:د افغانستان جمهوریت, Dǝ Afġānistān Jumhūriyat) — Əfqanıstan Xalq Demokratik Partiyası (PDPA) ölkəni idarə zamanı dövrü əhatə edir. Xarici keçidlər Sovet Hava Gücü: Əfqanıstanda istifadə olunmuş taktiklər və silahlar Arxivləşdirilib 2009-01-21 at the Wayback Machine Podpolkovnik Denni R. Nelson tərəfindən Qırmızı Ordu Əfqanıstanda | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=295475 |
Əfqanıstan Futbol Federasiyası | Əfqanıstan Futbol Federasiyası — Əfqanıstanda futbola nəzarət edən rəsmi qurum. 2013-cü ilin "Qızıl Top" mükafatının təqdimetmə mərasimində Əfqanıstan Futbol Federasiyasının təmsilçisinə FİFA-nın "feyr-pley" mükafatı verilmişdi. Xarici keçidlər aff.org.af — Əfqanıstan Futbol Federasiyasının rəsmi saytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=417768 |
Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələri | Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələri, Əfqanıstanı havadan mümkün ola biləcək hər bir hücumdan qorumalı olan hərbi birlikdir. Əfqanıstan Silahlı Qüvvələrinin nəzarəti altında olan ikinci ən böyük qüvvə hesab olunur. Təşkilatlanma Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələri hal-hazırda ABŞ tərəfindən yenidən modernizasiya edilərək yaradılır. Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələrinin tarixi 22 avqust 1924-cü ildə Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələri adı ilə başlayır. 1921-ci ildə Rusiyadan alınmış olan 5 ədəd təyyarə ilə Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələrinin tarixi başlanmışdır. Bu kiçik qüvvə 1929-cu ildə məhv edildi. 1937-ci ilə qədər Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələrini yenidən yaratmaq mümkün olmamışdır. Siyasi dəyişikliklər səbəbi ilə 1937-ci ildə yenidən yaradılmış Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələri bu dəfə Əfqanıstan Kral Hərbi Hava Qüvvələri adı ilə 1947-ci ilə qədər adlandırılmışdır. 1973-cü ilə qədər bu ad altında fəaliyyət göstərmişdir. Hərbi Hava Qüvvələri SSRİ-Əfqanıstan müharibəsinə qədər ordunun digər qüvvələrinə nisbətən kiçik bir qol olaraq tutulmuş və Sovet rejiminə dəstək vermişdir. Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələrinin gücü 1980-1992-ci illər arasında olmuşdur. Əfqanıstana qonşu olan dövlətlər Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələrinin gücündən narahat olurdular. Hərbi Hava Qüvvələrinin tərkibində 7.000 nəfərlik şəxsi heyət, 5.000 nəfərə kimi isə xarici məsləhətçilər var idi. Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələri 1992-ci ildən əvvəl 200 helikopter, 100 döyüş təyyarəsi və 200 nəqliyyat helikopteri olmaqla ümumi olaraq 500 texnikaya malik idi. 1980-ci illərin sonlarında isə SSRİ-dən kimyəvi və bioloji silahlarda alınmışdı. Güc sürətlə dəyişərkən SSRİ yardımları davam etmiş, ancaq bu yardımlar 1980-ci illərin sonlarından etibarən azalmağa başlamışdır. Bu dövrdə Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələrinin arsenalı təxmini olaraq aşağıdakı kimi olmuşdur: 3 önləmə filosu (təxmini MiQ-21) 4 qırıcı-bombardmançı filo (təxmini MiQ-17) 3 bombardmançı filo (təxmini 20 Il-28) Nəqliyyat (təxminən 15 An-26) Helikopter (təxminən 30 Mi-24, Mi-8 və Mi-4) Hal-hazırkı arsenal Aero L-39 Albatros: 2 Mil Mi-24: 9 Mil Mi-17: 18 Aeritalia G.222: 1 Antonov An-26: 2 Antonov An-32: 5 MD Helicopters MD 500: 6ABŞ tərəfindən 58 ədəd Mi-17 helikopteri alınıb 2015-ci ildə Əfqanıstan Hərbi Hava Qüvvələrinə verilmişdir. ABŞ tərəfindən 20 ədəd Aeritalia G.222 alındı və 2009-cu ilin noyabr ayında təhvil verilmişdir. MD-500 sifarişi üzrə isə 48 ədəd verilməsi planlaşdırılır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=597092 |
Əfqanıstan Milli Koalisiyası | Qrup 2010 parlament seçkilərində namizədləri irəli sürdü, parlamentdəki 249 yerdən 90-dan çoxunu qazandı və beləliklə əsas demokratik müxalifət hərəkatına çevrildi.Nəticədə, yeni parlamentin prezident səlahiyyətlərinə bəzi yoxlamalar və tarazlıqlar tətbiq edəcəyi güman edilir.Koalisiya korrupsiyaya qarşı mübarizə və Əfqan seçki sistemində islahatlar da daxil olmaqla bir çox məsələlərə diqqət ayırmaq niyyətindədir. İndiki sözçü Sayeed Ağa Hüseyin Fazel Sangcharaki'dir. Taliban üsyanları və Kərzayın danışıqlar strategiyası mövzusunda Doktor Abdullah belə dedi: "Deməliyəm ki, Taliban yerləşdirilmək üçün vuruşmurlar. Dövləti alt-üst etmək üçün döyüşürlər. Deməli, faydasız bir məşqdir və sadəcə yanıldırır. ... Ölümlə mübarizə aparacaq qruplar var. Biz onlarla danışmağı xoşlayırıq ya da onlarla danışmağı sevməsək də, onlar mübarizəni davam etdirəcəklər. Onda biz hərbi yolla mübarizə aparmağa hazır olmalıyıq. Yerdəki Taliban baxımından, ölkənin müxtəlif yerlərindəki insanların köməyi ilə onları cəlb edə biləcəyimiz bir çox imkan və imkan var. sülh prosesi; təmin edilərsə, xəttin bu tərəfində əlverişli bir mühit yaradırıq. " | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620633 |
Əfqanıstan Milli Koaliyası | Qrup 2010 parlament seçkilərində namizədləri irəli sürdü, parlamentdəki 249 yerdən 90-dan çoxunu qazandı və beləliklə əsas demokratik müxalifət hərəkatına çevrildi.Nəticədə, yeni parlamentin prezident səlahiyyətlərinə bəzi yoxlamalar və tarazlıqlar tətbiq edəcəyi güman edilir.Koalisiya korrupsiyaya qarşı mübarizə və Əfqan seçki sistemində islahatlar da daxil olmaqla bir çox məsələlərə diqqət ayırmaq niyyətindədir. İndiki sözçü Sayeed Ağa Hüseyin Fazel Sangcharaki'dir. Taliban üsyanları və Kərzayın danışıqlar strategiyası mövzusunda Doktor Abdullah belə dedi: "Deməliyəm ki, Taliban yerləşdirilmək üçün vuruşmurlar. Dövləti alt-üst etmək üçün döyüşürlər. Deməli, faydasız bir məşqdir və sadəcə yanıldırır. ... Ölümlə mübarizə aparacaq qruplar var. Biz onlarla danışmağı xoşlayırıq ya da onlarla danışmağı sevməsək də, onlar mübarizəni davam etdirəcəklər. Onda biz hərbi yolla mübarizə aparmağa hazır olmalıyıq. Yerdəki Taliban baxımından, ölkənin müxtəlif yerlərindəki insanların köməyi ilə onları cəlb edə biləcəyimiz bir çox imkan və imkan var. sülh prosesi; təmin edilərsə, xəttin bu tərəfində əlverişli bir mühit yaradırıq. " | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620644 |
Əfqanıstan Prezidenti | Əfqanıstanın Prezidenti (puşt. د افغانستان د اسلامي جمهوریت رئیس) — Əfqanıstan İslam Respublikasının prezidenti konstitusiyaya görə Əfqanıstan İslam Respublikasının dövlət və hökumət başçısı (2004–2021) və Əfqanıstan Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı olmuşdur. Namizədlik üçün qanunlar 2004-cü il Əfqanıstan Konstitusiyasının 62-ci maddəsində deyilir ki, Prezident vəzifəsinə namizəd üçün: Əfqan vətəndaşı olan, müsəlman vətəndaşı olmaq; başqa ölkənin vətəndaşı olmamaq; namizədliyini elan edərkən ən azı qırx yaşında olmaq; bəşəriyyətə qarşı törədilmiş cinayətə, cinayət əməlinə görə məhkum edilməmiş və ya məhkəmə tərəfindən vətəndaş hüquqlarından məhrum edilmiş; əvvəllər prezident olaraq iki dəfədən çox vəzifə etməmişlər. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620635 |
Əfqanıstan Qırmızı Aypara Cəmiyyəti | Əfqanıstan Qırmızı Aypara Cəmiyyəti (ing. Afghan Red Crescent Society, ARCS, puşt. د افغاني سرې میاشتې ټولنې) — Beynəlxalq Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara Cəmiyyətlər Federasiyasının Əfqan filialıdır. Cəmiyyət 20 ildən çox müddət ərzində bütövlükdə ölkəyə təsir göstərən şəraitə görə məhdud quruluşa malik olsa da, 70 ildən artıqdır ki, mövcuddur. Əfqanıstan Qırmızı Aypara Cəmiyyəti 1934-cü ilin aprel ayında yaradılmışdır. İlk dəfə yetimlərə və ehtiyac içində olan şəxslərə yardım etmək məqsədilə Naderia Uşaq evinin əsasında təsis edilmişdir. 1951-ci ilin oktyabr ayında cəmiyyət üzvlük, mərkəzi, əyalət və yerli şöbələrdə seçkilər və idarə heyəti üçün demokratik müddəaları nəzərdə tutan konstitusiyanı qəbul etdi. 1964-cü ildə ƏQAC Marastoon (Əfqanıstan) və ya Əfqanıstanın rifah təşkilatlarını ələ aldı. Beynəlxalq Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara Cəmiyyətləri Federasiyası ƏQAC-nin iki əsas tərəfdaşlarından biridir və 1991-ci ildə Əfqanıstandakı ən son münaqişə zamanı müvəqqəti evakuasiya ilə öz nümayəndə heyətini bura göndərmişdir. Son illərdə təşkilati potensial baxımından məhdud olmasına baxmayaraq, ƏQAC-nin təşkilat və fəaliyyətləri bütün ölkənin 32 əyalətinin 31-də aktiv fəaliyyət göstərir. Təşkilatları və fəaliyyətləri ƏQAC öz maddi dəstəyinin böyük bir hissəsini Beynəlxalq Federasiya vasitəsilə ABŞ, Böyük Britaniya, Avstraliya, Kanada və Yaponiya kimi inkişaf etmiş ölkələrin milli cəmiyyətlərindən alır. ƏQAC, həmçinin, İranın, Qatarın, Səudiyyə Ərəbistanın və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin milli cəmiyyətləri ilə ikitərəfli əlaqələr saxlayır. ƏQAC 2004-cü ildən Fatima Qaylani tərəfindən idarə olunur. Əfqanıstan daxilində genişmiqyaslı humanitar fəaliyyətlərinə əsaslanaraq, ƏQAC iddia edir ki, bütün etnik qruplara xidmət etmək bacarıqlarına sahibdir. Təşkilatın əsas fəaliyyətlərinə təbii fəlakətlər, səhiyyə problemləri və gənclərlə bağlı məsələlərin həll yoluna nail olmağa yardım etməkdir. Fatima Qaylani 2007-ci ildə Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsinə müsahibəsində qeyd etmişdir ki, ƏQAC-də təxminən 37 min könüllü var. 2013-cü ildə cəmiyyətdə 1717 nəfər işçi və 23440 könüllü fəaliyyət göstərmişdir. Həmin il cəmiyyət 70000-dən çox əfqana fəlakətə hazırlıq proqramları vasitəsilə yardım etdi, bunlardan 430000-i uzunmüddətli inkişaf proqramları və 30,000-i isə kəskin fəlakət reaksiyası fəaliyyətləri vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Həmçinin bax Beynəlxalq Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara Hərəkatı Xarici keçidlər Əfqanıstan Qırmızı Aypara Cəmiyyətinin rəsmi internet səhifəsinin ünvanı Arxivləşdirilib 2018-03-21 at the Wayback Machine İRFC Təşkilata baxış ƏQAC Arxivləşdirilib 2018-03-07 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=540005 |
Əfqanıstan Respublikası | Əfqanıstan (puşt. افغانستان, dəri افغانستان) — Cənubi Asiyada ölkə. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 660,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir. 15 avqust 2021-ci ildə Əfqanıstan İslam Respublikası süquta uğramışdır, prezident Əşrəf Qəni hakimiyyəti Taliban hərəkatına vermişdir. Yerinə Əfqanıstan İslam Əmirliyi qurulmuşdur. Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də "alınmaz" və "imperiyaların məzarlığı" kimi ləqəblər qazanmışdır. Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya imperiyası arasındakı "Böyük oyun"da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu, amma 2021-ci il 15 avqustunda paytaxt Kabil Taliban tərəfindən ələ keçirildi və Əfqanıstan İslam Respublikası süqut etdi. Taliban tərəfindən keçid hökuməti quruldu. Əfqanıstan hal-hazırda qeyri-sabit siyasi vəziyyətdədir. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir. Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir.Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur. Etnik tərkibi Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır. Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən Sünnilik (Hənəfi Məzhəbi) daha çox yayılmışdır. Etiqadda İsə çoxunluq Maturidi Əqidəsindədirlər. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb). Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır. İqtisadi göstəricilər İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır. İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları) Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları) Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri. Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini) Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini) Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini) Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003) Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları) İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar. İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları) İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları) Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ) Pul vahidi kodu: ƏHVƏ Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart Nəqliyyat və kommunikasiya Dəmir yolları: 24,6 km Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini) Kanallar: 1 200 km Boru xəttləri: 180 km Limanları: Keyrabad, Şir Xan Aeroportlar: 45 (2000/təxmini) Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini) Həmçinin bax Əfqanıstan bayrağı Əfqanıstan İslam Əmirliyi Əfqanıstan əhalisiƏfqanıstanın dövlət quruluşu Əfqanıstan tarixi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=284809 |
Əfqanıstan Silahlı Qüvvələri | Əfqanıstan Silahlı Qüvvələri Əfqanıstan İslam Respublikasını istənilən daxili və xarici təhdidlərdən müdafiə etmək vəzifəsi daşıyan hərbi qüvvədir. Əfqan Milli Ordusu və Əfqan Hərbi Hava Qüvvələrindən ibarətdir. Ölkə prezidenti Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanıdır və silahlı qüvvələr birbaşa ona tabedir. Milli Hərbi Komanda Mərkəzi ölkənin paytaxtı Kabil şəhərində yerləşir və silahlı qüvvələrin baş qərargahı hesab olunur. 1709-cu il əfqan silahlı qüvvələrinin yarandığı tarix hesab edilir. 18-ci əsrdən 19-cu əsrə qədər əfqanlar Səfəvi İmperiyası və Maratha İmperiyasına qarşı bir çox döyüşdə iştirak etmişdir. Ordu Britaniya Hindistanının tərkibində əmir Əbdürrəhman xan tərəfindən idarə olunan zaman 1880-ci ildə yenidən təşkilatlanmışdır. 20-ci əsrin əvvəllərində Əmənullah xanın hakimiyyəti dövründə ilk dəfə modernizasiya olunan əfqan hərbi qüvvələri sonradan, Məhəmməd Zahir şahın 40 illik hökmranlığı dövründə ikinci dəfə yenilənmişdir. Sovet İttifaqı tərəfindən dəstəklənən Əfqanıstan Silahlı Qüvvələri 1978-ci ildən 1992-ci ilə qədər ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Pakistan tərəfindən dəstəklənən çoxmillətli mücahid qruplaşmalarına qarşı mübarizə aparmışdır. Prezident Məhəmməd Nəcibullanın 1992-ci ildə istefa verməsindən sonra Sovet hökuməti tərəfindən dəstəyin kəsilməsi nəticəsində ölkə müxtəlif qruplaşmalar tərəfindən bir neçə hissəyə parçalandı və mücahidlər hökumətə nəzarəti ələ keçirdi. Həmin dövr ərzində Əfqanıstanda Taliban qruplaşmasının üstünlüyü artdı. Taliban üzvlərinin hakimiyyətdən düşürülməsindən sonra 2001-ci ilin sonlarından etibarən Əfqanıstan Silahlı Qüvvələri ölkə daxilində yerləşdirilən NATO qoşunları, xüsusilə də ABŞ Silahlı Qüvvələri tərəfindən yenidən quruldu. Ordunun komplektləşdirilməsi və şəxsi heyətə təlimlərin keçirilməsində ilkin problemlərin yaranmasına baxmayaraq, bu qoşunlar Taliban hərəkatına qarşı mübarizədə kifayət qədər effektiv oldular. ABŞ-nin əsas qeyri-NATO müttəfiqlərindən biri hesab olunan Əfqanıstan hələ də bu ölkədən milyardlarla dollar həcmində hərbi yardım alır. Həmçinin bax Əfqan mücahidləri Sovet-Əfqan müharibəsi Əfqanıstan müharibəsi Xarici keçidlər Əfqanıstan Müdafiə Nazirliyinin rəsmi veb-saytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=560033 |
Əfqanıstan Sivil Müharibəsi (1996-2001) | Əfqanıstan Vətəndaş müharibəsi-Əfqanıstanda "Taliban" rejimini devirmək və Üsamə bin Ladeni öldürmək məqsədi ilə yerinə yetirilmiş əməliyyat və ya müharibə. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607677 |
Əfqanıstan bayrağı | Əfqanıstan bayrağı — Əfqanıstanın dövlət rəmzi. İndiki Əfqanıstan bayrağının quruluşu 1997–2001-ci illərdəki Əfqanıstan İslam Əmirliyi bayrağı ilə eynidir Bayraqda ağ rəng üstündə qara rəngdə Kəlmeyi-Şəhadət yazılıb (Mən şahidlik edirəm ki, Allahdan başqa tanrı yoxdur, və yenə şahidlik edirəm ki, Məhəmməd Allahın elçisidir). Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 7:10 Flags of the world saytında Əfqanıstanın bayrağı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=156317 |
Əfqanıstan coğrafiyası | Əfqanıstan Cənubi Asiyada, 60°30' və 75°E uzunluqları və 20°21' və 38°30'Ş. arasında, əsasən İran Yaylasının şimal-şərq hissəsində yerləşən dövlətdir. Coğrafi mövqeyi və təbiəti Cənubi-Qərbi Asiyanın Orta Şərq adlanan bölgəsində yelləşmiş Əfqanıstan şimaldan Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimali-qərbdən Çin və Hindistan, şərqdən və cənubdan Pakistan, qərbdən və cənub-qərbdən İranla həmsərhəddir. Əfqanıstan dənizlərdən çox uzaq yerləşmiş Asiya ölkələrindəndir. Ona ən yaxın su hövzəsi olan İran körfəzi ölkənin cənub-qərb sərhədlərindən 500 km aralıdır. Sahəsi 652 min kv. km-dir. Bu göstəriciyə görə dünyanın 40-cı dövlətidir. Ölkənin Pakistan ilə sərhədi mübahisəli bir yerdir. Bu sərhəd Əfqanıstan tərəfindən rəsmi şəkildə tanınmayıb. Siyasi ədəbiyyatda bu sərhədi Dürand xətti də adlandırırlar. B. Britaniyanın xarici işlər nazirliyinin katibi olmuş Dürand 1893-cü ildə Əfqanıstanla Pakistan sərhədini (daha doğrusu, o vaxt İngiltərə müstəmləkəsi olmuş Hindistan) zorla Əfqanıstan hökumətinə qəbul etdirmişdir. Səth quruluşu və faydalı qazıntıları Relyefinə görə Əfqanıstan dağlıq ölkədir. Ərazisinin təqribən 80 faizini da ğlar və yaylalar təşkil edir. Düzənliklər ölkənin kənarlarındadır. Ölkənin şimalşərqində Hindiquş da ğlıq qurşağı yerləşmişdir. Əncümən aşırımı ilə şərq və qərb hissələrə ayrılmış Hindiquşda ən hündür zirvələr onun şərq bölgələrindədir. Ölkənin ən hündür nöqtəsi Novşah zirvəsidir (7455 m.). Hindiquş da ğ sistemi mürəkkəb oroqrafik vahid olan orta hündürlüklü silsilələrlə əhatələnmişdir. Şimalda bu da ğlar Baktriiya düzənliyinə keçir. Ölkənin mərkəzi hissəsi mürəkkəb səth quruluşu olan Həzəracat yaylasından ibarətdir. Cənubi Əfqanıstan axarsız düzənliklərdən ibarətdir. Burada "dəşt" adlanan səthi daşla örtülü səhralarla yanaşı, "kəvir" adlanan səthi gillə örtülü səhralara da rast gəlmək olar. Dəşte-Namib, DəşteMərq və digər səhralar Şimali Afrika və Ərəbistan yarımadasındakı susuz əraziləri xatırladır. Ölkənin ən böyük kəvirləri isə Həməksar və Qaudi Zirradır. Pakistan sərhədi boyu Gərmsər və Reqistan adlanan qumlu səhralar yerləşmişdir. Ölkənin geoloji quruluşunun mürəkkəbliyi faydalı qazıntıların da müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. Ərazidə təbii qaz, neft, mis, qur ğ uşun, dəmir filizi, sink, qızıl, kömür, duz və s. yataqlarının olması məlumdur. Bu yataqların əksəriyyəti hündür da ğlıq rayonlarda yerləşdiyindən onlardan səmərəli istifadə müəyyən çətinliklərlə ba ğlıdır. Əfqanıstan hələ qədimdən qiymətli daşlar sayılan lazurit və zümrüdlə zəngin olub. Bu yataqlar əsasən Bədəxşan vilayətindədir. Fiziki quruluş Sahə 657.500 kvadrat kilometr olan Əfqanıstanın coğrafi quruluşu, iqlim və bitki örtüyü baxımından geniş ölçüdə fərqlilik göstərir. Dik, qarlı dağları, dərin vadiləri və bitki örtüyü çox zəif plato və küləkli çölləri ile kobud və dalğalı bir ərazi xarakterinə malikdir. Orta hündürlüyü 1220 metri keçir. Şərq-qərb arası uzunluğu 1240, şimal-cənub arası 653 kilometrdir. Dağ silsilənin, şimal-şərqdəki Vakhan koridorundan cənub-qərbə doğru ölkəni ikiyə ayırır. Ən əhəmiyyətli dağ silsiləsi Himalay dağlarının davamı olan Hindquş dağlarıdır. Bu dağlar şimal və cənub Əfqanıstan arasında sanki bir set təşkil edir. 2987 m yüksəkliyindəki Şibar ən əhəmiyyətli keçiddir. Hindquş Dağları qərbə doğru alçalaraq İran sərhədinə qədər uzanır. Paropamisus dağ silsilesiyle birləşir. Ölkənin tam ortasında Kuhi Baba dağı vardır. Digər əhəmiyyətli dağları şərqdə yerləşir. Bunlardan Sefid Kuh, Akdağ, Qabilin cənubunda Logar vadisində, qərbə doğru uzanır. Bu dağları strateji əhəmiyyəti çox böyük olan Xeybər Keçidi, Qabilin cənubunda ikiyə bölər. Daha cənubda Pakistandakı Süleyman Dağlarının şimalda da davamı var. Kavaja Amram Dağı, Qəndəhar bölgəsi və Pakistan sərhədi arasında cənub-qərbə uzanır. Hindquş dağlarının şimalı, Amudərya çayının qolları tərəfindən suvarılan steplerle örtülüdür. Əfqanıstan göl baxımından olduqca kasıb bir ölkədir. Mürəkkəb səth quruluşuna malik olan Əfqanıstanın iqlimi də mürəkkəbdir. Ölkənin iqlimi kəskin sutkalıq və illik temperatur tərəddüdü ilə səciyyələnən quru subtropikdir. Qışda ölkəyə şimaldan Arktikadan soyuq, yayda isə İrandan və Pakistandan quru və isti hava kütlələri daxil olur. Ya ğıntıları azdır. Qış və yaz aylarında düşən ya ğıntıların miqdarı əksər rayonlarda 100–300 mm-dən artıq olmur. Dəşte-Mərq səhrasına isə il ərzində 40–50 mm yaıntı düşür. Ölkəyə ən çox (800 mm) ya ğıntı onun cənub-şərqinə düşür. Ya ğıntılar az düşdüyündən Əfqanıstanın kənd təsərrüfatı süni suvarmadan çox asılıdır. Dənizə çıxışı olmayan Əfqanıstan qapalı hövzədə yerləşir. Çayların əksəriyyəti ölkənin daxili rayonlarından başlayır və ölkə daxilində qurtarır. Daxili hövzəyə aid edilməyən ən böyük çayları Kokça və Kunduzdur. Amudəryaya tökülən bu çaylar sularını Aral dənizinə axıdılır. Su sərvətləri ilə Əfqanıstanın şərq və cənub-şərqi nisbətən yaxşı təmin olunmuşdur. Buradan axan Kabil çayı Əfqanıstanın məhsuldar Kabil, Cəlalabad vahələrinin suvarılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sərhəd çayı olan Amudərya ölkənin ən sulu çayıdır. O, üuxarı axınında Pənc adlanır. Ölkənin daxili 273 rayonlarından Əfqanıstan miqyasında bol sulu sayılan Hilmənd çayı axır. Bu çayın suvarma əhəmiyyəti çox böyükdür. Təbii Resursları Müxtəlif və zəngin mədən yataqları vardır. Mədənlər dövlət əliylə idarə olunur. Mədən yataqları üç ayrı bölgədə yerləşir: Hindquş dağlarının şimalı, Qabil ətrafı, Kandahar'ın şimalı. Əhəmiyyətli mədənləri bunlardır: Kömür, dəmir, mis, qurğuşun, sink, natrium, maqnezium sulfat, maqnezium klorat, xrom, berilyum, sulfid, slyuda, talk, asbest və mərmər. Aparılan qazıntılar, Əfqanıstanda çox zəngin təbii qaz yataqları olduğunu göstərmişdir. Bitki örtüyü və heyvanlar Əfqanıstanda su qıtlığı ilə yanaşı məhsuldar tolrpaq qıtlığı da mövcuddur. Da ğların əksər yamacları torpaq örtüyündən tamamilə məhrumdur. Boz torpaqlar daha geniş yayılmışdır. Əfqanıstanda 3500 növ bitki yayılmışdır, bunun xeyli hissəsi endemik bitkilərdir. Soltanova H. B., Məmmədov C. A.. "Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və sosial coğrafiyası" Bakı: "Bakı Universiteti" nəşriyyatı, 2008, 304 səh. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=310037 |
Əfqanıstan dilləri | Əfqanıstan dilləri — Əfqanıstan Respublikasında rəsmi və qeyri rəsmi işlədilən dillər. Hal hazırda ölkədə dəri və puştu dövlət dili kimi qəbul olunub. Bundan başqa ölkədə özbək, türkmən, bəluc, paşai və nuristan dilləridə geniş yayılıb. 1980-cı ildən bu dillər üstünlük təşkil etdiyi bölgələrdə xüsusi status əldə etmişlər. 2004-cü ildən, Əfqanıstan Konustutiyasının 16-cı maddəsinə əsasən türk dilləri( özbək və türkmən), bəluc, paşai, nuristan və pamir dilləri üçüncü rəsmi dil hesab olunur Ümumi məlumat 1936-cı ilə qədər dövlət dili yalnız dəri dili(buna farsi-kabili deyirdilər) olmuşdur. Geniş əhali kütləsi, o cümlədən puştular bu duldə danişırdılar. Dəri dili şəhərlərdə bu günə qədər geniş yayılmışdır. 1936-cı ildən puştu dili ikinci dövlət dili kimi qəbul edildi. 1964-cü ildən isə əhəmiyyətinə görə birinci dilə çevrilir. Əfqanıstanda yaşayan xalqlar 30-dan artıq dildə danışır. Əhalinin 85 faizindən çoxu puştu və ya fars dilində, ya da hər iki dildə danişa bilir. Lüğət tərkibinə görə bu dillər bir-birindən uzaq olsalar da, hər ikisidə İran dil qrupuna aid edilir. "Concise Encyclopedia of Languages of the World"-un 2009-cu il məlumatına görə Əfqanıstan əhalisinin 60 %-nin ana dili puştu dilidir. Hind-Avropa dillərindən Əfqanıstanda hind və ari dilləri geniş yayılmışdır. Özbəklər, türkmənlər, qazaxlar, qırğızlar və uyğurlar türk dillərində danışır. Əfqanıstanda yaşayan xaqların bir qisminin indiyədək öz əlifbası yoxdur. Ərəb hərfləri əsasında yaradılmış əlifba ancaq dəri və puştu dillərindədir. Əhalinin əksəriyyətinin puştu dilində danışmasına baxmayaraq bütün xalqların bir-biri ilə ünsüyyətində dəri dili əsas sayılır. Ölkə ərazisində dil qrupları aşağıdakı kimi paylanmış: Həmçinin bax Əfqanıstan əhalisi Cabir Məmmədov, Həbibə Soltanova. "İran və Əfqanıstanın coğrafiyası". Bakı.1989.s.149. Xarici keçidlər Əfqanıstanın dil xəritəsi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=428214 |
Əfqanıstan himni | Əfqanıstan dövlət himni (puşt. ملي سرود Milli Sürud) – 2006-ci ilin may ayında təsdiq və rəsmi elan edilib. Əfqanıstan konstitusiyasına görə Əfqanıstanın dövlət himni həm puştu həm dəri dillərində olmalıdır, həm də Allahu Əkbər (Allah ən böyükdür) və Əfqanıstanda yaşayan millətlərin adlarını qeyd etməlidir.Sözlərinin müəllifi Əbdul Bari Cahanidir və bəstəkarı Bəbrək Vasadır. Xarici keçidlər The Office of the President of Afghanistan The Embassy of Afghanistan in the United States | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=272517 |
Əfqanıstan iqtisadiyyatı | Əfqanıstan iqtisadiyyatı alıcılıq qabiliyyəti paritetinə (PPP) əsasən ümumi daxili məhsul (ÜDM) baxımından dünyada 102-ci yerdədir. Əfqanıstan iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyətləri Əfqanıstan dünyanın ən geridə qalmış ölkələrindən biridir. Ölkədə adambaşına düşən milli gəlir ildə 100 dollara yaxındır (2006). İqtisadiyyatı zəif inkişaf etmiş Əfqanıstanın geriliyinə səbəb tarixən onun aqrar ölkə olması və buradakı vətəndaş müharibəsi olmuşdur. Kənd təsərrüfatının aparıcı sahələri Əfqanıstanın aqrar quruluşundakı gerilik kənd təsərrüfatında texniki təchizatın aşağı səviyyəsi ilə izah olunur. Kənd təsərrüfatında görülən işlərin əksəriyyəti əvvəllər olduğu kimi, hələ də əl ilədir. Əkinçilik süni suvarmaya möhtacdır. İqlimin çox quraq olması, atmosfer yağıntılarının fəsillər üzrə qeyri-bərabər düşməsi əkin sahələrinin suvarılmasını tələb edir. Ölkədə ümumi əkin sahəsi 4,5 mln. hektardır, bunun 2,6 mln. hektarı suvarılan torpaqlardır, lakin ölkədəki münaqişələr ucbatından bu torpaqlardan səmərəli istifadə olunmur. Suvarma əkinçiliyi Hilmənd çayı hövzəsində, Kabil çayı və onun qollarının vadilərində, şimalda Hərirud çayı vadisindədir. Əfqanıstan bitkiçiliyində taxılçılıq əsas yer tutur. Buğda ölkənin bütün rayonlarında becərilir. Bu onunla izah olunur ki, ölkədə nəqliyyat şəbəkəsi zəif inkişaf etdiyindən, hər bölgə ilk növbədə öz çörəyi ilə özünü təmin etməyə çalışır. Buğda ilə yanaşı Əfqanıstanda qarğıdalı, çəltik və arpa da yetişdirilir. Texniki bitkilər Şimali Əfqanıstanda geniş yayılmışdır. Pambıq və tütün əkinləri nisbətən geniş sahədə becərilən texniki bitkilərdir. Pambıq ölkədə ötən əsrin 50-ci illərindən becərilir. Əvvəllər bu sahənin inkişafı həm pambıq parça müəssisələrini xammalla təmin etmək, həm də dünya bazarında pambığın satış qiymətinin yüksəlməsi ilə əlaqədar idi. Ən məhsuldar illərdə Əfqanıstanda 150–160 min ton pambıq yığılırdı. Hazırda bu sahədə də geriləmə vardır. Bağçılıq və üzümçülük ölkədə ənənəvi təsərrüfat sahəsi sayılır. Bu sahədə əmtəəlik püstə, badam, qoz, üzüm və meyvə istehsalı mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Vətəndaş müharibəsi digər sahələrdə olduğu kimi üzümlüklər və bağlara da böyük zərər vurmuşdur. Cəlalabad irriqasiya kompleksinin suyu ilə suvarılan torpaqlarda sitrus meyvələri və zeytun becərilməsinə xüsusi fikir verilir. Heyvandarlıqla həm köçəri, həm də oturaq həyat tərzi sürən kəndlilər məşğul olur. Mövsümi otlaqlar axtarmaq məqsədilə köçərilər adətən eyni istiqamətdə hərəkət edərək, yay aylarında Hindiquş və digər dağlıq rayonlara qalxır, qışda isə Hind və Pənc çaylarının dərələri ilə aşağı-ovalıqlara enirlər. Heyvandarlıqla oturaq həyat tərzi sürən kəndlilər də məşğul olur. Ölkədə aqrar bölmədə ümumi məhsulun 30 faizi heyvandarlığın payına düşür. Bu sahədə qaragül dərili qoyunçuluq, xüsusilə əhəmiyyətlidir. Əfqanıstan qaragül dərisinin mühüm ixracatçısıdır. Ölkədə xarici valyuta gəlirinin artıb-azalması qaragül qoyunçuluğunun vəziyyətindən çox asılıdır. Qoyunçuluğun bu növü ekstensiv istiqamətdədir. Qaragül dərili qoyunçuluq ölkənin şimal və şimal-qərbində Fəryab, Bəlx vilayətlərində daha yaxşı inkişaf etmişdir. Ən məhsuldar illərdə ölkədə 1,3–1,4 mln. ədəd qaragül dərisi istehsal olunur. Dünya bazarında onun alıcıları çoxdur. Qaragül dərisi dövlətin əsas xarici gəlir mənbəyi olduğundan, ən yaxşı otlaqlar bu sahə üçün ayrılır. Sənayenin aparıcı sahələri Əfqanıstanda sənaye müəssisələri ilk növbədə kənd təsərrüfatı xammalına əsaslanır. Müharibə nəticəsində əksəriyyəti dağıdılmış fabrik-zavod müəssisələrinin tikintisinə ötən əsrsn 50–60-cı illərində başlanılmışdır. Bu sahədə Əfqanıstana xarici ölkələr, o cümlədən sabiq Sovet İttifaqı da kömək etmişdir. Tərkibində azərbaycanlılar olan sovet mütəxəssisləri Əfqanıstanda 100-dən artıq müxtəlif obyekt tikilib istifadəyə vermişlər. Bu mütəxəssislərin ölkədə apardıqları geoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində neft, təbii qaz, mis, dəmir filizi, qrafit və s. yataqları aşkar edilmişdirToxuculuq tarixən inkişaf etmiş sənaye sahələrindən biridir. 1978-ci il inqilabına qədər Heratda əyirici fabrik, Qəndaharda yun və pambıq parça toxuculuğu, Bəlxdə toxuculuq fabrikləri fəaliyyət göstərirdi. Toxuculuq sənayesinin ən böyük müəssisələri dövlətə məxsus idi. Hazırda bu müəssisələrin əksəriyyəti öz fəaliyyətini dayandırmışdır. Xalçaçılığın Əfqanıstanda tarixi çox qədimdir. Bu sənət ölkənin şimal və şimal-qərb rayonlarında daha yaxşı inkişaf etmişdir. Xalçaçılıqla ölkədə yaşayan türkmənlər və taciklər daha çox məşğul olurlar. Nəqliyyatı və xarici ticarəti Ötən əsrin ikinci onilliyinə qədər karvan yolları ölkənin yeganə nəqliyyat yolları sayılırdı. Bunun bir səbəbi də ölkənin səth quruluşunun mürəkkəbliyinin müasir nəqliyyat şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsinə maneçilik törətməsidir. Nəqliyyat probleminin həlli məsələlərində sabiq SSRİ-nin və ABŞ-nin rolu böyük olmuşdur Əfqanıstanda dəmiryol və su nəqliyyatı olmadığından avtomobil nəqliyyatı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kabil-Qəndahar, Herat, Kabil-Calalabad, Kabil-Pulu Xumru istiqamətində olan yollar ən intensiv yollardır. Avtomobil yolları Əfqanıstanı çay limanları, həmçinin Türkmənistan, İran, Pakistanla əlaqələndirir. Kabil-Şerxan yolu Hindquş dağlarını kəsib keçərək ölkənin şimal və mərkəz rayonlarını əlaqələndirir. Yolun əsas hissəsi 2700 metr uzunluğunda olan tuneldir. Bu tunel 3500 metr yüksəklikdən Salanq aşırımından keçir. 2007-ci ilin avqust ayının 26-da Əfqanıstan və Tacikistan arasında sərhəd çayı olan Pənc üzərində uzunluğu 700 metr olan körpünün açılışı olmuşdur. Körpünün tikintisi ABŞ tərəfindən maliyyələşdirilmiş və 37 mln. dollara başa gəlmişdir. Bu körpü hər iki ölkə arasında iqtisadi əlaqələri genişləndirməklə yanaşı, Mərkəzi və Cənubi Asiya arasında İpək yolunun bərpasına xidmət edəcəkdir. Xarici ticarət Əfqanıstanın ixracatında ənənəvi məhsullar-təbii qaz, qurudulmuş meyvə, pambıq, parça, qaragül dərisi və s., idxalatında isə yanacaq, maşın və avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, ərzaq, çox işlənən istehlak malları, silah (gizli yolla) üstünlük təşkil edir. Ticarət əlaqələrinin miqyası o qədər də geniş deyildir. Ölkənin pul vahidi əfqanidir. Central bank claims hike in cash reserves, Pajhwok Afghan News (PAN). 2010–06-09. "Afghanistan receives $3.3b remittances from expats". Pajhwok Afghan News (PAN). October 19, 2007. Retrieved 2012–11-23. "Drought in Afghanistan Killing Off Cattle, Sheep". Los Angeles Times. Retrieved 2013–08-14. "Afghanistan". "World Factbook". "C. I. A.". Retrieved 2013–08-14. World Factbook: Unemployment. 2008 estimate. Retrieved 2013–8-14. World Bank Data: Afghanistan. Retrieved 2013–8-14. Asian Affairs Journal, Making Money in Afghanistan: The First Western Entrepreneurs 1880–1919, Vol 3, 2012. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=428501 |
Əfqanıstan kürdləri | Əfqan kürdləri, Əfqanıstanda kürd mənşəli etnik qrupdur. Onlar dəfələrlə Əfqanıstanda olublar. Əfqanıstandakı kürdlər hələ monqol istilası zamanı kürdlər İranın şimal-qərbindən indiki Əfqanıstanda monqollarla döyüşmək üçün götürüldükdə gəldi; Xorasan kürdlərinin türkmən və özbək köçəriləri ilə döyüşmək üçün öz torpaqlarından götürülməsi ilə eyni səbəb. Kürdlər müxtəlif vaxtlarda Əfqanıstana gələrək orada yaşayıblar. Kürdlərin Əfqanıstana köçünün digər böyük dalğası onların Əfşar sülaləsi dövründə İran Kürdüstanından daha böyük Xorasana miqrasiyasının davam etməsi idi. Nadir şahın ordusunu iki əsas qrup təşkil etdi. Birincisi, döyüş və döyüşə rəhbərlik edən Şahsevən türkləri, ikincisi isə Nadirin ordusunda ehtiyatda olan kürd dəstəsi idi. Əfqan kürdlərinin əksəriyyəti monqollara qarşı döyüşmək üçün gətirilən kürdlərin nəslindən və ya Əfqanıstana köçmüş kürdlərin nəslindən və ya Nadir şaha sadiq kürdlərin nəslindən olsa da, 1980-ci illərdə İslamçı kürdlərin əhəmiyyətli bir hissəsi Əfqanıstana qarşı döyüşmək üçün gəlmişdi. Əfqan kürdləri bu gün daha çox assimilyasiya olunurlar, lakin onlar özlərini kürd kimi tanıyır, əksəriyyəti Dari dilini ana dili kimi danışır və onların arasında kürdcə danışanların sayı çox azdır. Əfqan kürdlərinin bir çoxu şəhərlərdə məskunlaşsa da, bir çoxları hələ də Əfqanıstan dağlarında keçi və qoyunlarla birlikdə köçəri həyat tərzi keçirirlər. Onlar sünni islamına etiqad edirlər və daha çox Herat, Qəzni, Məzari-Şərif və Kabil şəhərlərində yaşayırlar. Onların əhalisi təxminən 200 min nəfərdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=785763 |
Əfqanıstan kəməri (film, 1991) | "Əfqan parçalanması" — 1991-ci ildə Sovet rejissoru Vladimir Bortkonun Əfqanıstan müharibəsindən bəhs edən filmidir. Hadisələr 1988-ci ildə Sovet İttifaqının Əfqanıstandan çıxarılmasından əvvəl baş verir. Yüksək rütbəli generalın oğlu Leytenant Steklov, döyüşlərdə iştirak etmək və müharibə bitməzdən əvvəl bir sıra medal qazanmaq ümidi ilə Əfqanıstana təyin edilir. Arsionov döyüş təcrübəsini və cəsarətini, sahədəki gənc əsgərlərlə dedovşina rəftarı ilə birləşdirir. Banduranın vəzifə səfəri başa çatır. Evə getmək və az qala unutduğu həyat yoldaşı ilə yenidən görüşmək üçün azaddır. Lakin bu, bazanın xəstəxanasında aşiq olduğu tibb bacısı Katyadan ayrılmaq demək idi. Yenidənqurma dövründə Sovet İttifaqında baş verən dəyişikliklə əlaqədar narahatlıq hissi duyurdu. Bandura özünün buna uyğunlaşa bilməyəcəyini düşünürdü. Katya isə, Əfqanıstanın həyatlarının ən yaxşı hissəsi kimi xatırlanacağını söyləyir. Sovet komandanlığı yerli əfqan sərkərdəsi ilə silah və təchizat qarşılığında Sovet qoşunlarının geri çəkilməsinə qarşı tədbir görəcəyi barədə razılaşma bağlayır. Ondan döyüşün demək olar ki, sona çatdığını və daha çox silaha nəyə görə ehtiyacı olduğunu soruşduqda, müharibənin çox uzun davam edəcək cavabını verir. Ehtiyatları çatdıran karvanı geri qaytarmaqda mücahidlərin başqa bir dəstəsi pusquya düşür. Paraşütçülər cəmi bir neçə itki ilə döyüşürlər, lakin yol zədələnmiş yanacaq daşıyıcısı ilə bağlanır. Bandura şəxsən bu daşıyıcıları yoldan çıxartmaq üçün bir tank idarə edərkən, təcrübəsiz Steklov qoşunları əks hücuma keçirməyə çalışır və ağır yaralanır. Daha sonra xəstəxanada ayağı amputasiya olunur, bu da Banduranın karyera problemlərinə əlavə olunur. Bandura, bir müddət öz adamları ilə qalmaq və neytral sərkərdənin kəndinə aparıldığı mücahid liderini bitirmək üçün qisas missiyasına başlamağa qərar verir. Hazırlıqlar bitdikdən sonra Bandura, sabah ölkəni tərk etməyi planlaşdırdığı Katya ilə vidalaşmağa gəlir. Xəstəxanadakı cavan bir əsgər, onu təhqir edir, lakin Bandura onu cəzalandırmır. Yenidən dəhşətli hücumda neytral əskərlər öldürülür. Bandura, bölməsini əsasən bütöv vəziyyətdə çıxara bilir, ancaq hava hücumu ilə kənd dağılır. Hava zərbəsindən sonra Bandura laqeyd olur və məlum səbəb olmadan yenidən kəndə girir. Kənddə AK-47-yə sarılmış 10 yaşlı oğlandan başqa heç kim sağ qalmamışdı. Bandura tərəddüd edir, nə edəcəyini bilmir, sonra uzaqlaşır, oğlanın onu arxadan vurub öldürməsinə imkan verir. Film çəkilişi Film 1990-cı ilin qışında Tacikistanda çəkilib. Fevralın 11-dən bəri çəkiliş qrupu Düşənbədəki iğtişaşların mərkəzində idi, nəticədə filmdə şəkil inzibatçısı Nikita Matrosov öldürüldü və film heyəti hərbi maşınlarda Daşkəndə təxliyə edildi. Bununla əlaqədar çəkiliş Krıma və Suriyaya köçürüldü. Mişel Plaçido- mayor Mixail Bandura (Oleq Yankovski tərəfindən səsləndirilib) Tatyana Doqileva — Katya, tibb bacısı Mixail Ziqalov — podpolkovnik Leonid, alay Aleksey Serebryakov- Çavuş Arsenov Filip Yankovski — baş leytenant Nikita Steklov Nina Ruslanova — Tatyana Yuri Kuznetsov — helikopter pilotu Viktor Proskurin — Simakov, Klub rəhbəri İvan Krasko — polkovnik Viktor Nikolayeviç Andrey Krasko — heyət Viktor Bychkov — heyət Mixail Truxin — əsgər Anastasiya Melnikova — epizod Sergey İsavnin — Sedıx, əsgər Alexander Rosenbaum — kamo, bir ordu klubunda çıxış edir Muso İsoyev — Adil | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607775 |
Əfqanıstan milli futbol komandası | Əfqanıstan milli futbol komandası (puşt. دافغانستان ملی فوتبال ټیم) — Əfqanıstanı beynəlxalq futbol arenasında təmsil edən və Əfqanıstan Futbol Federasiyası tərəfindən idarə olunan milli komanda. Hazırda baş məşqçisi alman mütəxəssis olan Otto Pfisterdir. Tarixi qədim olsa da Əfqanıstan milli futbol komandası bir çox illər ərzində fəaliyyətsiz olmuş Əfqanıstan milli futbol komandası hələ 1922-ci ildən mövcud olmuşdur. Lakin ölkənin futbol federasiyası yalnız 1948-ci ildə FİFA-ya üzv ola bilib. 1954-cü ildə isə qurucu üzvlərdən biri kimi Asiya Futbol Konfederasiyasına qatılıb. 1996-2001-ci illərdə ölkədə hakim olan "Taliban" rejiminin təzyiqlərinə məruz qalan milli komanda rəsmi oyunlara çıxmayıb. Nəhayət, 2002-ci ildə Cənubi Koreyada keçirilən Asiya Oyunlarında iştirak edən milli komanda ilk matçında meydan sahibinə 0:2 hesabı ilə məğlub olub. Hazırda bosniya və herseqovinalı baş məşqçi Slaven Slekedziçin çalışdırdığı milli komanda FİFA-nın reytinq cədvəlində 134-cü pillədə yer alıb (2015 sentyabr). Bu siyahıda milli komandanın tarixində ən yüksək göstəricisi 2014-cü ilin aprel ayında qeydə alınmış 122-ci pillədir. Əfqanıstan millisinin ən böyük uğuru 2013-cü ildə keçirilən Cənubi Asiya Kubokundakı çempionluqdur və bu, həddindən artıq çətin vəziyyətdə olan ölkə üçün dünya çempionluğuna bərabər nailiyyət hesab olunur. Elə həmin il 2013-cü ilin "Qızıl Top" mükafatının təqdimetmə mərasimində Əfqanıstan Futbol Federasiyasının təmsilçisinə FİFA-nın "feyr-pley" mükafatı verilmişdi. Əfqanıstan milli futbol komandasının ev oyunlarını keçirdiyi əsas stadion "Qazi" stadionudur. Ölkədəki 2-3 beynəlxalq stadiondan biri olan "Qazi" stadionu hazırda azarkeş tutumuna görə (30000 nəfər) ölkənin ən böyük stadionudur. Burada ilk matç 1 yanvar 1941-ci il tarixində Əfqanıstan və İran milli komandaları arasında keçirilmiş və qarşılaşma 0:0 hesabı ilə başa çatmışdır. 2011-ci ildə meydança bərpa edilib - təbii ot örtüyü süni ot örtüyü ilə dəyişdirilib. Bunda əsas səbəb yay aylarında Əfqanıstanda havaların çox isti keçməsi, eləcə də içməli su problemi idi. 15 dekabr 2011-ci ildə isə Əfqanıstan Milli Olimpiya Komitəsi stadionda açılış mərasimi təşkil etdi. Sözügedən mərasimdə ABŞ-nin bu ölkədəki elçisi Ryan Kroker və Əfqanıstan Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Məhəmməd Zahir Əkbər kimi şəxslər vardı. Stadiondan hazırda milli komanda ilə yanaşı, qonşu əyalət və ölkələrin qarşılaşmaları üçün də istifadə olunur. Həmçinin bax Əfqanıstanda futbol Əfqan Premyer Liqası Əfqanıstan Futbol Federasiyası Xarici keçidlər Əfqanıstan Futbol Federasiyasının rəsmi saytı Arxivləşdirilib 2007-10-13 at the Wayback Machine Official website Arxivləşdirilib 2016-07-01 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=527308 |
Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) | Əfqanıstan müharibəsi — 1979-1989-cu illərdə SSRİ-nin Əfqanıstanda apardığı müharibədir. 1979-cu il dekabrın 24-də ilk sovet hərbi qüvvələri Əfqanıstan sərhədini keçmişdir. Sovet ordusu ölkəni tərk etdikdən sonra da müharibə davam etmişdir. 1885-ci ildə Rusiya qüvvələri Panjdeh insidenti zamanı Əfqanıstan qüvvələrindən Amudəryanın cənubundakı Panjdehdə mübahisəli ərazini ələ keçirdi. Sərhəd 1885–1887-ci illərdə birgə ingilis-rus Əfqanıstan Sərhəd Komissiyası tərəfindən razılaşdırılmışdır. Rusiyanın bölgəyə marağı sovet dövründə də davam etdi, 1955 və 1978-ci illər arasında milyardlarla iqtisadi və hərbi yardım Əfqanıstana göndərildi.1978-ci ildə Saur İnqilabından sonra 27 aprel 1978-ci ildə Əfqanıstan Demokratik Respublikası yaradıldı. Hökumət kasıb yoxsul, fermer-cütçü sosialist gündəmində idi. Sovet İttifaqı ilə yaxın münasibətləri vardı. 5 dekabr 1978-ci ildə Sovet İttifaqı və Əfqanıstan arasında dostluq müqaviləsi imzalanmışdır. 1979-cu ilin fevralında ABŞ-nin Əfqanıstandakı səfiri Adolf Dabs, Setami Milli militanları tərəfindən qaçırılmış və sonra Sovet məsləhətçilərinin köməkliyi ilə Əfqan polisinin həyata keçirdiyi hücum zamanı öldürülmüşdü. Onun ölümü Əfqanıstan-Amerika əlaqələrində böyük bir gərginliyə gətirib çıxardı. 1978-ci ildə Əfqanıstan Xalq Partiyasının (ƏXP) rəhbəri, SSRİ-yə meylliliyi ilə tanınan Nur Məhəmməd Tərəki rəqibi Həfizulla Əmin tərəfindən qətlə yetirildi. Hakimiyyət Aminin rəhbərliyi altında olan ƏXP-nin "Hezb" qanadının əlinə keçdi. Aminin ölkədə həyata keçirdiyi iqtisadi-siyasi islahatlar iri mülkədarlar tərəfindən müsbət qarşılanmadığından Əfqanıstanın müxtəlif əyalətlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar baş verməkdə idi. Bu çıxışlar Pakistan, həmçinin ABŞ da daxil olmaqla, bir sıra qərb ölkələri tərəfindən dəstəklənirdi. Belə bir məqamda Əfqanıstandakı dayaqlarını itirməmək üçün SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi bu ölkəyə qoşun yeritmək qərarı verdi. Beynəlxalq ictimaiyyat Sovet qoşunlarının Əfqanıstana təcavüzünü olduqca kəskin etirazla qarşıladı. BMT-nin Baş Məclisi SSRİ silahlı qüvvələrinin tezliklə Əfqanıstandan çıxarılmasını tələb edən qətnamə qəbul etdi. Bir çox ölkələr 1980-ci ildə Moskvada keçirilən dünya olimpiadasını boykot etdilər. Amerika taxılının SSRİ-yə satılmasına qadağa qoyuldu. Strateji silahların məhdudlaşdırılması haqqında Sovet-Amerika sazişinin Senatda ratifikasiyası dayandırıldı. Pakistan və İran ərazilərində yüzlərlə düşərgə yaradıldı. Sonralar bu düşərgələr mücahidlər hazırlamaq üçün bazalara çevrilmişdilər. Sovet qoşunlarının Əfqanıstana yeridilməsi o zamankı rəhbərliyin, xüsusan Sovet İKP MK-nın Baş Katibi L.İ.Brejnevin çox böyük siyasi səhvi idi. Sonralar bu səhv ciddi şəkildə pislənildi. SSRİ ilə hesablaşmayan və Əfqanıstanın işğalı ilə razılaşmayan ABŞ Konqresi 1980-ci ilin aprel ayında Əfqanıstan müxalifətinə birbaşa yardım məqsədi ilə 15 milyon dollar yardım ayrılmasına razılıq verdi. Bundan başqa ABŞ və Qərbi Avropa hökumətləri SSRİ qarşı döyüşən əfqan mücahidlərinə külli miqdarda silah-sursat verirdilər. Dünya ictimaiyyətini də SSRİ-nin işğalçı olduğuna inandırırdılar. Bir sözlə, Əfqanıstan müharibəsi Qərblə SSRİ arasında gedən müharibənin sonuncusu oldu. 70-ci illərin sonlarında başlayan müharibə qurtarmaq bilmirdi. Müharibə nəticəsində yaşayış məntəqələri dağıdılmış, əhali kütləvi şakildə (5 milyona yaxın) Pakistana, İrana və başqa ölkələrə qaçmışdılar. Təsərrüfat dağılmış, ərzaq məhsulları istehsalı kəskin surətda aşağı düşmüş, bir çox müəssisələr fəaliyyətini dayandırmışdılar. Aclıq, dağıntı, qardaş qırğını əhalini fəlakət qarşısında qoymuşdu. Bu da etnik, tayfa va siyasi qrupların silahlı mübarizəsinə arxalanan təməlçi islamçı, millətçi cərəyanların mövqelərinin kəskin surətdə güclənməsinə səbəb olmuşdu. Vəziyyəti sabitləşdirmək, vətəndaş müharibəsini dayandırmaq, xarici müdaxiləyə son qoymaq üçün ƏXDP "Əfqanıstanda milli barışıq haqqında" bəyannamə qəbul etdi. 1987-ci il yanvarın 15-dən ölkənin hər yerində hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. İqtidar və müxəlifət qüvvələrinin iştirakı ilə Koalisiya hökuməti yaratmaq haqqında təklif irəli sürüldü. Milli barışığın əldə edilməsi üçün yeni Konstitusiya qəbul edildi. Konstitusiyada bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi, qanun çərçivəsində çoxpartiyalıliq prinsipi təsbit edildi. ƏXDP-nin baş katibi Nəcibulla respublikanın prezidenti seçildi. Əfqanıstanla Pakistan arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq üçün 1988-ci ildə Cenevrədə BMT-nin vasitəçiliyi ilə saziş imzalandı. Saziş bu dövlətlərin bir-birinin daxili işlərinə qarışmamasını, qaçqınların geri qaytarılmasına şərait yaradılmasını, hərbi müdaxilədən imtina edilməsini və Sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. SSRİ və ABŞ sazişin yerinə yetirilməsinin təminatçısı kimi çıxış etdilər. 1988-ci ilin mayında Sovet qoşunlarının mərhələ-mərhələ Əfqanıstandan çıxarılmasına başlandı. 1989-cu il fevralın 15-də qoşunların çıxarılması başa çatdı. Milli barışığa nail olmaq üçün ƏXDP-nin adı dayişdirilib Vətən partiyası adlandırıldı. Müxtəlif statistikalara görə, 10 illik hərbi əməliyyatlar dövründə Əfqanıstanda 2 milyon nəfərə yaxın mülki sakin həlak olub. Amerikalılar isə əfqanların itkisinin 2,5 milyon nəfər olduğunu yazırlar. Sovet ordusu Əfqanıstanda 1979-cu ildə 86, 1980-ci ildə 1484, 1981-ci ildə 1298, 1982-ci ildə 1948, 1983-cü ildə 1446, 1984-cü ildə 2343, 1985-ci ildə 1868, 1986-cı ildə 1333, 1987-ci ildə 1215, 1988-ci ildə 759, 1989-cu ildə 53 nəfər olmaqla ümumilikdə 14.427 hərbçisini itirdi. DTK-nın itkisi 576, Daxili İşlər Nazirliyinin itkisi isə 28 nəfər olub. Hərbi əməliyyatlarda təxminən 54 min nəfər yaralanıb, 416 min nəfər isə müxtəlif dərəcəli kontuziyalar aldı. Sovet ordusunun Əfqanıstanda texniki itkisi isə belə olub: 147 tank, 1314 zirehli transportyor, 433 artilleriya sistemi, 118 təyyarə və 333 vertolyot. Əfqanıstan müharibəsi SSRİ-nin süqutunu sürətləndirdi. On illik müharibə nəticəsində SSRİ Əfqanıstana təxminən 800 milyon ABŞ dolları yardım göstərdi. 40-cı ordunun saxlanılması və əməliyyat xərcləri 3 milyard dollardan çox oldu. Bir sözlə Sovet sistemi Əfqanıstanda tamamilə məğlub oldu və bu müharibə SSRİ-nin süqutunu tezləşdirdi. Müharibənin başa çatmasından cəmi iki il sonra SSRİ parçalandı. Müharibənin aparıldığı 1979-cu il dekabrın 25-dən 1989-cu ilin fevralın 15-dək Əfqanıstanda Sovetlər Birliyinin 620 min hərbi qulluqçusu xidmət edib. SSRİ Əfqanıstana daxil olanda Qərb dünyası narahatlıq içində idi. Kommunistlərin burada qələbə çalacağı təqdirdə Qərb bu regiona nəzarəti itirə bilərdi. Azərbaycanlıların iştirakı On illik Əfqanıstan müharibəsində 7500 azərbaycanlı da iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmi 5 minə yaxın Əfqanıstan müharibəsi veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bir çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat ediblər. Əfqanıstan müharibəsi veteranlarından 17 nəfəri sonradan Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə Milli Qəhrəman adına layiq görülüb. Sovet İttifaqının Əfqanıstandan çıxmasından sonra bu ölkədə heç də sülh bərpa olmadı. Əvvəlcə hakimiyyətə Taliban qüvvələri gəldilər. 2001-ci ildə ABŞ-nin bu ölkəni işğal etməsi ilə demək olar ki, SSRİ-nin apardığı müharibə təkrarlandı. Artıq 8 ildir ki, Qərb dünyası Əfqanıstanda vaxtilə ruslara qarşı döyüşən mücahidlərlə mübarizə aparır. Maraqlısı odur ki, bir vaxtlar ABŞ həmin qüvvələrə SSRİ-yə qarşı döyüşmək üçün silah-sursat verirdi. İndi həmin silahlar onun özünə tuşlanıb. Qərb dünyası mücahidlərin qələbəsini qeyd etmişdi. Dünya nəhənginə qarşı mübarizə aparmaq və ona qalib gəlmək asan deyildi. Təbii ki, burada ABŞ-nin da xidmətləri danılmazdır. Əfqanıstan bu gün SSRİ işğalı kimi, Qərbin də işğalını yaşamağa məhkum olub. O vaxtı da xalq xarici qüvvələrə qarşı mübarizə aparırdı, indi də. O vaxt sovet qoşunlarına qarşı mübarizə aparan mücahidlərin sırasında olmuş, yazar Vahid Muzda Taliban qüvvələrinin apardığı döyüş əməliyyatlarının mücahidlərdən götürdüyünü deyir: "O zaman da ruslar çöl ərazilərdə müqavimətlə üzləşmişdilər. Bu gün də eyni şey təkrar olunur. Amerikalılar buralara gəldiyi zaman kəndlərdəki insanları qazanmaları gərəkdiyini anlamadılar. Bu gün, o zamanlar Sovet İttifaqının qarşılaşdığı bir partizan hərəkatı davam edir". Məsələnin qəribə tərəfi də ABŞ və Almaniyanın bu gün, o vaxtlar silah və pulla yetişdirdikləri mücahidlərin oğulları və qardaşları ilə müharibə aparmasıdır. Əfqanların hər il Milli Qurtuluş günü kimi qeyd etdikləri 15 fevral tarixində ölkədə istirahət günüdür. Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=765543 |
Əfqanıstan müharibəsi (1979–1989) | Əfqanıstan müharibəsi — 1979-1989-cu illərdə SSRİ-nin Əfqanıstanda apardığı müharibədir. 1979-cu il dekabrın 24-də ilk sovet hərbi qüvvələri Əfqanıstan sərhədini keçmişdir. Sovet ordusu ölkəni tərk etdikdən sonra da müharibə davam etmişdir. 1885-ci ildə Rusiya qüvvələri Panjdeh insidenti zamanı Əfqanıstan qüvvələrindən Amudəryanın cənubundakı Panjdehdə mübahisəli ərazini ələ keçirdi. Sərhəd 1885–1887-ci illərdə birgə ingilis-rus Əfqanıstan Sərhəd Komissiyası tərəfindən razılaşdırılmışdır. Rusiyanın bölgəyə marağı sovet dövründə də davam etdi, 1955 və 1978-ci illər arasında milyardlarla iqtisadi və hərbi yardım Əfqanıstana göndərildi.1978-ci ildə Saur İnqilabından sonra 27 aprel 1978-ci ildə Əfqanıstan Demokratik Respublikası yaradıldı. Hökumət kasıb yoxsul, fermer-cütçü sosialist gündəmində idi. Sovet İttifaqı ilə yaxın münasibətləri vardı. 5 dekabr 1978-ci ildə Sovet İttifaqı və Əfqanıstan arasında dostluq müqaviləsi imzalanmışdır. 1979-cu ilin fevralında ABŞ-nin Əfqanıstandakı səfiri Adolf Dabs, Setami Milli militanları tərəfindən qaçırılmış və sonra Sovet məsləhətçilərinin köməkliyi ilə Əfqan polisinin həyata keçirdiyi hücum zamanı öldürülmüşdü. Onun ölümü Əfqanıstan-Amerika əlaqələrində böyük bir gərginliyə gətirib çıxardı. 1978-ci ildə Əfqanıstan Xalq Partiyasının (ƏXP) rəhbəri, SSRİ-yə meylliliyi ilə tanınan Nur Məhəmməd Tərəki rəqibi Həfizulla Əmin tərəfindən qətlə yetirildi. Hakimiyyət Aminin rəhbərliyi altında olan ƏXP-nin "Hezb" qanadının əlinə keçdi. Aminin ölkədə həyata keçirdiyi iqtisadi-siyasi islahatlar iri mülkədarlar tərəfindən müsbət qarşılanmadığından Əfqanıstanın müxtəlif əyalətlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar baş verməkdə idi. Bu çıxışlar Pakistan, həmçinin ABŞ da daxil olmaqla, bir sıra qərb ölkələri tərəfindən dəstəklənirdi. Belə bir məqamda Əfqanıstandakı dayaqlarını itirməmək üçün SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi bu ölkəyə qoşun yeritmək qərarı verdi. Beynəlxalq ictimaiyyat Sovet qoşunlarının Əfqanıstana təcavüzünü olduqca kəskin etirazla qarşıladı. BMT-nin Baş Məclisi SSRİ silahlı qüvvələrinin tezliklə Əfqanıstandan çıxarılmasını tələb edən qətnamə qəbul etdi. Bir çox ölkələr 1980-ci ildə Moskvada keçirilən dünya olimpiadasını boykot etdilər. Amerika taxılının SSRİ-yə satılmasına qadağa qoyuldu. Strateji silahların məhdudlaşdırılması haqqında Sovet-Amerika sazişinin Senatda ratifikasiyası dayandırıldı. Pakistan və İran ərazilərində yüzlərlə düşərgə yaradıldı. Sonralar bu düşərgələr mücahidlər hazırlamaq üçün bazalara çevrilmişdilər. Sovet qoşunlarının Əfqanıstana yeridilməsi o zamankı rəhbərliyin, xüsusan Sovet İKP MK-nın Baş Katibi L.İ.Brejnevin çox böyük siyasi səhvi idi. Sonralar bu səhv ciddi şəkildə pislənildi. SSRİ ilə hesablaşmayan və Əfqanıstanın işğalı ilə razılaşmayan ABŞ Konqresi 1980-ci ilin aprel ayında Əfqanıstan müxalifətinə birbaşa yardım məqsədi ilə 15 milyon dollar yardım ayrılmasına razılıq verdi. Bundan başqa ABŞ və Qərbi Avropa hökumətləri SSRİ qarşı döyüşən əfqan mücahidlərinə külli miqdarda silah-sursat verirdilər. Dünya ictimaiyyətini də SSRİ-nin işğalçı olduğuna inandırırdılar. Bir sözlə, Əfqanıstan müharibəsi Qərblə SSRİ arasında gedən müharibənin sonuncusu oldu. 70-ci illərin sonlarında başlayan müharibə qurtarmaq bilmirdi. Müharibə nəticəsində yaşayış məntəqələri dağıdılmış, əhali kütləvi şakildə (5 milyona yaxın) Pakistana, İrana və başqa ölkələrə qaçmışdılar. Təsərrüfat dağılmış, ərzaq məhsulları istehsalı kəskin surətda aşağı düşmüş, bir çox müəssisələr fəaliyyətini dayandırmışdılar. Aclıq, dağıntı, qardaş qırğını əhalini fəlakət qarşısında qoymuşdu. Bu da etnik, tayfa va siyasi qrupların silahlı mübarizəsinə arxalanan təməlçi islamçı, millətçi cərəyanların mövqelərinin kəskin surətdə güclənməsinə səbəb olmuşdu. Vəziyyəti sabitləşdirmək, vətəndaş müharibəsini dayandırmaq, xarici müdaxiləyə son qoymaq üçün ƏXDP "Əfqanıstanda milli barışıq haqqında" bəyannamə qəbul etdi. 1987-ci il yanvarın 15-dən ölkənin hər yerində hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. İqtidar və müxəlifət qüvvələrinin iştirakı ilə Koalisiya hökuməti yaratmaq haqqında təklif irəli sürüldü. Milli barışığın əldə edilməsi üçün yeni Konstitusiya qəbul edildi. Konstitusiyada bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi, qanun çərçivəsində çoxpartiyalıliq prinsipi təsbit edildi. ƏXDP-nin baş katibi Nəcibulla respublikanın prezidenti seçildi. Əfqanıstanla Pakistan arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq üçün 1988-ci ildə Cenevrədə BMT-nin vasitəçiliyi ilə saziş imzalandı. Saziş bu dövlətlərin bir-birinin daxili işlərinə qarışmamasını, qaçqınların geri qaytarılmasına şərait yaradılmasını, hərbi müdaxilədən imtina edilməsini və Sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. SSRİ və ABŞ sazişin yerinə yetirilməsinin təminatçısı kimi çıxış etdilər. 1988-ci ilin mayında Sovet qoşunlarının mərhələ-mərhələ Əfqanıstandan çıxarılmasına başlandı. 1989-cu il fevralın 15-də qoşunların çıxarılması başa çatdı. Milli barışığa nail olmaq üçün ƏXDP-nin adı dayişdirilib Vətən partiyası adlandırıldı. Müxtəlif statistikalara görə, 10 illik hərbi əməliyyatlar dövründə Əfqanıstanda 2 milyon nəfərə yaxın mülki sakin həlak olub. Amerikalılar isə əfqanların itkisinin 2,5 milyon nəfər olduğunu yazırlar. Sovet ordusu Əfqanıstanda 1979-cu ildə 86, 1980-ci ildə 1484, 1981-ci ildə 1298, 1982-ci ildə 1948, 1983-cü ildə 1446, 1984-cü ildə 2343, 1985-ci ildə 1868, 1986-cı ildə 1333, 1987-ci ildə 1215, 1988-ci ildə 759, 1989-cu ildə 53 nəfər olmaqla ümumilikdə 14.427 hərbçisini itirdi. DTK-nın itkisi 576, Daxili İşlər Nazirliyinin itkisi isə 28 nəfər olub. Hərbi əməliyyatlarda təxminən 54 min nəfər yaralanıb, 416 min nəfər isə müxtəlif dərəcəli kontuziyalar aldı. Sovet ordusunun Əfqanıstanda texniki itkisi isə belə olub: 147 tank, 1314 zirehli transportyor, 433 artilleriya sistemi, 118 təyyarə və 333 vertolyot. Əfqanıstan müharibəsi SSRİ-nin süqutunu sürətləndirdi. On illik müharibə nəticəsində SSRİ Əfqanıstana təxminən 800 milyon ABŞ dolları yardım göstərdi. 40-cı ordunun saxlanılması və əməliyyat xərcləri 3 milyard dollardan çox oldu. Bir sözlə Sovet sistemi Əfqanıstanda tamamilə məğlub oldu və bu müharibə SSRİ-nin süqutunu tezləşdirdi. Müharibənin başa çatmasından cəmi iki il sonra SSRİ parçalandı. Müharibənin aparıldığı 1979-cu il dekabrın 25-dən 1989-cu ilin fevralın 15-dək Əfqanıstanda Sovetlər Birliyinin 620 min hərbi qulluqçusu xidmət edib. SSRİ Əfqanıstana daxil olanda Qərb dünyası narahatlıq içində idi. Kommunistlərin burada qələbə çalacağı təqdirdə Qərb bu regiona nəzarəti itirə bilərdi. Azərbaycanlıların iştirakı On illik Əfqanıstan müharibəsində 7500 azərbaycanlı da iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmi 5 minə yaxın Əfqanıstan müharibəsi veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bir çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat ediblər. Əfqanıstan müharibəsi veteranlarından 17 nəfəri sonradan Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə Milli Qəhrəman adına layiq görülüb. Sovet İttifaqının Əfqanıstandan çıxmasından sonra bu ölkədə heç də sülh bərpa olmadı. Əvvəlcə hakimiyyətə Taliban qüvvələri gəldilər. 2001-ci ildə ABŞ-nin bu ölkəni işğal etməsi ilə demək olar ki, SSRİ-nin apardığı müharibə təkrarlandı. Artıq 8 ildir ki, Qərb dünyası Əfqanıstanda vaxtilə ruslara qarşı döyüşən mücahidlərlə mübarizə aparır. Maraqlısı odur ki, bir vaxtlar ABŞ həmin qüvvələrə SSRİ-yə qarşı döyüşmək üçün silah-sursat verirdi. İndi həmin silahlar onun özünə tuşlanıb. Qərb dünyası mücahidlərin qələbəsini qeyd etmişdi. Dünya nəhənginə qarşı mübarizə aparmaq və ona qalib gəlmək asan deyildi. Təbii ki, burada ABŞ-nin da xidmətləri danılmazdır. Əfqanıstan bu gün SSRİ işğalı kimi, Qərbin də işğalını yaşamağa məhkum olub. O vaxtı da xalq xarici qüvvələrə qarşı mübarizə aparırdı, indi də. O vaxt sovet qoşunlarına qarşı mübarizə aparan mücahidlərin sırasında olmuş, yazar Vahid Muzda Taliban qüvvələrinin apardığı döyüş əməliyyatlarının mücahidlərdən götürdüyünü deyir: "O zaman da ruslar çöl ərazilərdə müqavimətlə üzləşmişdilər. Bu gün də eyni şey təkrar olunur. Amerikalılar buralara gəldiyi zaman kəndlərdəki insanları qazanmaları gərəkdiyini anlamadılar. Bu gün, o zamanlar Sovet İttifaqının qarşılaşdığı bir partizan hərəkatı davam edir". Məsələnin qəribə tərəfi də ABŞ və Almaniyanın bu gün, o vaxtlar silah və pulla yetişdirdikləri mücahidlərin oğulları və qardaşları ilə müharibə aparmasıdır. Əfqanların hər il Milli Qurtuluş günü kimi qeyd etdikləri 15 fevral tarixində ölkədə istirahət günüdür. Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=310237 |
Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014) | Əfqanıstan müharibəsi — 2001-ci ildə ABŞ-nin Əfqanıstana hücumundan sonra günümüzə qədər Əfqanıstanda davam edən münaqişələri əhatə edir. 27 may 2014 tarixində ABŞ prezidenti Barak Obama, ABŞ qoşunlarının döyüş missiyasının il sonuna qədər başa çatacağını açıqlamışdır. Geriyə 9,800 nəfərlik bir qrup qalacaq, Əfqan qüvvələri maarifləndiriləcək və məsləhət veriləcək ancaq 2015 tarixindən etibarən koalisiya qüvvələri qara toqquşmalarına qoşulmayacaq. Obama həmçinin 2016-cı ilin sonuna qədər bütün Amerika qoşunlarının ölkədən çəkiləcəyini açıqlamışdır.Ortaq Xüsusi Hərəkat Komandanlığının Taliban və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə edəcəyi və qrupların özlərinə etibarlı bölgələr yaratmasının qarşısına keçiləcəyi bildirilmişdir. Münaqişələr 2015 münaqişələri NATO silahlı qüvvələrini geri çəkməsindən sonra Taliban, Əfqan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etməyə davam etmişdir. 2015-ci ilin may ayında Künduz vilayətinin çöllüklərində toqquşmalar intensivləşib. Xalq köç etməyə başlamış və bu bölgəyə uçuşlar ləğv edilmişdir. 22 İyunda Kabildə parlament binası hücuma məruz qalmışdır. Avqust ayında isə biri amerikalı əsgər olmaqla cəmi 50 nəfər, təlim düşərgəsinə hücum nəticəsində həyatını itirmişdir.Sentyabr ayında Taliban Künduz vilayətinin mərkəzinə doğru irəliləməyə başlamışdır. Sentyabrın sonunda Taliban rayon mərkəzini ələ keçirmişdir. Beləliklə 2001-ci ildən bəri ilk dəfə böyük bir yaşayış məntəqəsini ələ keçirmiş oldular. Bölgədə qarşıdurmalar davam etməkdədir. 2016 münaqişələri 26 Martda, Hilmənd vilayətinin Nadali və Marce rayonlarında, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə aid pilotsuz uçuş aparatları ilə keçirilən iki ayrı əməliyyatda 30-u Nadali, 70-i Marce rayonundan olmaq üzrə 100 Taliban üzvü öldürüldü. 28 Martda, Əfqanıstan Daxili İşlər Naziri, Milli Təhlükəsizlik Rəisi və Baş Qərargah Rəisi kimi yüksək vəzifəlilərin çağrıldığı parlament binasına Taliban tərəfindən raketli hücum təşkil olunub. Ancaq raketin parlament binasının baxçasına düşməsi nəticəsində ölən və yaralanan olmadı. Sülh müqaviləsi 2020-ci ilin fevralın 29-da ABŞ və "Taliban" hərəkatı arasında sülh sazişi imzalanıb. Sazişə əsasən, Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri 14 ay ərzində öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmalıdır. "Taliban" hərəkatı isə öz növbəsində ölkə ərazisini Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyinə təhlükə törədəcək fəaliyyət üçün istifadə etməyəcəkləri barədə zəmanət verib. Sazişə əsasən, "Taliban" hərəkatı və Əfqanıstandakı digər tərəflər arasında danışıqlar və atəşkəs rejimi başlanmalıdır. Danışıqlardan öncə etimadın möhkəmlənməsi üzrə tədbirlər qismində hərəkatın həbsdə olan 5 min üzvü və Əfqanıstan ordusunun taliblərin əsirliyində saxlanılan minə yaxın əməkdaşı azad edilməlidir. Həmçinin bax Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014) Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607503 |
Əfqanıstan müharibəsi (2001-2021) | Əfqanıstan müharibəsi — 2001-ci ildə ABŞ-nin Əfqanıstana hücumundan sonra günümüzə qədər Əfqanıstanda davam edən münaqişələri əhatə edir. 27 may 2014 tarixində ABŞ prezidenti Barak Obama, ABŞ qoşunlarının döyüş missiyasının il sonuna qədər başa çatacağını açıqlamışdır. Geriyə 9,800 nəfərlik bir qrup qalacaq, Əfqan qüvvələri maarifləndiriləcək və məsləhət veriləcək ancaq 2015 tarixindən etibarən koalisiya qüvvələri qara toqquşmalarına qoşulmayacaq. Obama həmçinin 2016-cı ilin sonuna qədər bütün Amerika qoşunlarının ölkədən çəkiləcəyini açıqlamışdır.Ortaq Xüsusi Hərəkat Komandanlığının Taliban və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə edəcəyi və qrupların özlərinə etibarlı bölgələr yaratmasının qarşısına keçiləcəyi bildirilmişdir. Münaqişələr 2015 münaqişələri NATO silahlı qüvvələrini geri çəkməsindən sonra Taliban, Əfqan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etməyə davam etmişdir. 2015-ci ilin may ayında Künduz vilayətinin çöllüklərində toqquşmalar intensivləşib. Xalq köç etməyə başlamış və bu bölgəyə uçuşlar ləğv edilmişdir. 22 İyunda Kabildə parlament binası hücuma məruz qalmışdır. Avqust ayında isə biri amerikalı əsgər olmaqla cəmi 50 nəfər, təlim düşərgəsinə hücum nəticəsində həyatını itirmişdir.Sentyabr ayında Taliban Künduz vilayətinin mərkəzinə doğru irəliləməyə başlamışdır. Sentyabrın sonunda Taliban rayon mərkəzini ələ keçirmişdir. Beləliklə 2001-ci ildən bəri ilk dəfə böyük bir yaşayış məntəqəsini ələ keçirmiş oldular. Bölgədə qarşıdurmalar davam etməkdədir. 2016 münaqişələri 26 Martda, Hilmənd vilayətinin Nadali və Marce rayonlarında, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə aid pilotsuz uçuş aparatları ilə keçirilən iki ayrı əməliyyatda 30-u Nadali, 70-i Marce rayonundan olmaq üzrə 100 Taliban üzvü öldürüldü. 28 Martda, Əfqanıstan Daxili İşlər Naziri, Milli Təhlükəsizlik Rəisi və Baş Qərargah Rəisi kimi yüksək vəzifəlilərin çağrıldığı parlament binasına Taliban tərəfindən raketli hücum təşkil olunub. Ancaq raketin parlament binasının baxçasına düşməsi nəticəsində ölən və yaralanan olmadı. Sülh müqaviləsi 2020-ci ilin fevralın 29-da ABŞ və "Taliban" hərəkatı arasında sülh sazişi imzalanıb. Sazişə əsasən, Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri 14 ay ərzində öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmalıdır. "Taliban" hərəkatı isə öz növbəsində ölkə ərazisini Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyinə təhlükə törədəcək fəaliyyət üçün istifadə etməyəcəkləri barədə zəmanət verib. Sazişə əsasən, "Taliban" hərəkatı və Əfqanıstandakı digər tərəflər arasında danışıqlar və atəşkəs rejimi başlanmalıdır. Danışıqlardan öncə etimadın möhkəmlənməsi üzrə tədbirlər qismində hərəkatın həbsdə olan 5 min üzvü və Əfqanıstan ordusunun taliblərin əsirliyində saxlanılan minə yaxın əməkdaşı azad edilməlidir. Həmçinin bax Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014) Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=757943 |
Əfqanıstan müharibəsi (2001-günümüz) | Əfqanıstan müharibəsi — 2001-ci ildə ABŞ-nin Əfqanıstana hücumundan sonra günümüzə qədər Əfqanıstanda davam edən münaqişələri əhatə edir. 27 may 2014 tarixində ABŞ prezidenti Barak Obama, ABŞ qoşunlarının döyüş missiyasının il sonuna qədər başa çatacağını açıqlamışdır. Geriyə 9,800 nəfərlik bir qrup qalacaq, Əfqan qüvvələri maarifləndiriləcək və məsləhət veriləcək ancaq 2015 tarixindən etibarən koalisiya qüvvələri qara toqquşmalarına qoşulmayacaq. Obama həmçinin 2016-cı ilin sonuna qədər bütün Amerika qoşunlarının ölkədən çəkiləcəyini açıqlamışdır.Ortaq Xüsusi Hərəkat Komandanlığının Taliban və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə edəcəyi və qrupların özlərinə etibarlı bölgələr yaratmasının qarşısına keçiləcəyi bildirilmişdir. Münaqişələr 2015 münaqişələri NATO silahlı qüvvələrini geri çəkməsindən sonra Taliban, Əfqan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etməyə davam etmişdir. 2015-ci ilin may ayında Künduz vilayətinin çöllüklərində toqquşmalar intensivləşib. Xalq köç etməyə başlamış və bu bölgəyə uçuşlar ləğv edilmişdir. 22 İyunda Kabildə parlament binası hücuma məruz qalmışdır. Avqust ayında isə biri amerikalı əsgər olmaqla cəmi 50 nəfər, təlim düşərgəsinə hücum nəticəsində həyatını itirmişdir.Sentyabr ayında Taliban Künduz vilayətinin mərkəzinə doğru irəliləməyə başlamışdır. Sentyabrın sonunda Taliban rayon mərkəzini ələ keçirmişdir. Beləliklə 2001-ci ildən bəri ilk dəfə böyük bir yaşayış məntəqəsini ələ keçirmiş oldular. Bölgədə qarşıdurmalar davam etməkdədir. 2016 münaqişələri 26 Martda, Hilmənd vilayətinin Nadali və Marce rayonlarında, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə aid pilotsuz uçuş aparatları ilə keçirilən iki ayrı əməliyyatda 30-u Nadali, 70-i Marce rayonundan olmaq üzrə 100 Taliban üzvü öldürüldü. 28 Martda, Əfqanıstan Daxili İşlər Naziri, Milli Təhlükəsizlik Rəisi və Baş Qərargah Rəisi kimi yüksək vəzifəlilərin çağrıldığı parlament binasına Taliban tərəfindən raketli hücum təşkil olunub. Ancaq raketin parlament binasının baxçasına düşməsi nəticəsində ölən və yaralanan olmadı. Sülh müqaviləsi 2020-ci ilin fevralın 29-da ABŞ və "Taliban" hərəkatı arasında sülh sazişi imzalanıb. Sazişə əsasən, Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri 14 ay ərzində öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmalıdır. "Taliban" hərəkatı isə öz növbəsində ölkə ərazisini Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyinə təhlükə törədəcək fəaliyyət üçün istifadə etməyəcəkləri barədə zəmanət verib. Sazişə əsasən, "Taliban" hərəkatı və Əfqanıstandakı digər tərəflər arasında danışıqlar və atəşkəs rejimi başlanmalıdır. Danışıqlardan öncə etimadın möhkəmlənməsi üzrə tədbirlər qismində hərəkatın həbsdə olan 5 min üzvü və Əfqanıstan ordusunun taliblərin əsirliyində saxlanılan minə yaxın əməkdaşı azad edilməlidir. Həmçinin bax Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014) Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=715907 |
Əfqanıstan müharibəsi (2001–2021) | Əfqanıstan müharibəsi — 2001-ci ildə ABŞ-nin Əfqanıstana hücumundan sonra günümüzə qədər Əfqanıstanda davam edən münaqişələri əhatə edir. 27 may 2014 tarixində ABŞ prezidenti Barak Obama, ABŞ qoşunlarının döyüş missiyasının il sonuna qədər başa çatacağını açıqlamışdır. Geriyə 9,800 nəfərlik bir qrup qalacaq, Əfqan qüvvələri maarifləndiriləcək və məsləhət veriləcək ancaq 2015 tarixindən etibarən koalisiya qüvvələri qara toqquşmalarına qoşulmayacaq. Obama həmçinin 2016-cı ilin sonuna qədər bütün Amerika qoşunlarının ölkədən çəkiləcəyini açıqlamışdır.Ortaq Xüsusi Hərəkat Komandanlığının Taliban və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə edəcəyi və qrupların özlərinə etibarlı bölgələr yaratmasının qarşısına keçiləcəyi bildirilmişdir. Münaqişələr 2015 münaqişələri NATO silahlı qüvvələrini geri çəkməsindən sonra Taliban, Əfqan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etməyə davam etmişdir. 2015-ci ilin may ayında Künduz vilayətinin çöllüklərində toqquşmalar intensivləşib. Xalq köç etməyə başlamış və bu bölgəyə uçuşlar ləğv edilmişdir. 22 İyunda Kabildə parlament binası hücuma məruz qalmışdır. Avqust ayında isə biri amerikalı əsgər olmaqla cəmi 50 nəfər, təlim düşərgəsinə hücum nəticəsində həyatını itirmişdir.Sentyabr ayında Taliban Künduz vilayətinin mərkəzinə doğru irəliləməyə başlamışdır. Sentyabrın sonunda Taliban rayon mərkəzini ələ keçirmişdir. Beləliklə 2001-ci ildən bəri ilk dəfə böyük bir yaşayış məntəqəsini ələ keçirmiş oldular. Bölgədə qarşıdurmalar davam etməkdədir. 2016 münaqişələri 26 Martda, Hilmənd vilayətinin Nadali və Marce rayonlarında, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə aid pilotsuz uçuş aparatları ilə keçirilən iki ayrı əməliyyatda 30-u Nadali, 70-i Marce rayonundan olmaq üzrə 100 Taliban üzvü öldürüldü. 28 Martda, Əfqanıstan Daxili İşlər Naziri, Milli Təhlükəsizlik Rəisi və Baş Qərargah Rəisi kimi yüksək vəzifəlilərin çağrıldığı parlament binasına Taliban tərəfindən raketli hücum təşkil olunub. Ancaq raketin parlament binasının baxçasına düşməsi nəticəsində ölən və yaralanan olmadı. Sülh müqaviləsi 2020-ci ilin fevralın 29-da ABŞ və "Taliban" hərəkatı arasında sülh sazişi imzalanıb. Sazişə əsasən, Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri 14 ay ərzində öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmalıdır. "Taliban" hərəkatı isə öz növbəsində ölkə ərazisini Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyinə təhlükə törədəcək fəaliyyət üçün istifadə etməyəcəkləri barədə zəmanət verib. Sazişə əsasən, "Taliban" hərəkatı və Əfqanıstandakı digər tərəflər arasında danışıqlar və atəşkəs rejimi başlanmalıdır. Danışıqlardan öncə etimadın möhkəmlənməsi üzrə tədbirlər qismində hərəkatın həbsdə olan 5 min üzvü və Əfqanıstan ordusunun taliblərin əsirliyində saxlanılan minə yaxın əməkdaşı azad edilməlidir. Həmçinin bax Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014) Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=528007 |
Əfqanıstan müharibəsi (2001–hal-hazırda) | Əfqanıstan müharibəsi — 2001-ci ildə ABŞ-nin Əfqanıstana hücumundan sonra günümüzə qədər Əfqanıstanda davam edən münaqişələri əhatə edir. 27 may 2014 tarixində ABŞ prezidenti Barak Obama, ABŞ qoşunlarının döyüş missiyasının il sonuna qədər başa çatacağını açıqlamışdır. Geriyə 9,800 nəfərlik bir qrup qalacaq, Əfqan qüvvələri maarifləndiriləcək və məsləhət veriləcək ancaq 2015 tarixindən etibarən koalisiya qüvvələri qara toqquşmalarına qoşulmayacaq. Obama həmçinin 2016-cı ilin sonuna qədər bütün Amerika qoşunlarının ölkədən çəkiləcəyini açıqlamışdır.Ortaq Xüsusi Hərəkat Komandanlığının Taliban və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə edəcəyi və qrupların özlərinə etibarlı bölgələr yaratmasının qarşısına keçiləcəyi bildirilmişdir. Münaqişələr 2015 münaqişələri NATO silahlı qüvvələrini geri çəkməsindən sonra Taliban, Əfqan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etməyə davam etmişdir. 2015-ci ilin may ayında Künduz vilayətinin çöllüklərində toqquşmalar intensivləşib. Xalq köç etməyə başlamış və bu bölgəyə uçuşlar ləğv edilmişdir. 22 İyunda Kabildə parlament binası hücuma məruz qalmışdır. Avqust ayında isə biri amerikalı əsgər olmaqla cəmi 50 nəfər, təlim düşərgəsinə hücum nəticəsində həyatını itirmişdir.Sentyabr ayında Taliban Künduz vilayətinin mərkəzinə doğru irəliləməyə başlamışdır. Sentyabrın sonunda Taliban rayon mərkəzini ələ keçirmişdir. Beləliklə 2001-ci ildən bəri ilk dəfə böyük bir yaşayış məntəqəsini ələ keçirmiş oldular. Bölgədə qarşıdurmalar davam etməkdədir. 2016 münaqişələri 26 Martda, Hilmənd vilayətinin Nadali və Marce rayonlarında, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə aid pilotsuz uçuş aparatları ilə keçirilən iki ayrı əməliyyatda 30-u Nadali, 70-i Marce rayonundan olmaq üzrə 100 Taliban üzvü öldürüldü. 28 Martda, Əfqanıstan Daxili İşlər Naziri, Milli Təhlükəsizlik Rəisi və Baş Qərargah Rəisi kimi yüksək vəzifəlilərin çağrıldığı parlament binasına Taliban tərəfindən raketli hücum təşkil olunub. Ancaq raketin parlament binasının baxçasına düşməsi nəticəsində ölən və yaralanan olmadı. Sülh müqaviləsi 2020-ci ilin fevralın 29-da ABŞ və "Taliban" hərəkatı arasında sülh sazişi imzalanıb. Sazişə əsasən, Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri 14 ay ərzində öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmalıdır. "Taliban" hərəkatı isə öz növbəsində ölkə ərazisini Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyinə təhlükə törədəcək fəaliyyət üçün istifadə etməyəcəkləri barədə zəmanət verib. Sazişə əsasən, "Taliban" hərəkatı və Əfqanıstandakı digər tərəflər arasında danışıqlar və atəşkəs rejimi başlanmalıdır. Danışıqlardan öncə etimadın möhkəmlənməsi üzrə tədbirlər qismində hərəkatın həbsdə olan 5 min üzvü və Əfqanıstan ordusunun taliblərin əsirliyində saxlanılan minə yaxın əməkdaşı azad edilməlidir. Həmçinin bax Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014) Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=719232 |
Əfqanıstan müharibəsi (2015-günümüz) | Əfqanıstan müharibəsi — 2001-ci ildə ABŞ-nin Əfqanıstana hücumundan sonra günümüzə qədər Əfqanıstanda davam edən münaqişələri əhatə edir. 27 may 2014 tarixində ABŞ prezidenti Barak Obama, ABŞ qoşunlarının döyüş missiyasının il sonuna qədər başa çatacağını açıqlamışdır. Geriyə 9,800 nəfərlik bir qrup qalacaq, Əfqan qüvvələri maarifləndiriləcək və məsləhət veriləcək ancaq 2015 tarixindən etibarən koalisiya qüvvələri qara toqquşmalarına qoşulmayacaq. Obama həmçinin 2016-cı ilin sonuna qədər bütün Amerika qoşunlarının ölkədən çəkiləcəyini açıqlamışdır.Ortaq Xüsusi Hərəkat Komandanlığının Taliban və Əl-Qaidəyə qarşı mübarizə edəcəyi və qrupların özlərinə etibarlı bölgələr yaratmasının qarşısına keçiləcəyi bildirilmişdir. Münaqişələr 2015 münaqişələri NATO silahlı qüvvələrini geri çəkməsindən sonra Taliban, Əfqan təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum etməyə davam etmişdir. 2015-ci ilin may ayında Künduz vilayətinin çöllüklərində toqquşmalar intensivləşib. Xalq köç etməyə başlamış və bu bölgəyə uçuşlar ləğv edilmişdir. 22 İyunda Kabildə parlament binası hücuma məruz qalmışdır. Avqust ayında isə biri amerikalı əsgər olmaqla cəmi 50 nəfər, təlim düşərgəsinə hücum nəticəsində həyatını itirmişdir.Sentyabr ayında Taliban Künduz vilayətinin mərkəzinə doğru irəliləməyə başlamışdır. Sentyabrın sonunda Taliban rayon mərkəzini ələ keçirmişdir. Beləliklə 2001-ci ildən bəri ilk dəfə böyük bir yaşayış məntəqəsini ələ keçirmiş oldular. Bölgədə qarşıdurmalar davam etməkdədir. 2016 münaqişələri 26 Martda, Hilmənd vilayətinin Nadali və Marce rayonlarında, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə aid pilotsuz uçuş aparatları ilə keçirilən iki ayrı əməliyyatda 30-u Nadali, 70-i Marce rayonundan olmaq üzrə 100 Taliban üzvü öldürüldü. 28 Martda, Əfqanıstan Daxili İşlər Naziri, Milli Təhlükəsizlik Rəisi və Baş Qərargah Rəisi kimi yüksək vəzifəlilərin çağrıldığı parlament binasına Taliban tərəfindən raketli hücum təşkil olunub. Ancaq raketin parlament binasının baxçasına düşməsi nəticəsində ölən və yaralanan olmadı. Sülh müqaviləsi 2020-ci ilin fevralın 29-da ABŞ və "Taliban" hərəkatı arasında sülh sazişi imzalanıb. Sazişə əsasən, Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqləri 14 ay ərzində öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmalıdır. "Taliban" hərəkatı isə öz növbəsində ölkə ərazisini Birləşmiş Ştatlar və müttəfiqlərinin təhlükəsizliyinə təhlükə törədəcək fəaliyyət üçün istifadə etməyəcəkləri barədə zəmanət verib. Sazişə əsasən, "Taliban" hərəkatı və Əfqanıstandakı digər tərəflər arasında danışıqlar və atəşkəs rejimi başlanmalıdır. Danışıqlardan öncə etimadın möhkəmlənməsi üzrə tədbirlər qismində hərəkatın həbsdə olan 5 min üzvü və Əfqanıstan ordusunun taliblərin əsirliyində saxlanılan minə yaxın əməkdaşı azad edilməlidir. Həmçinin bax Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014) Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=590070 |
Əfqanıstan müharibəsi (film) | Əfqanıstan müharibəsi (sənədli film) - 2009-cu ildə yenidən tarixi sənədlərlə bərpa edilmiş 11 seriyalı Rusiya istehsalı olan sənədli, bədii filmdir. Film Əfqanıstan müharibəsi vaxtı baş vermiş real hadisələr əsasında çəkilmişdir. Rusiya Əfqanıstan Veteranları İttifaqı və Mədəniyyət və Kinomatoqrafiya üzrə Federal Agentliyin dəstəyi ilə çəkilmişdir. Süjet xətti Filmin ssenarisi SSRİ-nin Quru Qoşunlarının Baş ştabının Operativ idarə rəisinin birinci müavini olmuş ehtiyatda olan general-mayor Aleksandr Lyaxovskinin "Əfqan faciəsi və şücaəti" kitabı əsasında yazılmışdır. Serialda 1989-cu ildə Əfqanıstan ərazisində Sovet qoşunlarının beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizədə ilk dəfə antiterror əməliyyatı aparmasından bəhs olunur. Təşkilatçılar Dövlət dumasının deputatı Frans Klinseviçin sözlərinə görə, "bu gün biz onun bəhrəsini görürük. O illərdə dünyada terrorizm, narkotik ticarəti artımları, gərginliyin eskalasiyaları yaranmışdı. Filmin əsas müraciəti onunla nəticələnir ki, dünyanın periferiyasında kiçik hərbi münaqişə qlobal yanğına gətirib çıxara bilər. Bu film — bir daha göstərir ki,reallıqda problemlərin həlli üsuluna müharibə nə qədər təsir edir. Klinseviç qeyd edir ki, filmdə yalnız Əfqanıstanda müharibəyə qiyməti Rusiya tərəfinin nöqteyi-nəzərindən baxmamağa diqqət edilmiş — filmdə Əfqanıstandakı hadisələrə Pakistan və ABŞ-nin mövqeyi də təqdim edilir. "Əfqan faciəsi və şücaəti" kitabının müəllifi Lyaxovskinin fikrincə, "..buna qədər mövcud filmlərin müəllifləri daha çox diqqəti müharibənin siyasi aspektlərinə ayırırdılar, ordunun, qeyri-qanuni münasibətlərə və başqa qalmaqallı anlara və problemlərə nəzər salınırdı. Lakin bizə bütöv şəkili təsəvvür etmək və sözü bütün tərəflərin nümayəndələrinə vermək lazımdır ". Filmin yaradıcıları iddia edirlər ki, filmin çəkilişləri üçün Əfqanıstana üç ekspedisiya göndərilmişdir. 50-dən çox müsahibə götürülmüş, həmçinin Ukraynada minlərlə Əfqan müharibəsinə aid unikal hərbi xronikaların fraqmentləri yığılmışdır. Əfqanıstanda çəkilişlərdə kömək göstərənlər: Əfqanıstan hökuməti Rusiyada Əfqanıstanın səfirliyi Əhməd Şah Məsud fondu "Əfqan-film" kinofilm şirkəti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=707796 |
Əfqanıstan müharibəsi (film, 2009) | Əfqanıstan müharibəsi (sənədli film) - 2009-cu ildə yenidən tarixi sənədlərlə bərpa edilmiş 11 seriyalı Rusiya istehsalı olan sənədli, bədii filmdir. Film Əfqanıstan müharibəsi vaxtı baş vermiş real hadisələr əsasında çəkilmişdir. Rusiya Əfqanıstan Veteranları İttifaqı və Mədəniyyət və Kinomatoqrafiya üzrə Federal Agentliyin dəstəyi ilə çəkilmişdir. Süjet xətti Filmin ssenarisi SSRİ-nin Quru Qoşunlarının Baş ştabının Operativ idarə rəisinin birinci müavini olmuş ehtiyatda olan general-mayor Aleksandr Lyaxovskinin "Əfqan faciəsi və şücaəti" kitabı əsasında yazılmışdır. Serialda 1989-cu ildə Əfqanıstan ərazisində Sovet qoşunlarının beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizədə ilk dəfə antiterror əməliyyatı aparmasından bəhs olunur. Təşkilatçılar Dövlət dumasının deputatı Frans Klinseviçin sözlərinə görə, "bu gün biz onun bəhrəsini görürük. O illərdə dünyada terrorizm, narkotik ticarəti artımları, gərginliyin eskalasiyaları yaranmışdı. Filmin əsas müraciəti onunla nəticələnir ki, dünyanın periferiyasında kiçik hərbi münaqişə qlobal yanğına gətirib çıxara bilər. Bu film — bir daha göstərir ki,reallıqda problemlərin həlli üsuluna müharibə nə qədər təsir edir. Klinseviç qeyd edir ki, filmdə yalnız Əfqanıstanda müharibəyə qiyməti Rusiya tərəfinin nöqteyi-nəzərindən baxmamağa diqqət edilmiş — filmdə Əfqanıstandakı hadisələrə Pakistan və ABŞ-nin mövqeyi də təqdim edilir. "Əfqan faciəsi və şücaəti" kitabının müəllifi Lyaxovskinin fikrincə, "..buna qədər mövcud filmlərin müəllifləri daha çox diqqəti müharibənin siyasi aspektlərinə ayırırdılar, ordunun, qeyri-qanuni münasibətlərə və başqa qalmaqallı anlara və problemlərə nəzər salınırdı. Lakin bizə bütöv şəkili təsəvvür etmək və sözü bütün tərəflərin nümayəndələrinə vermək lazımdır ". Filmin yaradıcıları iddia edirlər ki, filmin çəkilişləri üçün Əfqanıstana üç ekspedisiya göndərilmişdir. 50-dən çox müsahibə götürülmüş, həmçinin Ukraynada minlərlə Əfqan müharibəsinə aid unikal hərbi xronikaların fraqmentləri yığılmışdır. Əfqanıstanda çəkilişlərdə kömək göstərənlər: Əfqanıstan hökuməti Rusiyada Əfqanıstanın səfirliyi Əhməd Şah Məsud fondu "Əfqan-film" kinofilm şirkəti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=608218 |
Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar | Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar — Rəsmi məlumata görə, sovet işğalına qarşı mübarizədə partizanlar və dinc sakinlər də daxil olmaqla milyon yarım əfqan həlak olub. Sovet ordusu isə 15 min itki verib. Azərbaycan Respublikası Əfqanıstan Veteranları İttifaqının sədr müavini Nizami Məmmədovun verdiyi məlumata görə, Əfqanıstan müharibəsinin gedişində 10 mindən çox azərbaycanlı iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmi 5 minə yaxın Əfqanıstan müharibəsi veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bir çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat ediblər. On illik Əfqanıstan müharibəsində 7500 azərbaycanlı da iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmi 5 minə yaxın Əfqanıstan müharibəsi veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bir çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat ediblər. Əfqanıstan müharibəsi veteranlarından 17 nəfəri sonradan Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə Milli Qəhrəman adına layiq görülüb.“Ömrün qönçə çağında” kitabı 1979-1989-cu illər Əfqanıstan müharıbəsində həlak olmuş azərbaycanlı hərbçilər haqqında oçerklərdən və bu müharibəyə həsr edilmiş araşdırma materialından ibarətdir. Məmmədov Məhəmməd Qamboy oğlu Əfqanısatan döyüşlərində 1979-cu ildə tank qoşunlarının tərkibində başlamışdı. Döyüş yolu Qəndahar,Kərraci,Kabul və ən qaynar döyüş gedən ərazilərdən keçmişdi.Döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlıqlara görə ölümündən sonra Qızıl Ulduz oredni ilə təltif olunmüşdü.Qəhrəmanın adı onun doğma kəndi Qarağacı kənd orta məktəbinə verilərək əbədiləşdirilmişdi. İtkin düşənlərin siyahısı Butayev Tofiq Gidaşi oğlu. 1980-ci ildə Bakının Lenin rayonu (indiki Sabunçu) hərbi xidmətə çağırılıb. Sıravi. Qədirov Qədir Vəfadar oğlu. 1980-ci ildə Sumqayıt şəhərindən hərbi xidmətə çağırılıb. Sıravi. Heydərov Feyzulla Firudin oğlu. 1984-cü ildə Bərdə rayonundan hərbi xidmətə çağırılıb. Serjant. Hüseynov Əlihüseyn Ağahüseyn oğlu. 1980-ci ildə Dəvəçi rayonundan hərbi xidmətə çağırılıb. Sejant. Yevtuxanoviç Oleq Aleksandroviç. 1980-ci ildə hərbi xidmətə çağırılıb. Leytenant. Şərəfov Elxan Əhməd oğlu. 1980-ci il Sumqayıtdan hərbi xidmətə çağırılıb. Sıravi Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı, IX cild. Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı, X cild. Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı, XI cild. Xarici keçidlər Zakir Sadatlının "Əfqanıstan uçurumu" romanı haqqında Bin Ladenin məhbusu olmuş azərbaycanlının -HƏYAT HEKAYƏSİ Həmçinin bax 15 fevral 1989-ci il tarixi Sovet ordusunun sonuncu əskərinin Əfqanstandan çıxmasının 24-ci ildönümü günüdür. Aleksandr Lyaxovski, "Traqediya i dobles afqana" kitabı, 1995-ci il | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=770825 |
Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlıların siyahısı | Əfqanıstan müharibəsində həlak olan azərbaycanlılar — Rəsmi məlumata görə, sovet işğalına qarşı mübarizədə partizanlar və dinc sakinlər də daxil olmaqla milyon yarım əfqan həlak olub. Sovet ordusu isə 15 min itki verib. Azərbaycan Respublikası Əfqanıstan Veteranları İttifaqının sədr müavini Nizami Məmmədovun verdiyi məlumata görə, Əfqanıstan müharibəsinin gedişində 10 mindən çox azərbaycanlı iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmi 5 minə yaxın Əfqanıstan müharibəsi veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bir çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat ediblər. On illik Əfqanıstan müharibəsində 7500 azərbaycanlı da iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb. Bu gün Azərbaycanda cəmi 5 minə yaxın Əfqanıstan müharibəsi veteranı sağ qalıb. Əfqanıstandan qayıdandan sonra onların bir çoxu Qarabağda gedən döyüşlərdə həlak olub və ya sonradan vəfat ediblər. Əfqanıstan müharibəsi veteranlarından 17 nəfəri sonradan Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə Milli Qəhrəman adına layiq görülüb.“Ömrün qönçə çağında” kitabı 1979-1989-cu illər Əfqanıstan müharıbəsində həlak olmuş azərbaycanlı hərbçilər haqqında oçerklərdən və bu müharibəyə həsr edilmiş araşdırma materialından ibarətdir. Məmmədov Məhəmməd Qamboy oğlu Əfqanısatan döyüşlərində 1979-cu ildə tank qoşunlarının tərkibində başlamışdı. Döyüş yolu Qəndahar,Kərraci,Kabul və ən qaynar döyüş gedən ərazilərdən keçmişdi.Döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlıqlara görə ölümündən sonra Qızıl Ulduz oredni ilə təltif olunmüşdü.Qəhrəmanın adı onun doğma kəndi Qarağacı kənd orta məktəbinə verilərək əbədiləşdirilmişdi. İtkin düşənlərin siyahısı Butayev Tofiq Gidaşi oğlu. 1980-ci ildə Bakının Lenin rayonu (indiki Sabunçu) hərbi xidmətə çağırılıb. Sıravi. Qədirov Qədir Vəfadar oğlu. 1980-ci ildə Sumqayıt şəhərindən hərbi xidmətə çağırılıb. Sıravi. Heydərov Feyzulla Firudin oğlu. 1984-cü ildə Bərdə rayonundan hərbi xidmətə çağırılıb. Serjant. Hüseynov Əlihüseyn Ağahüseyn oğlu. 1980-ci ildə Dəvəçi rayonundan hərbi xidmətə çağırılıb. Sejant. Yevtuxanoviç Oleq Aleksandroviç. 1980-ci ildə hərbi xidmətə çağırılıb. Leytenant. Şərəfov Elxan Əhməd oğlu. 1980-ci il Sumqayıtdan hərbi xidmətə çağırılıb. Sıravi Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı, IX cild. Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı, X cild. Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı, XI cild. Xarici keçidlər Zakir Sadatlının "Əfqanıstan uçurumu" romanı haqqında Bin Ladenin məhbusu olmuş azərbaycanlının -HƏYAT HEKAYƏSİ Həmçinin bax 15 fevral 1989-ci il tarixi Sovet ordusunun sonuncu əskərinin Əfqanstandan çıxmasının 24-ci ildönümü günüdür. Aleksandr Lyaxovski, "Traqediya i dobles afqana" kitabı, 1995-ci il | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=312920 |
Əfqanıstan qızılbaşları | Əfqanıstan qızılbaşları (fars. افغانستان قزلباش) — Azərbaycan türklərinə daxil olan etnoslardan biri, Əfqanıstan əhalisinin bir etnik qrupu, ölkənin bir etnik azlıqlarından biri. Əfqanıstan qızılbaşları həmçinin əfşarlar olaraq da adlandırılırlar. «Sovet etnoqrafiyası», Böyük Rusiya ensiklopediyası və Joshua Projectə görə Əfqanıstan qızılbaşlarının əsas dili Daridir. Kabil ətrafı (şimal hissədə), paytaxtın Çandavul rayonu, Herat şəhərində yaşayan qızılbaşlar azərbaycan türkcəsinin xüsusi bir şivəsində danışırlar. Əfqanıstan mənbələrinə görə qızılbaşlar Kabil, Qəzni, Qəndəhar və digər iri şəhərlərdə cəmləşmişlər. Təhsilli etnik qrup olması səbəbindən tarixən məmur təbəqəsində önəmli yer tutmuşlar. Qızılbaşlar başlarına qırmızı rəngli baş geyimi taxan 7 türk qəbiləsinin (şamlı, rumlu, ustaclı, təkəli, əfşar, qacar, zülqədər, baharlı) nümayəndələrinə deyilirdi. Əfqanıstan qızılbaşları bir necə qrupa bölünürdü: əfşarlar, cavanşirlər və muradxanlılar, həmcinin bayatlar, şahsevənlər, şamlılar, ənsarlı və şah ağası. Cavanşirlər Şuşa əsillidirlər və Əfqanıstan qızılbaşlarının əsas hissəsini təşkil edirlər. Onlarda öz növbəsində Qurd, Şah Sumund, Siyah Mansur və s. qollara ayrılırlar. Muradxanlılarla bağlı Kabilin mərkəzi məhəllələrindən biri adlandırılmışdır. Əfşarların adı ilə isə Kabildə Əfşari Bala məhəlləsi, Kabillə Herat arasında Nahaqçı və Təpə kəndləri bağlıdır. Herat ətrafında Abşar və Abşara kəndləri əfşar adı ilə əlaqəlidir. Qızılbaşlr kabil şəhərinin Çandol məhəlləsində say baxımından üstün mövqeyə sahibdirlər. XIX əsrin sonlarına aid olan mənbələrdə qızılbaşların Kabil, Herat, Qəndahar və Əfqanstan Türküstanınında yayılması qeyd olunur. 1885-ci il məlumatına görə onlar öz dillərini qoruyur, fars və türk dilində danışırdılar«Sovet etnoqrafiyasına» görə: Əfqanıstan qızılbaşları islam şiə məzhəbində etiqad edirlər. Nadir şah Əfşarın 1738—1739-cu illər Hindistan səfərindən sonra 300 qızılbaş arxada qalmalı olur. Onlar Nadiri müşaiyyət etməli və qızılları çatdırmalı idilər. Ancaq mart ayının ikinci günündə Nadirin ölüm xəbəri gəlir. Nadirin əsas sərkərdələrindən biri olan Əhməd xan Abdali iki gündən sonra 500-600 nəfərlik dəstə ilə qızılbaşlara çatır və qızılları götürərək, onların özlərini isə qulluğa alır. Əhməd xanla isti münasibətlər səbəbindən Təbriz, Kirmanşah, Məşhəd, Şirazdan qızılbaşların qulluğa götürülməsinə səbəb olur. Qızılbaşların bölgəyə gəlişi Nadir şah Əfşarın adı ilə bağlı olması Kabil əfşarlarının folklorunda vardır. Qızılbaş rəhbərləri durrani, xəzər və bəluc rəhbərləri ilə birlikdə 1947-ci ilin oktyabr ayında Əhməd xan Abdalinin tacqoyma məraimində iştirak edirlər. Mikropolit Xrisanf məlumat verirdi ki, Teymur şah Durraninin 20 minlik qvardiyası vardı ki, bunun da 12 mini qızılbaşlardan təşkil olunmuşdu. Qoşun Məhəmməd xan Bayat rəhbərlik edirdi. Elfinstona görə isə Qulam Xanının (qvardiya) üçdə birini təşkil edirdilər. bununla belə qvardiyanın say-seçmə hissəsi hesab edilirdi. Bu məlumatı Qankovski də təstiqləyirdi. O,şah qvardiyasının üşdə birinin qızılbaş olmasını yazırdı. ingilis səyyahı Aleksandr Byors qeyd edir ki, qızılbaşlar şahın şəxsi mühafizəsini təşkil edir və dövlətin aparıcı qüvvələrindən biridirlərKralın şəxsi qulluqçuları arasında qızılbaşlar üstünlük təşkil edirdilər.Y. Qankovski Dürran imperiyasının ali postlarında Nadir şahın yaxın qohumlarının və Aud nəvvablarının olmasını qeyd edirdi. Sonuncu Qaraqoyunlu sülaləsinin nəslindən idi. Dürrani şahlarının sarayında olan qızılbaşların kiçik qardaş və oğulları Herat hakim sarayının əsasını təşkil edirdiTeymur Durrani şah olmamışdan öncə 1757-ci ildə Lahor nizamı təyin edilmişdir. Onun bu zaman ordusu yerli müsəlmanlarla yanaşı qızılbaşlardan da ibarət olmuşdur. 1761-ci ildə Panipat ətrafında baş vermiş döyüşdə Əhməd-Şah Durraninin adı ilə yanaşı naməlum qızılbaş sərkərdəsinin adı da çəkilirƏfqanıstanda hakimiyyət uğrunda mübarizədə Şiə-Qızılbaşlar Mahmud-Şah Durraninin dəstəkçiləri idi (1809 1801—1803; 1809—1819).Dost Məhəmməd xanın anası qızılbaş cavanşirlərindən idi. Bu da ona böyük hörmət qazandırırdı. O, qızılbaşlar və vəzirlərlə türki dilində danışırdıƏfqanıstan əmrliyi dönəmində Kabildə qızılbaşlar ən varlı, ən savadlı və ən hökmlü insanlar sayılırdı. Kabil əmirinin cangüdənləri Qulam Xan və Qulami-Şah adlarıyla tanınırdılar. Əla çapar olaraq atlı dəstələri və artileriya qoşununun əsasını təşkil edirdilər. Onlara hindli daimi olmayan süvari dəstələrində də rast gəlinirdi. Onlar arasından tacirlər, xırda ticarətlə mə.şqul olanlar, həkim, katib və digər məmurlar çıxırdıHələ 1857-ci ildə qızılbaşlar öz hakimiyyətlərini qoruya, Kabil hökumətində zəif olmayan fraksiyaya sahil olmuşlar. mayor Hastinqsə görə XIX əsrin ikinci yarısında qızılbaşların hakimiyyəti güçlü olsa da əvvəlki dövrlə müayisə oluna bilməzSonradan şiə-qızılbaşlar əmir Əbdürrəhman xanın (1880—1901) və taliblərin terroruna məruz qalırlar. Mücahid terrorları zamanı qızılbaşlar Murad xandan qovulurlar. Bununla belə bu gündə də qızılbaşların törəmələrinin yüksək vəzifələrdə tapmaq mümkündür Qızılbaşların dəqiq sayı barədə məlumat yoxdur. XIX əsrdə Kabil əhalisinin bir hissəsi taciklər, qızılbaşlar və həzaralardan ibarət idi1838-ci il məlumatına görə Kabildə 4000 qızılbaş ailəsi yaşayırdı. Döyüşə isə 4-5 min döyüşçü çıxara bilirdilər«1857 Əfqanıstana Siyasi Missiya Jurnalı» məlumtına görə ölkədə 200 min qızılbaş yaşayırdı.1873-cü il məlumatında isə Kabildə 10 min Qızılbaşın yaşaması qeyd olunur. Cavanşirlər 2500 ailə təşkil etmişlər. Onlar Çandol məhəlləsində cəmləşmişdilər. 300 əfşar ailəsi isə Kabildən 3 mil uzaqlıqdakı ərazilərdə yayılmışdır. Muad Xanidə 1500 ailə vardı. Bundan əlavə isə 700 nəfər bayat qalasında cəmləşmişdir1885-ci ildə Əfqanıstanda 150 000 qızılbaş yaşayırdı1960-cı illərdə Əfqanıstanda 30—350 min əfşarın yaşaması qeyd edilir. 1996-cı il məlumatında isə qızılbaşlar 24 milyonlun Əfqanıstan əhalisinin 1,0 % təşkil etməsi qeyd edilir. Adnan Menderes Kayanın sözlərinə görə Əfqanıstanda 30-400 min arası əfşar yaşayırHazırda isə Əfqanıstanda 60-200 min arası Qızılbaşın yaşaması ehtimal edilir. Əfqan mənbələri 50 min qızılbaşın olmasını bildirir. Joshua Projectə görə isə onların sayı 265 min nəfərdir. Maraqlı faktlar Qızılbaşların adı Əfqanıstan himnində keçir. Durranilərin dönəmində Qızılbaşlar o qədər qüdrətli olmuşlar ki, Əhməd xan vətəndaş müharibəsindən qaçmaqdan ötrü onlara Bəlxi ələ keçirmək tapşırığı vermişdir. Onlar isə bunu asanlıqla etmişlər. Tanınmış nümayəndələri Dost Məhəmməd xan — Əfqanıstanın birinci əmiri. Anası Cavanşir tayfasındandır. Məhəmməd İsmayıl Daneş — Əfqanıstanın mədən və sənaye naziri (1978—1985). Əli Rza Xan Qızılbaş nəsli:Sərdar Əli Xan Qızılbaş (öl. 1770) — Qədəhar(1738—1747) və Həzaracat hömdarı (1747—1770) Əli Rza Xan (v.e. 1865) — Britaniyalılara xidmətinə görə seçilmişdir. Sonradan Pəncaba getmişdir. Hüseyn Əli Xan Cavanşir — Əfqan ordusunun ali baş komandanı. Abul Həsən-xan — Pişəvər hökmdarı. Əmir xan Yağləvəndli-Cavanşir — Kəşmirin əfqan hökmdarı (1770/2-1776). Kəşmirdə bir çox görməli məkanları inşa etdirən olmuşdur. Məsələn Şer Qərni sarayı, Amiran Kadal körpüsü. Kəşmir quldurlarına qarşı mübarizə aparmışdır. Vatler Laurensə görə Əfqanıstanın ən yaxşı bölgə hökmdarlarından olmuşdur. Məhəmməd Əli Cavanşir — 1920-ci illərdə Kabilin tanınmış şiə liderlərindən biri. Fəth Məhəmməd Cavanşir — 1850-ci illərdə Türkistana rusların mövqelərini aşkarlamaq üçün göndərilmişdir. Xan Şirin Xan (v.e. 1859) — Qızılbaşların ən tanınmış nümayəndələrindən biridir. Birinci ingilis-əfqan müharibəsi zamanı Dost Məhəmmədin ümidlərinə baxmayaraq ingilisləri aşıq şəkildə dəstəkləmişdir. Dost Mhəhəmməd ana tərəfinin qızılbaş olmasını əsas gətirərək ona dəstək verməsinə ümid bəsləmişdir.. bununla əlaqədar olaraq onun adı Mulan Həmid Kəşmirinin «Əkbərnamə» əsərində qeyd edilir. 1842-ci ildə Kabilin baş vəziri olmuşdur. Mirzə səyid Əli Xan — Kabil qızılbaşlarındandır. Türkistanın ser-dəftəridir. Məhəmməd İsmayıl Xan Cavanşir Qızılbaş — Çarikar hökmdarı. Məhəmməd Əmin Xan Qızılbaş — Tirin hökmdarı. Mirzə Məhəmməd Həsən Xan Qızılbaş Qəndəhari — Qəndəhar vilayətinin 27 rayonunun maliyyə rəhbəri. Məhəmməd Hüseyn Xan «Farari» Cavanşir (Qızılbaş) — Bihsud hökmdarı. Nur Məhəmməd Xan, Nəcəf Əli Xan Qızılbaşın oğlu — Həbibulla anın hakimiyyəti illərində saray şairi. Molla Bayar Murad xan Əfşar (Qızılbaş) — Kabil şəhər şəriət məhkəməsinin qazisi Əbdülqadir Xan Əfşar Qızılbaş — İsfizar hökmdarı. Mirzə Əli Can xan Qızılbaş — Qəzni vilayətinin ser-dəftəri Baba Xan Cavanşir (Qızılbaş) — Kunar hökmdarı. Polkovnik Qulam Həsənxan Qızılbaş | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=549362 |
Əfqanıstan rabitəsi | Əfqanıstan əhalisi informasiya mübadiləsi aparmaq və dünya xəbərlərindən təcrid olunmuşlar. 25 ildən artıq davam edən vətəndaş müharibəsi nəticəsində informasiya texnologiyaları sahəsində dövlət proqramı həyata keçirilməmişdir. Hətta, ölkədə kompüterləşmənin səviyyəsini dəqiq göstərmək mümkün deyil. Əfqanıstanda radio, teleqraf və telefon kimi ilk telekommunikasiya vasitələri ötən əsrin 20-ci illərində meydana çıxmışdır. 1928-ci ildə Əfqanıstan Elektrikrabitə Beynəlxalq İttifaqına qoşuldu. Sonra isə rabitənin inkişafını təmin edən və sahəni tənzimləyən Kommunikasiya Nazirliyi yaradıldı. Nazirlik yaranandan sonra elektrikrabitə vasitələri və servisinin inkişafı gözləndiyi halda, hadisələr tərsinə cərəyan etdi. 1929-cu ildə Kabil radiostansiyası darmadağın edildi. Məhəmməd Nadir şahın rəhbərlik etdiyi zamanlarda əhali köçəri həyat tərzi keçirdiyi halda, rabitənin inkişafına laqeyd münasibət hökm sürürdü. Telekommunikasiyanın inkişaf mərhələsi 1933-cü ildə Məhəmməd Zahir şahın ölkəyə rəhbərlik etdiyi zaman Əfqanıstan iqtisadiyyatında bir sıra dəyişikliklər baş verdi. 1941-ci ildə ölkədə "Əfqanıstan radiosu" yeni radioyayım mərkəzi yaradıldı. Ölkədə hərbi çevrilişlərin hökm sürməsinə baxmayaraq telefon və teleqraf rabitə sistemi fəaliyyət göstərməyə başladı. Lakin bu sistemdən hökumət və bir sıra sənaye maqnatları istifadə edə bilirdilər. 1996-cı ildə taliblərin hakimiyyətə gəlməsi ilə telekommunikasiya növbəti tənəzzülə uğradı. Ölkəyə televiziya, kinematoqraf, musiqi, peyk televiziya antenlərinin gətirilməsi belə qadağan olundu. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində ölkədə əhali üçün kütləvi informasiya vasitəsi "Əfqanıstanın şəriət radiosu" oldu. 1983-cü ildə Əfqanıstanda 31200 telefon xətti mövcud idi, yəni hər bir nəfərə bir telefon düşürdü. 1998-ci ildə ölkə paytaxtı Kabildə 21000 telefon xətti var idi. Ölkədə beynəlxalq rabitə xəttinin məhdud olması nəticəsində Kabil, Məzari-Şərif, Herat, Qəndəhar, Cəlilabad arasında rabitə yerüstü radiorele xətləri və peyk stansiyaları vasitəsilə yaradılırdı. Ölkədə telekommunikasiyanın inkişaf etdirilməsinin vacibliyini nəzərə alaraq hökumət bir sıra işlər həyata keçirir. Əfqanıstanın Rabitə Nazirliyi telekommunikasiya proqramı çərçivəsində 100 milyon dollar dəyərində 15 layihə hazırlamışdır. Bununla yanaşı, Kabil- Qəndəhar-Məzari-Şərif- Gündüz arasında fiber-optik rabitə kabelinin çəkilişi planlaşdırılıb. Həmçinin Kabil və Qəndəharın Pakistan xətti ilə birləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. ABŞ-nin Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi milli telekommunikasiya sistemlərinin yaradılması məqsədilə Əfqanıstan Rabitə Nazirliyinə 14,2 milyon dollar sərmayə ayırmışdır. Bu layihə nəticəsində telefon rabitəsi və internetə qoşulma imkanları genişlənəcək. Əfqanıstan Rabitə nazirinin məlumatına əsasən, telekommunikasiya sisteminin bərpa olunması ilə əlaqədar Ümumdünya Bankı 3 milyon dollar dəyərində qrant ayırmışdır. 2001-ci ildə taliban hərəkatı internetdən istifadəyə qadağa qoymuş və bununla yanaşı, şəbəkədən istifadə edən şəxslərin şəriət qanunlarına uyğun olaraq cəzalandırılması tələbini irəli sürmüşdür. Lakin sonralar ölkədə internetin inkişaf etdirilməsi üçün hökumət xüsusi kompaniyalarını telekommunikasiya bazarına dəvət etməyə başladı. İlk dəfə paytaxtdan kənarda internet Qəndəharda 2003-cü ilin fevralında meydana çıxmışdır. Orada "Atahad" xüsusi kompaniyası yerli telefon xətti vasitəsilə internet xidmətini təqdim edirdi. İlk internet-kafe isə 2002-ci ildə Kabilin "İnterkontinental" mehmanxanasında "Afqan Wireless" kompaniyası tərəfindən təqdim edilməyə başladı. Bu internet-kafe ilk olaraq əfqan parlamentinin nümayəndələri üçün nəzərdə tutulmuşdu. Yüksək sürətli qoşulma məntəqəsi Heratda yerləşir. 2003-cü ilin mart ayında af. internet domeni öz işinə başlamışdır. 2003-cü ildən Kabildə "NEDA" internet provayderi fəaliyyət göstərir. Rus kompaniyası "Rusneftqazstroy" "NEDA" ilə "RNGS-Afqanistan" Birgə Müəssisəsinin yaradılması ilə əlaqədar saziş imzalamışdır. Sazişdə kompaniyanın informasiya texnologiyalarının işində fəal iştirakı da nəzərdə tutulmuşdur. Ölkədə "Qlobaltel" kompaniyası internetə qoşulma, məlumatların ötürülməsi və s. kimi funksiyaları həyata keçirir. Ölkədə hərbi əməliyyatların aparıldığı bir zamanda "Ericsson" kompaniyası 2002-ci ildə GSM mobil rabitə standartının təqdim olunması üçün Kabildə avadanlıq quraşdırmışdır. 5 min abunəçinin qoşulması ilə bağlı "Ericsson" kompaniyası R250 modeldə 200 telefon aparatını da təqdim etmişdir. Mobil telefon əhalinin ən çox əldə etdiyi əşyadır. "Afqan Wireless Communications" ölkədə ötürücülər quraşdırmışdır. Bundan başqa, kompaniya ölkədə simsiz rabitəni inkişaf etdirmək niyyətindədir. Ölkədə "ROSHAN", "ACC" kimi mobil rabitə operatorları fəaliyyət göstərir. Əfqanıstanda peyk rabitə sistemindən istifadə edilir. Bu rabitə sistemləri "İnmarsat" və "Globalstar" kompaniyaları tərəfindən həyata keçirilir. Əfqanıstanda poçt rabitəsi demək olar ki, yox dərəcəsindədir. İlk poçt qovşaqları ölkədə XIX əsrin ortalarında təşkil edilmişdir. Hacıbulla rejiminin süqutundan sonra poçt sistemi tamamilə məhv olmuşdur. yeganə poçt stansiyası "Baxtar" Kabildə fəaliyyət göstərir. Burada xaricə məktub göndərişi 0.4 dollardır və 2 aya çatdırılır. ƏFQANISTAN RABİTƏSİ | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=85991 |
Əfqanıstan sənədləri | Əfqanıstan sənədləri — ABŞ-nin Əfqanıstandakı müharibəsi ilə əlaqədar Əfqanıstanın Bərpası üzrə İdarənin baş inspektoru (SIGAR) tərəfindən hazırlanmış və İnformasiya Azadlığı haqqında Akt tələbinin ardınca 2019-cu ildə "The Washington Post" tərəfindən çap olunan müsahibələr toplusu. Bu sənədlər "SIGAR"ın müharibədə bilavasitə rol oynamış general və diplomatlardan tutmuş humanitar təşkilatların əməkdaşlarına və əfqan məmurlarına qədər 400-dən artıq insandan alınmış müsahibələr əsasında apardığı daxili araşdırmanın nəticəsidir. Əfqanıstan sənədləri Pentaqon və ABŞ Dövlət Departamentinin uzun illər müharibənin gedişi barədə yalan məlumat verdiklərini sübut etmişdir. Əlavə ədəbiyyat The Afghanistan Papers: A Secret History of the War. New York: Simon & Schuster (August 31, 2021 tarixində nəşr olunub). 2021. ISBN 978-1-9821-5900-9. Xarici keçidlər Sənədlərin və əlaqədar səs yazılarının arxivi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=721228 |
Əfqanıstan tarixi | Əfqanıstan tarixi — Əfqanıstanın keçmiş dönəmi. Ən qədim dövr XVII əsr bizim eradan əvvəl — Əfqanıstan ərazisinə hind-ari tayfaları basqın edir və Qəndəhar əyaləti yaranır. VI əsr bizim eradan əvvəl — Əfqanıstan ərazisi Əhəmənilər dövlətinin tərkibinə qatılır. IV əsr bizim eradan əvvəl —Makedoniyalı İsgəndər Əfqanıstan ərazisini ələ keçirir. Sonra Selevkilər dövlətinin tərkibinə daxil olur. Yunan-Baktriya dövləti I-V əsr — Kuşan dövlətinin tərkibində. V əsr — Əfqanıstan ərazisi eftalitlərin əlinə keçir. VI əsr — Əfqanıstan ərazisi Sasanilər imperiyasının tərkibinə qatılır. VII əsrdən X əsrədək Qəznəvilər dövrü XI əsrdə — Qəznəvilər dövlətinin ərazisinə qatılmışdı. Qurilər dövrü 1148—1206-ci illərdə Əfqanıstan Qurilər dövlətinin tərkibində idi. Monqolların yürüşü Teymurlular dönəmi Xotakilər sülaləsi XVIII əsrdə Əfqanıstan ərazisi Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil edilmişdir. Səfəvilər dövlətinin zəiflədiyi dövrdə əfqan tayfalarının üsyanları nəticəsində Qəndəharda və Heratda bir sıra müstəqil knyazlıqlar yaradıldı. Mir Veys tərəfindən əsası qoyulan Qəndəhar knyazlığı puştu mənşəli Xotaki sülaləsinin hakimiyyəti altında idi. 8 mart 1722-ci ildə baş verən Gülnabad döyüşündə qalib gələn əfqan qoşunları Səfəvilər dövlətinin paytaxtı İsfahanı ələ keçirdilər və Sultan Hüseyni ailəsi ilə birlikdə əsir aldı. 1730-cu ildə Nadir xan əfqanları məğlubiyyətə uğradaraq tədricən öz hakimiyyətini Əfqanıstan ərazisində möhkəmlətdi. XIX əsr tarixi Əfqanıstan XX əsrdə İkinci dünya müharibəsi dövründə öz bitərəfliyini elan edən Əfqanıstan müharibədən sonra da geri qalmış, aqrar ölkə olaraq qalırdı. Ümumi Daxili məhsulun 60%-ni kənd təsərrüfatı verirdi. Əhalinin böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur, 2,5 milyona yaxın adam köçəri və yarımköçəri həyat tərzi keçirirdi. 50-ci illərdə ABŞ və Böyük Britaniyanın Əfqanıstan iqtisadiyyatına fəal nüfuz etməsi burada kapitalizmin inkişafını bir qədər sürətləndirmişdi. Lakin ölka ərazisinin dağlıq olması, şose və dəmir yollarının azlığı, ayrı-ayrı bölgələr arasında iqtisadi əlaqələrin zəifliyi kapitalizmin inkişafına mane olurdu. Kapitalizmin inkişafı ilə əlaqədar olaraq ölkə həyatının demokratikləşdirilməsi uğrunda hərəkat canlanmağa başlamışdı. 1953-cü ildən hökumətə kralın əmisi oğlu M.Davud başçılıq edirdi. Onun "idarə olunan iqtisadiyyat" adı altında keçirdiyi mütərəqqi islahatlar kral Əhmad Zahir şahın, onun ailə üzvlərinin, ruhani və mülkədarların müqaviməti ilə qarşılaşdı. Güclü siyasi təzyiqlərə məruz qalan M.Davud 1963-cü ildə istefa verməyə məcbur oldu. Onu Məhəmməd Yusif əvəz etdi. 1964-cü ildə Konstitusiya qəbul edildi. Siyasi partiyaların yaradılmasına icazə verildi, qapalı səsverməyə keçildi, qadınlar seçmək hüququ qazandılar. Əfqanıstan Xalq Demokratik partiyasının (ƏXDP) yaradılması Əfqanıstan Respublikasının tarixində mühüm hadisə oldu. Onun baş katibi məşhur yazıçı və siyasətçi Nur Məhəmməd Təraki, müavini Babrək Karməl oldu. ƏXDP sosializm qurmağı strateji məqsəd, milli demokratiya hökuməti yaratmaq uğrunda mübarizəni isə ən yaxın vəzifə elan etdi. Eyni zamanda ölkədə islam təməlçilərinin birləşməsi prosesi də gedirdi. Onlar İslam qanunlarına və dəyərlərinə əsaslanan cəmiyyət qurmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Ölkədə iqtisadi vəziyyətin kəskinləşməsi ilə əlaqədar siyasi vəziyyət də mürəkkəbləşirdi. Üstəlil Əfqanıstanda yaşayan müxtəlif xalqlar - puştun, özbək, tacik, bəluc va başqaları arasında milli zəmində toqquşmalar baş verirdi. Ziyalıların fəallığı artırdı. Fəhlə və tələbələr getdikcə siyasi mübarizədə daha yaxından iştirak edir, müxalifətçi ordu hissələri fəallaşırdı. 1973-cü il iyulun 17-də M.Davudun başçılığı ila ordu dövlət çevrilişi etdi. Məhəmməd Zahir şah hakimiyyətdən devrildi. Əfqanıstan Respublika elan olundu. Hakimiyyətə gələn M.Davud demokratik islahatlar keçirməyə başladı. İri burjuaziya hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. İqtisadiyyatda dövlət bölməsinin rolu genişləndirildi. Torpaq islahatı haqqında qanun qəbul edildi. Xarici siyasətdə SSRİ, Səudiyyə Ərəbistanı və İranla sıx əlaqələr quruldu. Ölkə daxilindəki qeyri-sabitlikdən ƏXDP məharətlə istifadə etdi. 1978-ci il aprelin 27-də ƏXDP-nin rəhbərliyi altında olan hərbi qüvvələr Kabildə dövlət çevrilişi etdilər. Hökumət binasını tutdular. M.Davud öldürüldü. Hakimiyyət İnqilab Şurasının əlinə keçdi. Əfqanıstan Demokratik Respublikasmın yaradıldığı elan olundu. Yaradılmış yeni hökumət sovet nümunəsində sosializm cəmiyyəti qurmaq məqsədilə bir sıra islahatlar keçirdi. Mülkədar torpaqları müsadirə edilərək kəndlilərə paylandı. Qadınlara kişilərlə bərabər hüquq verildi. Pulsuz ibtidai təhsilə keçildi. Din əleyhinə kəskin hücumlar başladı. LaKin tələsik həyata keçirilən sosialist dəyişiklikləri mövcud rejimə qarşı kütləvi etiraz hərəkatının başlanmasına səbəb oldu. ƏXDP daxilinda olan ziddiyyətlər daha da kəskinləşirdi. Bu da 1979-cu ilin sentyabrında siyasi çevrilişə gətirib çıxardı. ƏXDP-nın lideri, İnqilabi Şura başçısı N.Təraki raqibi H.Əmin tərəfindən devrildi və sonra da öldürüldü. Əminin yönümünün kifayət qədər sovetpərəst olmadığını görən SSRİ 1979-cu ilin dekabrında Əfqanıstanın paytaxtı Kabilə qoşun yeritdi. Döyüş zamanı H.Əmin öldürüldü. ƏXDP-nın və İnqilabi Şuranın başçısı vəzifələrini B.Karmal tutdu. O, "sosializm qurmaq" xəttini davam etdirdi. Yeni hökumət aqrar münasibətləri nizama salan bir sıra dekretlər verdi: torpaqsız və aztorpaq1ı kəndlilərin borcları azaldıldı, sələmçilik ləğv edildi. Aqrar islahat nəticəsində iri torpaq mülkləri əvəzi ödənilmədən müsadirə edildi, muzdla işlamak qadağan olundu. Bütün bunlar, kəndlilərin yuxarı təbəqələrinin və müəlkədarların ciddi müqaviməti ilə rastlaşdı. Müxalif qüvvələr iqtidara qarşı açıq mübarizəyə keçdilər. ABŞ-nin köməyi ilə silahlı mücahid dəstələri yaratmağa başladılar. Beləliklə, Əfqanıstanda həm iqtidar qüvvələrinə, həm də SSRİ qoşunlarına qarşı müharibə başladı. Müharibə SSRİ-nin məğlubiyyəti ilə başa çatdı və sovet qoşunları ölkəni tərk etdilər. Lakin Sovet qoşunlarının Əfqanıstanı tərk etməsindən sonra da müxalif qüvvələr yenə də mübarizəni davam etdirir və hakimiyyətə gəlməyə çalışırdılar. Bu vaxt BMT Əfqanıstanı böhran vəziyyətindən çıxarmaq məqsədilə sülh planı təklif etdi. Plana görə müharibəni dayandırmaq üçün Nəcibulla hakimiyyətdən getməli, keçid hökuməti yaradılmalı idi. Nəcibulla vəzifədən istefa verməyə məcbur oldu. O, bir neçə il sonra edam olundu. Bu da vəziyyəti sabitləşdirmədi. Müharibə davam edirdi. Heç bir ciddi müqavimətə rast gəlməyən mücahidlər Kabili tutdular. Şəhərin bir hissəsini səhra komandiri Əhməd şah Məsud, o biri hissəsini isə Əfqanıstan İslam partiyasının lideri Gülbəddin Hikmətyar ələ keçirdi. Onların arasında xeyli müddət döyüş getdi. Sonra barışıq imzaladılar. Ali hakimiyyət Cihad Şurasına (Siyasi şuraya) verildi. 1992-ci ilin aprelində Cihad Şurası müvəqqəti hökumət formalaşdırdı. Yeni hökumətdə Əfqanıstan İslam Cəmiyyəti partiyasının rəhbəri B.Rəbbani aparıcı rol oynayırdı. 1992-ci ilin dekabrında o, Əfqalnıstan İslam Respublikasının başçısı seçildi. Onun təkidi ilə Vətən partiyası buraxıldı. Əfqanıstan İslam Respublikası elan olundu. Ölkə şəriət qanunları ilə idarə olunmağa başladı. 1992-ci ilin payızında Hikmətyar hakimiyyətin keçid hökumətindən alınaraq Əfqanıstan İslam partiyasına verilməsini tələb etdi. Kabildə yenidən hərbi döyüşlər başlandı. Dünənki müttəfiqlər indi öz aralarında hakimiyyət uğrunda müharibəyə başladılar. 1995-ci ildə Əfqanıstanın hərbi-siyasi meydanında islamçı Taliban hərəkatı meydana çıxdı. Bu hərəkat Pakistanda təşkil olunmuşdu. Onun təşkilatçıları olan taliblər (mənası "tələbələr" deməkdir) müxalifətin hərbi düşərgələrində təlim almış keçmiş tələbələr idi. Bu hərəkat "islamın saflığı" uğrunda mübariza aparan kəskin dini səciyyə daşıyırdı. Pakistanın hərbi və maliyyə köməyi sayəsində o, tezliklə böyük nailiyyətlər əldə etdi. Taliblər 1996-cı ilin sentyabrında Kabili tutdular və sonra ölkənin böyük hissəsini ələ keçirdilər. 1997-ci ilin iyununda taliblərin rəqibləri "Əfqanıstan azadlığı uğrunda birləşmiş islam cəbhəsi" yaratdılar. Buna cavab olaraq Taliban hərəkatının Şurası Əfqanıstanı əmirlik elan etdi. Şura sədri Məhəmməd Ömər Axundzadə əmir titulunu aldı. 1999-cu ildə taliblər demək olar ki, ölkənin bütün ərazisinə nəzarət etməyə başladılar. Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=262307 |
Əfqanıstan tatarları | Əfqanıstan tatarları (tatar. Äfğanistan tatarları; fars. تاتارهای افغانستان) Əfqanıstanda türk etnik qrupdur. Çox kiçik bir icma əfqan tatar dilində danışır, böyük əksəriyyəti isə ya dari, puştu, özbək və ya türkmən dilində danışır. Əfqan tatarları Qızıl Ordaya qoşularaq Əfqanıstana gələn, ilk olaraq Cənubi Türküstanında məskunlaşan Tatar köçərilərindən olduğunu iddia edirlər. Onlar kənd yerlərində, əsasən Cənubi Türküstanının Səməngan və Bəlx bölgələrində köçəri həyat sürürlər, eyni zamanda müxtəlif digər vilayətlərdə də varlar. Əfqan tatarlarının yerli icma liderləri onların əhalisinin təxminən 100.000 nəfər olduğunu təxmin edirlər, baxmayaraq ki, Əfqanıstanda onilliklər ərzində siyahıyaalma aparılmayıb. Əfqan tatar dili bu gün təhlükə altındadır, yalnız çox kiçik bir azlıq bu dildə danışır. Əfqan tatarlarının əksəriyyəti məskunlaşdıqları bölgənin dilini mənimsəmişlər. Onlar tarixlərinin böyük bir hissəsini uzaq bir həyat sürmüşlər.Əfqan tatarları əsasən hənəfi sünnilər və şiə azlığıdır, və Əfqan tatar icmasının üzvü bildirib ki, icma mötədildir və orada heç bir dini ekstremist yoxdur. O bildirib ki, əfqan tatarları təcrid olunduqları üçün heç vaxt böyük müharibələrdə iştirak etməyiblər, lakin lokal münaqişələrdə vuruşublar. O, Talibanın əfqan tatar adət-ənənələrinə qarşı olduqlarını və əfqan tatarlarının evlərinə girdiklərini, kitablarını yandırdıqlarını və bir çox mədəni irsi məhv etdiklərini bildirib.Əfqan tatarları heç vaxt Əfqanıstan hökumətində yüksək vəzifə tutmayıblar, baxmayaraq ki, 2021-ci ildə Taliban ələ keçirməzdən əvvəl bir əfqan tatar deputatı var idi. Əfqan tatarları 2021-ci ilin mart ayına qədər Əfqanıstanda etnik qrup kimi tanınmayıb. Əfqanıstanın Milli Statistika İdarəsi onları etnik mənsubiyyət kimi siyahıya alıb ki, bu da onlara yeni planlaşdırılan Əfqanıstan milli şəxsiyyət vəsiqələrində etnik mənsubiyyətinin yazılmasına imkan verəcək, baxmayaraq ki, Talibanın ələ keçirilməsi bir neçə aydan sonra baş verdi və şəxsiyyət vəsiqələri heç vaxt baş vermədi. Əfqanıstan Tatar Mədəniyyət Fondu əfqan tatarlarına dünyadakı etnik tatarlarla əlaqələr qurmağa kömək etdi. Onların Tatarıstanın Dünya Tatar Konqresi ilə əlaqələri var.Əfqan Tatar Mədəniyyət Fondunun məqsədi əfqan tatarlarını öz mədəniyyətləri ilə yenidən əlaqələndirmək və demək olar ki, nəsli kəsilməkdə olan əfqan tatar dilini, tatar dili ilə yaxından əlaqəli qıpçaq dilini canlandırmaqdır. Ümumdünya Tatar Konqresi onlara bu işdə çox kömək etdi və 2005-ci ildən bəri Əfqanıstan tatarlarını məsələləri müzakirə etmək üçün Tatarıstana dəvət edir. Dünya Tatar Konqresi onlara 2021-ci il martın 15-dən dillərini canlandırmaq üçün onlayn təhsil kurslarının başlamasına kömək etdi. 2023-cü ilin yanvarında Danis Şakirov Dünya Tatar Konqresi ilə Kazanda görüş keçirdi və orada əfqan tatarları üçün nə etməli olduqları barədə danışdılar. Şakirov Əfqanıstan tatarlarının həyatının Talibanın hakimiyyəti ələ keçirməsindən sonra daha da pisləşdiyini və Dünya Tatar Konqresinin onları qəbul etməyə hazır olan 1000 əfqan tatarını Hindistan və Çinin müxtəlif universitetlərinə göndərməyi planlaşdırdığını bildirib. Şakirov həmçinin Ümumdünya Tatar Konqresinin minlərlə əfqan tatarını aclıqdan xilas etdiyini iddia edib və gələcəkdə onların dilini xilas etməyə kömək edəcəyinə söz verib. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=822318 |
Əfqanıstan türkmənləri | Əfqanıstan türkmənləri — Əfqanıstanın Əfqan Türkistanı və ya Cənubi Türkistan deyilən hissəsində çoxu Türkmənistan sərhədinə yaxın, bir hissəsi isə İran (Məşhəd) sərhədində yaşayan türkmənlərin bir qolu olan türk xalqı. Sünni müsalman olub Əfqan özbəklərindən sonra Əfqanıstan türklərini təşkil edən ikinci böyük xalqdır. Özbəklərdən fərqli olaraq oturaq yox, köçəridirlər və heyvandarlıqla məşğul olurlar. 1885-ci ildə Rusiya və Əfqanıstan arasında sərhəd təyinindən sonra Türkmənistan türkmənləri ilə Xorasan türkmənləri ayırılmışlardır. Əfqanıstan türkmənlərinin əsas uruqları Ersarı, Çavdır, Yamut, Göklən, Təkə, Sarıq, Salur və Abdal uruqlarıdır. Ən böyükləri isə Ersarı uruğudur. 1990-cı illərdə əhali sayı 200000 nəfər olmuşdur. Hal-hazırda əhali sayı təxmini olaraq -1000000 600000 -1000000 nəfər təşkil edir. Əfqanıstanda olan əhalinin siyahıya alınması zamanı türkmənlərin yaşadığı bəzi kənd və qəsəbələr saya daxil edilməmişdir və demək olar ki, türkmən qadınlarının heç biri siyahıya alınmamışdır. Bunlarla birlikdə Əfqanıstan türkmənlərinin sayı 3 milyon olaraq təxmin edilir. İsveçli diplomat və türkoloq Gunnar Jarring Əfqanıstan türkmənlərini beş qrupa ayırmışdır. Salur Ogurucikin nəslindən gələnlər, 140 qola ayrılan Yomutlar və 110 qola ayrılan Salurlar, Sarıqlar və Təkələr; Oğuz xanın nəslindən gələnlər, 78 qola ayrılan Göklənlər, 50 qola ayrılan Çavdurlar, Hataplar, Mukrillər, Karkınlar, Ersarılar, Bayatlar, Agarlar; Türkmənləşmiş olanlar; Bu qrupdakılar 55 qola ayrılmaqdadır; Sunçı, Nuhurlı, Anaulı, Murça tayfaları; Oğuz mənşəyindən gələyən yeni yaranmış tayfalar.1930-cu illərdə SSRİ-dən köç etmiş türkmənlər isə Anhoya yerləşmişdir və ticarətlə məşğul olurlar. Türkməncə əsər Türkmənistandan sonra ən çox Əfqanıstanda qələmə alınmışdır. Lakin Əfqanıstanda yazılan bu əsərlərdə standart Türkmənistan türkməncəsində görülməyən bir çox şəkilçi fərqləri var. Bu şəkilçilərin çoxu Oğuz qrupu türk yazı dillərində görülməyən şəkilçilər olub Çağatay-Özbək yazı dili qoluna aid xüsusisyyətlərdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=604510 |
Əfqanıstan v (1996-2001) | Əfqanıstan Vətəndaş müharibəsi-Əfqanıstanda "Taliban" rejimini devirmək və Üsamə bin Ladeni öldürmək məqsədi ilə yerinə yetirilmiş əməliyyat və ya müharibə. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607678 |
Əfqanıstan vətəndaş müharibəsi (1996-2001) | Əfqanıstan Vətəndaş müharibəsi-Əfqanıstanda "Taliban" rejimini devirmək və Üsamə bin Ladeni öldürmək məqsədi ilə yerinə yetirilmiş əməliyyat və ya müharibə. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607667 |
Əfqanıstan İslam Dövləti | Əfqanıstan İslam Dövləti-(ərəb. دولت اسلامی افغانستان )Əfqanıstanda (1992-2002) yaranmış faktiki dövlət.Kabulun devrilməsi ilə sona çatan dövlətin ən məşhur prezidenti Bürhanəddin Rəbbani olub. Əfqanıstandakı 3 illik sivil müharibəsindən sonra (1989-1992) Məhəmməd Nəcibulla rejimi devrildi.Bundan sonra Gülbəddin Hikmətyar,Bürhanəddin Rəbbani,Həmid Kərzai kimi ziyalılar ölkənin işğal olmaması üçün Əfqanıstanda yeni bir dövlət ,"Əfqanıstan İslam Dövləti" yarandı.Bu işdə Hikmətyarın böyük köməkləri vardı:Pakistan Servizlərarası İslahatdan(İSİ) yardım almış, Hizbul-İslami partiyasını yaratmışdı.Partiya ölkədə böyük nüfuz qazandıqdan sonra Bürhanəddin Rəbbani Hikmətiyarla birləşmiş, dövlətin rəsmi partiyası etmişdi.Nəcibullanın kommunist rejimindən sonra ölkənin özünə gəlməsi çətin idi.Amma sonradan yaradılmış Cəmiyyət-i İslami partiyasının qanunları ilə ölkədə hər şey nizamlandı:Qadınlar hicab taxmağa, Kişilər zinadan uzaqlaşmağa başladı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607860 |
Əfqanıstan İslam Respublikası | Əfqanıstan (puşt. افغانستان, dəri افغانستان) — Cənubi Asiyada ölkə. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 660,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir. 15 avqust 2021-ci ildə Əfqanıstan İslam Respublikası süquta uğramışdır, prezident Əşrəf Qəni hakimiyyəti Taliban hərəkatına vermişdir. Yerinə Əfqanıstan İslam Əmirliyi qurulmuşdur. Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də "alınmaz" və "imperiyaların məzarlığı" kimi ləqəblər qazanmışdır. Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya imperiyası arasındakı "Böyük oyun"da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu, amma 2021-ci il 15 avqustunda paytaxt Kabil Taliban tərəfindən ələ keçirildi və Əfqanıstan İslam Respublikası süqut etdi. Taliban tərəfindən keçid hökuməti quruldu. Əfqanıstan hal-hazırda qeyri-sabit siyasi vəziyyətdədir. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir. Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir.Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur. Etnik tərkibi Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır. Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən Sünnilik (Hənəfi Məzhəbi) daha çox yayılmışdır. Etiqadda İsə çoxunluq Maturidi Əqidəsindədirlər. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb). Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır. İqtisadi göstəricilər İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır. İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları) Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları) Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri. Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini) Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini) Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini) Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003) Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları) İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar. İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları) İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları) Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ) Pul vahidi kodu: ƏHVƏ Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart Nəqliyyat və kommunikasiya Dəmir yolları: 24,6 km Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini) Kanallar: 1 200 km Boru xəttləri: 180 km Limanları: Keyrabad, Şir Xan Aeroportlar: 45 (2000/təxmini) Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini) Həmçinin bax Əfqanıstan bayrağı Əfqanıstan İslam Əmirliyi Əfqanıstan əhalisiƏfqanıstanın dövlət quruluşu Əfqanıstan tarixi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=80402 |
Əfqanıstan İslam Əmirliyi | Əfqanıstan (puşt. افغانستان, dəri افغانستان) — Cənubi Asiyada ölkə. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 660,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir. 15 avqust 2021-ci ildə Əfqanıstan İslam Respublikası süquta uğramışdır, prezident Əşrəf Qəni hakimiyyəti Taliban hərəkatına vermişdir. Yerinə Əfqanıstan İslam Əmirliyi qurulmuşdur. Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də "alınmaz" və "imperiyaların məzarlığı" kimi ləqəblər qazanmışdır. Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya imperiyası arasındakı "Böyük oyun"da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu, amma 2021-ci il 15 avqustunda paytaxt Kabil Taliban tərəfindən ələ keçirildi və Əfqanıstan İslam Respublikası süqut etdi. Taliban tərəfindən keçid hökuməti quruldu. Əfqanıstan hal-hazırda qeyri-sabit siyasi vəziyyətdədir. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir. Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir.Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur. Etnik tərkibi Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır. Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən Sünnilik (Hənəfi Məzhəbi) daha çox yayılmışdır. Etiqadda İsə çoxunluq Maturidi Əqidəsindədirlər. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb). Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır. İqtisadi göstəricilər İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır. İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları) Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları) Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri. Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini) Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini) Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini) Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003) Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları) İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar. İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları) İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları) Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ) Pul vahidi kodu: ƏHVƏ Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart Nəqliyyat və kommunikasiya Dəmir yolları: 24,6 km Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini) Kanallar: 1 200 km Boru xəttləri: 180 km Limanları: Keyrabad, Şir Xan Aeroportlar: 45 (2000/təxmini) Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini) Həmçinin bax Əfqanıstan bayrağı Əfqanıstan İslam Əmirliyi Əfqanıstan əhalisiƏfqanıstanın dövlət quruluşu Əfqanıstan tarixi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=717285 |
Əfqanıstan İslam Əmirliyi (1996-2001) | Əfqanıstan İslam Əmirliyi (puştu د افغانستان اسلامي امارات) — Əfqanıstan ərazisində 1996–2001-ci illərdə mövcud olmuş və yalnız 4 ölkə tərəfindən (Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, İçkeriya və Pakistan) rəsmən tanınan İslam dövləti. Adı ölkəni idarə edən "Taliban" hərəkatı tərəfindən verilmişdir. Ölkənin Tacikistan, Pakistan və Çinlə həmsərhəd olan şimal əraziləri, yəni təxminən 10%-i həm də "Şimal Alyansı" adı ilə tanınan "Əfqanıstanın Xilası üzrə Birləşmiş İslam Cəbhəsi"nin nəzarətində olmuşdur. 15 avqust 2021-ci ildə Taliban yenidən paytaxt Kabili ələ keçirərək bütün Əfqanıstan üzərində hakimiyyətini bərqərar etdi. Hemçinin bax Biyarə İslam Əmirliyi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=730290 |
Əfqanıstan İslam Əmirliyi (1996–2001) | Əfqanıstan İslam Əmirliyi (puştu د افغانستان اسلامي امارات) — Əfqanıstan ərazisində 1996–2001-ci illərdə mövcud olmuş və yalnız 4 ölkə tərəfindən (Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, İçkeriya və Pakistan) rəsmən tanınan İslam dövləti. Adı ölkəni idarə edən "Taliban" hərəkatı tərəfindən verilmişdir. Ölkənin Tacikistan, Pakistan və Çinlə həmsərhəd olan şimal əraziləri, yəni təxminən 10%-i həm də "Şimal Alyansı" adı ilə tanınan "Əfqanıstanın Xilası üzrə Birləşmiş İslam Cəbhəsi"nin nəzarətində olmuşdur. 15 avqust 2021-ci ildə Taliban yenidən paytaxt Kabili ələ keçirərək bütün Əfqanıstan üzərində hakimiyyətini bərqərar etdi. Hemçinin bax Biyarə İslam Əmirliyi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=107389 |
Əfqanıstan İslam Əmirliyinin lideri | Əfqanıstanın İslam Əmirliyinin Ali Rəhbəri (puştuca د مش د افغانستان اسلامي امارت) – Əfqanıstanın İslam Əmirliyinin ali lideri, Əfqanıstanın faktiki hökmdarıdır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=775765 |
Əfqanıstan İslam əmirliyi | Əfqanıstan (puşt. افغانستان, dəri افغانستان) — Cənubi Asiyada ölkə. Əfqanıstan Mərkəzi Asiyada yerləşməsinə baxmayaraq sıx etnik və mədəni əlaqələri nəzərə alınaraq bəzi qaynaqlar tərəfindən Yaxın Şərq ölkəsi hesab edilir. Şərq və cənubda Pakistan, qərbdə İran, şimalda Türkmənistan, Özbəkistan və Tacikistan, şimal-şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Kabil şəhəri, ümumi sahəsi 660,230 kvadrat kilometrdir. Əfqanıstan dənizə çıxışı olmayan ölkədir. Ərazisinin əksər hissəsi qışı çox soyuq keçən Hinduquş dağları ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin şimalı məhsuldar düzənliklərdən, cənub-qərbi isə yayı çox isti olan səhra landşaftından ibarətdir. 15 avqust 2021-ci ildə Əfqanıstan İslam Respublikası süquta uğramışdır, prezident Əşrəf Qəni hakimiyyəti Taliban hərəkatına vermişdir. Yerinə Əfqanıstan İslam Əmirliyi qurulmuşdur. Müasir Əfqanıstan ərazisindəki ilk insan məskənləri Orta paleolit dövrünə təsadüf edir. Böyük ipək yolu boyunca ölkənin strateji mövqeyi Orta Şərq və Asiyanın digər bölgələri arasında mədəni əlaqələrin yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Bu ərazi tarix boyunca müxtəlif xalqlara ev sahibliyi etmiş və bir çox hərbi yürüşlərə məruz qalmışdır. Bütün bu işğal cəhdlərinə baxmayaraq, ölkə işğalçılara qarşı daima mübarizə aparmış və buna görə də "alınmaz" və "imperiyaların məzarlığı" kimi ləqəblər qazanmışdır. Əfqanıstan ərazisi tarix boyunca Kuşan İmperiyası, Ağ hunlar, Samanilər, Səfərilər sülaləsi, Qəznəvilər dövləti, Qurilər, Xələclər sülaləsi, Böyük Moğol İmperiyası, Hotakilər, Durranilər və digər böyük imperiyaların tərkib hissəsi olmuşdur.Müasir Əfqanıstan dövlətinin siyasi tarixi 18-ci əsrdə mövcud olmuş Hotaki və Durrani sülalələri ilə başlayır. 19-cu əsrin sonlarında Əfqanıstan həmin dövrdə hökmranlıq etmiş Britaniya Hindistanı və Rusiya imperiyası arasındakı "Böyük oyun"da bufer ölkə rolunu oynamışdır. 1893-cü ildə Britaniya Hindistanı ilə sərhəddə yaradılan Durand xətti əfqan hökuməti tərəfindən tanınmadı və 1947-ci ildə Pakistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra bu ölkə ilə əlaqələrin gərginləşməsinin əsas səbəblərindən biri hesab olunur. 1919-cu ildə baş vermiş Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsinin ardınca ölkə xarici təsirdən azad oldu və Əmənullah xanın rəhbərliyi altında monarxiya quruldu. Onun ardınca isə hakimiyyətə Məhəmməd Zahir şah gəldi və o da 40 ilə yaxın ölkəyə rəhbərlik etdi. 1970-ci illərin sonunda Əfqanıstanda bir neçə dəfə dövlət çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə ölkədə sosialist dövlət quruldu, ardınca isə Əfqanıstan Sovet İttifaqının protektoratına çevrildi. Bu hadisələr 1980-ci illərdə üsyançılara qarşı Sovet-Əfqan müharibəsinin baş verməsi ilə nəticələndi. 1996-cı ildən etibarən Əfqanıstan ərazisinin çox hissəsi Taliban qruplaşması tərəfindən ələ keçirildi ki, nəticədə ölkənin çox hissəsi beş ilə yaxın müddət ərzində Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı totalitar rejim tərəfindən idarə olundu. 2001-ci ildə NATO-nun rəhbərliyi altında koalisiya qoşunlarının Əfqanıstana daxil olması ilə Taliban qruplaşmasının üzvləri hakimiyyətdən düşdü və yeni demokratik hökumət quruldu, amma 2021-ci il 15 avqustunda paytaxt Kabil Taliban tərəfindən ələ keçirildi və Əfqanıstan İslam Respublikası süqut etdi. Taliban tərəfindən keçid hökuməti quruldu. Əfqanıstan hal-hazırda qeyri-sabit siyasi vəziyyətdədir. Əhalisinin sayı 35 milyon nəfərə çatır ki, bunun da əksər hissəsini etnik puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər təşkil edir. Əfqanıstan iqtisadiyyatı dünya ölkələri arasında 108-ci yerdədir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2016-cı ildə verdiyi məlumata görə Əfqanıstan adambaşına düşən ÜDM həcminə görə 186 ölkə arasında 167-ci yerdədir. Paytaxt Kabul ölkənin ən böyük şəhəridir, digər əhəmiyyətli şəhərlər qərbdə Herat, cənubda Qəndəhar və şimalda Məzari-Şərifdir. Yerli və milli səviyyədə inteqrasiyanın zəif olduğu Əfqanıstanda coğrafi maneələrdən əlavə ictimai həyatda da bir sıra əhəmiyyətli problemlər qalmaqdadır. Əhalinin savadlılıq dərəcəsi təxminən 36% — dir, adam başına düşən ümumdaxili gəlir baxımından da dünyanın ən yoxsul ölkələri arasındadır. Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2011-ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin sayının 24.485.6 min nəfər olduğu ehtimal edilir.Əfqanıstanda yeganə siyahıya alma 1979-cu ildə 5 iyun-5 iyul tarixində aparılmış və bu zaman ölkə əhalisi 15,551,358 nəfər (oturaq əhali — 13,086,630 nəfər , köçəri əhali — 2,464,728 nəfər) olmuşdur. Etnik tərkibi Əfqanıstan çoxmillətli ölkədir. Bununla bərabər heç bir etnik qrup əksəriyyəti və ya çoxluğu (yarıdan çox) təşkil etmir, ölkədə yalnız qarşılıqlı nisbətdə üstünlüyə sahib beş böyük etnik qrup vardır (puştunlar, taciklər, özbəklər, həzaralar və türkmənlər) və onların hər birinin sayı 1 milyondan artıqdır. Əfqanıstan ərazisində islam VII əsrin sonu, VIII əsrin əvvəllərində yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlardır. Əfqanıstanda müsəlman əhalinin 80–90%-ni təşkil edən Sünnilik (Hənəfi Məzhəbi) daha çox yayılmışdır. Etiqadda İsə çoxunluq Maturidi Əqidəsindədirlər. Sünnilər əsasən əfqanların böyük bir hissəsi, taciklər, özbəklər, türkmənlər, bəluclar, çaray-makların böyük hissəsi (cəmşidilər, xazarai-kalayiau, firuzkuxlar, taymanlar), nuristanlar(sonuncular hələ 19-cu əsrdə yerli qəbilələrin inanclarına tapınırdılar və onlar qonşu müsəlmanlar tərəfindən kafir adlanırdılar, islam onların arasında təzyiqlə yayılıb). Əfqanıstada bir sıra sünni cərəyanlarıi fəaliyyət göstərir — qədiriyyə, nəqşbədiyə, qələndəriyyə. Əhalinin çox az hissəsi (0,5 %) əhmədiyyə təriqətinə münsubdur. Ölkədə əhəmiyyətli sayda şiələr var. Bunlar xəzər-bərbərlər, eləcə də teymurlar, qızılbaşlar və əfqan-dzadzlar, Sistada nisbətən qarışmış əfqan-fars qrupu və farslardır. Şiələrə həm də Kabul, Herat, Qəznə ərazisində də rast gəlmək olar. Bədəxşan xalqı və tacikləri bir hissəsi ismailiyə təriqətinə ibadət edirlər (ismaililər ölkə əhalisinin təqribən 3 %-ni təşkil edirlər). Bundan başqa, Əfqanıstanda induistlər (20min nəfər), eləcə də siqxlər, zərdüştilər və iudaistlər (0,2 min nəfər) yaşayır. İqtisadi göstəricilər İqtisadiyyata ümumi baxış: Əfqanıstan dənizə sahili olmayan ölkədir, iqtisadiyyatı əkinçiliyə və heyvandarlığa (qoyun və keçi yetişdirməyə) əsaslanır. İş qüvvəsi: 15 milyon (2004-cü il məlumatları) Sektorlara görə iş qüvvəsi: əkinçilik 80%, sənaye 10%, xidmət 10% (2004 məlumatları) Sənaye: Kiçik miqyasda paltar, sabun, mebel, ayaqqabı, gübrə, sement, əl işi xalçalar, təbii qaz, yağ, kömür, mis sexləri. Elektrik istehsalı: 905 milyon kWh (2003/təxmini) Elektrik istehlakı: 1,042 milyard kWh (2003/təxmini) Elektrik ixracatı: 0 kWh (2001/təxmini) Elektrik idxalatı: 200 milyon kWh (2003) Əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları: xaşxaş, buğda, meyvələr, fındıq, yun, dəri İxracat məbləği: 471 milyon dollar (2005-ci il məlumatları) İxracat məhsulları: xaşxaş, meyvə və fındıq, əl işi xalçalar, yun, pambıq, dəri, qiymətli daş və ləl-cəvahiratlar. İxracat ortaqları: Pakistan, İran, Almaniya, Hindistan, Böyük Britaniya, Belçika, Lüksemburq, Çex Respublikası İdxalat məbləği: $3,87 milyard (2005-ci il məlumatları) İdxalat məhsulları: Xarici investisiya, yeyinti və neft məhsulları, istehlak malları İdxalat ortaqları: Pakistan, İran, Yaponiya, Sinqapur, Hindistan, Cənubi Koreya, Almaniya Xarici borc məbləği: 8 milyard dollar (2004-cü il məlumatları) Pul vahidi: Əfqanıstan əfqanisi (ƏHVƏ) Pul vahidi kodu: ƏHVƏ Maliyyə ili: 21 Mart – 20 Mart Nəqliyyat və kommunikasiya Dəmir yolları: 24,6 km Avtomobil yolları: 21 000 km, asfalt: 2 793 km, digər: 18 207 km (1998-ci il/təxmini) Kanallar: 1 200 km Boru xəttləri: 180 km Limanları: Keyrabad, Şir Xan Aeroportlar: 45 (2000/təxmini) Vertolyot sahələri: 3 (2000/təxmini) Həmçinin bax Əfqanıstan bayrağı Əfqanıstan İslam Əmirliyi Əfqanıstan əhalisiƏfqanıstanın dövlət quruluşu Əfqanıstan tarixi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=311689 |
Əfqanıstan Əmirliyi | Əfqanıstan Əmirliyi (Puştu: د افغانستان امارت Da Afghānistān Amārat, Farsca: امارت افغانستان Amārat-i Afghānistān) — 1919-cu ilə qədər Britaniyanın protektoratı olan müasir Əfqanıstan ərazisində dövlət. 1926-cı ildə padşah olan əmir Amanullah tərəfindən Krallığa (Konstitusiyalı monarxiya) çevrilmişdir. 1879-cu ildə növbəti İngiltərə-Əfqan müharibəsindən sonra Əmir Yaqub-xan müqavilə imzaladı. Müqaviləyə əsasən Əfqanıstan Britaniyanın protektoratına çevrildi. Sonra əvvəllər Rusiya imperiyasında gizlənən Əbdürrəhman Əfqanıstan əmiri oldu. XIX əsrin sonunda Əbdürrəhmanın dövründə Böyük Britaniya və Rusiya Əfqanıstanın bu gün də mövcud olan müasir sərhədlərini birgə müəyyən etdilər. Əmir Həbibullah 20 fevral 1919-cu ildə ov edərkən öldürüldü. Əmir Həbibullahın ölümündən sonra üçüncü oğlu Amanullah hakimiyyətə gəldi. O, ilk növbədə 1919-cu ildə üçüncü İngiltərə-Əfqan müharibəsini apardı və bu müharibə başa çatdıqdan sonra tədricən ölkənin Britaniya imperiyasından tam müstəqilliyinə nail oldu . On illik hakimiyyəti dövründə Amanullah-xan Əfqanıstanda tez və tam islahat aparmağa çalışdı. Xarici siyasətdə Amanullah 1919-cu ildə Sovet Rusiyası ilə diplomatik əlaqələr qurdu və 1921-ci ildə onunla dostluq müqaviləsi bağladı və bu müqaviləyə əsasən Əfqanıstan maliyyə, texnoloji və hərbi yardım alırdı. 1923-cü ildə Amanullah Əfqanıstanın ilk konstitusiyasını qəbul etdi və bu konstitusiyada onun əvvəllər fərmanla müəyyən etdiyi vətəndaş hüquqlarının təminatları təsbit edildi. Həmin andan etibarən ölkə Əfqanıstan Krallığı konstitusiyalı monarxiyaya çevrildi. Afghanistan. Peter R. Blood, ed. (ingilis). Washington: GPO. 2001. Həmçinin bax Birinci ingilis-əfqan müharibəsi (1838-1842) İkinci ingilis-əfqan müharibəsi (1878-1880) Üçüncü ingilis-əfqan müharibəsi (1919) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=729358 |
Əfqanıstan əfqanisi | Əfqanıstan əfqanisi ((simvolu: Afs; puşt. افغانۍ; dəri افغانی; kodu: AFN)) - Əfqanıstan respublikasının pul vahidi. 1 əfqani 100 pula bölünür, baxmayaraq ki, artıq pul dövriyyədə deyil. Orijinal əfqani (1925-2001) İlk əfqani (ISO 4217 kodu: AFA) 1925-ci ildə təqdim olundu. Bir əfqani 100 pula bölünürdü, 20 əfqani isə bir əmaniyə bərabər idi. Bu əfqani 9 qram gümüş tərkibə malik idi.Birinci dünya müharibəsi dövrü istisna olmaqla, Əfqanıstanın valyuta məzənnəsi bazar qüvvələri tərəfindən sərbəst şəkildə müəyyən edilmişdir. Ancaq bəzi dövrlərdə Əfqanıstanda iki fərqli məzənnə rejimi mövcud idi: Əfqan Mərkəzi Bankı tərəfindən müəyyən edilmiş rəsmi valyuta məzənnəsi və Kabilin Saraya Şahzadə adlı pul bazarında təklif və tələbkar qüvvələr tərəfindən müəyyən edilmiş sərbəst bazar məzənnəsi. Əfqanıstanın Mərkəzi Bankı olan Də Əfqanıstan Bankının yaradılmasından sonra belə imtiyazlı rəsmi sabit məzənnə tətbiq olunmağa davam etmişdi. Də Əfqanıstan Bankı rəsmi nisbətini Saraya Şahzadənin valyuta məzənnəsinə yaxın tutmağa çalışsa da, 1980-ci illərdə və vətəndaş müharibəsi dövründə rəsmi və sərbəst valyuta məzənnələri arasındakı boşluq genişləndi. Da Əfqanıstan Bankı 2002-ci ildən etibarən üzən məzənnə rejimini qəbul edib və valyuta məzənnəsinin bazar qüvvələri tərəfindən sərbəst şəkildə müəyyənləşdirilməsinə imkan yaradıb. 1925-1928-ci illərdə xəzinədarlıq 5, 10 və 50 əfqani əsginaslar buraxdı. 1936-cı ildə 2, 20 və 100 əfqani əsginaslar əlavə edildi. Əfqanıstan Bankı 1939-cu ildə kağız pul istehsalını öz üzərinə götürərək, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 və 1000 əfqani buraxdı. 1958-ci ildə 2 və 5 əsginaslar sikkə ilə əvəz edildi. 1993-cü ildə 5000 və 10,000 əfqani əsginasları buraxıldı. Yeni əfqani (2002-indiyədək) 2 yanvar 2002-ci il - 2 fevral 2003-cü il tarixləri arasında ISO 4217 kodu AFN olan yeni əfqani təqim edildi. Heç bir bölünmə verilməmişdir. 11 aprel 2005-ci ildə 1, 2 və 5 əfqani sikkələr təqdim edildi. 2 fevral 2002-ci ildə 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 və 1000 əfqani əsginasları təqdim edildi. 2005-ci ildə 1, 2 və 5 əfqani əsginasları sikkə ilə əvəz olundu. 2004 və 2008-ci ildə bəzi əsginasların təhlükəsizlik xüsusiyyətləri inkişaf etdirildi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=525180 |
Əfqanıstan əhalisi | Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2012 – ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin cəmi sayının 25,500,100 (2011 – ci ilin əvvəlinə 24,485,600) nəfər olduğu ehtimal edilir . Ölkə əhalisinin milli tərkibini təşkil edən etnik qruplar : puştunlar, taciklər, həzaralar, özbəklər, türkmənlər, aymaqlar, bəluclar, qızılbaşlar, nuristanlılar, paşayilər və sairədir. Etnik tərkib Böyük Sovet Ensiklopediyasının II nəşri, III cildinin (1950-ci ildə çap edilib), 494-cü səhifəsində yazılıb: Əfqanıstan Türkləri Əfqanıstanda indiyə qədər bütün ölkəni əhatə edən və nəticələri şübhə doğurmayan siyahıya alma aparılmadığından onun əhalisinin etnik tərkibi haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur , bütün rəqəmlər müxtəlif mənbələrin qeyri-rəsmi təxmininə əsaslanır . Pan-İranizm ideyasını bəyənən və ona felən dəstək verən Avropanın "müstəqil sosial təşkilatları" İranda olduğu kimi Əfqanıstanda da Türk kökənli əhalinin sayını öz rəsmi məlumatlarında süni şəkildə azaldırlar . Əksər qərb mənbələrinə əsasən Əfqanıstanda Türk kökənli xalqlar ölkə əhalisinin təxminən 12%-ni təşkil edirlər (özbəklər-9% , türkmənlər-3%) . Ancaq Əfqanıstandakı Türk mənşəli etnik qrupların (əsasən Özbək və Türkmən) liderlərinin iddialarına əsasən həzaralar və çahar aymaqlar daxil edilmədən bütün Türk əsilli xalqlar Əfqanıstan əhalisi içində təxminən 35%-lik paya sahibdirlər (19% – özbəklər, 13% – türkmənlər , 3% – qızılbaşlar , qırğızlar , tatarlar , qaraqalpaqlar , qazaxlar) . Əfqanıstanda Türk toplumunu özbəklər , türkmənlər , qızılbaşlar , qırğızlar , qaraqalpaqlar , qazaxlar , tatarlar əmələ gətirirlər . Özbəklər – Əfqanıstanda puştun və taciklərdən sonra üçüncü ən böyük etnik qrupdurlar . sayları 4,000,000 nəfərdən çoxdur . Türkmənlər – sayları 900,000 nəfərdən çoxdur (bəzi təxminlərə görə 3,000,000 nəfərdir) . Qızılbaşlar – Azərbaycan Səfəvilər və Əfşarlar İmperiyası zamanı imperiyanın dayaqlarını möhkəmlətmək məqsədiylə tarixi Böyük Azərbaycanın ərazisindən Əfqanıstana köçürülmüş və ya siyasi yanaşmalarından dolayı sürgün edilmiş Azərbaycan türkcəsində danışan türk kökənli Əfşar , Bayat , Şahağası , Ansarlı , Otuzikilər , İyirmidörtlər tayfalarından ibarətdirlər . Qızılbaşlar əsasən şəhərlərdə kompakt halda Kabil , Herat, Lögər və Qəndahar şəhərlərində həmçinin Əfqanıstanın mərkəzində bəzi kəndlərdə yaşayılar . Onlar evdə , ailə içində Azərbaycan dilinin şimal ləhcələrində danışırlar ancaq digər millətlərin nümayəndələri ilə ünsiyyətdə fars dilinin şərq ləhcəsi olan Daricədən istifadə edirlər . Saylarına dair müxtəlif təxminlər mövcuddur . Buna əsas səbəb onların Avropa məbələrində Dari dilli Əfqanıstan Taciklərinin tərkibinə daxil edilmələridir . Sayları müəyyən təxminlərə əsasən 60,000-200,000 nəfər arası və ya 30,000-1,000,000 nəfər arasındadır . Receb Albayrakın 2004-cü ildə İstanbulda həşr etdirdiyi "Afganistan Türkleri" adlı kitabında 2004-cü il üçün qeyd etdiyi 450,000 nəfərlik sayı daha çox həqiqətə uyğun hesab oluna bilər . Qaraqalpaqlar – özbəklərin çoxluq olduqları bölgələrdə məskunlaşıblar , mədəni həyatlarında , ənənələrində özbək mədəniyyətinin güclü təsiri hiss olunur . Əfqanıstanda sayları 20,000 nəfərdən çoxdur . Qırğızlar – Əfqanıstanın Bədəxşan vilayətinin Vahan rayonunda Pamir dağlarının ətəyində məskunlaşıblar . Əfqanıstanda sayları 20,000 nəfərdən çoxdur . Digər xalqlar Puştunlar – Əfqanıstan əhalisinin 35%-ni təşkil edirlər . Taciklər – Əfqanıstan əhalisinin təxminən 25% təşkil edirlər . Bəluclar – sayları təxminən 253,000 nəfərdir . Kürdlər – XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəlində I Şah Abbas tərəfindən Əfqanıstana sürgün ediliblər . Əsasən kürd , dari və türkmən dillərində danışırlar . Sayları təxminən 20,100 nəfərdir . Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=124417 |
Əfqanıstan əhalisinin etnik tərkibi | Əfqanıstan İslam Respublikasının Mərkəzi Statistika Təşkilatının məlumatlarına əsasən 2012 – ci ilin əvvəlinə ölkə əhalisinin cəmi sayının 25,500,100 (2011 – ci ilin əvvəlinə 24,485,600) nəfər olduğu ehtimal edilir . Ölkə əhalisinin milli tərkibini təşkil edən etnik qruplar : puştunlar, taciklər, həzaralar, özbəklər, türkmənlər, aymaqlar, bəluclar, qızılbaşlar, nuristanlılar, paşayilər və sairədir. Etnik tərkib Böyük Sovet Ensiklopediyasının II nəşri, III cildinin (1950-ci ildə çap edilib), 494-cü səhifəsində yazılıb: Əfqanıstan Türkləri Əfqanıstanda indiyə qədər bütün ölkəni əhatə edən və nəticələri şübhə doğurmayan siyahıya alma aparılmadığından onun əhalisinin etnik tərkibi haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur , bütün rəqəmlər müxtəlif mənbələrin qeyri-rəsmi təxmininə əsaslanır . Pan-İranizm ideyasını bəyənən və ona felən dəstək verən Avropanın "müstəqil sosial təşkilatları" İranda olduğu kimi Əfqanıstanda da Türk kökənli əhalinin sayını öz rəsmi məlumatlarında süni şəkildə azaldırlar . Əksər qərb mənbələrinə əsasən Əfqanıstanda Türk kökənli xalqlar ölkə əhalisinin təxminən 12%-ni təşkil edirlər (özbəklər-9% , türkmənlər-3%) . Ancaq Əfqanıstandakı Türk mənşəli etnik qrupların (əsasən Özbək və Türkmən) liderlərinin iddialarına əsasən həzaralar və çahar aymaqlar daxil edilmədən bütün Türk əsilli xalqlar Əfqanıstan əhalisi içində təxminən 35%-lik paya sahibdirlər (19% – özbəklər, 13% – türkmənlər , 3% – qızılbaşlar , qırğızlar , tatarlar , qaraqalpaqlar , qazaxlar) . Əfqanıstanda Türk toplumunu özbəklər , türkmənlər , qızılbaşlar , qırğızlar , qaraqalpaqlar , qazaxlar , tatarlar əmələ gətirirlər . Özbəklər – Əfqanıstanda puştun və taciklərdən sonra üçüncü ən böyük etnik qrupdurlar . sayları 4,000,000 nəfərdən çoxdur . Türkmənlər – sayları 900,000 nəfərdən çoxdur (bəzi təxminlərə görə 3,000,000 nəfərdir) . Qızılbaşlar – Azərbaycan Səfəvilər və Əfşarlar İmperiyası zamanı imperiyanın dayaqlarını möhkəmlətmək məqsədiylə tarixi Böyük Azərbaycanın ərazisindən Əfqanıstana köçürülmüş və ya siyasi yanaşmalarından dolayı sürgün edilmiş Azərbaycan türkcəsində danışan türk kökənli Əfşar , Bayat , Şahağası , Ansarlı , Otuzikilər , İyirmidörtlər tayfalarından ibarətdirlər . Qızılbaşlar əsasən şəhərlərdə kompakt halda Kabil , Herat, Lögər və Qəndahar şəhərlərində həmçinin Əfqanıstanın mərkəzində bəzi kəndlərdə yaşayılar . Onlar evdə , ailə içində Azərbaycan dilinin şimal ləhcələrində danışırlar ancaq digər millətlərin nümayəndələri ilə ünsiyyətdə fars dilinin şərq ləhcəsi olan Daricədən istifadə edirlər . Saylarına dair müxtəlif təxminlər mövcuddur . Buna əsas səbəb onların Avropa məbələrində Dari dilli Əfqanıstan Taciklərinin tərkibinə daxil edilmələridir . Sayları müəyyən təxminlərə əsasən 60,000-200,000 nəfər arası və ya 30,000-1,000,000 nəfər arasındadır . Receb Albayrakın 2004-cü ildə İstanbulda həşr etdirdiyi "Afganistan Türkleri" adlı kitabında 2004-cü il üçün qeyd etdiyi 450,000 nəfərlik sayı daha çox həqiqətə uyğun hesab oluna bilər . Qaraqalpaqlar – özbəklərin çoxluq olduqları bölgələrdə məskunlaşıblar , mədəni həyatlarında , ənənələrində özbək mədəniyyətinin güclü təsiri hiss olunur . Əfqanıstanda sayları 20,000 nəfərdən çoxdur . Qırğızlar – Əfqanıstanın Bədəxşan vilayətinin Vahan rayonunda Pamir dağlarının ətəyində məskunlaşıblar . Əfqanıstanda sayları 20,000 nəfərdən çoxdur . Digər xalqlar Puştunlar – Əfqanıstan əhalisinin 35%-ni təşkil edirlər . Taciklər – Əfqanıstan əhalisinin təxminən 25% təşkil edirlər . Bəluclar – sayları təxminən 253,000 nəfərdir . Kürdlər – XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəlində I Şah Abbas tərəfindən Əfqanıstana sürgün ediliblər . Əsasən kürd , dari və türkmən dillərində danışırlar . Sayları təxminən 20,100 nəfərdir . Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=283196 |
Əfqanıstanda Novruz bayramı | Əfqan süfrəsi isə adətən stolun üstündə olmur. Süfrə yerə sərilir və ona dəstərxan deyirlər. Əfqan süfrəsində kompota bənzər bir təam da olur. Həmin təamın adı "həft meyvə", yəni yeddi meyvədir. Amma quru meyvələrdən hazırlanır. Əfqanlar bunu ilin heç bir ayrı ayında hazırlamırlar, ancaq Novruzda hazırlayırlar. "Həft meyvə" - ərik qurusu, kişmiş, qoz, iydə və sairdən hazırlanır. Əfqanıstanda da Azərbaycandakı kimi yumurta döyüşləri olur, amma orda yumurta boyamaq bir az uzun çəkir – yumurtaları qaynadandan sonra da fırçayla üstünə cürbəcür naxış vururlar. Əfqanıstanda Novruz şənliklərinin mərkəzi Məzari-Şərif şəhəridir - əfqanların inancına görə, Məhəmməd peyğəmbərin kürəkəni Əlinin məzarı bu şəhərdədir. İnsanlar həmin şəhərə toplaşır, Əlinin ziyarətgahında orda xüsusi sərgilər, mərasimlər, şoular təşkil olunur. Novruzda – Məzari-Şərifdə müxtəlif oyunlar, yarışmalar da olur – xoruz döyüşdürürlər, it boğuşdururlar. Bu yarışmaların mövsümü Novruzda başlayır. Sonra 3-4 ay da davam edir. Çərpələng uçurtma kimi oyunlar da olur. Amma əfqanlar Novruzda Məzari-Şərifə təkcə şənlənməyə getmirlər. Əfqanlar Məzari-Şərifə gedirlər, orda xüsusi bayraq qaldırırlar. Bayraq 10 gün orda qalır. Sonsuz qadınlar Əinin ziyarətgahına gəlir, ora lentlər bağlayırlar, Allaha dua edirlər ki, Əlinin xətrinə bizim ailənin övlad arzusuna yerinı yetir. Həmçinin bax Novruz bayramı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=182831 |
Əfqanıstanda futbol | Əfqanıstanda futbol — Əfqanıstanda iki ən məşhur idman növündən biri. Tarixi qədim olsa da Əfqanıstan milli futbol komandası bir çox illər ərzində fəaliyyətsiz olmuş, Əfqanıstan Futbol Federasiyası 1948-ci ildən FİFA-ya üzv olmuşdur. Təhlükəsizlik məsələlərinə görə ölkədə futbolda iştirak yüksək səviyyədə deyil. "Taliban" dövrü "Taliban"ın hakimiyyəti illərində Əfqanıstanda idmana ciddi qadağalar qoyulmuşdu. Ölkədəki stadionların çoxu edam qərarlarının icrası zamanı istifadə olunurdu. Həmin dövrdə Əfqanıstanda futbol qarşılaşmaları məhz ölkədə baş verən hadisələrin fonunda keçirilirdi. "Taliban" tərəfdarları futbolçuların müasir geyimini "ədəbsiz" sayaraq, onlara şort geyinməyi qadağan etmişdir. Oyunçular isti yay aylarında belə, meydanda şalvarla mübarizə aparmağa məcbur edilirdilər. Amma hər şeyə rəğmən, əfqan xalqı yenə də "Qazi" stadionunu doldurur, özlərini sevimlilərinin oyunlarına baxmaqdan məhrum etmirdilər. Amma tribunalara əllərindəki şallaqla nəzarət edən taliblər, yüksək səslə azarkeşlik edənləri, görüşü izləməyə gələn qadınları aşkar edir, cəzalandırırdılar. Belə vaxtlarda "Qazi" stadionu təkcə futbol matçlarının deyil, həm də kütləvi edamların məkanı idi. Belə ki, çox vaxt İslama zidd əməllər törətmiş şəxslər oyunun fasiləsində nəqliyyat vasitələri ilə meydana gətirilir, minlərlə insanın gözləri önündə daş-qalaq edilir, ən yaxşı halda isə güllələnirdilər. Stadionun səsucaldanlarından isə mahnı və ya azarkeşləri coşdurmaq üçün şüarlar yox, "Quran" ayələri səslənirdi. İlki 1946-cı ildə keçirilmiş çempionat 2012-ci ilə qədər Kabil Şəhər Liqası adlandırılıb. 2008-ci ildə davam edən müharibə səbəbi ilə keçirilməyən çempionatın formal olara qalibi "Ordu Kabil" klubu seçilib. Ümumilikdə isə Kabil Premyer Liqasını 3 dəfə "Ordu Kabil", 3 dəfə "Feruzi", 2 dəfə isə "Biq Beə" klubu qazanıb. 2012-ci ildə çempionatın Əfqanıstan Premyer Liqası adlanmasına qərar verilir və elə həmin ilin avqust ayında iştirak üçün 8 yeni klub təsis olunur. Çempionatın adı dəyişsə də, indi də çıxış edən klubların hamısı paytaxt Kabili təmsil edir. 2014-cü ildə baş tutan son çempionat formata uyğun olaraq cəmi 1 ay (28 avqust - 3 oktyabr) davam edib və qrup sistemi ilə keçirilib və liqanın bütün qarşılaşmaları "AFF Stadium"da keçirilib. Çempionatda aşağıdakı 8 komanda iştirak edib: "Ded Abasin"; "Ded Maivand Atalan"; "Ded Spind Qar Bazan"; "Mayhay Amur"; "Oqaban Hindiquş"; "Şahin Azmayi"; "Simurq Alborz"; "Tufan Harriod".Çempionatda 17 qarşılaşma keçirilib, 70 qol vurulub (matç başına 4.12 qol). Ən bol qollu oyun oktyabrın 3-də "Ded Spirinq Bazan" və "Ded Maivan Atalan" komandaları arasında 5:5 hesabı ilə başa çatan üçüncülük uğrunda qarşılaşma idi. Finalda "Oqaban Hindiquş" komandasını 3:2 hesabı ilə məğlub edən "Şahin Azmayi" isə tarixində 2-ci dəfə bu titula sahib çıxdı. Həmin mövsümün bombardiri çempion klubun futbolçusu M.Rza Rezayi (6 qol) olub.Onu da qeyd edək ki, Əfqanıstan çempionatının yayım hüququ "Tolo Tv" və "Lemar Tv" kanallarına məxsusdur. Stadionları Ölkədəki 2-3 beynəlxalq stadiondan biri olan "Qazi" stadionu hazırda azarkeş tutumuna görə (30000 nəfər) ölkənin ən böyük stadionudur. Burada ilk matç 1 yanvar 1941-ci il tarixində Əfqanıstan və İran milli komandaları arasında keçirilib və qarşılaşma 0:0 hesabı ilə başa çatıb. 2011-ci ildə meydança bərpa edilib - təbii ot örtüyü süni ot örtüyü ilə dəyişdirilib. Bunda əsas səbəb yay aylarında Əfqanıstanda havaların çox isti keçməsi, eləcə də içməli su problemi idi. 15 dekabr 2011-ci ildə isə Əfqanıstan Milli Olimpiya Komitəsi stadionda açılış mərasimi təşkil etdi. Sözügedən mərasimdə ABŞ-nin bu ölkədəki elçisi Ryan Kroker və Əfqanıstan Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Məhəmməd Zahir Əkbər kimi şəxslər vardı. Stadiondan hazırda Əfqanıstan milli futbol komandası ilə yanaşı, qonşu əyalət və ölkələrin qarşılaşmaları üçün də istifadə olunur.2013-cü ilin sentyabr ayında UEFA prezidenti Mişel Platini də bu stadionu ziyarət edib. Burada xüsusi mərasimlə qarşılanan Platini təşkil olunan mətbuat konfransında əfqan futbolçu və məşqçilərin təhsilinə UEFA tərəfindən yardım ediləcəyini bildirmişdi. Əfqanıstan Futbol Federasiyasının prezidenti Əli Rza Akazada də UEFA-nın onlara yardım vəd etdiyini bildirmişdi.2014-cü ildəki liqanın bütün qarşılaşmalarının keçirildiyi "AFF Stadium" isə 2012-ci ildə istifadəyə verilib və tutumu 7.000 nəfərdir. Bu arenanın da ot örtüyü sünidir. Milli komanda Əfqanıstan yığma komandası 1922-ci ildən mövcud olsa da, ölkənin futbol federasiyası yalnız 1948-ci ildə FİFA-ya üzv ola bilib. 1954-cü ildə isə qurucu üzvlərdən biri kimi Asiya Futbol Konfederasiyasına qatılıb. 1996-2001-ci illərdə "Taliban" rejiminin təzyiqlərinə məruz qalan milli komanda rəsmi oyunlara çıxmayıb. Nəhayət, 2002-ci ildə Cənubi Koreyada keçirilən Asiya Oyunlarında iştirak edən milli komanda ilk matçında meydan sahibinə 0:2 hesabı ilə məğlub olub. Hazırda bosniya və herseqovinalı baş məşqçi Slaven Slekedziçin çalışdırdığı milli komanda FİFA-nın reytinq cədvəlində 134-cü pillədə yer alıb (2015 sentyabr). Bu siyahıda milli komandanın tarixində ən yüksək göstəricisi 2014-cü ilin aprel ayında qeydə alınmış 122-ci pillədir.Əfqanıstan millisinin ən böyük uğuru 2013-cü ildə keçirilən Cənubi Asiya Kubokundakı çempionluqdur və bu, həddindən artıq çətin vəziyyətdə olan ölkə üçün dünya çempionluğuna bərabər nailiyyət hesab olunur. Elə həmin il 2013-cü ilin "Qızıl Top" mükafatının təqdimetmə mərasimində Əfqanıstan Futbol Federasiyasının təmsilçisinə FİFA-nın "feyr-pley" mükafatı verilmişdi. Qadın futbolu Əfqanıstanda milli baryerləri aşmağa müvəffəq olan futbolçu qadınlar arasında 2014-cü ildə futbol üzrə ilk ölkə çempionatı keçirilib. Ölkə tarixinin həmin ilk qadın premyer liqasında 8 müstəqil klubu təmsil edən komandalar mübarizə aparıb. İlk çempionatın ilk yarımfinalçıları "Əfqan Klubu" və "Ədalət Klubu" olub. Paytaxt Kabildə baş tutan matç o qədər də diqqət çəkməyib və qadın futbolçular tamamilə boş olan tribuna qarşısında oynayıblar. Xarici keçidlər Əfqanıstan Futbol Federasiyasının rəsmi saytı Arxivləşdirilib 2007-10-13 at the Wayback Machine Əfqanıstan Premyer Liqasının rəsmi saytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=417721 |
Əfqanıstanda xristianlıq | Xristianlar tarixən Əfqanıstanda kiçik icmadan ibarət olublar. Beynəlxalq Xristian Konserninə görə Əfqanıstandakı xristianların ümumi sayının hazırda 15.000 ilə 20.000 arasında olduğu təxmin edilir. Əfqan xristianlarının demək olar ki, hamısı islamı qəbul etmişlər. Pyu Araşdırma Mərkəzi 2010-cu ildə Əfqanıstanda 40.000 əfqan xristianın yaşadığını təxmin edir. Əfqanıstan İslam Respublikası bir çox mühacir (baxmayaraq ki, 2014-cü ildən 2021-ci ilə qədər ölkənin birinci xanımı olan Rula Qani Livandan olan maronit xristiandır) istisna olmaqla, heç bir Əfqanıstan vətəndaşını xristian kimi tanımırdı. Əfqan vətəndaşlarına xristianlığı qəbul etməyə qanuni icazə verilmir; qeyri-müsəlmanların müjdə verməsini qadağan edən açıq qanunlar olmasa da, bir çox səlahiyyətlilər və Əfqanıstan cəmiyyətinin əksər üzvləri bunun tətbiqini islama zidd hesab edirlər. Əfqanıstanda qanuni olaraq tanınan yalnız bir xristian kilsə binası var, bu da İtaliya səfirliyində 1930-cu illərdən etibarən fəaliyyət göstərən Katolik kilsəsidir. Cari vəziyyət Cari siyasət Əfqanıstan Konstitusiyası islam qanunlarının hüquqi çərçivəsi daxilində olduğu və islam dinini təhdid etmədiyi halda islamdan başqa dinlərin etiqadına icazə verir. Ancaq inancını xristianlığa dəyişən müsəlmanlar ictimai və rəsmi təzyiqlərə məruz qalırlar ki, bu da əmlaklarının müsadirəsi, həbs və ya ölümlə nəticələnə bilər. Bir neçə əfqan xristianı konstitusiya hüquqlarına zidd olan sərt şəriət tərəfdarlarının təsiri nəticəsində öz inanclarını tətbiq etdikləri üçün həbs edilib. Belə hallar nadir olsa da, onların azadlığa çıxması üçün işlərin beynəlxalq ictimailəşdirilməli olunduğu qeyd edilib.Qəndəhardakı Rumıniya bazasında Şərq Pravoslav Kilsəsi kimi xarici hərbi bazalarda xristian dini obyektləri də var.Əfqanıstanda fəaliyyət göstərən bəzi xristian xeyriyyə təşkilatları da var. Amerikalı yazıçı və radio aparıcısı Brant Hansen Əfqanıstanda "CURE" ilə xeyriyyə işi görüb. Xristian nəşrləri İctimai məhdudiyyətlərə baxmayaraq, bir çox mənbələr Əfqanıstanda yaşayan əfqan xristianların gizli yeraltı icmasının olduğunu iddia edirlər. ABŞ Dövlət Departamenti bu qrupun sayının 500 ilə 8.000 nəfər arasında olduğunu bildirib. Bununla belə, Əfqanıstandakı əfqan xristian icmasının sayı ilə bağlı təxminlər etibarlı deyil. Əfqanıstanın düşmən hüquqi mühitinə görə əfqan xristianlar gizli şəkildə şəxsi evlərdə inanclarını həyata keçirirlər. Tam Bibliya onlayn olaraq dəri dilində, Əhdi-cədid isə puştu dilində mövcuddur. Xristianlığı qəbul edənlər Hindistan, ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, Avstriya, Finlandiya və Almaniyadakı xristian icmaları da daxil olmaqla Əfqanıstandan kənarda yaşayan bir sıra əfqan xristianlar (həm dinini qəbul edənlər, həm də onların nəsilləri) var. Həvari Foma və erkən xristianlıq "Həvarilərin işləri"nə (Həvarilərin işləri 2:9) görə, Bibliyada etnik yəhudilər və Partfya İmperiyasından (qərbi Əfqanıstanı əhatə edən) yəhudiliyə keçənlər Əllinci gün bayramında iştirak edirdilər. Yevsrvinin qeydlərinə görə, həvarilər Foma və Bartalmay Parfiyaya təyin edilmişdilər.Fomanın apokrif İncilində və digər qədim sənədlərdə olan əfsanə, Müqəddəs Fomanın müasir Əfqanıstanın şimalını əhatə edən torpaqlarda yerləşən Orta Asiyanın qədim bölgəsi olan Baktriyada təlim yaydığını göstərir. III əsrin əvvəllərində Fomanın işləri kimi tanınan süryani əsəri həvarinin xidmətini biri şimalda, digəri cənubda olan iki padşahla əlaqələndirir. "Həvarilərin işləri" kitabına görə, Foma əvvəlcə bu missiyanı qəbul etmək istəmirdi, lakin Tanrı gecə görüntüsündə ona göründü və onu Hindistan taciri Abban (və ya Habban) ilə Hindistanın şimal-qərbindəki doğma yerinə getməyə etməyə çağırdı. Orada Foma Hind-Partiya (Cənubi Əfqanıstan, Pakistan və Şimali Hindistan) kralı Qondofara xidmət etdi. Həvarinin xidməti padşah və qardaşı da daxil olmaqla, bütün səltənətdə bir sıra dönüşümlərlə nəticələndi.Təxminən 196-cı ildə Bardesan bütün Medeya, Parfiya və Baktriyadakı xristianlardan bəhs etdiyi kitabını yazdı və Tertulliana görə (təxminən 160-230), 220-ci ilə qədər Fars İmperatorluğu daxilində bir sıra yepiskopluqlar mövcud idi. İkinci Fars İmperiyasında (226), Hindistanın şimal-qərbində, Əfqanıstanda və Bəlucistanda Şərq Kilsəsinin yepiskopları var idi, eyni zamanda missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olan din adamları və ruhanilər də fəaliyyət göstərirdilər. Şərq Kilsəsi 409-cu ildə Şərq Kilsəsi (bəzən Nestorian Kilsəsi də adlanır) 224-579-cu illərdə indiki Əfqanıstanı idarə edən İran Sasani İmperiyasının kralı I Yezdəgirddən (399-409-cu illərdə hökmranlıq edib) dövlət tərəfindən tanındı. 424-cü ildə Zəranc və Qəndəhar da daxil olmaqla Əfqanıstanın cənubunu əhatə edən Sistan yepiskopu Afrid Dadyeşu Sinodunda iştirak etdi. Bu sinod Şərq Kilsəsinin ən mühüm şuralarından biri idi və onların nizam-intizam və ya teoloji problemlərinin heç bir başqa gücə, xüsusən də Roma İmperiyasının heç bir kilsə şurasına müraciət etməyəcəyini müəyyən edirdi.424-cü il həm də Heratda yepiskopluğun yaradılması qeyd edildi. 6-cı əsrdə Herat Şərq Apostol Kilsəsinin Metropolitan Taxt-tacının, 9-cu əsrdən isə həm də Süryani Pravoslav Metropolitan Taxt-tacı idi. Heratdakı xristian icmasının əhəmiyyəti ondan görünür ki, bu günə qədər şəhərdən kənarda ərəb, dəri və puştu dillərində İncil mənasını verən İncil adlı bir rayon var. Xristian icması ən azı 1310-cu ilə qədər Heratda mövcud idi. Şərq Apostol Kilsəsi Əfqanıstanın Herat (424-1310), Fərah (544-1057), Zərənc (544), Buşanc (585), Badğis (585) Qəndəhar və Bəlx daxil olmaqla doqquz şəhərində yepiskopluqlar yaradıldı. Amudəryanın şimal sahilində, Əfqanıstan sərhədinə çox yaxın, Künduz yaxınlığında, Tacikistanın Pənc şəhərindən qısa bir məsafədə 6-7-ci əsrlərə aid nestorian monastırının xarabalıqları var. Kompleks 1967-ci ildə sovet arxeoloqları tərəfindən aşkar edilmişdir. Monastr qaya içində oyulmuş onlarla kiçik otaqdan ibarətdir.Sultan Əhməd kimi də tanınan Əhməd Təkudar (1282-1284-cü illərdə hökmranlıq etmişdir) Türkiyənin şərqindən Pakistana qədər uzanan və Əfqanıstanın böyük hissəsini əhatə edən Monqol İmperatorluğunun Elxanilər Dövlətinin sultanı olub. Təkudar nestorian xristianı olaraq Nikolas Təkudar xan adı ilə anadan olub; lakin sonradan Təkudar islamı qəbul etdi və adını Əhməd Təkudar olaraq dəyişdi. Təkudar 1282-ci ildə taxta çıxanda Elxanilər İmperiyasını sultanlığa çevirdi. Təkudar canfəşanlıqla yeni imanını təbliğ etdi və yüksək səviyyəli vəzifələrə də bunu tətbiq etdi. Elxanilər İmperiyası nəticədə 1295-ci ildə islamı dövlət dini kimi qəbul etdi. Şərq Kilsəsi Teymurun (1336-1405) hakimiyyəti dövründə Əfqanıstan və İranda demək olar ki, tamamilə məhv edildi. Erkən yezuit tədqiqatçıları 1581 və 1582-ci illərdə yezuit və ispan montesseratı və portuqal Bento de Qoiş islam imperatoru Əkbər tərəfindən dostcasına qarşılandı, lakin ölkədə yezuitlərin daimi mövcudluğu yox idi. Erməni Apostol Kilsəsi Hələ 1667-ci ildə Kabildə yaşayan erməni tacirləri var idi və onlar Moğalda (indiki Hindistan) yezuitlərlə əlaqə saxlayırdılar. Bu erməni tacirlərinin xristian olub-olmadığı bəlli deyil, lakin onların mövcudluğu 17-ci əsrdə Kabildə erməni icmasının olduğunu göstərir. Kabil Yeni Culfa, İsfahan (indiki İran) Erməni Apostol Kilsəsinin Fars-Hind Yeparxiyasının kilsə yurisdiksiyası altında idi və o, icmaya erməni kahinləri göndərirdi; lakin 1830-cu ildən sonra heç bir erməni keşişi gəlmədi.1755-ci ildə Lahordakı yezuit missioneri Yozef Tifentaler yazır ki, Sultan Əhməd Şah Bahadur bir neçə erməni silah ustasını Lahordan Kabilə aparıb. Anqlikan missioneri Cozef Vulf 1832-ci ildə Kabildə ermənilərə fars dilində təlim verdi; onun hesabındaa icmanın sayı təxminən 23 nəfər idi. 1839-cu ildə Lord Kin Kabilə yürüş edəndə kaplen, keşiş Q. Piqott erməni kilsəsində uşaqlardan ikisini vəftiz etdi. 1842-ci ildə general Uilyam Nottun komandasının keşişi C. N. Ellen daha üç nəfəri vəftiz etdi.Erməni kilsəsində etnik əfqanın vəftiz olunduğu bildirilən yeganə hadisənin kilsənin damından soxularaq orada saxlanılan qiymətli gümüş qabları oğurlamaq istəyərkən yıxılan soyğunçu olduğu bildirilir. O, tutulduğunda mərhəmət üçün yalvardı və sonra vəftiz olunmağı xahiş etdi. Bala-Hissar yaxınlığındakı erməni kilsəsinin binası İkinci ingilis-əfqan müharibəsi zamanı ingilis qoşunları tərəfindən dağıdılıb; icma itkilərinə görə Britaniya Xarici İşlər və Birlik İdarəsindən təzminat aldı, lakin kilsə heç vaxt yenidən tikilmədi. Hələ 1870-ci ildə Britaniya hesabatlarında Kabildə 18 erməni xristianın qaldığı göstərilirdi. 1896-cı ildə Əfqanıstan əmiri Əbdürrəhman xan hətta Hindistanın Kəlkətə şəhərindəki erməni icmasına məktub göndərərək onlardan on-on iki ailəni Kabilə gəlməsini xahiş etmişdi ki, sayı azalmaqda davam edən öz həmvətənlərinin "tənhalığını aradan qaldırsınlar". Lakin ilkin cavaba baxmayaraq, sonda Kəlkətə ermənilərinin heç biri bu təklifi qəbul etmədi. Növbəti il Osmanlı sultanı II Əbdülhəmidin Əfqan hökmdarına ermənilərin sədaqətini şübhə altına alan məktubundan sonra erməni icmasının son üzvləri də qovuldu.Kabil erməniləri Pişəvərə sığındılar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qaçqınlar özləri ilə dini kitabları və qədim əlyazmalarını apardılar. 11 fevral 1907-ci il tarixli ingilis (Kəlkətə) qəzetində bu məsələ ilə bağlı məqalədə deyilirdi: "Mərhum Əmir Əbdülrəhmanın dövründə bu insanlar on ailəyə qədər azaldılar. Onlar naməlum səbəblərdən Pişəvəriyə sürgün edildi və onlarla birlikdə çox qədim olduğu deyilən əlyazmalar kolleksiyasının bir qisimi də məhv edildi. Həqiqətən də onlar o qədər qədimdirlər ki, onlara sahib olan ailələrdən heç biri onları oxuya bilmir. Hər halda indi Pişəvərdə olduğu deyilən əlyazmaların ekspertlər tərəfindən yoxlanılması nəticəsində nəticə çıxarılmalıdır. Ailələrin özləri Kabildə ilk məskunlaşmanın tarixindən xəbərsizdirlər, lakin onun ən qədim dövrlərə aid olması istisna olunmur." Erməni arxiyepiskopu Sahak Ayvadyan bu nəşrdən sonra bu ermənilərə keşiş ziyarəti, eləcə də kitab və əlyazmalarla tanış olmaq üçün Pişəvərə getdi. Kəlkətəyə qayıdarkən o, qaçqınlardan əldə etdiyi bəzi kitabları Erməni Kilsəsi Kitabxanasına hədiyyə etdi. 20-ci əsrdən sonra Bu gün Əfqanıstanda qanuni olaraq tanınan yeganə kilsə İtaliya səfirliyindədir. İtaliya 1919-cu ildə Əfqanıstanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə oldu və Əfqanıstan hökuməti İtaliyaya necə təşəkkür edə biləcəyini soruşdu. Roma o vaxt Əfqanıstanın paytaxtında yaşayan beynəlxalq texniklər tərəfindən tələb edilən katolik kilsəsi tikmək hüququnu istədi. İtaliyaya səfirliyi daxilində ibadətgah tikmək hüququ verən bənd 1921-ci il İtaliya-Əfqanıstan müqaviləsinə daxil edildi və həmin il barnavitlər pastoral fəaliyyət göstərməyə başladılar. Faktiki pastoral iş 1933-cü ildə beynəlxalq texniklərin xahiş etdiyi kilsə tikildiyi zaman başladı. 1950-ci illərdə sadə sement kilsə tamamlandı. 1990-1994-cü illərdə Ata Cüzeppe Moretti Əfqanıstanda yeganə katolik keşişi kimi xidmət etdi, lakin 1994-cü ildə vətəndaş müharibəsi zamanı İtaliya səfirliyinə hücum zamanı qəlpə yarası aldıqdan sonra oranı tərk etmək məcburiyyətində qaldı və İtaliyaya qayıtmalı oldu. 1994-cü ildən sonra İsanın Kiçik Bacıları Əfqanıstanda qalmağa icazə verilən yeganə katolik dini işçilər idi, çünki onlar 1955-ci ildən orada idilər və işləri xalq tərəfindən alqışlanırdı. 1992-ci ildə Prezident Məhəmməd Nəcibulla hökumətinin rəsmisi yeni kilsə kompleksi planlaşdırmaq üçün Morettini ziyarət etdi, lakin Nəcibullah qısa müddət sonra münaqişə zamanı üsyançılar tərəfindən devrildiyindən heç nə alınmadı.1959-cu ildə ABŞ Prezidenti Duayt Eyzenhauer Əfqanıstana səfər etdi. Vaşinqton İslam Mərkəzi oradakı müsəlman diplomatlar üçün Vaşinqtonda inşa edilmişdi və Prezident Eyzenhauer Əfqanıstandakı diplomatik korpus və qürbət icmasının istifadəsi üçün qarşılıqlı əsasda Kabildə protestant kilsəsi tikmək üçün Kral Zahir şahdan icazə istədi. Kilsənin tikintisinə dünyanın hər yerindən xristianlar öz töhfələrini vermişlər. Əfqan alebastr mərmərindən oyulmuş məhək daşında onun ithafında deyilir: ""Bizi sevən və Öz qanı ilə bizi günahlarımızdan azad edən" Allahın izzətinə bu bina "bütün millətlər üçün dua evi" kimi həsr edilmişdir. H. M. Zahir şahın hakimiyyəti dövründə, 17 may 1970-ci il, 'İsa Məsihin Özü guşə daşıdır." Lakin kilsə binası 1973-cü il iyunun 17-də Məhəmməd Davud Xanın monarxiyaya qarşı etdiyi respublika çevrilişi zamanı dağıdıldı. O vaxtdan bəri protestant xristianlar üçün heç bir ibadət yeri tikilməyib. 1990-cı illərin ortalarında Taliban hakimiyyətə gəldikdən sonra xristianlar təqib edildi. 2001-ci ildə Talibanın süqutundan sonra ABŞ-nin mövcudluğu artdıqca xristianlığı qəbul edənlərin sayı artdı. Xristianlığı qəbul edənlərin əksəriyyəti şəhərlərdə yaşayırdı, ona görə də Taliban təhlükəsi minimal idi. Lakin 2005-ci ildə bir çox xristian dinini qəbul edənlər kimliklərinin ictimaiyyətə açıqlanacağından qorxaraq Əfqanıstandan (əsasən Hindistana) qaçmağa başladılar. 2015-ci ildə aparılan bir araşdırma, ölkədə yaşayan müsəlman mənşəli 3.300-ə yaxın şəxsin Məsihə inandığını təxmin etdi. 2001-ci ildən etibarən xristianlıq əleyhinə hadisələr 5 avqust 2001-ci ildə "Shelter Now International" QHT-nin 24 işçisi hakim Taliban tərəfindən həbs edildi. Xeyriyyə təşkilatı qaçqınlar və yoxsullar üçün evlər tikdi. 16-sı əfqan, 8-i isə qərbli idi. İşçilər 2001-ci ilin noyabrında xilasetmə missiyasından sonra nəhayət azad edildilər. Qərblilər Almaniya, Amerika və Avstraliyadan olan altı qadın və iki kişi idi. "Shelter Now"-ın əməkdaşları əfqan müsəlmanlarını xristianlığı qəbul etməyə çağırmaqda ittiham olunurdular. 2002-ci ildə Əfqanıstan "islam prinsiplərinə zidd olan və ya digər din və məzhəbləri təhqir edən mövzuların" nəşrinə qarşı sanksiyanı ehtiva edən yeni mətbuat qanunu qəbul etdi. 2003-cü ildə Talibanın yüksək səviyyəli komandirlərindən olan molla Dadulla "yəhudilər və xristianlar, bütün əcnəbi səlibçilər" Əfqanıstandan qovulana qədər döyüşləri davam etdirəcəklərini söylədi. 2004-cü ilin yanvarında Əfqanıstan qeyri-müsəlman dini qrupların öz etiqadlarını həyata keçirmək azadlığını təmin edən və dövlətin BMT Nizamnaməsinə, beynəlxalq müqavilələrə, beynəlxalq konvensiyalara və İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamənə əməl edəcəyini bəyan edən yeni konstitusiya qəbul etdi. Bununla belə, konstitusiya hər bir fərdin, xüsusən də ayrı-ayrı müsəlmanların, Əfqanıstan əhalisinin böyük əksəriyyətinin və ya azlıqda olan dini icmaların din və ya inanc azadlığı hüququnun açıq müdafiəsini əhatə etmir. 2005-ci ildə Prezident Həmid Kərzai Papa II İohann Pavelin dəfn mərasimində iştirak edərək öz ehtiramını göstərdi. 2006-cı ilin fevralında əfqan xristian Əbdül Rəhman 2006-cı ilin fevralında həbs olundu və xristianlığı qəbul etdiyinə görə ölüm cəzası ilə hədələndi. 26 mart 2006-cı ildə xarici hökumətlərin ağır təzyiqi altında məhkəmə "istintaq boşluqlarını" və onun "zehni cəhətdən balanssız" olduğuna dair şübhələri əsas gətirərək onun işini prokurorlara qaytardı. O, martın 27-nə keçən gecə həbsdən ailəsinə buraxılıb. Martın 29-da Əbdül Rəhman İtaliya hökumətinin ona sığınacaq təklif etməsindən sonra İtaliyaya gəlib. 19 iyul 2007-ci ildə 23 cənubi koreyalı missioner Qəzni vilayətindən keçərkən Taliban üzvləri tərəfindən girov götürüldü. Taliban və Cənubi Koreya hökuməti arasında razılaşma əldə olunana qədər iki girov kişi edam edildi. On altı qadın və yeddi kişidən ibarət qrup Semmul Presviterian Kilsəsinin aracılığı ilə avtobusla Qəndəhardan Kabilə aparıldı. Əsir götürülən 23 girovdan ikisi, Semmul Kilsəsinin 42 yaşlı cənubi koreyalı keşişi Pe Hyonq-qyu və 29 yaşlı cənubi koreyalı Şim Son-min müvafiq olaraq iyulun 25-i və 30-da edam ediliblər. Daha sonra danışıqların irəliləməsi ilə iki qadın, Kim Qon-çja və Kim Ci-na avqustun 13-də, qalan 19 girov isə avqustun 29-da və 30-da azad edilib. 2008-ci ilin sentyabrında Əfqanıstan Parlamenti islam prinsiplərinə zidd olan əsər və materialları, digər din və məzhəbləri təhqir edən əsər və materialları, islamdan başqa dinlərin təbliğini qadağan edən yeni media qanunu qəbul edib. 2008-ci ilin oktyabrında Britaniya və Cənubi Afrika vətəndaşı olan və SERVE Əfqanıstan"da yardım işçisi Qeyl Uilyams Kabilə işə gedərkən motosikletdə olan iki şəxs tərəfindən güllələndi. Talibanın sözçüsü Zabiulla Mücahid onun ölümünə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürdü və "Əfqanıstanda xristianlığı təbliğ edən təşkilatda işlədiyi üçün" öldürüldüyünü söylədi. 2009-cu ilin may ayında xristian qruplarının əfqanları islamdan xristianlığa keçirtmək məqsədi ilə puştu və dəri dillərində İncil nəşr etdirdiyi açıqladılar. İncillər Baqram hava bazasındakı əsgərlərə göndərildi. Amerika hərbi səlahiyyətliləri bildirirlər ki, Müqəddəs Kitabın yayılması rəsmi siyasət deyildi və bir din xadimi əsgərlərin planlarından xəbərdar olanda İncillər müsadirə olundu və nəhayət, yandırıldı. 2010-cu ilin martında 1970-ci ildə tikilmiş protestant kilsəsinin yerləşdiyi icarəyə götürülmüş əmlakın qalan binaları dağıdıldı. Binalar qeyri-rəsmi olaraq beynəlxalq xristian icması tərəfindən görüş yeri kimi istifadə edilmişdir. 1970-ci ildə qızılla ödənilən əmlakın 99 illik icarəsi əfqan məhkəmələri tərəfindən yerinə yetirilmədi. 2010-cu ilin iyun ayında Əfqanıstanın kiçik televiziya kanalı olan Nurin TV, dəri dilində xristian dualarını oxuyan və vəftiz olunan kişilərin görüntülərini nümayiş etdirdi. Televiziya həmin şəxslərin xristianlığı qəbul etmiş əfqanlar olduğunu bildirib. İki humanitar təşkilat, Norveç Kilsə Yardımı və ABŞ-nin Ümumdünya Kilsə Xidməti, bu hesabatda əfqan müsəlmanlarını xristianlığı qəbul etdikləri irəli sürüldükdən sonra fəaliyyətini dayandırdı. Daha sonra Nurin TV iki agentliyə qarşı heç bir sübut olmadığını və onların adlarındakı "kilsə" sözünə görə adlandırıldığını təsdiqləyib. Hesabat Kabildə və Məzari-Şərifdə xristianlıq əleyhinə etirazlara səbəb olub. Parlamentdə aşağı palatanın deputatı Əbdül Səttar Xavasi xristianlığı qəbul edən müsəlmanların edam edilməsinə çağırıb və qərbdəki Herat əyalətindən olan millət vəkili Qazi Nazir Əhməd xristianlığı qəbul etmiş müsəlmanı öldürməyin "cinayət olmadığını" deyib. Videoda nümayiş olunan 25 xristian arasında həbs edilən kişilərdən biri daha sonra xristianlığı qəbul etdiyinə görə ölümə məhkum edilmiş Əfqan Qızıl Xaç işçisi Səid Musa olub. 5 avqust 2010-cu ildə Beynəlxalq Yardım Missiyasının Nuristan Düşərgəsi komandasının on üzvü Əfqanıstanın Bədəxşan vilayətinin Kuran va Muncan rayonunda öldürülüb. Komanda Nuristandan Kabilə qayıdarkən hücuma məruz qalıb. Komandanın bir üzvü xilas edildi, komandanın qalan hissəsi isə öldürüldü. Ölənlər altı amerikalı, iki əfqan, bir britaniyalı və bir almandır. Həm Hizbul-İslami, həm də Taliban əvvəlcə hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürərək, həkimləri prozelitizm və casusluqda ittiham etdilər. Bu iddialar daha sonra Nuristan və Bədəxşandakı Taliban liderləri tərəfindən təkzib edildi və ölənlərin vicdanlı yardım işçiləri olduğunu təsdiqlədiklərini bildirdilər, qətlləri qətl kimi pislədilər və həlak olanların ailələrinə başsağlığı verdilər. Hücum Əfqanıstan müharibəsində yardım işçilərinə qarşı edilən ən dəhşətli hal idi. Qətllər xristianlara bağlı qrupların bəzi əfqanlar və hökumət əleyhdarlarının üzləşdiyi şübhələri və ölkədəki yardım işçilərinin üzləşdiyi daha geniş riskləri vurğuladı. 9 avqust 2010-cu ildə Herat vilayətinin qərbində iki əfqan və iki yardım işçisi xristianlığı təbliğ etdikləri üçün həbs edildi. İki QHT işçisi ölkədən deportasiya edildi, əfqan işçilər isə daha uzun müddət saxlanıldı. Uzun danışıqlardan sonra hökumət onları Kabildə azad etdi. 2010-cu ilin noyabrında başqa bir şəxs, Şoaib Əsədulla Musəvi Əhdi-cədidi dostuna verməkdə ittiham olunduqdan sonra Məzari-Şərifdə həbs olundu, sonra onu təslim etdi. 14 aprel 2011-ci ildə pasport alıb Əfqanıstanı tərk etdi. 2011-ci ilin fevralında Beynəlxalq Xristian Konserni xristianlığı qəbul etdiyi üçün doqquz ay həbsdə olan Səid Musanın azad edilməsini alqışladı. Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=754141 |
Əfqanıstandakı vulkanların siyahısı | Əfqanıstanda fəaliyyətdə olan və sönmüş vulkanların siyahısı Xarici keçidlər Siebert L, Simkin T (2002-). Volcanoes of the World: an Illustrated Catalog of Holocene Volcanoes and their Eruptions. Smithsonian Institution, Global Volcanism Program Digital Information Series, GVP-3, Arxivləşdirilib 2008-10-20 at the Wayback Machine. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=517775 |
Əfqanıstanizm | Əfqanıstanizm – yerli məsələləri iqnor etməklə dünyanın digər və uzaq hissələrində olan problemlər üzərində diqqəti cəmləmək deməkdir. Digər kontekstlərdə isə termin "ümidsiz gizli və lazımsız təqaüd", "ekzotika ilə doğlu cazibə, uzaq torpaqlar", və ya "Gözə görünməz və sənin mövcudluğundan heç xəbəri belə olmayan rəqibin üzərinə yumruq silkələmək və qışqırmaq, hansı ki sənin qəzəbindən xeyli kiçikdir." mənalarında işlənir. Konsepsiyanın bir neçə tətbiqi var. Bir tərəfdən o Şimali Amerika jurnalistikasında uzaq yerlərdə baş vermiş və yerli oxuculara maraqlı olmayan hadisələrlə bağlı qəzet məqalələrinə aid edilib. Digər tərəfdən isə bəzi yazarlar deyir ki, "Əfqanıstanizm" – bir çox redaktorların çətin lokal xəbərlərdən yayınaraq uzaq yerlərdə baş vermiş hadisələr barəsində fikir yazması tendensiyası idi.Nyu York Taymz (ing. New York Times) yazarı Ceyms Reston jurnalistlər haqqında demişdir ki, "Vaşinqtondakı rəsmilər kimi biz də Əfqanıstanizmdən əziyyət çəkirik. Əgər uzaqdadırsa, xəbərdirsə, lakin bizə daha yaxındırsa, bu sosiologiyadır."İcmalçı Cou Kleyn Taym (ing. Time) jurnalında 2010-cu ildə yazırdı ki, bu termin XIX əsrdə, "Britaniya mətbuatı Əfqanıstanizm terminini daxili prioritetləri nəzərə almadan xarici müharibələrə hədsiz çox pul xərclənməsi kimi adlandırdığı zaman yaranıb" və əlavə edir ki, "Əfqanıstanizm ABŞ-da milli debata çevrilməyə başlayıb: Əfqanıstanda yolların və polis məntəqələrinin tikilməsi eyni şeyləri özümüzdə etməkdən daha əhəmiyyətlidirmi?"Daha əvvəl, pedaqoq Robert Hutçinz bu ifadəni Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda 1955-ci ildə çıxışında işlədib: Əfqanıstanizm, bildiyiniz kimi, yaxınlıqda həll olunmalı məsələ vacib olduğu halda, uzaq ölkə, yer, şəxs və ya problemə diqqəti yönəltmək təcrübəsidir. Siz professordan burada soruşursunuz ki, "Bəs tüstü hardandır?" və o cavab verir ki, "Siz Əfqanıstandakı böhran barədə eşitmisiniz?" 1973-cü ildə konsepsiya envayronmentalizmə də uyğunlaşdırıldı, jurnalist tədqiqatçılar Stiven Hungerford və Ceyms Lemert bunu "yerli problemlər olduğu halda uzaq cəmiyyətlərdəki ətraf mühitlə bağlı problemlərlə məşğul olmaq" adlandırdılar. Bu müşahidə 2004-cü ildə B.A. Talebin fikri ilə əks-səda saldı: o, bunu "ətraf mühitlə bağlı problemlərin yerini öz cəmiyyətində mövcudluğunu iqnor edərək onların yerini uzaqlara dəyişmək" adlandırdıDünya Ticarət Mərkəzinə 11 sentyabr terror aktlarıından sonra konsepsiya yeniləndi, bəzi yazarlar qeyd etdi ki, o artıq müasir hadisələrə tətbiq edilmir. Məsələn, Stuart Luri, Missuri Universiteti Jurnalistika Məktəbinin Müstəqil-Mətbuat Tətdqiqatlarının sədri 1 dekabr 2001-ci ildə yazır: Xəbər biznesinin başlıca missiyası uzaqdan gələn problem barədə ictimaiyyətə və həmin problemlə əlaqəli şəxslərə xəbərdarlıq siqnalı rolunu oynamaqdır. O inandırıcı yolla işləməlidir, bu da o deməkdir ki, xəbər təşkilatları jurnalistləri hazırlamalı və maarifləndirməlidir ki, onlar dünyanın müxtəlif hissələri ilə savadlı şəkildə işləyə bilsinlər. Digər ədəbiyyatlar Tom Kamara, "Woes of the African Journalist," The Perspective, March 12, 2001 "Məsələn, Avropada çox az adam bilirdi ki, Qvineya adlı ölkə var yoxsa yox. Lakin bu vəziyyət Avropalı, Niderlanddan olan Ruud Lubbersin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissiyasının (ing. United Nations High Commission for Refugees, qısaca UHNCR) sədri olması və orada qaçqınların problemi ilə qarşılaşmasından sonra dəyişdi. Qvineya indi tanınır, xüsusilə də Niderlandda. Lubbersin iştirakı xəbərlərdədir və on minlərlə qaçqınların bədbəxtliyi artıq qeyd olunur, uğurlar! (Bu jurnalistikadır və daha əvvəl Əfqanıstanizm – əsas oxucuları bezdirməyə ehtiyacı olmayan uzaq məsələlər adlanırdı)." Kombo Mason Braide, "Pseudo-Afghanistanism & The Nigeria Intellectual," Niger Delta Congress website Arxivləşdirilib 2002-07-05 at the Wayback Machine "Əfqanıstanizm Nigeriyanın jurnalistika üslubuna 1984-cü il ətrafında General-Mayor Məhəmməd Buharinin hərbi diktaturası ərzində daxil olub. O, nigeriyalıların fundamental insan hüquqlarından olan ifadə azadlığını kütləvi şəkildə pozmuşdur. Məhəmməd Buhari öz subyektləri üçün düşünməyi mahiyyət etibarilə cinayətə çevirmişdi. O, dövlət qulluqçuları (onun kimi) barədə fikirlər deməyə (düz və ya yanlış olaraq) cəsarət etmiş şəxslərə qarşı ağlagəlməz sanksiyalar tətbiq edirdi." "Where in the World Is News Bias," News Bias Explored: The Art of Reading the News, student project at the University of Michigan George Pyle, "Afghanistanism, the Next Generation," Buffalo News, October 14, 2009. Arxivləşdirilib iyul 8, 2011, at the Wayback Machine "The old cliche among editorial writers was that if you didn't have the nerve to write something critical of the governor, the mayor or the school board -- or if they hadn't given you cause to write something critical of them -- you could always write about Afghanistan." Naomi Ishizaki, "Editor's Note: Afghanistanism," ColorsNW. "Since the 1970s, the term 'Afghanistanism' was used in U.S. newsrooms to describe regions of the world that were so remote and foreign, there was no reason to report about them because Americans had no interest in their people and events." "Fine Kettle of Fish, Film at 11," The Word Detective, November 27, 2001. " 'Afghanistanism' was a term coined in the mid-20th century to criticize the tendency of news media to concentrate on happenings in remote corners of the world to the exclusion of covering problems closer to home." Jeff Simon, "A Great Day for Couric and CBS News" (commentary), Buffalo News, October 9, 2009. "Afghanistanism . . . was, according to a journalistic elder a few decades ago, the perfect word to describe lengthy journalism about some absurdly far-flung place . . . that couldn’t possibly matter to a reader or TV watcher as much as a new carpet store in your favorite plaza or a local church deacon busted for cleaning out the rectory safe." Charles R. Eisendrath, "From the Head Fellow: Rushing Forward, Looking Back," The Journal of the Michigan Fellows, Winter 2001. Arxivləşdirilib 2013-04-15 at Archive.today "Remember 'Afghanistanism?' Until September 11 it meant 'safe to discuss because too remote to care about.' " Jonathan Randal, Osama: The Making of a Terrorist, Vintage, 2005, page 71 ISBN 978-0-375-70823-7. "When I started out in journalism, 'Afghanistanism' was shorthand for recondite, faraway, and complex foreign problem of secondary interest defying easy explanation, much less solution." "Əfqanıstanizmin əksinə: Hindistan ingiliscəsinin morfologiyası haqqında qeyd" The Yearbook of South Asian Languages and Linguistics, pages 269-273, sitatın mənbəyi: J.L. May and Keith Brown, Concise Encyclopedia of Pragmatics, Second Edition, Elsevier Science, 2009, page 669 ISBN 978-0-08-096297-9 Judy Bolch, "The Hometown Newspaper Builds Community," in What Good Is Journalism?: How Reporters and Editors Are Saving America's Way of Life, University of Missouri Press, 2007, page 69 ISBN 978-0-8262-1731-8. ". . . o zaman ki, bu termin Osama Ben Laden mənasını vermirdi, daha çox Alabamada kilimlərin qiyməti ilə demək olar ki, heç bir əlaqəsi görünməyən əhvalatar mənasını verirdi." | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=257354 |
Əfqanıstanın Bərpası üzrə İdarənin baş inspektoru | Əfqanıstanın Bərpası üzrə İdarənin baş inspektoru (SIGAR) — ABŞ hökumətinin Əfqanıstanın bərpası ilə bağlı aparıcı nəzarət orqanı. ABŞ Konqresi "SIGAR"ı Əfqanıstanın Bərpası fondlarına müstəqil və obyektiv nəzarət etmək üçün yaratmışdır. "SIGAR" yenidənqurma proqramlarının səmərəliliyini və effektivliyini təşviq etmək, israfçılığı, korrupsiya və vergi ödəyicisinin dollarından sui-istifadə hallarını aşkar etmək və qarşısını almaq üçün audit, yoxlamalar və araşdırmalar aparır. "SIGAR"-da individualların şübhəli saxtakarlıq hallarını şikayət etməsi üçün bir qaynar xətt də mövcuddur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=721229 |
Əfqanıstanın daxili suları | Əfqanıstan İran yaylasının şimal-şərqində, onun Mərkəzi Asiyanın dağ sistemləri ilə qovuşduğu ərazidə yerləşir. Dənizə çıxışı olmayan Əfqanıstan qapalı hövzədə yerləşir. Çaylarının əksəriyyəti ölkə daxilində başlayır və qurtarır. Bəzi çaylar isə sərhədi keçərək digər dövlətlərin ərazisi ilə axır. Çox kiçik bir hissə (83 000 km²) xarici axarlı hövzəyə aiddir. Məhz Pakistanla olan sərhədə yerləşən çaylar öz sularını Hind çayı vasitısi ilə Ərəbistan dənizinə çıxarır. Hövzələr üzrə əsas göstəricilər. Çayların axım istiqamətinə görə Əfqanıstanda üç hövzə ayrılır: xarici, daxili və axarsız hövzə. Xarici hövzə Xarici axım hövzəsi ölkənin şərq hissəsini əhatə edir. Burdan axan Kabil və onun qolları, Keytu, Qumal, Kurram çayları xarici axım hövzəsinə aiddir. Bunların hamısı Hind çayına tökülür. Daxili hövzə Daxili hövzənin çaylarının bir çoxu qumlu sahələrlə axaraq vahələrdə suvarmaya sərf edildiyindən dövlət sərhədinə qədər gəlib çatmır. Daxili hövzəyə aid olan ən böyük çaylar ölkənin şimalında Koçka və Kunduzdur. Amudəryaya tökülən bu çaylar sularını Aral dənizinə axıdır. Mürqab çayı Türkmənistan ərazisinə keçir və orda vahələrin suvarılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hərirud çayı da vahələrin suvarılmasında böyük rol oynayır. Bu çay suyunun bir hissəsini Qaraqum səhrasında itirir. Cənub və cənub-qərbi Əfqanıstanın çayları öz sularını göllərə və Sistan çökəkliyindəki bataqlıqlara axıdır. Bu rayonda ən böyük çay qolları ilə birlikdə Helmənddir. Helmend aşağı axarında iki qola ayrılır: qollardan biri İran ərazisində Hamun-Saberi gölünə, digəri isə Əfqanıstan ərazisində Hamun-Puzak gölünə tökülür.Cənub və cənub-qərbin hissənin digər çayları: Fərahurd, Dorrud, Xarutrud sularını Sistan çökəkliyinə doğru axıdır. Axarsız hövzə Axarsız hövzə ölkənin cənub-qərb, cənub və həmçinin şimalın bəzi sahələrini əhatə edir. Çayların qidalnama mənbələri Əfqanıstanda çayların qidalanma mənbəyinin buzlaqlar olduğu güman edilirdi. Sonrakı tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, Hindiquş dağlarındakı buzlaq sahələri ancaq Pənc və Konər çayları hövzəsini, qismən də Kabilin sol qollarını qidalandırır. Pənc çayında su sərfi qışda minumum, iyul və avqustda dağlarda qar intensiv əriyən zaman maksimum həddə çatır. Sutoplayıcı sahəsi hündür olmayan ərazilərdən axan çaylar isə əsasən yağış suları ilə qidalanır. Yağış suları ilə qidalanan çaylar ancaq mart-may aylarında bolsulu olur.Çaylarda su orta səviyyədə olan dövrdə, yəni payızda, yağıntı demək olar ki, düşmür. Qışda dağların qarı hələ əriməmiş Əfqanıstanda axım əmələ gətirən başlıca amil yeraltı sular hesab olunur. Su sərvəti ilə Əfqanıstanın şərq və cənub-şərqi nisbətən yaxşı təmin olunmuşdur. Burdan axan Kabil çayı Əfqanıstanın məhsuldar Kabil və Cəlilabad vahələrini suvarır, Amudərya ölkənin bəyük çayı sayılır. O, yuxarı axında Pənc adlanır. Amudəryanın Kokca və Surhab (Konduz) adlanan qolları vardır. Əfqanıstanda göl azdır. Ölkənin çimal-şərqində, Hindiquş dağlarında əsrarəngiz təbitə malik dağ gölləri vardır. Bunlardan Sarıgül, Şiva, Bəndi-Əmir xüsusilə əhəmiyyətlidir. Ucqar cənub-qərbdə yayada quruyan Saberi, Həməksar, Hamun duzlu gölləri mövcuddur. Su anbarları Ölkədə həm Sovet İtifaqı dövründə, həm də müasir dövürdə tikilmiş çoxlu su anbarları var. Sahəsinə və gücünə daha böyük olanlar bunlardı: 1. Naqlu su anbarı 2. Qargha su anbarı 3. Şah va Arus su anbarı 4. Bənd-Əmir su anbarı 5. Dəhlə su anbarı Bənd-Əmir su anbarı həm də, ölkənin milli park ərazisində yerləşir. Turistlərin sevimli yeri olan bu su anbarının ərazisini çox vaxt Əfqanıstanın Böyük Kanyonu adlandırırlar. Həmçinin bax Əfqanıstan coğrafiyası İstifadə olunmuş ədəbiyyat Nathan Berger (May 1992)."Afghanistan Water Constraints: Overview Analysis" Cabir Məmmədov. Həbibə Soltanova. "İranın və Əfqanıstanən coğrafiyası". Azərbaycan Universitetinin nəşiriyyatı. Bakı. 1989. səh. 120-122 Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=426464 |
Əfqanıstanın dövlət quruluşu | Əfqanıstanın siyasi sistemi — 2004-cü ildə qəbul edilmiş Konstitusiyaya əsasən hüquqi-siyasi, inzibati, iqtisadi və ictimai münasibətlər sisitemi. Dövlət quruluşu Əfqanıstan məhdud hakimiyyətli prezident idarəetmə üsuluna malik islam respublikasıdır. Milli bayram günü olan müstəqillik günü (1919) avqust ayının 19-da qeyd olunur. Əfqanıstanın 160 maddədən ibarət yeni Konstitusiyası 04 yanvar 2004-cü ildə qəbul edilmişdir. İnzibati ərazi bölgüsü Əfqanıstan ərazisi rayonlardan ibarət olan 34 vilayətə (Bəğlan, Bədəxşan, Badğis, Bəlx, Bamiyan, Vərdək, Herat, Daykündi, Cövzcan, Zabul, paytaxt Kabil şəhəri, Qəndəhar, Fərah, Fəryab, Hilmənd, Xust, Kapisa, Kündüz, Künər, Qəzni, Qövr, Ləğman, Lövgər, Nəngərhar, Nimruz, Nuristan, Pəktika, Pəktiya, Pəncşir, Pərvan. Səməngan, Səri-Pul, Təxar, Uruzqan) bölünür. Dövlət başçısı Əfqanıstanın birliyinin və suverenliyinin, təhlükəsizliyinin və ərazi bütövlüyünün, ölkə Konstitusiyanın və qanunların aliliyinin, eləcə də vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının ali təminatçısı sayılan Prezident ümumxalq səsverməsi yolu ilə birbaşa və gizli seçkilərdə, ardıcıl iki dəfədən çox olmamaq şərti ilə, 5 il müddətinə seçilir. Mövcud Konstitusiyaya əsasən dövlətin idarə olunmasında geniş səlahiyyətlərə malik olan dövlət başçısı Nazirlər Kabinetinə rəhbərlik edir, Əfqanıstanı ölkə daxilində və beynəlxalq münasibətlərdə təmsil edir, nazirləri və digər ali vəzifəli şəxsləri Parlamentin razılığı ilə təyin və vəzifədən azad edir. Ölkə Prezidentinə dövlətin idarə edilməsində iki vitse-prezident yaxından köməklik edir. Eyni zamanda silahlı qüvvələrin ali baş komandanı sayılan dövlət başçısının dövlət siyasəti sahəsindəki qərarları, o cümlədən ölkədə müharibə və sülhün elan edilməsi, fövqəladə vəziyyətin tətbiqi və milli silahlı qüvvələrin kontingentinin digər göndərilməsi qərarı Parlamentdə təsdiq olunmalıdır. 9 oktyabr 2004-cü ildən etibarən Əfqanıstanın hazırkı, sayca 4-cü Prezidenti Həmid Karzaydır. 20 avqust 2009-cu il tarixində, taliblərin seçki günü həyata keçirdikləri 70-dən çox terror aktları ilə müşayiət olunan son Prezident seçkiləri nəticəsində Həmid Karzay ardıcıl olaraq ikinci dəfə qalib gələrək növbəti 5 il müddətinə ölkə Prezidenti seçilmişdir. Qanunverici hakimiyyət Qüvvədə olan Konstitusiyaya əsasən Parlament (Milli Məclis) iki palatadan – 102 yerlik Mişranu Cirqadan (Yuxarı Palata) və 249 yerlik Volesi Cirqadan (Xalq Palatasına üzvlər birbaşa və ümumxalq səsverməsi yolu ilə 5 il müddətinə seçilirlər) ibarətdirYuxarı Palatanın üzvlərinin 34-ü əyalət şuralarının 4 il müddətinə seçilən nümayəndələrindən, 34 üzvü rayon şuralarının 3 il müddətinə seçilən təmsilçilərindən, digər 1/3 hissəsi isə Prezident tərəfindən 5 illik müddətə təyin olunan üzvlərdən ibarətdir. Ölkədə qanunların hazırlanması və qəbulu, beynəlxalq müqavilə və sazişlərin ratifikasiyası və Konstitusiya ilə müəyyən olunmuş digər qanunvericilik fəaliyyətini Aşağı Palata həyata keçirir. Əfqanıstan ali orqanlarının dövlət idarəçilik strukturunda təmsilçilik hakimiyyətinin ənənəvi orqanı – Loya Cirqa (Ali Şura) da fəaliyyət göstərir. Loya Cirqanın tərkibinə Parlamentin hər iki palatasının üzvləri, habelə əyalət və dairə şuralarının sədrləri daxildir. Ali Şuranın işində həmçinin, səsvermə hüququ olmayan Kabinet üzvləri (nazirlər), Ali Məhkəmənin hakimləri və Hökumətin sədri iştirak edirlər. Bu orqanın iclasları, bir qayda olaraq müstəqillik, milli suverenlik, ərazi bütövlüyü, Konstitusiyaya düzəlişlərin edilməsi, habelə Prezidentin məhkəmə məsuliyyəti məsələləri ilə bağlı mühüm və taleyüklü qərarların qəbul edilməsi məqsədilə keçirilir. Ölkədə siyasi partiyalar de-yure fəaliyyət göstərsə də, onların nümayəndələri Parlamentdə təmsil olunmurlar. İcraedici hakimiyyət Nazirlər Kabinetinə rəhbərlik edən Prezident, Parlamentin razılığı ilə Kabinet üzvlərini (27 üzvdən ibarətdir) təyin edir. Hökumət ali qanunverici orqana qanun layihələrini təqdim edir, normativlər və təlimatlar dərc edir, hər büdcə ilinin sonunda Parlament qarşısında hesabat verir, büdcə layihələrini və inkişaf proqramını hazırlayır, fövqəladə vəziyyətdə fərmanlar vasitəsilə qanunvericilik fəaliyyətini həyata keçirir. Məhkəmə hakimiyyəti Ənənəvi Şəriət hüququnu və Avropa hüquq məktəbinin əsas elementlərini özündə ehtiva edən Əfqanıstanın məhkəmə-hüquq sisteminin əsas fundamental prinsipini, qanunların islam normaları ilə ziddiyyət təşkil etməməsindən ibarətdir. Sədri və hakimləri Prezident tərəfindən 10 il müddətinə təyin edilən və ölkədə mülki, cinayət və inzibati sahələr üzrə ən yüksək məhkəmə orqanı sayılan Ali Məhkəmə Əfqanıstanda məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirir. Bundan əlavə ölkədə, Əfqanıstanın Ali Məhkəməsinə tabe olan yüksək əyalət məhkəmələri, habelə apelyasiya və ixtisaslaşmış birinci instansiya məhkəmələri də fəaliyyət göstərir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=426879 |
Əfqanıstan–Pakistan münasibətləri | Pakistan-Əfqanıstan münasibətləri — Pakistan və Əfqanıstan arasında ikitərəfli diplomatik əlaqələr. İki ölkə arasımnda sərhədin uzunluğu 2670 km təşkil edir. Müstəqil Pakistan 1947-ci ildə Pakistan müstəqliyini elan etdikdən sonra BMT üzvlüyünə səs keçirilərkən Əfqanıstan buna qarşı çıxır. Lakin bir necə aydan sonra qərarını dəyişmişdir. Pakistan ilə Əfqanıstan arasında münasibətlər getdikcə pisləşməyə başlamışdır. 26 iyul 1949-cu ildə Pakistan hərbi hava qüvvələrinin Dyuranda xəttini keçib əfqan kəndi üzərindən uçmasından sonra Loya cirqada toplantı keçirilmişdir. Bu hadisədən sonra Əfqanıstan Dyuranda xəttinin sərhəd olması tabımadığını, əvvəllər sərhədlə bağlı imzalanmış bütün müqavillərdən imtina etdiyini bəyan edir. 1950 və 1951-ci illərdə Əfqanıstan istiqamətdən Pakistan ərazisinə qanunsuz hərbi birləşmələr Pakistan ərazisinin bir qismini əfqanıstana birləşdirmək cəhdlərini edir. Ancaq bütün cəhdlər uğursuzluğa uğrayır. Buna cavab olaraq Pakistan Əfqanıstanla bütün diplomatik əlaqələri kəsir, diplomatlarını geri çağırır və Kabula neft ixracını üç ay müddətində dayandırır. 1970-ci illərdə iki ölkə arasında münasibətlər yenidən pisləşir. Zülfüqar Əli Bhuttonun hökuməti ilə puşdu və bəlluc millətçiləri arasında münaqişə baş verdikdə Əfqanıstanın onları dəstəkləməsi əsas səbəblərdən biri idi. Bundan sonra Pakistan sərt tədbirlər görməyə başlayır. İlk öncə Əfqanıstan hökumətinin əsas düşməni olan islamçıları dəstəkləyir. Onlar gələcək mücahidlər olan Əhməd Şah Məsud və Gülbəddin Hikmətyari də dəstəkləyirlər. Bu əməliyyatlar uğurla nəticələnir. 1977-ci ildə Məhəmməd Davud hökuməti bütün sərhəd məsələlərində kompiramisə getməyi belə qərara alır. Buna səbəb isə Pakistan konstitusiyasında puştulara muxtariyyət verilməsi imkanının olması idi. Ancaq bu Bhutto hökuməti tərəfindən önlənilir. 1978-ci ildə Pakistanda hakimiyyətə başda Məhəmməd Ziyaülhaqq olmaqla hərbiçilər hakimiyyətə gəlir. Əfqanıstanda isə SSRİ tərəfindən Sovet hamimiyyəti qurulur. Əfqanıstan üsyançıları başda Gülbəddin Hikmətyar və Məhəmməd Rəbbani silahlandırılır. Üstəlik onlara Pakistan kəşfiyyatı yardım göstərir. Əfqanıstan müharibəsi (1979–1989) 1979-cu ili dekabrında SSRİ Əfqanıstana qoşun çıxardır. Bundan sonra Pakistanla ABŞ arasında isti münasibətlər yaranır. ABŞ Prezidenti Cimmi Karter Pakistanı Soyuq müharibədə "cəbhə dövləti" adlandırır və ölkəyə 400 milyom ABŞ dolları yardım təklif edir. Ancaq Məhəmməd Ziyaülhaqq bundan imtina edir. Ronald Reyqanın dövründə ABŞ PAkistanı Sovetlərlə mübarizəyə cəlb edə bilir. Pakistana 3,2 mlrd dollar yardım göstərilir. Üstəlik 40 ədəd F-16 təyyarəsi Pakistana hədiyyə edilir. 1986-cı ildə isə növbəti proqramla 4 mlrd dollar yardım göstərilir. Bunun 57 % iqtisadi, yerdə qalanı isə hərbi yardımlar idi. 1985-ci ildə SSRİ-də hakimiyyətə Mixayıl Qarbaçov gəlir. Onun Əfqanıstan müharibəsinə münasibəti fərqli olur. 1989-cu ilin fevralından sovet qoşunları Əfqanıstandan çıxarılır. Bundan sonra ABŞ və Pakistan arasında münasibətlər kəskinləşdi. Belə ki, ABŞ Əfqanıstanda islamçıların hakim mövqedə olmasından narahat idi. Müasir əlaqələr 2001-ci ildə başlanan Əfqanıstan müharibəsi zamanı Beynəlxalq güclər əvvəlcə Şimal Alyansını daha sonra isə Əfqanıstan hökumətini dəstəkləməyə başlayırlar. Ona qədər isə Əfqanıstan ərazisinin böyük hissəsi talibblərin əlində olmuşdur. 2002-ci ildə BMT sesiysında Pakistan 3.8 milyon qaşqını qəbul etməyə razılıq verir. Pakistan sərhədə qoşun çıxardaraq baryerlər təşkil edir. bunu səbəblərindən biri də xarici terrorçuların böklgəyə gəlişini əngəlləmək olur. Bundan sonra Əfqanıstan, Pakistan və ABŞ silahlıları sərhəddə tez-tez reydlər keçirərək məsələni həll etməyə çalışırdılar. 2007-ci ilin mayında Əfqanıstan-Pakistan sərhəd toqquşması baş verir. Pakistan qüvvələri Əfqanılstan ərazisinə daxil olaraq burada post qururlar. Qısamüddətli münaqişədə onlarla insan həlak olur. 2017-ci ili mayında isə Bəllucistanın Çaman şəhərində iki ölkə ordusu arasında toqquşma baş verir. Hər iki tərəf itki vermişdir. 2017-ci il məlumatına görə Pakistanda 2–2.4 milyon arası əfqan əsilli qaçqın yaşayır. Ticarət əlaqələri 2006-cı ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 0,8 mlrd ABÇ dolları olmuşdur. 2013-cü ildə isə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 2.1 mlrd dollara çatdırılır. 2015-ci ilə olan məlumata görə Pakistan Əfqanıstanın əsas ticarət tərəfdaşıdır. 2016-cı ildən isə iki ölkə arasında ticarət əlqələri azalaraq 1,5 mlrd dollara düşmüşdür. 2017-ci ildə isə siyasi münasibətlərin pisləşməsi ilə bu rəqəm 500 milyon dollar olmuşdur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=566526 |
Əfqanıstan–Qazaxıstan münasibətləri | Qazaxıstan–Əfqanıstan münasibətləri — Qazaxıstan və Əfqanıstan arasındakı iki tərəfli diplomatik münasibətlər. İki ölkə arasında diplomatik münasibətlər 12 fevral 1992-ci ildə qurulmuşdur. Bundan əlavə 15 aprel 2004-cü ildə Qazaxıstanla, keçid dövründə Əfqanıstan İslam Dövləti arasında qarşılıqlı əlaqələrin və əməkdaşlığın təməllərinə dair bir müqavilə imzalanmışdır. Qazaxıstanın Əfqanıstandakı diplomatik nümayəndəliyi 2002-ci ilin sentyabrında Kabildə açılır və 2003-cü ilin iyun ayında səfirliyə çevrilir.. Almatıdakı Əfqanıəstan səfirliyi 1993-cü ildə açılır (2005-ci ildə Astanaya köçürülür). Harırda Əfqanıstanın Baş Konsulluğu da Almatıda fəaliyyət göstərir. 2016-cı ildə Qazaxıstan və Əfqanıstan arasında ticarət dövriyyəsi 489,4 milyon ABŞ dolları təşkil edib. Bunun da Qazaxıstan Respublikasının ixracatı — 486,8 milyon dollar, Qazaxıstan Respublikasının idxalatı — 2,6 milyon dollardır. Qazaxıstan buğda və buğda-çovdar unu, təbii qaz, yüngül lehimli polad məhsullar və kətan toxumları ixrac edir. Əfqanıstan təzə və qurudulmuş üzüm və kartof ixrac edir. Qazaxıstan Əfqanıstana qida, zəruri mallar şəklində humanitar yardım göstərir (2002-ci ildə 3 min ton buğdas; 2008-ci ildə 2 min ton buğda; 2009-cu ilin aprelində 1,3 min ton süd tozu, 2010-cu ilin aprelində 6 min ton düyü; 2011-ci ilin aprelində 5 min ton düyü yarması; 2013-cü ildə 60 ton qarabaşaq yarması və 160 min litr bitki yağı; 2014-cü ilin mart ayında 6 milyon ABŞ dolları miqdarında qida) 2014-cü ilin sentyabr ayında Bədəxşan və Cövzan əyalətlərində baş verən təbii fəlakətlər zamanı Qazaxıstan Respublikası hökumətinin dəstəyi ilə 775 min ABŞ dolları miqdarında qida və geyim şəklində təcili yardım göstərilmişdir. Əfqanıstan hökumətinin xaişi ilə növbəti humanitar yardım partiyası 2015-ci ilin dekabr ayında silahlıların hücumundan əziyyət çəkən Kunduz sakinləri üçün 23 vaqon bitki yağı və 4 vaqon ərzaq göndərilmişdir. 2008-ci ilin iyul ayında Qazaxıstan Əfqanıstan Maliyyə Nazirliyinin hesabına 2,38 milyon dollar köçürmüşdür. Səməngan vilayətində bir məktəb (160.000 dollar), Bamyan vilayətində bir xəstəxana (570.000 $) və Talukan — Kunduz — Şirxan Bəndər asfalt yolunun təmiri üçün (1.65 milyon $) maliyyə ayrılır. Yolun təmiri 2011-ci ilin oktyabrında başa çatır, məktəbin tikintisi — 2012-ci ildə Əfqanıstan tərəfinin günahı üzündən dayandırılmışdır, xəstəxananın inşası 2016-cı ilin oktyabrında bərpa edilmişdir. 2016-cı ilin oktyabr ayında Qazaxıstan Hökuməti Əfqan Milli Ordusu Fonduna 2 milyon dollar ayırır. Orduya dəstək veriləcəyi barədə söz verilir (2012-ci ildə NATO-nun Çikaqo zirvəsində). Qazaxıstan Mərkəzi Asiya ölkələri arasında Əfqanıstana kömək edən ən böyük donordur. Dövlət başçılarının təşəbbüsü ilə 2009-cu ildən bəri 1000 əfqan tələbəsinin Qaazaxıstanın təhsil ocaqlarında təhsil alması üçün Dövlət Təhsil Proqramı həyata keçirildi və bunun üçün 50 milyon dollar ayrıldı. Hal-hazırda Qazaxlstan Respublikasında təxminən 750 nəfər təhsil alır (100-ə yaxın polis və sərhəd zabiti daxil olmaqla). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=710511 |
Əfqanıstan–Tacikistan münasibətləri | Əfqanıstan-Tacikistan münasibətləri — Əfqanıstan və Tacikistan arasında ikitərəfli diplomatik əlaqələr. İki ölkə arasımnda sərhədin uzunluğu 1357 km təşkil edir. İki ölkə arasında diplomarik münasibərtlər 1992-ci ildə Tacikistanın müstəqillik əldə etməsinmdən sonra yaranmışdır. 2014-cü il məlumatına görə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 105,7 mln dollar olmuşdur. Hər iki ölkənin ərazisi Samanilər, Qəznəvilər və Teymurilər imperiyalarının ərazisi olmuşdur. 1750-ci ildə əfqan Əhməd xan Abdali və Buxara əmiri Məhəmməd Murad Bəy arasında dostluq haqqında müqavilə imzalanır. Amudərya iki ölkə arasında rəsmi sərhəd olur. Hər iki ölkədə fars dili yayılmışdı. Hazırda Əfqanıstanda taciklərin sayı Tacikistandakından çoxdur. 15 iyun 1992-ci ildə iki ölkə arasında diplomatik əlaqələr qurulmuşdur. Bu zaman Tacikistan Kabulda səfirlik açır. 2002-ci ildə isə Tacikistanın Məzari-Şərifdə konsulluq açmışdır. 2004-cü ildə düşənbədə təşkil olunmuş İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının sammitində Tacikistan Prezidenti Emoməli Rəhmon və Əfqanıstan Prezidenti Hamid Kərzai arasında qeyrirəsmi görüş olmuşdur. 2005-ci ildə isə Rəhmon Əfqanıstanda rəsmi səfərdə olmuşdur. Sərhəd məsələləri İki ölkə arasında sərhəddin uzunluğu 1300 km-dir. Üstəlik olduqca pis şəkildə qorunur. Hazırda iki ölkə sərhəddinin qorunmayan sahələri istər bu iki ölkə istərsə beynəlxalq ictimaiyyət üçün böyük təhlükədir. Sərhəd Əfqanıstandan küllü miqdarda narkotik vastələrin Rusiya və Avropa ölkələrinə daşındığı maşrutun üzərindədir. 2009-cu ildə bu mmaşurutla daşınan narkotiklərin miqdrındakı artım Pakistanın şimalındakı vəziyyətlə sıx bağlıdır. İki ölkə arasında nəqliyyat əlaqələri beynəlxalq aləmin dəstəyi sayəsində yaxşılaşır. Kabul Əfqanıstanın əsas daxili ticarət məkanıdır. 2013-cü ildə Tacikistandan alınan malların 8,7 %, Takisistanaa satılan malların isə 1.8 % onun payına düşür. Tacikistandan Əfqanıstana əsasən metal, eletroenerji, soğan, yerfındığı, avadanlıq və texnika ixrac edilir. Əks istiqamətdə isə mineral gübrələr, sement və mandarin göndərilir. 2013-cü ildə iki ölkəı arasında ticarət döriyyəsi 232,0 mln dollar olmuşdur. Bunun 192,2 mln doları tacikistan ixracatının payına düşür. Əfqanıstan və Tacikistan arasında energetika sayəsində çoxlu sayda müqavilələr imzalanmışdır. 2007-ci ilin sentyabrındda imzalana anlaşma 500 mln dollar dəyərində olmuşdur. Bu əsasən Tacikistan və Qırğızıstandan Əfqanıstana elektrik enerjisinin tədarükü ilə bağlı olmuşdur. Tacikistan və Qırğızıstan AES hesabına CƏnubi Asiya ölkələrinə enejilərini satmağı düşünürlər. Əfqanıstan isə bu istiqamətdə bir ilkdir. Əfqanıstan və Tacikistan Pyanc çayının üzərində SES tikintisi ilə bağlı razılığıa gəlmişlər. Onun tikintisi Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı və İslam İnkişaf Bankı tərəfindən maliyyələşdirilir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=566707 |
Əfqanıstan–Türkiyə münasibətləri | Əfqanıstan–Türkiyə münasibətləri — Əfqanıstan İslam Respublikası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında olan beynəlxalq səviyyədəki əlaqələr. Əlaqələrin tarixçəsi Əfqanıstan Orta Asiyada türk coğrafiyasına yaxın olduğu üçün burada həmişə çox sayda türk qövmü yaşamışdır. İslamdan əvvəl Ağ Hunlar və Göytürklər kimi türk qövmlərinin hakimiyyəti altında olan bu bölgə İslamın yayılmasından sonra da Qəznəvilər dövləti, Böyük Səlcuq İmperiyası və Xarəzmşahlar kimi digər türk qövmlərinin hakimiyyəti altına keçmişdir. Bölgəyə türk təsiri Teymurilər dövləti və Babir İmperiyası dövründə də davam etmişdir. Əfqanıstan XIX əsrin ortalarında Hindistanla birlikdə ingilis müstəmləkəsi olmuşdur. 9 avqust 1919-cu ildə Əmanullah Xanın başçılığı ilə müstəqillik qazanan ölkə hələ Qurtuluş savaşı vaxtında yeni yaranmaqda olan Türkiyə Cümhuriyyəti ilə əlaqələr qurmuşdur. 1 mart 1921-ci ildə türk və əfqan heyətləri Moskvada görüşlər keçirmiş, Türkiyə tərəfindən Yusuf Kamal Təngirşəng və Rıza Nur, Əfqanıstan tərəfindən isə general Mehmet Vəli Xanın iştirakı ilə Türkiyə-Əfqanıstan İttifaq Andlaşması imzalanmışdır. Keçmiş Mədinə mühafizi Fəxrəddin Paşa Kabilə ilk Türkiyə səfiri olaraq göndərilmişdir. İkinci dünya müharibəsindən əvvəl Almaniya və İtaliyanın bölgədə artan təzyiqlərinə qarşı 7 iyul 1936-cı ildə Türkiyə, İran, Əfqanıstan və İraq Sadabat paktı imzalayaraq bölgənin əvvəlcə faşistlər, sonra da sovetlər tərəfindən işğal olunmasının qarşısını almışlar. Müasir dövrdəki əlaqələr ABŞ-də 2001-ci ildə baş verən 11 sentyabr terror aktlarının Əfqanıstanda planlaşdırıldığı əsas gətirilərək ABŞ-nin başçılığı altında NATO qoşunları 7 oktyabr 2001-ci ildə Taliban tərəfindən idarə olunan Əfqanıstana qarşı əməliyyatlar həyata keçirməyə başladılar. 12 noyabr 2001-ci ildə Taliban gücləri Kabili NATO qüvvələrinə təslim edərək Əgqanıstanın cənubuna çəkildilər. Kabildə puştun kökənli Həmid Kərzainin rəhbərliyi ilə müvəqqəti hökumət quruldu. 2004-cü ildə keçirilmiş seçkilərdə qalib gələn Kərzai bu günə qədər Əfqanıstan dövlət başçısı olaraq fəaliyyət göstərir. Əfqanistana qarşı əməliyyatlar keçirən NATO qoşunlarının tərkibində döyüşməsi üçün Türkiyə 260 nəfərlik bir bölüm göndərdi. Türkiyə ilə Əfqanıstan arasındakı əlaqələr 2001-ci ildən daha da inkişaf etməyə başladı. 4 aprel 2002-ci ildə ilk dəfə Türkiyəyə gələn Həmid Kərzai baş nazir Bülənt Əcəvit və prezident Əhməd Necdət Sezər ilə görüşlər keçirdi. 20 noyabr 2005-ci ildə baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan Əfqanıstana rəsmi səfərə yollandı və bununla da bu ölkəni ziyarət edən ilk Türkiyə baş naziri oldu. Əfqanıstanda fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvətləri tərkibində (ISAF) hələ də 1.845 nəfərlik bir bölümü olan Türkiyə Kabil ətrafında təhlükəsizliyin təmin olunmasına və Vardak vilayətində həyata keçirilən layihələrin icrasına görə cavabdehdir. 16 mart 2012-ci ildə türk əsgərlərini daşıyan Sikorski vertolyotunun Kabilin Bağrami məhəlləsində bir evin üzərinə düşməsi ilə 9 zabit, 2 unter-zabit, 1 serjant-mayor, eləcə də evdə olan 6 nəfər həlak olmuşdur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=418059 |
Əfqanıstan–Türkmənistan münasibətləri | Əfqanıstan–Türkmənistan münasibətləri — Türkmənistan və Əfqanıstan arasındakı mövcud ikitərəfli münasibətlər. İki ölkə arasında diplomartik əlaqələr 1992-ci ildə qurulmuşdur. İki ölkə arasında dövlət sərhəddinin uzunluğu 804 km-dir. Türkmənistanın Lebap və Marı vilayətləri Əfqanıstanla sərhədə malikdir. Türkmən dili Əfqanıstanda regional dil statusuna sahibdir. Əfqanıstanda türkmən icması yaşayır. Onların sayı 1 milyon olması ehtimal edilir. Bu isə ölkə əhalisinin 2-3 %-ni təşkil edir. Türkmənistan Respublikası və Əfqanıstan İslam Respublikası arasında diplomatik əlaqələr 21 fevral 1992-ci ildə qurulmuşdur. Hər iki ölkənin ərazisi Səmidlər, Qəznəvilər və Teymurilər adlı imperiyaların tərkibində olmuşdur. 1750-ci ildə əfqan Əhməd xan Abdali və Buxara hökmdarı Məhəmməd Murad Bəy arasında anlaşma imzalanır. Burada Amudərya çayı iki ölkə arasında sərhəd olaraq müəyyən edilir. 11 iyul 2007-ci ildə iki ölkə arasaıında iki kilometrlik yol bərpa edilir. Yolun bərpasına hər iki ölkə 550 min dollar xərcləmişdir. Türkmənistan Prezidenti Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Əfqanıstana illərlə davam edən vətəndaş müharibəsinin nəticələrinin aradan qaldırılmasında yardım edəcəyini bildirmişdir. 2017-ci ilin 14-15 noyabr tarixində Aşqabadda Əfqanıstan üzrə Regional İqtisadi Əməkdaşlığın (RECCA) 7-ci konfransı keçirilmiş, Əfqanıstan tərəfi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən və Əfqanıstan-Türkmənistan-Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə nəqliyyat və ticarət dəhlizinin işə düşməsini nəzərdə tutan “Lapis Lazuli” sazişi imzalanmışdır. Diplomatik misiyalar Türkmənistanın Əfqanıstan İslam Respublikasında səfirliyi fəaliyyət göstərir (Kabul). Üstəlik Herat və Məzari-Şərif şəhərində konsulluğa sahibdir. Əfqanıstan İslam Respublikasının Türkmənistanın Aşqabad şəhərində səfirliyə sahibdir. Əfqanıstanın Türkmənistandakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri - Məhəmməd Fazil Seyfi. Türkmənistan səfirliyi Türkmənistanın Əfqanıstan İslam Respublikasında səfirliyi (Kabul ş.) 11 mart 2002-ci ildə açılmışdır. Səfirliyin yerləşdiyi ünvan: Kabul, st. Wazir Akbar Khan, 13/3. 2012-ci ilin iyulundan Türkmənistanın Əfqanıstan İslam Respublikasında Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri Hemra Toqalakovdur. Amanməməd Yaranov (2002—2007) Atacan Movlamov (24.04.2008 — 26.06.2012) Hemra Toqalakov (26.06.2012 — h.h.) Əfqanıstan səfirliyi Şahmərdankul (2000—2003) Abdul Kərim Xaddam (2003—2009) Məhəmməd Fazil Sayfi (2009—2016) Mirvays Hab (2016(2016 — h.h.) TƏPH qaz kəməri TƏPH qaz kəməri — uzunluğu 1,735 km olacaq qaz kəməri. Qaz kəməri Türkmənistan qazını Əfqanıstan, Pakistandan keçməklə Hindistana çatıracaqdır. Layihənin illik gücü 33 mlrd m³ olaraq düşünülür. Layihənin dəyəri 7,9 mlrd dollar olaraq qiymətləndirilir. layihənin gerçəkləşdirilməsinə 2017-ci ildə başlanılmışdır. Türkmənistanın Əfqanıstan İslam Respublikasında səfirliyi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=568037 |
Əfqanıstan–Özbəkistan sərhədi | Əfqanıstan–Özbəkistan sərhədi — uzunluğu 144 kilometr (89 mil) olan Özbəkistanın xarici dövlətlərlə sərhədlərinin ən qısası. Amudərya çayı boyunca Türkmənistanla sərhəd qovuşuğundan Tacikistanla sərhəd qovuşuğuna qədər uzanır. Sərhəd bütövlüklə Amudərya çayının talveqi üzrə keçir, qərbdəki türkmən sərhədi qovuşuğundan şərqdəki tacik qovuşuğuna qədər. Sərhəd Özbəkistan tərəfdən avtomobil və dəmir yolları ilə keçir, Özbəkistanın Termez şəhərinin şərqində isə əsas keçid məntəqəsi yerləşir.Özbəkistan sərhəd boyunca iki hasardan ibarət sədd qoyub: biri tikanlı məftillərdən ibarətdir, ikincisi isə daha hündürdür, oranı elektrikli tikanlı məftillər (380 volt), minalar və silahlı Özbəkistan əsgərlərinin patrulları qoruyurlar. Sərhəd keçmiş Sovet İttifaqı ilə Əfqanıstan arasındakı sərhəddən sonra bu şəkildə qalıb. Sərhəd mövcud formasını əsasən Böyük Oyun adı ilə tanınan 19-cu əsrdə Orta Asiyada İngiltərə-Rusiya rəqabəti dövründə almışdır. Rusiya İmperiyası Xivə xanlığı və Buxara əmirliyini fəth etdikdən sonra və Britaniya İmperiyası Britaniya Hindistanını idarə etdiyi zaman, iki dövlət Əfqanıstanı aralarında olan müstəqil bufer dövləti statusunda qalmasını qərara aldılar. 1873-cü ildə Böyük Britaniya və Rusiya sərhədin xülasəsinə dair razılığa gəldilər: Amudərya Hvaja Salar kəndindən Zorku gölünə qədər şərq sərhədi elan edildi, Vahan dəhlizi isə Əfqanıstanda qaldı. Sərhədin qərb hissəsi (yəni müasir Əfqanıstan-Türkmənistan sərhədinin çox hissəsi) sərhəd komissiyası tərəfindən daha sonra təyin olunmalı idi.Ruslar 1880-ci illərin əvvəllərində sərhədlərini indiki Türkmənistana qədər genişləndirdikləri üçün gərginlik artdı və Əfqanıstanın iddia etdiyi ərazi Pencdede (indiki Türkmənistanın Sandıkaçi şəhərinin yaxınlığında) döyüş baş tutdu. Müzakirələr vəziyyəti yumşaltdı və bir araya gələn İngiltərə-Rusiya sərhəd komissiyası 1885–88-ci illərdə sərhədləri təyin etdilər, hansı ki müasir zamanın sərhədləri ilə eynidir. Hvaja Salar kəndi artıq müəyyən edilə bilmədiyi üçün, sərhəd Amudəryanın Əfqanıstanın Hamiab yaxınlığındakı keçdiyi əraziyə uyğun olunması qərara alındı.1921-ci ildə Sovet-Əfqanıstan müqaviləsi bağlandı və ona əsasən Rusiya "Əfqanıstanda yaşayan əhalinin ədalət və öz müqəddəratını təyinetmə prinsiplərinə riayət etməklə keçən əsrdə Əfqanıstana aid olan sərhəd bölgələrini" verməyə razı oldu. Lakin, bu razılaşma heç vaxt yerinə yetirilmədi və 1946-cı il tarixli Sərhəd Sazişi ilə ləğv edildi. Sərhədlər olduğu kimi çay adaları üzərində qaldı, hansılar ki sonradan ortaq komissiya tərəfindən bölüşdürüldü. 1979-cu ildə 40-cı ordunun sovet qoşunları Əfqanıstan müharibəsi çərçivəsində Məzari-Şərif və Kabilə çatmaq üçün pontonlar vasitəsilə Termez sərhədini keçdilər. Daha sonra onlar 1982-ci ildə rəsmi olaraq açılan Dostluq körpüsü inşa etdilər, lakin strateji əhəmiyyəti onun mücahid üsyançılarının hədəfinə çevrilməsinə səbəb oldu. Sovet ordusu 1989-cu ildə bu körpü üzərindən Əfqanıstanı tərk etdi. Körpü 1997-ci ildən 2001-ci ilə qədər Özbəkistanın talibançıların üsyanın yaranması narahatlığına görə bağlandı, 2001-ci ildə Talibanın məğlubiyyətindən sonra yardım məqsədləri ilə yenidən açılmışdır. 2018-ci il üçün bura Özbəkistan və Əfqanıstan arasındakı yeganə sabit keçid olaraq qalır. Sərhəd keçidləri Hayraton (AFG) — Termez (UZB) (dəmir və avtomobil yolları, bax Dostluq körpüsü Əfqanıstan – Özbəkistan). Sərhəd yaşayış məntəqələri Həmçinin bax Əfqanıstan-Özbəkistan əlaqələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=635407 |
Əfqanıstan–İran münasibətləri | Əfqanıstan–İran münasibətləri — Əfqanıstan və İran arasındakı ikitərəfli diplomatik münasibətlər. 1935-ci ildə Əfqanıstan kralı Məhəmməd Zahir şah və İran Pəhləvi sülaləsi dövründə ölkələr arasında diplomatik əlaqələr quruldu. Ölkələr arasındakı dövlət sərhədinin uzunluğu 921 km-dir. Hər iki ölkə ortaq bir mədəniyyət, tarix və dil vardır. Min illərlə iki xalq arasında mədəni əlaqələr mövcud olmuşdur. Fars dilinin şərq ləhcəsi olan Dari, Əfqanıstanın rəsmi dilindən biridir. Əfqanıstanda İranda olduğu kimi bir İslamdan öncə qeyd olunan Novruz bayramı vardır. 1978-ci ildə Əfqanıstandakı siyasi qeyri-sabitliyə görə ölkələr arasında münasibətlər pisləşmişdi. 1998-ci ildə Taliban Məzari-Şərifdəki İran konsulluğunu ələ keçirdi, orada olan heyət və diplomatları güllələdi. Bu hadisədən sonra İran bu ölkəyə hərbi bir hücum planlaşdırdı. Lakin BMT Təhlükəsizlik Şurasının və ABŞ-nin müdaxiləsi iranlıları bu planları tərk etməyə məcbur etdi. 2001-ci ildə Əfqanıstanın şiə azlığının Taliban tərəfindən təzyiqlərə məruz qalmağa başladı. Bu zaman İranın Şimali Alyansa dəstək verməyə başlaması ilə dövlətlərarası münasibətlərdə gərginlik artdı. 2001-ci ilin oktyabrında Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələri tərəfindən Əfqanıstanın işğalı və Talibanın süqutundan sonra İran və Əfqanıstan arasında ikitərəfli münasibətlər yaxşılaşdı. 2010-cu ildə NATO İranı Taliban İslamçılarına dəstək verməkdə ittiham etdi. 2001-ci ilin sonlarında Taliban hökuməti devrildikdən sonra iki xalq arasında ticarət kəskin şəkildə artdı. İran və Əfqanıstan Məşhəd ilə Heratı birləşdirən yeni bir dəmir yolu xətti çəkməyi planlaşdırır. 2009-cu ildə İran Əfqanıstanda ən çox yollar və körpülərin tikintisi, eləcə də kənd təsərrüfatı və səhiyyə sahəsində ən böyük investorlardan biri olmuşdur. Əfqanıstan Ticarət və Sənaye Palatasına görə, 2008-ci ildə İranın Əfqanıstana ixracı 800 milyon dollar təşkil etmişdir. İran Əfqanıstandan 4 milyon dollar dəyərində mal (meyvə, mineral, qiymətli zərgəlik məhsulları) idxal etmişdir. İran Əfqanıstana əsasən neft məhsulları, sement, tikinti materialları, xalçalar, məişət texnikası və yuyucu vasitələr ixrac etdir. İran isə Əfqanıstandan fındıq, xalça, kənd təsərrüfatı məhsulları, eləcə də əl işləri idxal edir. Əfqanıstan kənd təsərrüfatı məhsulları xaricində ehtiyaclarının 90 faizini idxal edir. Əfqanıstan əsas tiryək istehsalçısıdır. Əfqanıstan dünya heroinin 90% -ni istehsal edir. Bu narkotik vasitələrin bir qismi İrana, oradan da Avropa ölkələrinə qaçaqmalçılıqla daşınır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607364 |
Əfqanıstan–İran toqquşması (2023) | Əfqanıstan-İran toqquşması — Əfqanıstan və İran arasında baş verən sərhəd insidentidir. 27 may 2023-cü ildə Əfqanıstan İslam Əmirliyinin Silahlı Qüvvələri ilə İran sərhədçiləri arasında Əfqanıstanın Nimruz vilayəti ilə İranın Sistan və Bəlucistan ostanı arasında toqquşma baş verib. Qısa toqquşmadan sonra tərəflər vəziyyəti gərginləşdiriblər. KİV-in məlumatına görə, Əfqanıstanda hakim islami hərəkat olan "Taliban" hərəkatının silahlıları İranın Zabol şəhəri yaxınlığında sərhəd münaqişəsində iştirak edib, nəticədə İran sərhəd postunu ələ keçiriblər. Buna cavab olaraq İran ordusu Taliban hərəkatının mövqelərinə artilleriya hücumu həyata keçirib, rəsmi məlumatlara görə bu hadisə 3 nəfərin ölümünə səbəb olub, lakin İran tərəfdən gələn ziddiyyətli məlumatlara görə, qeyri-rəsmi olaraq ən azı Əfqanıstan tərəfdən 14 nəfər ölüb. Taliban hərəkatı bildirib ki: "Biz İranla ABŞ-dan daha çox canfəşanlıqla mübarizə aparacağıq. Liderlərimiz cihada icazə versə, tezliklə İranı fəth edəcəyik". "Taliban" həmçinin "İran təxribatlarını dayandırmasa" Tehranı bir neçə günə ələ keçirəcəklərinə söz verib. Toqquşma öncəsi 2023-cü ilin may ayında İran prezidenti İbrahim Rəisi Helmand çayında su hüququ tələb edir. Bundan əlavə, İran Xarici İşlər Nazirliyi bəyan edib ki, onun ölkəsi Talibanı tanımır və "Əfqanıstanın inklüziv hökuməti"nin qurulmasında israrlıdır. 2023-cü il mayın 27-də İran və Əfqanıstan sərhədində atışma olur, nəticədə əsgərlər ölüb və yaralanıb. İran polis rəisi Qasım Rezaii Taliban hərəkatını İranın Sistan və Bəlucistan əyaləti ilə Əfqanıstanın Nimroz əyaləti sərhədində atəş açmaqda ittiham edib. Əfqanıstan Daxili İşlər Nazirliyinin sözçüsü Əbdül Nafi Takor ilk atəş açmaqda İranı ittiham edib. Takor atışmada hər ölkədən bir nəfər olmaqla iki nəfərin öldüyünü, digərlərinin isə yaralandığını bildirib. İRNA-nın məlumatına görə, iki iranlı sərhədçi həlak olub, Tehran Times isə üç iranlı sərhədçinin həlak olduğunu bildirib. İRNA həmçinin bildirib ki, əsas ticarət yolu olan Əfqanıstanla Milak sərhəd-keçid məntəqəsi atışma səbəbindən növbəti xəbərdarlığa qədər bağlanıb. Pəncşir vilayətinin keçmiş polis rəisi Əbdül Həmid Xorasani müraciətində qeyd edib ki, Taliban "korrupsiyaya uğramış İran İslam Respublikasına qarşı Amerikaya qarşı müharibədən daha çox həvəslə mübarizə aparacaq".. Hərbi əməliyyatların gedişi Mayın 28-də gecə yarısı Taliban İran sərhəd-keçid məntəqəsinə hücum edib. İran mətbuatının məlumatına görə, yanğın Nimruz vilayətinin sərhədində başlayıb. Çox güman ki, hücum Məkaki və Sasuli kəndlərindən başlamışdır. Taliban təşkilatının məlumatına görə, ümumilikdə 18 sərhəd obyekti məhv edilib. İran mayın 28-də əvvəllər qarşıdurmalara görə bağlanmış Əbrişam körpüsündə Əfqanıstanla sərhədi yenidən açdı. Bundan sonra İranın Kabildəki səfirliyi və Əfqanıstan rəsmiləri hadisəni araşdırmaq üçün əlaqə yaradıblar. İranlı general Kioumars Heydəri və İranın hüquq-mühafizə orqanının rəis müavini Qasim Rezai də Zabol şəhərində Taliban rəsmiləri ilə birgə görüş keçirərək, gələcəkdə belə hadisələrin baş verməsinin qarşısının alınması yollarını müzakirə ediblər. Taliban rəsmiləri sərhəddəki problemlərin həll edildiyini iddia edərək problemlərin həlli kimi diplomatiyaya çağırıb. Əfqanıstanın Xarici İşlər Nazirliyi isə ölkənin İranla münaqişə etmək niyyətində olmadığını bildirib. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=797711 |
Əfrahim Hüseynli | Əfrahim Hüseynli (Hüseynov Əfrahim İsmayıl oğlu) — tanınmış həkim, şair, publisist, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü. Əfrahim Hüseynov 23 fevral 1954-cü ildə Cəlilabad rayonunun Alar kəndində anadan olmuşdur. Orta məktəbi doğma kənddə bitirmişdir. 1972-ci ildə Azərbaycan Tibb İstitutunun Müalicə-profilaktika fakültəsinə daxil olmuş və 1978-ci ildə yüksək qiymətlərlə təhsilini başa vuraraq terapevt ixtisası almışdır. Əmək fəaliyyətinə Bakı şəhəri, Qədirli adına Hövzə xəstəxanasında həkim-terapevt kimi başlamışdır. İki il bu tibb ocağında işlədikdən sonra Cəlilabad rayonuna qayıtmış və Alar xəstəxanasının baş həkimi təyin edilmişdir. Hazırda da həmin xəstəxananın baş həkimidir. Ədəbiyyata 70-ci ildə mərkəzi mətbuatda çap olunan "Bakının gecə lövhəsi" şeri ilə gəlib (orta məktəbdə oxuyarkən). Sonralar şeirləri tez-tez dövri mətbuatda çap olunub. Yaradıcılığında o vaxtlar M.Ə.Sabir adına kitabxanada A.Əlizadənin, Lenin adına kitabxanada N.Həsənzadənin, Tibb İnstitutunda Asif Babazadənin (Çeşmə") rəhbərlik etdikləri ədəbi dərnəklərin böyük rolu olub. Yeddi şeirlər kitabının müəllifi və həkim-yazarların ilk poetik toplusu olan məşhur "HƏKİMLƏRİN SÖZ DÜNYASI" kitabının tərtibçisidir. Şuşa dərdinə həsr olunmuş, ədəbiyyatımızda çox yüksək dəyərləndirilən, müəllifini oxuculara daha da çox sevdirən "BU ŞƏHƏR HƏSRƏT YERİDİR" poemasının müəllifi də Əfrahimdir. Şeirləri Türkiyədə çap olunan "Altun kalemler" kitabında yer alıb. Əfrahimin şerlərinə müxtəlif illərdə T. Bayram, N. Kəsəmənli, B. Bağırlı və başqa tanınmış ədəbiyyat adamları rəy yazmışdır. Bu rəylərdə onun şeirlərinin əsas qayəsini Vətən sevgisi, el-oba məhəbbəti, sevgi müqəddəsliyi, ata-ana ucalığı təşkil etdiyi vurğulanmışdır. Özünəməxsus poetik deyim tərzi olması yüksək qiymətləndirilir. 2000-ci ildə A. Şahsuvaroğlunun qələmə aldığı, yüksək tirajla çap olunan "ONLARIN QİSMƏTİ BELƏ ÖMÜRDÜR" kitabı Əfrahim həkimin həkimlik fəaliyyətinə və yaradıcılığına həsr edilmişdir. Əfrahim Hüseynliyə Azərbaycan ədəbiyyatına, eləcə də azərbaycan oxucularına əvəzedilməz töhfə olan iki tərtib etdiyi kitab: "HƏKİMLƏRİN SÖZ DÜNYASI-1"(2016), HƏKİMLƏRİN SÖZ DÜNYASI-2"(2019) kitabları daha çox şöhrət gətirmişdir. Bu kitablar 18-ci əsrdən üzü bəri çağdaş ədəbiyyatımızda olan həkim-yazarların həyat və yaradıcılıqlarına həsr edilmişdir. Əfrahim Huseynli istedadlı şair olmaqla bərabər, həm də insanların rəğbətini qazanmış tanınmış və gözəl bir həkimdir. Rəhbərlik etdiyi kollektivdə böyük nüfuza malik olan Əfrahim neçə-neçə ailəyə sevinc bəxş etmişdir. Dəfələrlə fəxri-fərmanlarla təltif edilmişdir. "Xəmsə", "Cəsarətli qələm", "İbn-Sina", "Hippokrat", "Qızıl qələm" diplomlarına layiq görülmüşdür. 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Ailəlidir. Bir övladı var. Ömür-gün yoldaşı Yaqut xanım və qızı Afaq da həkimdirlər. Səni gözləyə-gözləyə (şeirlər). Bakı: "Ekologiya", 1997, 48 səh. Yollar qayadan asılır (şeirlər və poemalar). Bakı: "Gənclik", 1999, 84 səh. Ömrü hamıtək yaşasan (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 2001, 80 səh. Məni axtaran varsa (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 2002, 66 səh. Nə yaman çətinmiş məni tanımaq (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 76 səh. Yağan yağış yollarını döydümü (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 80 səh. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=465803 |
Əfrahim Hüseynov | Əfrahim Hüseynli (Hüseynov Əfrahim İsmayıl oğlu) — tanınmış həkim, şair, publisist, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü. Əfrahim Hüseynov 23 fevral 1954-cü ildə Cəlilabad rayonunun Alar kəndində anadan olmuşdur. Orta məktəbi doğma kənddə bitirmişdir. 1972-ci ildə Azərbaycan Tibb İstitutunun Müalicə-profilaktika fakültəsinə daxil olmuş və 1978-ci ildə yüksək qiymətlərlə təhsilini başa vuraraq terapevt ixtisası almışdır. Əmək fəaliyyətinə Bakı şəhəri, Qədirli adına Hövzə xəstəxanasında həkim-terapevt kimi başlamışdır. İki il bu tibb ocağında işlədikdən sonra Cəlilabad rayonuna qayıtmış və Alar xəstəxanasının baş həkimi təyin edilmişdir. Hazırda da həmin xəstəxananın baş həkimidir. Ədəbiyyata 70-ci ildə mərkəzi mətbuatda çap olunan "Bakının gecə lövhəsi" şeri ilə gəlib (orta məktəbdə oxuyarkən). Sonralar şeirləri tez-tez dövri mətbuatda çap olunub. Yaradıcılığında o vaxtlar M.Ə.Sabir adına kitabxanada A.Əlizadənin, Lenin adına kitabxanada N.Həsənzadənin, Tibb İnstitutunda Asif Babazadənin (Çeşmə") rəhbərlik etdikləri ədəbi dərnəklərin böyük rolu olub. Yeddi şeirlər kitabının müəllifi və həkim-yazarların ilk poetik toplusu olan məşhur "HƏKİMLƏRİN SÖZ DÜNYASI" kitabının tərtibçisidir. Şuşa dərdinə həsr olunmuş, ədəbiyyatımızda çox yüksək dəyərləndirilən, müəllifini oxuculara daha da çox sevdirən "BU ŞƏHƏR HƏSRƏT YERİDİR" poemasının müəllifi də Əfrahimdir. Şeirləri Türkiyədə çap olunan "Altun kalemler" kitabında yer alıb. Əfrahimin şerlərinə müxtəlif illərdə T. Bayram, N. Kəsəmənli, B. Bağırlı və başqa tanınmış ədəbiyyat adamları rəy yazmışdır. Bu rəylərdə onun şeirlərinin əsas qayəsini Vətən sevgisi, el-oba məhəbbəti, sevgi müqəddəsliyi, ata-ana ucalığı təşkil etdiyi vurğulanmışdır. Özünəməxsus poetik deyim tərzi olması yüksək qiymətləndirilir. 2000-ci ildə A. Şahsuvaroğlunun qələmə aldığı, yüksək tirajla çap olunan "ONLARIN QİSMƏTİ BELƏ ÖMÜRDÜR" kitabı Əfrahim həkimin həkimlik fəaliyyətinə və yaradıcılığına həsr edilmişdir. Əfrahim Hüseynliyə Azərbaycan ədəbiyyatına, eləcə də azərbaycan oxucularına əvəzedilməz töhfə olan iki tərtib etdiyi kitab: "HƏKİMLƏRİN SÖZ DÜNYASI-1"(2016), HƏKİMLƏRİN SÖZ DÜNYASI-2"(2019) kitabları daha çox şöhrət gətirmişdir. Bu kitablar 18-ci əsrdən üzü bəri çağdaş ədəbiyyatımızda olan həkim-yazarların həyat və yaradıcılıqlarına həsr edilmişdir. Əfrahim Huseynli istedadlı şair olmaqla bərabər, həm də insanların rəğbətini qazanmış tanınmış və gözəl bir həkimdir. Rəhbərlik etdiyi kollektivdə böyük nüfuza malik olan Əfrahim neçə-neçə ailəyə sevinc bəxş etmişdir. Dəfələrlə fəxri-fərmanlarla təltif edilmişdir. "Xəmsə", "Cəsarətli qələm", "İbn-Sina", "Hippokrat", "Qızıl qələm" diplomlarına layiq görülmüşdür. 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Ailəlidir. Bir övladı var. Ömür-gün yoldaşı Yaqut xanım və qızı Afaq da həkimdirlər. Səni gözləyə-gözləyə (şeirlər). Bakı: "Ekologiya", 1997, 48 səh. Yollar qayadan asılır (şeirlər və poemalar). Bakı: "Gənclik", 1999, 84 səh. Ömrü hamıtək yaşasan (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 2001, 80 səh. Məni axtaran varsa (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 2002, 66 səh. Nə yaman çətinmiş məni tanımaq (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 76 səh. Yağan yağış yollarını döydümü (şeirlər və poemalar). Bakı: "Adiloğlu", 80 səh. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=545043 |
Əfran İsmayılov | Əfran Amit oğlu İsmayılov (8 oktyabr 1988, Bakı, Azərbaycan SSR) — azərbaycanlı futbolçu. Əfran İsmayılov Bakı şəhərində anadan olub. 10 yaşında futbolla məşğul olmağa başlayıb. Futbolun sirlərinə Rövşən Qasımovun rəhbərliyi altında yiyələnib. 2006-cı ildə "Qarabağ" klubunda olan seçimlərə qatılıb. Türk məşqçilərin rəhbərlik etdiyi seçimlərdə özünü yaxşı tərəfdən göstərən futbolçu Qarabağ klubuna qəbul olunub. Bir il əvəzedici komandada çıxış etdikdən sonra, 2007-ci ildə əsas komandaya cəlb olunub. 2008-ci ildə icarə əsasında Turan Tovuza keçib. Tovuz klubunda oyun təcrübəsi qazanan Əfran İsmayılov bir ildən sonra yenidən "Qarabağ"a qayıdıb. 2012-2013 mövsümünün sonunda Qarabağdan ayrılıb və "Bakı" ilə iki illik müqavilə bağlayıb.. 2014-cü ildə isə Xəzər-Lənkəranın yolunu tutub. İnter Bakıya keçməyi isə 2015-ci ilə təsadüf edir. Əfran İsmayılov 2015-ci ildən Qarabağda çıxış edir. Klub statistikası Son yeniləmə: 21 sentyabr 2013 Milli komanda karyerası Beynəlxalq qollar QarabağAzərbaycan Kuboku Qalib (2): 2008-09, 2014-15 Azərbaycan Premyer Liqası Qızıl (1): 2014-15 Gümüş (1): 2012-13 Bürünc (2): 2009-10, 2010-11 Azərbaycan Premyer Liqası ən yaxşı oyunçu: dekabr 2010, fevral 2012, sentyabr 2013 Xarici keçidlər Əfran İsmayılov - Nationall Football Teams Əfran İsmayılov - Soccerway.com Əfran İsmayılov - Qarabagh.com Arxivləşdirilib 2013-03-09 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=123246 |
Əfrand Daşdəmirov | Əfrand Firuddin oğlu Daşdəmirov (12 mart 1942, Bakı – 7 aprel 2015, Moskva) — AMEA-nın müxbir üzvü (1983), AMEA-nın həqiqi üzvü (1989), Moskva Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının akademiki, fəlsəfə elmləri doktoru, professor, Ümumrusiya Azərbaycan Konqresinin vitse-prezidenti və "Azərbaycan konqresi" qəzetinin redaktoru. Əfrand Daşdəmirov 12 mart 1942-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirmişdir. Pedaqoji fəaliyyəti Əfrand Daşdəmirov Bakı Ali Partiya Məktəbində kafedra müdiri vəzifəsini tutmuşdur. Uzun illər Ə.F.Daşdəmirov Azərbaycan EA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda milli münasibətlər və beynəlmiləl tərbiyə şöbəsinin müdiri olmuşdur. 1991-ci ildən o, Rusiya Federasiyası Prezidenti yanında Rusiya Dövlət Qulluğu Akademiyasının professorudur. O, 8 monoqrafiyanın və 200-dən artıq elmi əsərin müəllifidir. Ə.F.Daşdəmirovun "Milli münasibətlərin sosioloji strukturu", "Şəxsiyyət və millət", "Milli ideya və etniklik", "Cəmiyyətşünaslığın nəzəri-metodoloji problemləri: yeni yanaşmalar haqqında qeydlər və düşüncələr" və b. nəşri tarixindən asılı olmayaraq, bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Mükafatları Əfrand Daşdəmirov 2 dəfə "Qırmızı Əmək Bayrağı" və "Dövlət" ordeni ilə təltif edilmişdir. Əliağa Məmmədli, Məhsuldar elmi, pedaqoji və ictimai fəaliyyətdə, "Elm". - 2012.- 30 aprel.- Səh.14. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=369798 |
Əfrasiyab | Əfrasiyab (fars. افراسياب; avest. Fraŋrasyan) — Turanın mifik padşahı və qəhrəmanı. O, Firdovsinin qələmə aldığı "Şahnamə" dastanının əsas antaqonistidir. İran şairi Firdovsinin "Şahnamə" əsərinə görə, Əfrasiyab Turan şahı və qəhrəmanı, İranın baş düşməni olmuşdur. İran mifologiyasında Əfrasiyab bütün Turan padşahlarının ən görkəmlisi hesab olunur. O, nəhəng döyüşçü, mahir sərkərdədir, İran sivilizasiyasını məhv etmək üçün sehrli aldatma gücünə malik Əhrimənin müttəfiqidir.İslam mənbələrinə görə, Əfrasiyab İran mifik padşahı Firidunun üç oğlundan biri olan Turun nəslindən idi. Ernst Hertzfeld hesab edirdi ki, Parsond adı etimoloji cəhətdən Əfrasiyab adı ilə eynidir. Təbəri əsərlərində Eftalit şahı Axşunvar və ya Axşunvaz adı ilə törəmə Əfrasiyabdan bəhs edir. Xarici keçidlər Ehsan Yarshater, "Afrāsiāb", Encyclopædia Iranica Afrasiab featured in Rostam Comic Book The battle of Rustam and Afrasiab on Asian miniature | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=763836 |
Əfrasiyab (Divandərə) | Əfrasiyab (fars. افراسياب) — İranın Kürdüstan ostanının Divandərə şəhristanına daxil olan kənd. Kənd Divandərə şəhristanının Saral bəxşində, Hüseynabad-i Şimali dehistanındadır. Kənddə kürdlər məskunlaşmışdır və sayı 300 nəfər ətrafındadır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=787245 |
Əfrasiyab (dəqiqləşdirmə) | Əfrasiyab Bədəlbəyli — xalq artisti. Əfrasiyab Məmmədov — aktyor. Əfrasiyab Əzimov — xalq qəhrəmanı. Əfrasiyab Vəkilov — Sovet türkoloq və filoloqu. Əfrasiyab — mifik hökümdar.Digərləri Əfrasiyab (qədim şəhər) — Səmərqəndin şimalında arxeoloji yer. Əfrasiyab müzeyi — Eyniadlı qədim şəhər arxeoloji yerinin şərqində tarixi müzey. Əfrasiyab (Divandərə) — İranın Kürdüstan ostanı, Divandərə şəhristanında kənd. Əfrasiyab (Babül) — İranın Mazandaran ostanı, Babül şəhristanında kənd. Əfrasiyab sülaləsi — 1349 və 1504-cü illər arası mövcud olmuş Təbəristanda kiçik şiə sülalə. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=786842 |
Əfrasiyab (qədim şəhər) | Əfrasiyab — müasir Özbəkistanda bizim eradan əvvəl 500-cü il ilə 1220-ci illər aralığında məskunlaşılmış Səmərqəndin şimalında qədim bir məntəqədir. Bugün bir dağlıq çim tell üzərində Əmir Teymurun arvadı Bibixanım məscidi yaxınlarındadır. Müdafiə məqsədi üçün yüksək bir yerdə inşa olunmuşdur. Bir çay qolunun cənubunda yerləşib və şimal hissəsi olduqca münbit bölgədir və indiki Səmərqənd şəhərinin bir hissəsi olmuşdur.Hicri 617 Məhərrəm və ya 1220-ci il Mart ayında Səmərqənd Çingiz xanın ordusu tərəfindən dağıdılmışdır. Əfrasiyab bu olaydan sonra əsla dirçələ bilməmiş və şəhər yığın bir yerləşim yeri olmuşdur. XX əsrə qədər bir məzarlıq istisna Şaxi Zində ətrafı tullantı sahəsinə çevrilmişdir. Daha sonralar Əfrasiyab yenidən qurulmuş, mədrəsə və yay məscidi, qalıqların şimal bölgəsindəki Hacə Daniyəl məzarı, Hazrat-i Xəzr məscidi (XIX əsrin ikinci yarısında, 1919-cu ildə memar Əbdülqadir b. Baki Səmərqəndi tarafından yenidən inşa edilmişdir) kimi tarixi əsərlər təmir edilmişdir. Qazıntı, elmi qalıntılar Əfrasiyab, 219 hektar sahəni əhatə edir. Qazıntı elmi katmanların kalınlığı 8–12 m. ulaşır. Yıkkın yərləşim yəri düzənsiz bir üçgən şəklində, doğusunda sulama kanalı Āb-ə Mašhad ilə sınırlı və batısında əski çağda bir su həndəği görəvini yapmış dərin Aṭčapar uçurumu bulunur. Kuzəy kəsimində bir kalə (90 ila 90 m.) yüksəlir, doğu cəhpəsi boyunca yokuşdur. Yıkkın yərləşim yəri toprak yığınları ilə çəvrilidir və kalə duvarlarına ilişkin qalıntılar dörd ardışık yaşla ilgilidir. Əfrasiyab kalıntıları 1923 yılından bu yana dəvlət koruması altında alınmış və 1966-cı ildə də bu meydan bir dəvlət arkəolojik korumaya alınmış saha ilan ədilmiştir. Uzun iillərdir toplanan kazıbilimsəl araştırma buluntularını barındıran, bir Əfrasiyab mezeysi qurulmuşdur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=310361 |
Əfrasiyab Bədəlbəyli | Əfrasiyab Bədəl bəy oğlu Bədəlbəyli (6 (19) aprel 1907, Bakı – 6 yanvar 1976, Bakı) — Azərbaycan klassik bəstəkarı, dirijor, librettoçu, Azərbaycanın xalq artisti (1960). Azərbaycan, rus və Qərbi Avropa bəstəkarlarının opera və baletlərinə dirijorluq etmişdir. İlk Azərbaycan baletinin – "Qız qalası"nın (1940), "Nizami", "Söyüdlər ağlamaz" operalarının, simfonik poema və təntənəli marşın müəllifidir. Bir çox dram tamaşalarına musiqi bəstələmişdir. ("Hacı Qara", "1905-ci ildə", "Fərhad və Şirin" və s.). Əfrasiyab Bədəlbəyli 19 aprel 1907-ci ildə Bakı şəhərində, xalq maarifçisi Bədəlbəy Bədəlbəyovun və məşhur Şah Qacar nəslinin təmsilçisi Rəhimə xanımın ailəsində anadan olub. Ali Pedaqoji İnstitutun nəzdindəki məktəbdə, Bakı Teatr Texnikumunda, Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində, Leninqrad Konservatoriyasının nəzdindəki musiqi məktəbində təhsil alıb. 1912-ci ildə Əfrasiyab Bədəlbəyli 6-cı rus-müsəlman məktəbinə daxil olur və 1916-cı ildə, tədris olunan bütün fənlərdən "əla" qiymətlərlə məktəbi bitirir. 1917–1924-cü illər ərzində o, Bakıdakı 1-ci realni məktəbində təhsil alır. 1923-cü ildən 1926-cı ilə kimi Ə. Bədəlbəyli təzəcə təşkil olunmuş Azərbaycan teatr məktəbinin dinləyicisi olur və məktəbdə təşkil olunan səhnə tamaşalarında böyük həvəslə iştirak edir. Əməkdar incəsənət xadimi (1940), xalq artisti (1960) Əfrasiyab Bədəlbəyli 1976-cı il yanvarın 6-da dünyasını dəyişib. Azərbaycanın ilk balerinası Qəmər Almaszadə ilə ailə həyatı qurmuşdur. Yaradıcılığı Əfrasiyab Bədəlbəyli Azərbaycanda ilk baletin müəllifidir. O, 33 yaşında ikən "Qız qalası" baleti ilə musiqi tariximizdə ilk Azərbaycan baletinin əsasını qoyub. Sonrakı illərdə "Nizami", "Söyüdlər ağlamaz" operalarını yazaraq adını mədəniyyət tariximizə qızıl hərflərlə əks etdirib. Bir çox dram tamaşasına musiqi bəstələyib. Azərbaycan radiosu və televiziyasında milli musiqi sənətimizi geniş təbliğ edib. Mükəmməl bilik əldə etmək arzusu ilə, Əfrasiyab Bədəlbəyli 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Türk (Azərbaycan – İ. Q.) Musiqi Texnikumuna və eyni zamanda, Azərbaycan Dövlət Universiteti şərq fakültəsinin lisaniyyət (dilçilik – İ. Q.) şöbəsinə daxil olur. Musiqi texnikumunda Əfrasiyab Bədəlbəyli müəllim Semyon Bretanitskinin sinifində skripka ixtisası üzrə təhsil alır. İstedadlı gənc tez bir zamanda səlis ifa bacarığına nail olur və 1925-ci il may ayının 22-də texnikum tələbələrinin qüvvəsi ilə Üzeyir bəyin səhnəyə qoyulmuş "Arşın mal alan" operettasını müşayiət edən orkestrdə ikinci skripkaların konsertmeysteri kimi çıxış edir. Violino ilə yanaşı tarda da mükəmməl ifa üslubuna nail olmuş Əfrasiyab Bədəlbəyli, 1926-cı ildə xalq çalğı alətləri orkestrinin Moskva və Minsk şəhərlərindəki qastrol səfərləri zamanı ikinci səs tarçılar qrupunun konsertmeysteri kimi orkestrin heyətində iştirak edir. 1928-ci il fevralın 16-da, musiqisi Ə. Bədəlbəyliyə məxsus C. Cabbarlının "Od gəlini" əsərinin premyerası oldu. "Od gəlini" musiqisinin müvəffəqiyyətinə sevinən C. Cabbarlı bundan sonra yazdığı "Sevil" pyesinə də musiqi bəstələməyi Əfrasiyab Bədəlbəyliyə tapşırır. 1928-ci il yanvar ayının 1-dən Əfrasiyab Bədəlbəyli "Kommunist" qəzetində tərcüməçi vəzifəsində çalışmağa başlayır. 1929-cu ildə xalqımızın ulu musiqi aləti olan tarı köhnəlik əlaməti sayaraq muzeyə göndərmək, konservatoriyanın tədris proqramından çıxarmaq kimi cəfəng fıkirlərə etiraz edən Əfrasiyab Bədəlbəyli "Tar üzərinə mühakimə münasibətilə" başlığı altında məqalə ilə çıxış edir. Respublikada Sovet hakimiyyəti qurulmasının onuncu ildönümünün qeyd olunduğu günlərdə dinləyicilər bəstəkarın böyük simfonik orkestr üçün yazdığı və Azərbaycanda sovet mövzusuna həsr olunmuş ilk proqramlı musiqi əsəri olan "Bütün hakimiyyət Sovetlərə!" süitası və təntənəli "28 Aprel marşı" simfonik poeması ilə tanış olurlar. 1930-cu il may ayının 15-də Əfrasiyab Bədəlbəyli türk operalarına dirijorluq etmək üçün M. F. Axundov adına Dövlət Böyük teatrına işə qəbul olunur. 1931-ci ildə bəstəkar C. Cabbarlının "Almaz", daha sonra isə "1905-ci ildə" və "Yaşar" pyeslərinə, 1933-cü ildə A. Afinogenovun "Qorxu", 1934-cü ildə M. F. Axundovun "Hacı Qara", 1935-ci ildə isə "Müsyo Jordan" əsərlərinə musiqi bəstələyir. Əfrasiyab Bədəlbəyli peşəkar musiqi təhsili almaq məqsədi ilə 1932-ci ildə Moskva konservatoriyasının dirijorluq fakültəsində oxumağa yola düşür. Professor K. Saracevin sinifində təhsil alan gənc bu sənətin incəliklərinə mükəmməl yiyələnir. Ali məktəbdə oxuduğu zaman o, 8 variasiya, violonçel və fortepiano üçün sonatina, fortepiano üçün etüd, simfonik orkestr üçün III hissəli süita, 2 violino, alt və violonçel üçün kvartet bəstələyir. Lakin bir ildən sonra sənətkar Moskvadakı təhsilini dayandırıb Bakıya qayıdır və R. Qlierin "Şahsənəm" operasının yeni quruluşda, C. Cabbarlının librettosu əsasında tamaşaya hazırlanmasında iştirak edir. 1934-cü ilin payızında Ə. Bədəlbəyli Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq -İ. Q.) şəhərinə yola düşür. Burada o, N. Rimski-Korsakov adına Leninqrad Dövlət Konservatoriyası nəzdindəki musiqi texnikumunun bəstəkarlıq şöbəsinə (B. Zeydmanın sinfinə) daxil olur və eyni zamanda Leninqrad opera və balet teatrının baş dirijoru V. Dranişnikovun rəhbərliyi altında dirijor assistenti kimi işləməyə başlayır. "Xalq qəzəbi" (1941) "Nizami" (1948) "Söyüdlər ağlamır" (1971) "Qız qalası" (1940) "Tərlan (balet)" (1941) — uşaqlar üçün Nəsiminin əsərləri əsasında "Xoreoqrafik freskalar" (1973) Orkestr üçün bəstələri Simfonik orkestr üçün "28 aprel" marşı (1929) Simfonik orkestr üçün təntənəli marş (1930) Simfonik poema "Sovet hakimiyyəti uğrunda" (1930) Simfonik freska Miniatürlər (1938) Xalq çalğı alətləri ansamblı üçün simfonietta (1950) Tamaşalar üçün musiqi Od gəlini (1927) Sevil (1927) Almas (1928) 1905-ci ildə (1931) Yaşar (1932) Siyavuş (1932) Qorxu(1933) Hacı Qara (1933) Müsyo Jordan(1935) Fərhad və Şirin (1941) Əfrasiyab Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" Əfrasiyab Bədəlbəyli, Türk operası və musiqisi haqda" sərlövhəli məqalə (1924). 1938-ci ildə Leninqraddakı təhsilini müvəffəqiyyətlə başa çatdıran Əfrasiyab Bədəlbəyli vətənə qayıdır və qardaşı Turqud Bədəlbəylinin librettosu əsasında uşaqlar üçün birpərdəli "Tərlan" balet-nağılını bəstəbyir. 8 aprel 1940-cı il. Bu gün, Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixinə milli balet sənətinin təməl daşının qoyulduğu gün kimi daxil oldu. Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Qız qalası" baletinin premyerası M. F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət opera və balet teatrının səhnəsində işıq üzü görür. 1940-cı il 23 aprel tarixində Əfrasiyab Bədəlbəyliyə "lncəsənət sahəsində görkəmli fəaliyyətinə görə Respublikanın "Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı verildi. 1941-ci ildə Əfrasiyab Bədəlbəyli bəstəkar dostu B. Zeydmanla birlikdə bir pərdəli "Xalq qəzəbi" operasını (libretto müəllifləri İ. Oratovski və Ə. Məmmədxanlı) yaradır. 1941-ci ildə bəstəkar Səməd Vurğunun "Fərhad və Şirin" əsərinə musiqi bəstələyir. Bundan bir il əvvəl isə Ə. Bədəlbəyli görkəmli ədibin "Xanlar" pyesinə musiqi yazmışdı. Onu da qeyd edək ki, bəstəkar hər iki əsərin premyerasına dirijorluq etmişdir. Müharibə illərində Əfrasiyab Bədəlbəyli bəstəkarlıq-dirijorluq fəaliyyətini Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının direktoru və bədii rəhbəri kimi məsul vəzifələrlə əlaqələndirir, M. S. Ordubadi ilə birlikdə dahi İtalyan bəstəkarı C. Rossininin "Sevilya bərbəri" operasını Azərbaycan dilinə tərcümə edir və Minkusun "Don Kixot" baletinin yeni redaksiyası üçün libretto yazır. Müharibədən sonra Azərbaycan mədəniyyəti qarşısında ən ümdə məsəb kimi dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinin keçirilməsi dururdu. Yubileyə hazırlıq hələ 1939-cu ildə başlanmış və Ə. Bədəlbəyliyə şairin həyatına həsr olunmuş opera yaratmaq tapşırılmışdır. Lakin müharibənin başlanması ilə əlaqədar "Nizami" operasının səhnəyə qoyulması ancaq 1948-ci il dekabrın 12-də mümkün oldu. Bu illərdə sənətkar Azərbaycan radio komitəsinin musiqi redaksiyasına başçılıq edir. 50-ci illərin birinci yarısında opera və balet teatrında yaradıcılıq baxımından böyük canlanma hökm sürürdü. Belə ki, onilliyin ilk üç ili ərzində üç gözəl səhnə əsəri – Soltan Hacıbəyovun "Gülşən", Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baletləri və Fikrət Əmirovun "Sevil" operası tamaşaçıların mühakiməsmə təqdim olunmuşdu. Bunlardan ikisi – "Gülşən" baleti və "Sevil" operasının səhnəyə yol tapması Əfrasiyab Bədəlbəylinin adı ilə bağlı idi. Sənətkar hər iki əsərin ilk tamaşasının dirijoru olmuşdur. Əfrasiyab Bədəlbəyli nəinki musiqiçi, eləcə də ədəbiyyatçı və dilçi kimi də böyük nüfuza malik idi. 1952-ci ildə Elmlər Akademiyası Nizami adına ədəbiyyat institutunun islahat komitəsinin iclaslarında müzakirə edilmiş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası"nm təshih edilmiş bir nüsxəsi Əfrasiyab Bədəlbəyliyə göndərilmiş və ondan bu haqda rəy vermək xahiş olunmuşdu. Elə həmin 1952-ci ildə Əfrasiyab Bədəlbəyli rus bəstəkarı P. Çaykovskinin "İolanta" operasını ekvoritmik cəhətdən Azərbaycan dilinə tərcümə edir. 1953-cü ildə bəstəkarın ilk kitabçası çapdan buraxılır. "Musiqi haqqında söhbət" adlı broşurada müəllif musiqidə işlənən bəzi söz və terminbri izah edir, musiqi janrları və formaları, musiqi alətləri və ansambllar haqqında söhbət açır. Ə. Bədəlbəylinin bu əsəri keçmiş SSRİ ərazisində belə məzmunlu kitabçaların (D. Şostakoviçin "Znatğ i löbitğ muzıku", 1958-ci il və İ. Rıjkinin "Naznaçenie muzıki i ee vozmocnosti", 1962-ci il broşuraları) ilk nümunəsi idi. 1954-cü ildə Bəstəkarlar İttifaqı idarə heyətinin Yeddinci plenumunda bəstəkarın xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazdığı "Simfoniyetta" ifa edilir. 1955-ci ildə sənətkar dahi Əsəd oğlu Mirzə Sadığın yetirməsi, məşhur Azərbaycan tarzəni Qurban Primov haqqında monoqrafiya yazır. O dövrdə Azərbaycanda musiqi terminləri ancaq rus və ya başqa əcnəbi dillərdə işlədilirdi. Əfrasiyab Bədəlbəyli 1956-cı ildə "Musiqi terminləri lüğəti" kitabçasını çap etdirməklə azərbaycandilli əhalinin musiqi terminlərini daha aydın anlamağa və doğma dilimizin daha da zənginləşməsinə şərait yaratdır. 1957-ci ildə sənətkar Boris Zeydmanın "Qızıl açar" baletinə libretto yazır. 1959-cu ilin may ayında Moskvada Azərbaycan incəsənəti ongünlüyünün keçirildiyi dövrdə dekada iştirakçıları, musiqiçilər, qonaqlar, tamaşaçılar "Qız qalası"ndan böyük zövq aldıqlarını xüsusi qeyd etmişdilər. Dekada ilə əlaqədar Əfrasiyab Bədəlbəyli əməyinin daha bir bəhrəsinin -qocaman musiqişünas-tarixçi Qubad Qasımovla birgə yazdığı "M. F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət opera və balet teatrı" oçerkinin də adını çəkmək lazımdır. 1960-cı ildə bəstəkarın həyatında əlamətdar hadisə baş verdi. Həmin il, may ayının 24-də Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Əfrasiyab Bədəlbəyli Azərbaycanın "Xalq artisti" fəxri adına layiq görülür. 1962-ci ildə opera və balet teatrının Gürcüstan respublikası qastrol səfərinə hazırlıqla əlaqədar gürcü bəstəkarı Zaxari Paliaşvilinin "Daisi" operasının Azərbaycan dilində oynanılmasını qərara alınmış və opera mətninin tərcüməsini Ə. Bədəlbəyliyə tapşırmışdır. 1964–1965-ci illərdə sənətkar gənclərin bədii özfəaliyyətinin XVIII və XIX respublika olimpiadasının təşkilatçılarından biri və münsiflər heyətinin sədri, 1964-cü ildə Azərbaycanın şəhər və kənd texniki-peşə məktəbləri bədii özfəaliyyətinin XXIII respublika baxışında isə münsiflər heyətinin üzvü seçilmişdir. Bəstəkarın "Muğam-68" müsabiqə-festivalının keçirilməsində sərf etdiyi əməyini ayrıca qeyd etmək vacibdir. Respublikamızın bir çox rayonlarından müsabiqədə iştirak edən gənc müğənnilər, incəsənət xadimləri "Muğam-68" festivalının təşkilini yüksək qiymətləndirmiş və tədbirin keçirilməsini ənənə şəklində davam etdirməyi tövsiyə etmişlər. 1965-ci ildə Ə. Bədəlbəyli Q. Almazzadə ilə birlikdə, S. S. Axundovun eyni adlı povesti əsasında bəstəkar Əşrəf Abbasovun "Qaraca qız" baletinə, daha sonra, 1968-ci ildə qardaşı Turqud ilə birlikdə C. Cabbarlının eyni adlı pyesi əsasında R. Mustafayevin bəstələdiyi "Aydın" operasına librettolar yazır. 1969-cu ildə "Elm" nəşriyyatı Ə. Bədəlbəylinin "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" kitabını çap etdirir. Ümumittifaq "Bilik" cəmiyyətinin üzvü olan sənətkar bir çox elmi konfranslarda, iclaslarda musiqi sənəti haqqında məruzələrlə çıxış edirdi. 1970-ci ildə bəstəkarın "Söyüdlər ağlamaz" operası tamaşaya qoyulur. Operamn mövzusu Böyük Vətən müharibəsi illərində Azərbaycanlı döyüşçünün şücaəti və arxa cəbhənin həyatma həsr olunmuşdu. Bu illərdə Əfrasiyab Bədəlbəylinin Azərbaycan televiziyası və radiosu ilə xalq musiqisi və muğamlar haqqında silsilə çıxışları da geniş tamaşaçı və dinləyici kütləsinin böyük rəğbətini qazanmışdı. 1969-cu ildə bəstəkar Fransanın paytaxtı Paris şəhərində Azərbaycan musiqisi haqqında mühazirələrb çıxış edir. 1970-ci ildə, Moskvada, ISME – Uşaq və Gənclərin musiqi tərbiyəsi üzrə Beynəlxalq cəmiyyətin "Uşaqların, yeniyetmələrin və gənclərin həyatında musiqinin rolu" adlı konfransı keçirilirdi. Konfransda, başda Əfrasiyab Bədəlbəyli olmaqla, Azərbaycan nümayəndə heyəti də iştirak etmişdir. 1971-ci ilin oktyabrında sənətkar Xor Cəmiyyətinin sədri vəzifəsinə seçilir. 1970-ci ildə, türk musiqişünası Altan Araslı Türkiyədə çapdan çıxan "Musiqi məcmuəsi" jurnalında bəstəkarın "İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti" kitabının ətraflı təhlilini vermişdir. 1977-ci ildə, Ankarada, "Türk folklor konqresinin məlumatları"nda, türk dilində sənətkarın "Azərbaycan xalq musiqisi" adlı məqaləsi çap olunmuşdur. Uzun illər boyu "Elm və həyat" jurnalının, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin redaksiya heyətinin üzvü olan Ə. Bədəlbəyli mətbuat orqanlarının səhifələrində ressenziyalar, tənqidi və problematik məqalələr çap etdirmişdir. Ə. Bədəlbəyli 1976-cı il yanvar ayının 9-da vəfat etmişdir. Filmoqrafiya Ömrün davamı (film, 1993) Hər şey olduğu kimi. Üçüncü film. Əfrasiyab Bədəlbəyli (film, 2000) Mükafatları "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı — 24 may 1960 "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı — 23 aprel 1940 "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni — 9 iyun 1959 2 dəfə "Şərəf nişanı" ordeni — 25 fevral 1946, 29 aprel 1967 Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fəxri fərmanı — 18 may 1972 Nəsil şəcərəsi Həmçinin bax Tərlan (balet) Qız qalası (balet) Qaraca qız (balet) Ənvər Çingizoğlu, Bədəlbəylilər (Miriyevlər), "Soy" elmi-kütləvi dərgi, 2009, № 5, səh.34–48. Xarici keçidlər Əfrasiyab Bədəlbəyliyə həsr olunmuş sayt Əfrasiyab Bədəlbəylinin musiqisinə "Gənclik rəqsi" Nəzakət Teymurova — Gərək günəş dağları aşıb… ("Almaz" pyesindən Yaxşının mahnısı) — sözlər: Cəfər Cabbarlı Sara Qədimova — Gərək günəş dağları aşıb… ("Almaz" pyesindən Yaxşının mahnısı) — sözlər: Cəfər Cabbarlı Rübabə Muradova — "Dumanlı Təbriz" pyesindən parça — sözlər: Məmməd Səid Ordubadi Nərminə Məmmədova — Mən bir solmaz yarpağam ki… ("Od gəlini" pyesindən Solmazın mahnısı) — sözlər: Cəfər Cabbarlı Səda — Əfrasiyab Bədəlbəylinin doğum günüdür (19.04.2016) (az.) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=61305 |
Əfrasiyab Məmmədov | Əfrasiyab Əli oğlu Məmmədov (19 mart 1928, Gəncə – 18 noyabr 1990, Bakı) — Azərbaycan aktyoru və teatr rejissoru. Əfrasiyab Məmmədov 1928-ci il martın 19-da Gəncə şəhərində dünyaya göz açmışdır. 1945-ci ildə Bakıda Dövlət Teatr İnstitutununda (indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti) məşhur rejissor və pedaqoq Məhərrəm Haşımovun rejissorluq kursuna daxil olub. Lakin 6 ay sonra aktyor və rejissor Adil İsgəndərov Əfrasiyabın səhnə görünüşünü, daxili imkanlarını eşidib görən kimi, aktyorluq kursuna keçirib. Tədris prosesinin fəallığını gələcək sənətdə ümid verə biləcəyini eşidib hiss edən Adil İsgəndərov Əfrasiyab Məmmədovu Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının truppasında aktyor qəbul edib. Öz dövrünün tanınmış tear və kino aktyoru Əfrasiyab Məmmədovun "O olmasın, bu olsun", "Koroğlu", "Qızmar günəş altında", "Kişi sözü" filmlərində, "Otello", "Vaqif", "Ailə namusu" səhnə əsərlərində oynadığı rollar tamaşaçıların rəğbətini qazanmışdır. Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının baş rejissoru işləmiş aktyor, eyni zamanda pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdur. 1990-cı il noyabrın 18-də 62 yaşında Bakıda vəfat edib və Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. 2011-ci ildə aktyorun yaradıcılığının bir hissəsini əks etdirən materiallar Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə təqdim olunub və aktyorun şəxsi arxivi yaradılıb.2013-cü ildə Azərbaycan Televiziyasında aktyorun yaradıcılığını əks etdirən "Qəribə taleli aktyorun sənət dünyası. Əfrasiyab Məmmədov" sənədli film çəkilmişdir. Mükafatları "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı — 9 iyun 1959 Filmoqrafiya Bakıda küləklər əsir (film, 1974) Dədə Qorqud (film, 1975) Diplomlu mütəxəssis (film, 1974) Doğma xalqıma (film, 1954) Evlənmək istəyirəm (film, 1983) Əmək və qızılgül (film, 1962) İşarəni dənizdən gözləyin (film, 1986) İyirmialtılar (film, 1966) Kişi sözü (film, 1987) Koroğlu (film, 1960) Qəribə adam (film, 1979) Qəribə taleli aktyorun sənət dünyası. Əfrasiyab Məmmədov (film, 2013) Qətl günü (film, 1990) Qızmar günəş altında (film, 1957) Məhəbbətdən də artıq (film, 1975) Musiqi müəllimi (film, 1983) Nəsimi (film, 1973) O olmasın, bu olsun (film, 1956) Sehrli xalat (film, 1964) Üzeyir ömrü (film, 1981) Yanğın (film, 1975) Yenilməz batalyon (film, 1965) Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 52. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=33307 |
Əfrasiyab Vəkilov | Əfrasiyab Paşa oğlu Vəkilov (1920, Bakı – 2004) — Azərbaycan SSR əməkdar ali məktəb işçisi (1991). Görkəmli sovet türkoloqu, filoloq, Leninqrad Universiteti, Şərqşünaslıq fakültəsinin dekanının müavini. Rusiyanın fəxri ali məktəb işçisi "Azərbaycan SSR əməkdar ali məktəb işçisi" fəxri adı verilmişdir. "Vətən müharibəsi" ordeni, "Döyüş xidmətlərinə görə" medalı, "Leninqradın müdafiəsinə görə" medalı, "1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı, "Əmək veteranı" medalı ilə təltif olunmuşdur. Səməd Vurğun və Mehdixan Vəkilovun əmisi oğludur. Yuxarı Salahlı kəndindəndir, Bakı şəhərində anadan olub. 1920-ci ildə anadan olmuşdur. Əslən Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndinin Vəkilovlar soyundandır. Moskva Aviasia Məktəbində təhsilini yarımçıq qoyub, 2-ci dünya müharibəsində döyüşmüşdür. Leninqradın müdafiəsində iştirak etmişdir. Leninqrad Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuş, türk filologiyası bölməsini bitirdikdən sonra orada baş müəllim, Şərqşünaslıq fakültəsində dekanın müavini vəzifəsində işləmişdir. Türk dili üzrə iki cildlik dərs vəsaitinin müəllifidir. 1962-ci ildə A.Boldıryevlə "Azərbaycan şairləri" kitabını nəşr etdirmişdir. Əlli illik elmi fəaliyyəti dövründə 60-dan çox elmi əsəri çap olunmuşdur. İki qızı, bir oğlu vardır. Mükafatları 24 yanvar 1991-ci ildə Yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlanmasında xidmətlərinə görə ona "Azərbaycan SSR əməkdar ali məktəb işçisi" fəxri adı verilmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=196802 |
Əfrasiyab Əzimov | Cəlil Bağdadbəyov yazır: Əfrasiyab Əzimov millət sərdarı Səttar xanın köməyinə yollanmışdı. Mir Möhsün Nəvvab yazır: "Müsəlmanlar da bir neçə yerdə səngərlər tərtib etmişdilər. Birinci səngər Vəzirzadələrin evinin qabağında, ikinci səngər isə Hacı Həsən Qaraşirzadənin evinin içində və baş tərəfində idi. Bu səngərləri tərtib edən və onların başçısı Abbas bəy Talıb bəy oğlu idi. Üçüncü səngər isə Məşədi Kərimin və erməni Xaçatur oğlunun evləri idi. Bu səngərləri yaradan və onların rəhbəri bizim Mir İbrahim Ağamirzadə idi. Dördüncü səngər isə Ağadədəlidə idi. Onun da böyüyü və rəhbəri Əfrasiyab Hacı Əzim oğlu idi. Beşinci səngər Təzə məhəllədə yerləşirdi. Onun rəhbəri isə Məşədi Abış Bəylər oğlu idi. Altıncı səngər isə mərhumə Gövhər ağanın evi və həyəti idi. Bu səngərin rəhbəri və istiqamətvericisi cənab Axund Molla Şükür idi". Əfrasiyab sürgündən dönəndən sonra Şuşada yaşamışdı. Ənvər Çingizoğlu, Məşədi İman uşağı, Bakı, "Soy" dərgisi, 1(21), 2009. səh.23-26. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=79048 |
Əfrayıl Hüseynov | Əfrayıl Paşa oğlu Hüseynov (29 may 1929, Zəngilan rayonu – 23 avqust 2009, Bakı) — polkovnik-leytenant. Əfrayıl Hüseynov 1929-cu ildə Zəngilan rayonunun Qıraq Müşlan kəndində anadan olub. 1946-cı ildə orta məktəbi bitirib Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinin fəlsəfə şöbəsinə daxil olub. 1951-ci ildə universitetdə təhsilini başa vurub. 1951-ci ilin avqustundan "Milli Təhlükəsizlik İdarəsi"nə işə qəbul olunub. 34 il bu idarədə işlədikdən sonra 1985-ci ilin sonunda təqaüdə çıxıb. Təqaüdə çıxdıqdan sonra elmi yaradıcılığla məşğul olub. "Türkün zühuru", "Türkün şüuru", "Fəzilət savaşı", "Polad paslanmaz", "Kədər gedər", "Toponim ekizlər", "Şaqqar bulaqlar", "Zəngəzur güzargahlarında", "Çahargah dostlar", "KQB-dən cavab", "1967, Xankəndi, erməni fəsadları" və digər ilkin mərxəzlərə söykənən elmi-fəlsəfi əsərlərin müəllifidir. Əfrayıl Hüseynov 2009-cu ildə Bakıda vəfat etmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=274915 |
Əfrin | Əfrin və ya Afrin (ərəb. عفرين, kürd. Efrîn) — Suriyanın şimal-qərbində, Hələb mühafəzəsində şəhər. Əfrin mühafəzənin şimal-qərbində, Əfrin çayının sahillərində, dəniz səviyyəsindən 215 metr yüksəklikdə yerləşir. Mühafəzənin inzibati mərkəzi Hələb Əfrindən 38 kilometrlik məsafədə yerləşir.1981-ci ilin siyahıya alınmasına əsasən şəhərdə 11.914 insan yaşayırdı. 2012-ci ildə əhalinin sayı hesablamaya əsasən 54.451 nəfər idi. Şəhər əhalisinin əksəriyyəti kürdlərdir. Roma imperiyası dövründə bu ərazidən keçən ilk yol tikilmişdir. Osmanlı dövründə Əfrində karvansara mövcud idi.. Suriya vətəndaş müharibəsinin əvvəlindən şəhər kürd hərbi dəstələrinin nəzarəti altında idi. 2018-ci ilin yanvarında Zeytun budağı əməliyyatı nəticəsində şəhər türk hərbi qüvvələri və Azad Suriya Ordusunun nəzarətinə keçmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=573385 |
Əfrin döyüşü | Əfrin və ya Ərz əl-Hatim döyüşü — 29 iyun 1149-cu ildə Raymond de Poitiers və Əli ibn Vəfanın komandanlığındakı birləşmiş Antioxiya knyazlığı və Xaşxaşilərin ordusu ilə Suriya atabəy bölmələrinin müttəfiq xaçlı ordusunu yox etdiyi, Antioxiyanı yağmaladığı və xristian knyazlığının şərq torpaqlarını işğaldan qurtardığı döyüşlərdən biridir. Atabəy Nurəddin Zənginin atası İmaməddin Zənginin 1146-cı ildə ölümündən sonra Raimund de Poitiers Hələb əyalətini işğal etdi. Bununla birlikdə, 1147-ci ildə Nurəddin Zəngi Hələbin nəzarətini geri aldı və Şamı xaçlılara qarşı uğurla müdafiə etdi. Bundan sonra, 1148-ci ilin sonunda Antioxiya knyazlığını işğal etdi və Apameanı mühasirəyə aldı. Raimund onu məğlub etdi və cəbhəxanasını ələ keçirdi. Atabəy bir neçə ay sonra Jaqra hücum etmək üçün geri döndüyündə Raimund onu yenidən Hələbə geri çəkilməyə məcbur etdi. 1149-cu ilin iyununda Nurəddin Zəngi Antioxiya knyazlığını yenidən işğaldan azad etdi və Şam hökmdarı Unur və türkmənlərin dəstəyi ilə İnab qalasını mühasirəyə aldı. Atabəyin çoxu at üstündə olmaqla, təxminən 6 min döyüşçüsü var idi. Raimund və qonşusu Edessa qrafı II Josselin 1146-cı ildən Raimundun Jesselinə yardım üçün qoşun göndərməməsindən sonra düşmən olmuşdular. II Josselin Raimonda qarşı Nurəddin Zəngi ilə ittifaqa belə girdi. Qarşılığında Tripoli qrafı II Raymond və Qüdslü Melisende də Antioxiya knyazına kömək etməyi rədd etdilər. Raimund Nurəddin Zəngiyə qarşı əvvəlki iki zəfərinin ardından özünü arxayın hiss edərək 4000 cəngavər və 1000 piyada ordusu ilə tək başına yürüşə çıxdı. Raimund sui-qəsdçilərin lideri və Nurəddin Zənginin düşməni Əli ibn Vəfa ilə ittifaq qurdu. Atabəy İnaba mühasirəsi üçün bütün güclərini toplamadan öncə Raimund və müttəfiqi qalaya yardım etmək üçün yürüş başlatdılar. Antioxiya ordusunun zəifliyindən təsirlənən atabəy başlanğıcda bu qüvvələrin təkcə öncü qüvvələr olduğundan şübhələnirdi. Birləşmiş qüvvələr yaxınlaşdığında Nurəddin Zəngi İnaba mühasirəsini ləğv etdi və geri çəkildi. Raimund və ibn Vəfa qalanın divarlarının arxasında gizlənmək yerinə açıqlıqda düşərgə qurdular. Kəşfiyyatşılar Zəngiyə düşmənin gecələmək üçün qorunmasız yerə yerləşdiyini və yardım almadığını bildirdi. Atabəy sürətlə gecə boyunca düşmən düşərgəsini mühasirəyə aldı. 29 iyunda Zənginin bölmələri Antioxiya ordusuna hücum etdi və yox etdi. Raimund və ibn Vəfa öldürüldü. Antioxiya bəyliyi torpaqlarının çoxu artıq Nurəddin Zəngiyə açıq idi. Bu torpaqlardan ən dəyərlisi isə Aralıq dənizi sahili idi. Burada sahilə yaxınlaşan Nurəddin zəfərini qeyd etmək üçün dənizdə üzdü. Qələbədən sonra Nurəddin Antioxiyanı müdafiə edən Artax, Harim və İmm qalalarını ələ keçirməyə yollandı. Bundan sonra ordusunun əsas hissəsini Apameanı mühasirəyə almaq üçün göndərdi. Bölgəni yağmaladıqdan sonra hökmdarının və ordusunun ölümündən sonra demək olar ki, müdafiəsiz qalan Antioxiyanı mühasirəyə aldı. Şəhərtəslim olma tərəfdarları və döyüş tərəfdarları olaraq ikiyə ayrıldı. Raimundun dul həyat yoldaşı Konstans və Limoqes patriarxı Emeri liderliyindəki döyüş tərəfdarları qalib gəldi. Nurəddin patriarxın xəzinələrindən uzaqlaşmağı qəbul etməyə məcbur oldu. Atabəy Müqəddəs Simeon manastırının ətrafındakı torpaqları yağmaladı və ardından Apameanı mühasirəyə almaq üçün yenidən yola çıxdı. Qüds kralı III Baldvinin mühasirəni qaldırmaq üçün bir ordusunun başında şimala getdiyi xəbərini alan Nurəddin danışıqlara başladı. Antioxiya ilə Hələb arasındakı sərhəd Atabəylərin lehinə qərbə sürüşdürüldü, ordular evlərinə göndərildi. Edessa kralı II Josselin çox keçmədən düşməni Raimundun ölümünün öz torpaqlarını təhlükəli vəziyyətə saldığını başa düşdü. Josselin sonrakı il 1150-ci ildə Nurəddin tərəfindən ələ keçirildi və Edessa bölgəsi müsəlmanların əlinə keçdi. İnabdakı zəfərdən sonra Nurəddin İslam dünyasında qəhrəman oldu. 1154-cü ildə yeni hücum təşkil etdi və Şamın nəzarətini ələ keçirdi. Həmçinin bax Barin döyüşü Mallett, Alex. "The Battle of Inab". Journal of Medieval History 39, 1 (2013): 48–60. Oldenbourg, Zoé. The Crusades. New York: Pantheon Books, 1966. Smail, R. C. Crusading Warfare, 1097–1193. New York: Barnes & Noble Books, 1995. ISBN 1-56619-769-4 Xarici keçidlər Simeon manastırı Edessa kralı II Jossel | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=683990 |
Əfrində itkin düşmüş qadınlar | Əfrində itkin düşmüş qadınlar — 2018-ci ilin mart ayında Suriya Milli Ordusu və Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən Əfrinin ələ keçirilməsindən sonra itkin düşmüş qadınlar. O dövrdən bəri 173-dən çox qadın və qızın qaçırıldığı, onlardan 109-nun hələ də itkin düşdüyünə dair çoxsaylı xəbərlər ortaya çıxmışdır. Bu keyslərin təxminən 30-da işgəncə və cinsi zorakılıq iddiaları olmuşdur.Müxtəlif mənbələr Suriya Milli Ordusu və Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin üzvləri tərəfindən girov götürmə, işgəncə, qeyri-insani və ləyaqəti alçaldan rəftar, habelə seksual və genderə əsaslanan zorakılıq kimi müharibə cinayətlərinin törədilməsi ehtimalını göstərir. Buna baxmayaraq, bu ittihamlarla bağlı heç bir hökm çıxarılmamışdır. Suriya Ərəb Respublikasının hesabatı üzrə Müstəqil Beynəlxalq Təhqiqat Komissiyası qadın və qızların Suriya Milli Ordusu döyüşçüləri tərəfindən təcavüz, zorlama və cinsi zorakılığa məruz qalması, nəticədə həm fərdi, həm də icma səviyyələrində ağır fiziki və psixoloji zərər əldə etməsi məqsədilə saxlanıldığını göstərən sübutlar tapmışdır. Nəticədə, Təl-Əbyəzdən olan bəzi ailələr zorlama və cinsi zorakılıq riski ilə bağlı narahatlıqlar səbəbindən evlərinə qayıtmamağı seçmişdilər. Bundan əlavə, Suriya Milli Ordusunun Hərbi Polis zabitlərinin kişi məhbusları alçaltmaq, etiraflar almaq və qorxu aşılamaq vasitəsi kimi bir azyaşlının zorlanmasına şahidlik etməyə məcbur qoyulduğu barədə məlumatlar var. Hadisə şahidinin sözlərinə görə, ilk gün müəssisədə Türkiyə rəsmiləri olmuşdu.2019-cu ildən bəri Əfrin və Rəsulayn bölgələrində kürd qadınların Suriya Milli Ordusu briqadalarının üzvləri tərəfindən qaçırılma, işgəncə və zorlama təhdidləri ilə üzləşdiyi barədə xəbərlər ortaya çıxmışdır. Bu zorakılıq əməlləri qadınlarda qorxu hissi yaratmış və onların evlərində gizlənməsinə gətirib çıxarmışdır. Suriya Milli Ordusu mülki şəxsləri açıqlanmayan həbsxanalarda saxlamışdı. 29 may 2020-ci il tarixində geniş yayılmış video görüntülərdə Həmzə briqadası üzvlərinin səkkiz qadını başqa yerə tələsdirdiyi göstərilir. Saxlanılan qadınların Lonjen Abdo, Rojen Abdo, Roşan Amuni, Hayfa Casim, Novruz Abdo, Rokan Munla, Aren Deli və Nadiya Süleyman olduğu müəyyən edilmişdir. Həmin vaxt hamilə olan Ruken Munla Məhəmməd 2018-ci ilin sentyabrında qaçırılmış və əsirlikdə olarkən uşaq dünyaya gətirmişdir. Lonjen və Rojin Məhəmməd Abdo 2018-ci ildə qaçırılan bir neçə ailə üzvləri arasında idi. Eyni ev təsərrüfatının bir neçə üzvünün eyni vaxtda oğurlanması adi hal olaraq qiymətləndirilmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=806923 |
Əfsan Salıyev | Əfsan İlkin oğlu Salıyev (24 iyun 2002, İkinci Nügədi, Quba rayonu – 3 oktyabr 2020, Suqovuşan, Tərtər rayonu) — İkinci Qarabağ Müharibəsi şəhidi. Əfsan Salıyev 24 iyun 2002-ci ildə Quba rayonu İkinci Nügədi kəndində doğulub. İlk təhsilini İkinci Nügədi kənd 3 saylı tam orta məktəbdə alıb, daha sonralar Quba şəhər Texniki Təmayüllü liseyin məzunu olub. Sumqayıt Dövlət Texniki Kollecdə orta ixtisas təhsilini alaraq Tərtərə, hərbi xidmətə yollanıb. Hərbi xidməti İkinci Qarabağ Müharibəsində fəal iştirak edib, Suqovuşan uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid oldu. Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin hərbi qulluqçularının təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2020-ci il sərəncamına əsasən "Vətən uğrunda" medalı ilə təltif edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 iyun 2021, 17:10 Sərəncamı ilə (24.06.2021) — "Cəsur döyüşçü" medalı (ölümündən sonra) ilə təltif edilmişdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=682027 |
Əfsanə | Əfsanə (lat. legenda - "oxu", "oxunan") — epik növün janrı. Əfsanə şifahi xalq ədəbiyyatına aiddir. Bu baxımdan, əfsanənin əsas məğzini o hekayətlər təşkil edir ki, onların əsasında möcüzə, söyləyici, yaxud dinləyicilər tərəfindən təsdiq olunmuş, inanılmış tərzdə anlaşılan bir obraz yəqin edilsin. Bununla da rəvayətlərdən fərqli olaraq əfsanələr həmişə öz fantastik məzmun çalarına görə seçilir. Əfsanələr daha çox xalqın tarixini, dünya görüşünü, xəyal və arzularını özündə əks etdirir. Azərbaycan əfsanələri, əsasən, aşağıdakı mövzulardadır: Heyvanlar, quşlar haqqında; Təbiət mənzələri (ağac, çiçək, gül, dağ, daş, qaya, bulaq, çay, dəniz və s.) haqqında; Yer adları haqqında; Tayfa, el, xalq, nəsil haqqında; Səma cisimləri haqqında; Tarixi şəxsiyyətlər haqqında; Nizami mövzuları haqqında; Ailə məişət məsələləri haqqında.. Müstəqil janr kimi özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərə malik əfsanələrin mətni sabit olmur, süjet isə bütöv yox, yarımçıq, yaxud bir parça, kəsik, epizodik şəkildə təqdim edilir. Folklorun digər janr və növləri kimi əfsanələr də həm tarixi qaynaqlarda — salnamə, xronika, cünk və əlyazmalarında qorunub saxlanmış, həm də şifahi gələnəkdə — dildə-ağızda dolaşa-dolaşa müasir dövrə qədər gəlib çatmışdır. 70ci illərdə bu şifahi xalq ədəbiyyatının əsasını qoymuşdu. Müxtəlif əsrlərin ictimai-siyasi hadisələrini əks etdirən tarixi əsərlərdə özünə yer tapmış əfsanələr yazılı məxəz kimi az da olsa məxsus olduğu janrın səciyyəvi əlamətlərini hifz edə bilmişdir. "Albaniya tarixi"ndə Varaz Trdatın hakimiyyəti illərində ölkəni bürümüş dəhşətli aclıqdan söz açılır və qeyd edilir ki, xalq bu acınacaqlı faciəyə öz münasibətini bildirmiş, bu hadisə ilə bağlı belə bir əfsanə qoşmuşdur: "Mən Şakaşen vilayətindəki Kakuda çölündə gizlənmiş bir darıyam. Yanımdan bir çox müştəri keçirdi, amma mənə əhəmiyyət verməyib almaq da istəmirdilər. İndi isə yaxşı günlər gəldi, çünki padşahlıq mənim Aclıq adlı qardaşımdır. İndi mən knyaz Varaz Trdatın və katalikos Yeliazarın daim yemək masasındayam. Məni yeyəni isə qan aparırdı. Onları təqsirləndirməyin".Minlərlə insanı həyatdan aparmış bu faciəli hadisəyə əsərdə qeyd edildiyi kimi "ağıçı qadınlar" öz münasibətlərini bildirmiş və bu sözləri demişlər: "Qoy insanlar nə qədər dünya var, belə il heç vaxt yer üzünə gəlməsin".Həmin hadisələrdən xəbər verən və şifahi gələnəkdə bugünədək qorunan "Qırdı bizi" əfsanəsində isə deyilir ki, bir aclıq ili cad çörəyi bişirən Həlimə onun qırılıb tökülməsindən giley-güzar edərək belə şikayətlənir: Bu örnəkdə söylənilən hadisəni adi bir hal, təsadüf də hesab etmək mümkündür. Lakin bu təsadüfün özündən də zərurət doğmuşdur, yəni, Qarabağ diyarının qədim sakinləri cadla bağlı çox hadisələrin şahidi olmuş, çox söhbətlərə qulaq kəsmişlər. Bütöv və ardıcıl süjet xətti olmayan hər iki əfsanədə darı insani çalarlar kəsb edən keyfiyyətlərlə obrazlaşdırılmış və o aclığın rəmzi kimi ümumiləşdirilmişdir. Tarixi-xronoloji baxəmdan kosmoqonik əfsanələr daha qədim çağlarda formalaşmışlar. Səma cisimləri ilə bağlı yaranmış ayrı-ayrı əfsanələrdə xalqın kosmoqonik görüşləri üstün yer tutur. Ay, Günəş, Ulduz və özgə planetlərdən söz açan belə örnəklər sonralar astral səciyyəli folklor əsərlərinin yaranmasında mühüm rol oynamışlar. Bu qəbil əfsanələrdə Günəşin, Ayın, ayrı-ayrı ulduzların (Dan ulduzu, Ülkər ulduzu və s.) yaranması, bir-birlərinə olan romantik məhəbbətləri canlı poetik boyalarla səciyyələndirilmişdir.Heyvanlar, quşlar haqqında olan əfsanələr də geniş yayılmışdır. "Simurq quşu", "Səməndər quşu" kimi mifoloji köklərə malik örnəklərdə quşa tapınma, oda inam kimi motivlər qorunmuşdur. "Şanapipik quşu", "Göyərçin", "Hophop", "Kəklik", "Turac", "Xoruz ilə Tovuz quşu", "Qu quşu", "Yusif-Nəsib quşu", "Hüt-hüt quşu", "Yapalaq quşu", "Pərvanə ilə od", "Bayquş ilə tovuz quşu", "İlanla qaranquş", "Qızılgül ilə bülbül" və onlarla bu qəbil əfsanələrdə adı çəkilən quşlar barədə dolaşan xalq təsəvvürləri canlandırılmışdır. Şübhəsiz ki, bu qəbil örnəklərin yaranmasına səbəb, hər şeydən öncə, xalqın ictimai ədalətsizliyə qarşı kəskin nifrəti olmuşdur. Əfsanələrin çoxunda dönərgələr (çevrilmələr) aparıcı rol oynayır. Məhz bu ədəbi-bədii fənd nəticəsində əfsanə rəvayətə və əksinə, rəvayət əfsanəyə çevrilə bilir. Bu isə hər iki janrı eyni məcrada qovuşdurur, onların janrdaxili və funksional xüsusiyyətlərini ortadan götürür. İnsanların pişiyə dönüb onlarla birgə yaşaması, pişiyin cinə, başına qurd donu düşən kimsənin adamcıla, adamcılın yenidən insana, insanın qıza, qızın qızıla dönmələri kimi motivlərlə bağlı onlarla örnəklərdə əfsanələrə məxsus səciyyəvi əlamətlər qorunsalar da onlar rəvayət ünsürlərindən də kənarda qalmamışlar. "Kirpi əfsanəsi"ndə deyilir ki, heç bir səbəb olmadan acıqlanıb evdən gedən yeganə oğlunun dərdi ananı sarsıdır. Ana Allaha yalvarır ki, məni bir şeyə çevirib yerə yapışdır, ancaq öldürmə. Mən oğlumu görüm, o isə məni görə bilməsin... Bu yalvarışdan sonra ana dönüb kirpi olur. Başına sancmış olduğu iynə isə yüzlərlə artıb onun üstünə düzülür. Oğlan bu vəziyyəti görüb tutduğu əməldən peşman olur. Kirpiyə toxunmamaq inamı da o vaxtdan qalıb. O vaxtdan da kirpi qorxanda yığılır.Bu və bu qəbil əfsanələrdə çevrilmələrin ifadə tərzi nümayiş etdirilməklə bərabər, bu prosesin nəticəsində formalaşmış xalq inamı da qorunmuşdur. Bu inam isə hər şeydən öncə əfsanənin əsas məğzini, ideyasını ifadə edir. Quşlar, heyvanlar haqqında olan əfsanələr rəngarəng məzmun və ideya çalarlarına malikdir. "Yapalaq quşu", "Turac", "Pərvanə ilə od", "Kəklik" kimi əfsanələrdə ictimai ədalətsizliyə qarşı mübarizə motivi üstün yer tutursa, "Şanapipik quşu", "Hophop" adlı örnəklərdə etik keyfiyyətlər, əxlaqi-mənəvi dəyərlər ön planda səciyyələndirilmişdir. Ayrı-ayrı quşların törənişləri, yiyələndikləri insani keyfiyyətlər "Bayquş ilə tovuz quşu", "İlan ilə qaranquş" adlı əfsanələrdə ümumiləşdirilmişlər. Paxıllıq, gözü götürməzlik, yalançılıq, riyakarlıq, hiyləgərlik, qibtə kimi hisslərin doğurduğu nəticələr də bu qəbil əfsanələrdə geniş planda təqdim edilmişdir.Məsələn, "Turac" əfsanəsində deyilir ki, Turac adlı gözəl qız xanın zalım arvadının qulluqçusudur. Bir gün xanım başını yumaq üçün su hazırlamağı əmr edir. Xanım yuyunduqdan sonra başını daramaq istədikdə Turac darağı tapa bilmir. Turac Allaha yalvarir ki, onu quşa çevirsin. O, quşa çevrilib uçub gedir, xanımın əlindən qurtulur. Ağac, çiçək, gül, dağ, daş, qaya, bulaq, çay, dəniz və s. kimi təbiət mənzərələri barədə də rəngarəng əfsanələr mövcudddur. Bu əfsanələrdə tərbiyəvi fikirlər ön planda aşılanır. Eyni zamanda dostluq, sədaqət, bərabərsizliyə qarşı mübarizə, daha geniş mənada isə xalqın arzu və idealı bədii boyalarla canlandırılır. Bu qəbil örnəklər xalqın ayrı-ayrı tarixi kəsimlərdə baş vermiş hadisə və əhvalatlara münasibətini öyrənmək baxımından da mühüm dəyər kəsb etməkdədir. Hər hansı bir dağın, qayanın, çayın, şəlalənin yaranması, onun görünüşü, mənzərəsi xalqın bədii düşüncəsində xüsusi fikirlər oyatmış, bu isə poetik təfəkkür süzgəcindən keçərək əfsanəyə çevrilmişdir. "Qum-qum daş", "Kor daş", "Oğlan-qız daşı", "Daş qız" adlı əfsanələrdə həmin obyektlərin nə üçün xatırladılan adlarla qorunması izah edilmişdir. "Ağgül ilə bülbül", "Bənövşə əfsanəsi", "Köksü qaralan lalə" kimi örnəklərdə isə bitkilər, çiçəklər insana xas keyfiyyətlərlə obrazlaşdırılıb ayrı-ayrı yönlərdən xarakterizə olunmuşlar. Bu qəbildən olan "Lalə" əfsanəsində əmiqızı ilə əmioğlunun məhəbbətindən danışılır. Lakin bu sevginin arasına girən yad oğlan bu işə əngəl törədir, iki gəncin qovuşması baş tutmur. Nəhayət, əfsanədə Lalənin daşıdığı ad belə mənalandırılır: "Bunların öldüyü yerdə qırmızı ləçəyləri olan bir gül bitir. Ləçəylərin arasında qara saçaxlı tellər olur. Deyilənə görə, qırmızı ləçəylər qız, düyməciy sevgili əmisi oğlu, qara tellər isə araya girən oğlandır. Onların qanınnan bu gül yaranır. Gülün adına Laləxaş deyirlər...". "Gülxətmi", "Gicitkan", "Danaqıran", "Bənövşə əfsanəsi", "Yasəmən əfsanəsi" kimi nümunələrdə də bir sıra insani keyfiyyətlər ümumiləşdirilmişdir. Bu qəbil əfsanələrdə həm də ağ gülün qızılgülə çevrilməsinin, bənövşənin başının əyri, lalənin isə köksünün qara olmasının səbəbləri poetik boyalarla canlandırılmışdır. İştirakçılarının tamamilə bitki və heyvanlardan ibarət olan bu örnəklərin qəhrəmanları insan mənəviyyatına, onun daxili aləminə xas keyfiyyətlərlə yeni məzmun və ideya çalarları kəsb etmişlər. Toponomik əfsanələrin çoxu müxtəlif yer, ərazi adlarına, qalalara, dağlara, bulaqlara, çaylara və s. həsr edilmişdir. "And gölü", "Səfərin batını", "Yeddi bölük", "Ağ bulaq", "Baldırğanlı", "Xalxallı bulaq", "Oxçoğlu", "Ayrannı bulax", "Kor bulax", "Qoşa bulax", "Üç bulaq", "Qazançı və Şit tənə", "Dəli çay", "Pəri enməyən dağ", "Xənçərli", "Ana daş", "Qanıx çayı", "Soyuq bulaq", "Ağ qaya", "Ağca qala", "Şirin bulaq", və s. kimi əfsanələrdə adları çəkilən toponimlərin yaranmasının izahlı şərhi açıqlanmışdır. Bütün bu toponimləri öz coğrafi çevrəsində birləşdirən bölgələrdəki yer adlarının xalq düşüncəsində qorunan etimoloji izahı bir çox tarixi gerçəklərin müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Bu qəbil əfsanələr içərisində Rəşid bəy Əfəndiyevin toplayıb dərc etdirdiyi "Nohur gölü" örnəyi xüsusi maraq doğurur. Önəmli əxlaqi dəyər və tərbiyəvi fikir aşılayan bu əfsanədə eyni zamanda xalq təfəkküründə formalaşmış yer adının məna çaları açıqlanmışdır. Kəlbəcər rayonunda yerləşən "Əjdaha qayası" adlı özgə bir toponomik örnəkdə isə deyilir ki, "...əfsanəyə görə, Əjdaha qayasının dalı böyük mağaradır. Qədim zamanlarda bir pəhləvan bu mağaraya gedib bir əjdaha öldürmüşdür. Guya qayadan damla-damla axan da su deyil, əjdahanın yağıdır. Qayanın ətrafında da guya bir gül tapılır ki, adına padizəhər deyirlər. Qədim insanlardan kim əjdahanın yağından zəhərlənirmişsə, padizəhərdən yeyib yaxşı olurmuş. Padizəhəri də pəhləvan tökmüşdür ki, hər kəs əjdahanın yağından zəhərlənərsə, yeyib yaxşı olsun".24 "Şirin qala" əfsanəsi də toponomik əfsanələrdən biridir. Əfsanədə Ağcaqız adlı bir gözəli sevən gəncin nakam sevgisindən və məhəbbətindən danışılır. Oğlanın ölümündən sonra "Şirin qala" da yarımçıq qalır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=50519 |
Əfsanə Hüseynova | Əfsanə Hüseynova — Azərbaycan cüdoçusu. 25 oktyabr 1995-ildə Azərbaycanın Sumqayıt şəhərində anadan olub. 2009-cu ildən Sumqayıt şəhəri 2 №-li Uşaq-Gənclər İdman Məktəbində Sahib İsmayılovun rəhbərliyi altında idmanın cüdo növü üzrə məşqlərə başlamış, 2010-cu ildə Sumqayıtda və Bakıda keçirilmiş şəhər birinciliklərinin qalibi olub. 2010-cu ildə Bakı şəhərində keçirilən yeniyetmələrin beynəlxalq turnirində iştirak etmiş və III yerə layiq görülmüşdür. 2011-2012-ci ildə keçirilmiş Cüdo üzrə açıq Azərbaycan çempionatının ikiqat qalibi olmuşdur. Qadın cüdoçu əsasən 48 və 57 kiloqramda güləşib. 2011-ci ildə Rusiyanın Anapa şəhərində keçirilən beynəlxalq turnirdə Azərbaycanı təmsil etmiş və bütün rəqiblərini məğlub edərək yarışın qalibi olmuşdur. 2012-ci ildə Türkiyənin Antalya şəhərində keçirilən Avropa kubokunda iştirak edərək yığma ilə birlikdə yarışın IV yerinə layiq görülmüşdür, həmçinin Monteneqronun Bar şəhərində Avropa çempionatında və Maltanın Kottonera şəhərində cüdo üzrə keçirilmiş beynəlxalq turnirlərin iştirakçısı və qalibidir. 2012-ci ildə səhhətində yaranan problemlərlə əlaqəli olaraq idmanı buraxmalı oldu. 2010-cu il UGİM yeniyetmələrinin beynəlxalq yaşılarda göstərdikləri naliyyətlər Yığmamız Avropa kubokunun 4-sü oldu Bu gün Çernoqoriyanın Bar şəhərində yeniyetmə cüdoçuların növbəti Avropa birinciliyi başlayır. Maltanın Kottonera şəhərində cüdo üzrə yeniyetmələr arasında yarış keçiriləcək. Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine AVROPA KUBOKUNDA 5 MEDAL Azərbaycan Cüdo Federasiyası Arxivləşdirilib 2013-12-24 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=341629 |
Əfsanə Məmmədova | Əfsanə İbad qızı Məmmədova (17 sentyabr 1979, Bakı) — Azərbaycan şərqşünas alimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tərcüməçi. Əfsanə Məmmədova Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Orta təhsil aldığı 20 saylı litseyi fərqlənmə ilə bitirdikdən sonra 1996-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin “Ərəb dili və ədəbiyyatı” şöbəsində təhsilini davam etdirmiş, 2000-ci ildə adı çəkilən fakültənin bakalavr, 2002-ci ildə isə magistratura pillələrini fərqlənmə ilə bitirmişdir. 2004-2008-ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun Dünya xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin aspiranturasında təhsilini davam etdirmiş, ərəb ədəbiyyatı üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının 5 yanvar 2009-cu il tarixli qərarı ilə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. Əfsanə Məmmədova 2003-2004-cü illərdə “Celt” Dil Mərkəzində ərəb dili müəllimi, 2004-2005-ci illər ərzində “İrşad” İslam Araşdırmalar Mərkəzində tərcüməçi və “Şəffaf Seçkilər” analitik mətbuat orqanında redaktor köməkçisi, 2006-2007-ci illərdə “İnterfax” İnformasiya Agentliyində şöbə redaktoru qismində çalışmışdır. 2009-2013-cü illərdə Sosial Maarifçilik və Milli Tərəqqi” İB-nin həmtəsisçisi və vitse-prezidenti kimi fəaliyyət göstərmişdir. Əfsanə Məmmədova 2008-2011-ci illər ərzində Azərbaycan Milli Məclisinin ştatdankənar tərçüməçisi qismində çalışmışdır. 2008-ci ildə Azərbaycan Parlamentinin 90 illik yubiley tədbiri, 2009-cu ildə Şərqşünaslıq İnstitutu rəhbərliyinin Çinə rəsmi səfəri, 2010-cu ildə Azərbaycan və Küveyt parlamentarilərinin qarşılıqlı səfərləri və 2011-ci ildə Küveyt kral ailəsinin rəsmi səfəri zamanı işçi heyətinin üzvü (tərcüməçi) olmuşdur. 2011-2012-ci illərdə "Gənclərin İntellektual İnkişaf Mərkəzi və Gənc Alim Aspirant və Magistrlər Cəmiyyəti"ndə layihə müəllifi, elmi-təşkilat komitəsinin sədri kimi fəaliyyət göstərmiş və bir neçə uğurlu layihələrə imza atmışdır. Hazırda Əfsanə Məmmədova AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun Yazılı abidələrin tədqiqi və nəşri şöbəsində böyük elmi işçi vəzifəsində işləyir və eyni zamanda "Elm çırağı" İB-nin İdarə Heyətinin üzvüdür. Əfsanə Məmmədova şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın yubileyinə həsr olunmuş “Ərəb filologiyası sahəsində gənc alimlərin ən yaxşı elmi-tədqiqat əsəri” adlı elm müsabiqəsində iki dəfə laureat adına layiq görülmüş, 2012-ci ildə elmdəki nailiyyətlərinə görə Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyi tərəfindən “İlin gənci” fəxri adını almışdır. 2014-cü ildə MDB ölkələri gənc şərqşünaslarının II qurultayında Azərbaycan tərəfdən təltif olunmuş iki ən yaxşı məruzəçidən biri olmuşdur. Əfsanə Məmmədova 3 kitab, 40-a yaxın elmi məqalə və onlarla sosial layihənin müəllifidir. Cübran Xəlil Cübran. Qırılmış qanadlar (tərcümə). [1]. Çap Evi, Bakı: 2010, 107 s. Əl-Mütənəbbi dünyası. Poeziya və hikmət (monoqrafiya). [2] Min Bir Mənbə, Bakı: 2011, 328 s. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=313464 |
Əfsanə Nəcmabadi | Əfsanə Nəcmabadi (fars. افسانه نجمآبادی; 1946[…], İran) — İranəsilli ABŞ tarixçisi, gender nəzəriyyəçisi, arxivşünası və pedaqoqu. O, Harvard Universitetində tarix və qadın, gender və cinsiyyət tədqiqatları üzrə Frensis Li Higinson professorudur. Əfsanə Nəcmabadi 29 dekabr 1946-cı ildə İranda anadan olmuşdur. O, Tehran Universitetində tələbə olmuş və 1966-cı ildə Redkliff Kollecinə keçmişdir. Nəcmabadi 1968-ci ildə Harvard Universitetinin Redkliff Kollecində fizika üzrə bakalavr dərəcəsini və 1970-ci ildə Harvard Universitetində fizika üzrə magistr dərəcəsini almışdır. Bunun ardınca ilk olaraq Amerika Birləşmiş Ştatlarında, sonra isə İranda akademik maraqları ictimai fəallıqla birləşdirərək sosial tədqiqatlar aparmışdır.O, 1984-cü ildə Birləşmiş Krallığın Mançester Universitetində sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsi almışdır. Siyasi fəaliyyətlər O, 1991-ci ildə ABŞ-nin İraqa müdaxiləsini dəstəkləmişdir. Nəcmabadi hücumu tənqid etdiyinə görə Eduard Səidə sərt şəkildə qarşı və onun fikrini "siyasi qətlin ritorik ekvivalenti" kimi təsvir etmişdir. Afsaneh Najmabadi, Land Reform and Social Change in Iran, 246 p. (University of Utah Press, Salt Lake City, 1987). ISBN 0-87480-285-7 Afsaneh Najmabadi, Women's Autobiography in Contemporary Iran, 78 p., Harvard Middle Eastern Monographs (Harvard University Press, 1991). ISBN 0-932885-05-5ISBN 0-932885-05-5 Afsaneh Najmabadi, editor, Bibi Khanum Astarabadi's Ma'ayib al-Rijal: Vices of Men (Midland Printers, Chicago, 1992). Afsaneh Najmabadi, The Story of the Daughters of Quchan: Gender and National Memory in Iranian History, 232 p., Modern Intellectual and Political History of the Middle East (Syracuse University Press, 1998). ISBN 0-8156-2791-2ISBN 0-8156-2791-2 Afsaneh Najmabadi, Crafting an Educated Housewife in Iran, in Remaking Women: Feminism and Modernity in the Middle East, Chapter 3, pp. 91–125, edited by Lila Abu-Lughod, 314 p. (Princeton University Press, 1998). ISBN 0-691-05792-3ISBN 0-691-05792-3 Afsaneh Najmabadi, The Morning After: Travails of Sexuality and Love in Modern Iran, International Journal of Middle East Studies, Vol. 36, pp. 367–385 (Cambridge University Press, 2004). [1] Afsaneh Najmabadi, Women with Mustaches and Men without Beards: Gender and Sexual Anxieties of Iranian Modernity, 377 p. (University of California Press, Berkeley, 2005). ISBN 0-520-24262-9ISBN 0-520-24262-9 Afsaneh Najmabadi, Professing Selves: Transsexuality and Same-Sex Desire in Contemporary Iran, 450 p. (Duke University Press, 2013). ISBN 978-0-8223-5557-1ISBN 978-0-8223-5557-1 Suad Joseph, and Afsaneh Najmabadi, editors, Family, Law and Politics, Encyclopaedia of Women and Islamic Cultures, 837 p. (Brill Academic Publishers, 2005). ISBN 90-04-12818-2ISBN 90-04-12818-2 Suad Joseph, and Afsaneh Najmabadi, editors, Family, Body, Sexuality and Health, Encyclopaedia of Women and Islamic Cultures, Vol. 3, 588 p. (Brill Academic Publishers, 2005). ISBN 90-04-12819-0ISBN 90-04-12819-0 Suad Joseph, Afsaneh Najmabadi, Julie Peteet, Seteney Shami, and Jacqueline Siapo, editors, Economics, Education, Mobility and Space, Encyclopaedia of Women and Islamic Cultures, 587 p. (Brill Academic Publications, 2006). ISBN 90-04-12820-4ISBN 90-04-12820-4 Suad Joseph, Afsaneh Najmabadi, Julie Peteet, Seteney Shami, and Jacqueline Siapno, editors, Practices, Interpretations and Representations, Encyclopaedia of Women and Islamic Cultures, 594 p. (Brill Academic Publishers, 2007). ISBN 90-04-12821-2ISBN 90-04-12821-2 Xarici keçidlər Encyclopaedia of Women and Islamic Cultures (EWIC), University of California, Davis (Home page), (Tables of Contents, Volumes I-VI). Beth Potier, Women with mustaches, men without beards: Research illuminates the elasticity - the politics - of sexual boundaries, University of Harvard Gazette, March 14, 2002. [2] | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=822679 |
Əfsanələr aləmində (film, 1975) | M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının artistləri ifasında Fikrət Əmirov və Qara Qarayevin üç baleti göstərilir. Film haqqında Filmin heyəti Film üzərində işləyənlər Bəstəkar: Fikrət Əmirov, Qara Qarayev Librettonun müəllifi: Qəmər Almaszadə, Nelya Nəzirova, P.Qusyeva Xoreoqrafiyanın müəllifi: Qəmər Almaszadə, Nelya Nəzirova, P.Qusyeva Quruluşçu rejissor: Gennadi Babuşkin Quruluşçu operator: B.Dunayev Redaktor: B.Jivoqlyadov Filmin direktoru: İ.Rudakova 1. Fikrət Əmirov "Şur" (balet üzrə kompozisiya) Quruluş: Qəmər Almaszadə Qız: Çimnaz Babayeva Oğlan: Vladimir Pletnyov2. Qara Qarayev "Yeddi gözəl" (baletdən səhnə və vals) Quruluş: P.Quseva Bəhram şah: Vladimir Pletnyov Gözəllər gözəli: Çimnaz Babayeva3. Qara Qarayev "Leyli və Məcnun" (balet üzrə kompozisiya) Quruluş: Nelya Nəzirova Leyli: Tamilla Məmmədova Məcnun: Vladimir Pletnyov Xarici keçidlər Filmi izlə (rus dilində, mətnsiz) sayt YouTube Həmçinin bax Yeddi gözəl (film, 1982) Məhəbbət əfsanəsi (film, 1965) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=319385 |
Əfsanəvi Mixaylo | Əfsanəvi Mixaylo - Azərbaycanın tanınmış araşdırmaçı-publisisti, hərbi jurnalist, nasir, 1985-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1978), H.Zərdabi adına mükafatın laureatlı (2002) Şəmistan Nəzirlinin yazdığı kitabdır. Kitabda İkinci Dünya müharibəsi dövründə kəşfiyyat-təxribat qrupun rəhbəri, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin Vermaxta qarşı mübarizədə apardığı çoxsaylı uğurlu kəşfiyyat əməliyyatlarının bir qismi, yeni arxiv materialları və nadir sənədlər yer alıb. Burada həmçinin onun gənclik illərindən-bacılarının, məktəb və tələbə dostlarının xatirələrinə yer verilib. Mehdi Hüseynzadənin əsirlikdə olarkən “Qürbətzadə” imzası ilə yazdığı şeirlər və 1935-ci ildə qələmə aldığı poema ilk dəfə bu kitabda təqdim olunur. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=574639 |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.