text
stringlengths 11
353k
| meta
dict |
|---|---|
Илъэси 104-рэ зи ныбжь нанэ
Урысей Федерацэм щекIуэкIа хэхыныгъэхэм хэтащ Малкэ къуажэм щыпсэу нэхъыжьыфI Журт Женя. КъызэгъэпэщакIуэхэр къакIуэри, ар унэм щыхагъэдащ Iэ зыхуаIэтхэм. Нэхъыжьыр жыджэрт, екIуэкI Iуэхум гукъыдэж хуиIэт. Женя хъуэхъуащ хэхыныгъэхэм фIы кърикIуэну, къэралым и цIыхухэр тыншу псэуну, щIэблэм гъуэгу ягъуэтыну.
Журт Женя Дзэлыкъуэ щIыналъэм щыпсэухэм я нэхъыжь дыдэщ. И щхьэгъусэ Хьэчим Хэку зауэшхуэм хэтащ, абыхэм зэдапIащ быниплI.
Гъуэт Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2529.txt"
} |
ЗауэлI хахуэхэм я фэеплъу
СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ музейм, Ткаченкэ Андрей и цIэр зезыхьэм, и пэшым сыщыщIыхьам зыхэсщIар пхужымыIэным хуэдэт. Абы къыщIэIукI лIыхъужьыгъэ макъамэмрэ блынхэм фIэплъагъуэ сурэтхэм къапкърыкI къарумрэ къыбжаIэрт псэкIэ къулей, лIыгъэ зыхэлъ, къэмылэнджэж цIыхухэр диIэху дыкъызыкъуэгушхукIынрэ дыщIэпагэнрэ дызэрыщымыщIэнур…
Музейм къыщызэIуахащ Афганистан зауэм (1979 - 1989 гъгъ.) совет сэлэтхэр къызэрырашыжрэ илъэс 30 щрикъум ирихьэлIэу къызэрагъэпэща гъэлъэгъуэныгъэ. Пэшищми щыболъагъу Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу Афганистан республикэм щыIахэм я сурэтхэр, зэуапIэм щытрахахэр, «Псэухэм щхьэкIэ зи гъащIэр зытахэм я фэеплъу» псалъэхэр зытет пхъэбгъум теплъагъуэ щIалэхэр. Щхьэхуэу дапхъэхэм телъщ лIыхъужьхэм я щыгъынхэр, хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэр, нэгъуэщIхэри. ТелевизорышхуэмкIэ къагъэлъагъуэ зауэр здекIуэкIым траха кадрхэр, тхыдэ напэкIуэцIхэм щыщ хъуа афган зауэм теухуа Iуэхугъуэ щхьэхуэхэр, абы и фэеплъу яуса, урысей эстрадэм и артистхэм жаIэ уэрэдхэр. Ахэр псори зы мэхъужри, уи нэпс кърагъакIуэ, щIалэу, я насып къэкIуэгъуэу зауаем зи псэр, зи узыншагъэр хэзылъхьахэм уигу ящIэмыузуи къанэркъым.
Гъэлъэгъуэныгъэр къызэIуихын папщIэ япэ псалъэр музейм и унафэщI Штокалэ Иринэ иритащ КъБР-м ЦIыхум я хуитыныгъэр хъумэнымкIэ и уполномоченнэ, полковник, тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, Афганистаным илъэситIкIэ къулыкъу щызыщIа Зумакулов Борис.
- Гугъущ си дежкIэ нобэрей зэхыхьэм сыкъыщыпсэлъэну. СызиунафэщI IуэхущIапIэр долажьэ Афганистаным щыIахэм я жылагъуэ зэгухьэныгъэми, я гурыгъу-гурыщIэхэм, зыхуей-зыхуэфIхэм псалъэ къудей мыхъуу фIыуэ сыщыгъуазэщ. Мы гъэлъэгъуэныгъэмкIэ дэ догъэлъапIэ зи псэр зытахэм я фэеплъыр, абыхэм я адэ-анэхэм фIыщIэ яхудощI апхуэдэ сабий зэрагъэсам папщIэ, а гузэвэгъуэр зылъэгъуауэ псэууэ къэзыгъэзэжахэри насып щымыщIэу дунейм тетыну дахуохъуахъуэ.
Афганистаным и ветеранхэм, щIыпIэ щхьэхуэхэм щекIуэкIа зауэхэмрэ хьэлэбэлыкъхэмрэ хэтахэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ Тхьэгъэлэдж Тимур къалэн мытыншыр зи гъусэу ирихьэкIахэм гуапэу ехъуэхъуащ, дяпэкIэ нэщIэбжьэ ямылъагъуну, нобэ къахэмытыжхэм я лIыгъэм хуэфащэу псэуну зэригуапэри жиIащ. Апхуэдэуи фIыщIэ яхуищIащ гъэлъэгъуэныгъэр къызэзыгъэпэщахэу СурэтыщI гъуазджэмкIэ музеймрэ Лъэпкъ музеймрэ я лэжьакIуэхэм.
КъыкIэлъыкIуэу псалъэ зрата, КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къумахуэ Мухьэдин къыхигъэщащ мамыр гъащIэм къулыкъу щыпщIэнымрэ зауэ щекIуэкI щIыпIэм уи къалэн щыбгъэзэщIэнымрэ зэрызэхуэмыдэр, зи хахуагъэмрэ лIыгъэмкIэ щапхъэ щIалэхэм ди щхьэр яхуэдгъэщхъыну къызэралэжьыр, абыхэм я дуней тетыкIэр ди гъуазэу дыпсэун зэрыхуейр.
Гъэлъэгъуэныгъэр мазаем и 25 хъуху екIуэкIынущи, абы гупыж хуэзыщIхэр музейм фрагъэблагъэ.
ИСТЭПАН Залинэ. Сурэтхэр Елъкъан Артур трихащ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "253.txt"
} |
Жьыщхьэ махуэ
Хэку зауэшхуэм щыгъуэ зи гуащIэ емыблэжа, лэжьыгъэм и ветеран къармэхьэблэдэс Щоджэн Къудас Исмел и пхъур хэхыныгъэхэм хэтащ, и унэм къыщыхузэрагъэпэщри. «Сэ щIэблэм я къэкIуэнурщ Iэ щIэсIэтыр», -жиIащ нэхъыжьым. А махуэм илъэс 98-рэ ирикъуащ Къудас и ныбжьыр.
Щоджэн Къудас I930 гъэхэм ныбжьыщIэу лэжьэн щыщIидзат ЕкIэпцIэкъуэ тхъу заводым. А IэнатIэм Къудас куэдрэ пэрытащ и щхьэгъусэ Амдулчэрим щIыгъуу. Амдулчэрим адыгэ кхъуей гъэгъукIэм и пIалъэмрэ и щэхухэмрэ япэу къэзыхутахэм ящыщщ, Лэжьыгъэм и Бэракъ Плъыжь орденыр къратауэ щытащ.
Нобэ Къудас къепщIэкIащ и бынхэмрэ абыхэм къатепщIыкIыжахэмрэ. Къуажэдэсхэр къызэреджэр «Къудас дахэщ».
Гъуэт Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2530.txt"
} |
Къэрал гулъытэм хохъуэ
Егъэджэныгъэ
УФ-м щылажьэ курыт школхэм я автопаркыр къэгъэщIэрэщIэжыным сыт щыгъуи гулъытэ щыхуащI ди къэралым. А Iуэхугъуэм лъабжьэ хуэхъур «Къуажэм бгъэдэлъ зэфIэкIхэм хэгъэхъуэныр» федеральнэ программэращ. УнэтIыныгъэм епха лэжьыгъэхэр дяпэкIи гъэзэщIэн зэрыхуейр ар зи пщэрылъхэм ягу къигъэкIыжащ къэралым и Президент Путин Владимир, Федеральнэ Зэхуэсым зыщыхуигъазэм. Абы ипкъ иткIэ иджыблагъэ унафэ къащтащ апхуэдэ атомашинэ мини 4-м щIигъу школакIуэхэм папщIэ къызэращэхунумкIэ. Мылъкур къыхэкIынущ федеральнэ бюджетым.
Ди республикэр илъэс зыбжанэ лъандэрэ хэтщ «Къуажэм бгъэдэлъ зэфIэкIхэм хэгъэхъуэныр» программэм. ЕджапIэхэм ящыщу автотранспорт хуэныкъуэхэр къэхутэнымкIэ лэжьыгъэхэр зэфIэзыхыр щIыпIэ унафэщIхэмрэ школхэм я пашэхэмрэщ. Правительствэм хуагъэхь лъэIу тхылъхэм япкъ иткIэ, абыхэм автобусхэр ират.
БлэкIа зэманым къриубыдэу ди щIыналъэм щылажьэ курыт школхэм яIэрыхьащ автомобили 150-м щIигъу. Абыхэм я фIыгъэкIэ школакIуэхэр тыншу икIи шынагъуэншэу еджапIэм нос икIи унэм йокIуэлIэж. Школ автобусхэр къагъэсэбэпу еджапIэхэм нобэ йокIуалIэ сабий мини 10-м нэс. Псом хуэмыдэу ахэр щысэбэпщ зы школ е тIу фIэкIа зыдэмыт жылэшхуэхэм.
Курыт школхэр транспорткIэ къызэгъэпэщын Iуэхум мы зэманми пащэ. 2021 гъэм къриубыдэу ди республикэм иджыри къыIэрыхьэнущ школ автобусу 30. Школ транспортхэр зэпэщу щыгъэтыным, апхуэдэуи жьы хъуа автомобилхэр щIэкIэ и чэзум зэхъуэкIыным гулъытэ щегъуэт ди щIыналъэм.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2531.txt"
} |
Нью-Джерси нэса гуащэхэр
Налшык къалэм щыщ программист Бер Марьянэ Интернетым щиIэ блогым езым ид гуащэ цIыкIухэр щегъэлъагъуэ. Дэрбзэр IэщIагъэм хуемыджами, Марьянэ и IэдакъэщIэкIхэр къызэрехъулIэр къегъэлъагъуэ гуащэхэм щIэупщIэ зэраIэм. Ахэр нэсагъэххэщ Нью-Джерси, Москва къалэхэм, Иорданием, Куржым, КъуэкIыпIэ Гъунэгъум я щIыналъэхэм. Марьянэ къызэрыджиIамкIэ, и зы гуащэ цIыкIу Парижи здахьащ.
Бер Марьянэ япэ дыдэу ищIа гуащэр сыт щыгъуи езым щIыгъущ, щIыпIэ гъэщIэгъуэнхэм «зыщызыплъыхь» гуащэм сурэт куэд иIэщ щIыуэпсым хэту. Къапщтэмэ, апхуэдэ мурадщ Берым иIар япэ гуащэр щидым - сурэт техыным дихьэха хъыджэбзым («Нальчик. На стыке времен» проектыр зэхилъхьащ. Зы сурэтым деж абы щызэхегъэувэ къалэжьым и теплъэмрэ абы ди зэманым зэрызихъуэжамрэ) и унэ пщIантIэм дэт, удз гъэгъахэр щыкI IэрыщI гуэл цIыкIум щыпсэу хьэндыркъуакъуэм щIыгъуу, зы теплъэгъуэ къигъэщIыну игу къэкIати, псысэм хэт «Дюймовочкэм» и пIэм абы лъэпкъ фащэ зыщыгъ гуащэ цIыкIур къригъэхутащ. Ауэрэ абыхэм я бжыгъэм хэхъуащ.
Нэхъ цIыкIу дыдэу Марьянэ ищIа гуащэм сантиметри 6 и лъагагъыу аращ, нэхъ ин дыдэм - сантиметр 30. Нэхъ ипэкIэ абы и гуащэхэр къытрищIыкIыу щытащ зыплъыхьакIуэ Белл Джеймс и дневникым къыщыхьа адыгэ пщащэм и сурэтым. АрщхьэкIэ иджы абы нэхъ куууэ зыщегъэгъуазэ адыгэ фащэм и тхыдэм, тхыпхъэщIыпхъэхэм я мыхьэнэм. Гуащэ цIыкIухэр я теплъэкIэ зэщхькъым, уеблэмэ Марьянэ хущIокъу я пыIэхэр зэмылIэужьыгъуэу зэрищIынум.
Лъэпкъ IэщIагъэм дихьэха программистым иджы дыщэидэм зыхуегъасэ, уагъэ-щагъэ зэIущэкIэхэр зэрегъащIэ. Адыгэ фащэхэм я дыкIэм сурэтыжьхэмкIэ кIэлъоплъ. Нэхъ гъэщIэгъуэнращи, апхуэдизу цIыкIуу абы ид гуащэ зыбжанэм Марьянэ шылэхъар яхузэIуищэфащ.
Берым и гуащэхэм я сурэт «Инстаграмым» къизылъхьа зы цIыхубзым етх: «Иорданием мы цIыкIуитIыр си гъусэу сокIуэ. Гуащэхэр IэкIэ ящIащ. Си гугъэщ ахэр зыхуэсхь адыгэ пщащэхэми мы гуащэхэм къызат гукъыдэжым хуэдэ зыхащIэну».
Iэгум ихуэну, зэрыхабзэу, щхьэцыгъуэ еухуэнэха зытелъ «адыгэ гуащэ» цIыкIухэм я фащэми, я теплъэми удахьэх: бгъэIулъ зыщIыгъу фащэ плъыжь цIыкIур, Iэщхьэтелъыр, пыIэ лъагэхэр - псори зэдекIуу дащ.
Гуащэ цIыкIухэр цIэрыIуэ щыхъуащ Интернетми гъащIэми (гуащэ цIыкIур зыIэрызыгъэхьахэм ар яIыгъыу дунейм и щIыпIэ зэхуэмыдэхэм сурэт щызэтрагъэхыурэ къралъхьэ). Насыпщ цIыхухэм я псэм къищтэ IуэхущIафэ уиIэныр. Бер Марьянэ и мурадхэр зригъэхъулIэну ди гуапэщ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2532.txt"
} |
БАГЪ Марьям
Гукъыдэж
Пщэдджыжь нэхущым тхьэрыкъуэ зэрыбыным я зэрызехьэ макъым сыкъигъэушащ. Ди пырхъуэм и щхьэм абгъуэ зыщIаитIым дунейр яхуримыкъуу зызэкIэракухь, зыр адрейм йоубзэ, зэщогуфIыкI. Апхуэдэу жьыуэ ахэр къыщытэджакIэ, дыгъэпс махуэ хъунущ, жысIэурэ зызогъэхьэзыр. А пщэху цIыкIухэм къаIэта си гукъыдэжым сызэрихьэу, сотIысхьэ япэу сызрихьэлIа таксим. Нэхущ Чэрим и макъ дахащэм седаIуэурэ цIыхухэр щызэбграш увыIэпIэм абы сынешэс. Аргуэру нэгъуэщI зы псынщIагъуэм ситIысхьэн хуей щыхъукIэ, уэркъ къафэм къыпещэ.
Нобэ сыту махуэ телъыджэ, адыгэ уэрэдхэмрэ къафэхэмрэ я щIэжьыуэ гуакIуэм сыхэсу, си гур лъатэу къэувыIэпIэм дытрешэ. ФIыщIэ ин хузощI гухум, ари къыпыгуфIыкIыурэ къызоплъ. Къыпызощэ си зекIуэм лъэсу. ТетIысхьэпIэм IэфIу дэлэныр зышхыу тес пщащэ цIыкIуитIым сащыблэкIым, сыгуфIэурэ «Фи хьэлэлщ! яжызоIэ, къыщолъэтхэри «Упсэу!» жэуап гуапэу къызатыж. Махуэ къэс сызыхуэзэ, жыг жьауэ зыдз цIыкIум деж я чэзум ежьэу щызэхэт таксихэм деж сыщынэсым, зыкъысхуагъазэри сэлам гуапэу къызах, ди «Джэгурэшым» къыщыпищэнуми къыщIоупщIэ. Зэи дамыгъэхуу, ди джэгум кIэлъыплъ мы дадэ щхьэхужьхэм фIыщIэ яхузощIри саблокI. ЛэжьапIэм сыщыдыхьэм, зи щхьэгъубжэ абджхэр егъэжэхауэ щыт хамэ къэрал щащIа автомашинэм къиIукI адыгэ псалъэмакъым сыкъызэрегъэплъэкI. ПащIэ дахэшхуэ зытет лIыр, адыгэ радиом зэредаIуэр къыщызгурыIуэм, зызогъэзыхри: «Упсэу!» – жызоIэ. ФIэгъэщIэгъуэну къызэплъа цIыхухъу нэфIэгуфIэм жиIэнум сыпэмыплъэу, лэжьапIэм сыдохьэ, бжэр Iузохри : «Уи махуэ фIыуэ!» – сабий зэхэтхэм къызжаIэ.
Мис, нобэрей си махуэр къызэхъулIащ! Аракъэ, Адыгэм и махуэкIэ узэджэнур! Сэр-сэру сыкъыпыгуфIыкIыжурэ, сыдокIуей етIуанэ къатым.
Дэтхэнэ зы дакъикъэми, дызэрыгуфIэн къыхэтхыфу дыпсэумэ, ди махуэр хуабэ, дахэ хъунущ, арауи къыщIэкIынщ насыпкIэ зэджэжыр.
Дерс
«Ди лъэпкъым и блэкIaмрэ и къэкIyэнумрэ» фIэщыгъэцIэр иIэу ебланэ классым адыгэбзэмкIэ дерс щезгъэкIyэкIaт. Адыгэбзэ зымыщIэ ди лъэпкъэгъу сабийхэр зыщIэс гупт. Дахэ защIэщ. Губзыгъэ шырхэщ. УкIыти яхэлъщ. ЦlыхуфIхэщ. Ауэ анэбзэр ящIэркъым.
Сыпсалъэурэ, ауэрэ си пащхьэм ис хъыджэбз цIыкIyp къыщиудри гъащ. Ар зылъэгъуа адрей пщащэхэри къэгъащ. Щlaлэ цIыкIyхэм я щхьэр стIoлым тралъхьэри щысащ.
Сэри, си нэпсыр къежэхми, си псалъэр зэпызгъэуакъым, икIэм нэс згъэхьэзырам сахутепсэлъыхьащ.
Дерсыр иуха нэужь IэплIэ къысхуащIyрэ хъыджэбз цIыкIyхэр къызэшэкIayэ къызбгъэдэтащ. Зыри упщIэ хэтакъым. Псоми зэхащIэт дызыlыгъыр...
ЗыкъэсщIэжакъым куэдрэ абы иужькIэ. Ярэби, хэт зытетлъхьэнур мы ди сабий лажьэ зимыIэхэм я анэбзэм иримыуэршэрыжыфу, иримыбзэрэбзэфу, иримыгуфIэфу, иримыпсэлъэфу, иримыгушыIэфу къызэрыхъухэр?
Анэбыдзышэм и гъусэу кIэрыча хъуа анэбзэм зэрыхуэныкъуэнури, я лыр къызэреузынури къызыгурымыlyэ цIыхухэм, анэ-адэхэм дауэ я псэм нэдгъэса хъуну щыхупIэ иным дызэрынэсар? Сыт ди хэкIыпIэ?
Лъагъуэхэр
НэгъуэщI къэрал сыкIyэу гъуэгу сытету, Истамбыл деж сыкъыщыувыIэн хуей хъуащ. СыкъыкIэрыхури жэщым кхъухьлъатэ тIысыпIэм сыкъытенат. Си закъуэт. Cыхьэтыр зым нэсат.СыкIэрэхъуащ. Си гум щыщIам ущIэмыупщIэ. Фейсбукыр сигу къэкIaщ занщIэу. Телефоным соплъри, тIысыпэным нэсат. ПсынщIэу къызэIусхри къистхащ: «Си дэлъху-шыпхъухэу, Истамбылдэсхэ, гу къыслъыфтэ, си закъуэу мыпхуэдэм деж сыкъытенащ, къалэм сыкъыдэнащ!»
Дакъикъэ бжыгъэкIэ зэкIэлъхьэужьу щIaлэ зыбжанэм къатх:
– Уздэщытым ylyмыкI, дынокIyэ!
Япэ сыкъэзылъэгъуам и къуэшыр къэсати, хъыбар къистхар ислъэщIыкIыжащ. А унагъуэр – ЛIыгъурхэт. Унагъуэ дахэщ, цIыхугъэ ин зыбгъэдэлъщ: зэкъуэшхэри, зэшыпхъухэри, абыхэм я анэ Дурдани яхэту.
Сыпсэуху сщыгъупщэнукъым абыхэм адыгагъэу къыскIэлъызэрахьар. Зы махуэ закъуэкIэ уадыгэну сыт и уасэ! Сыт щыIэ ди лъэпкъым нэхъ хабзэ дахэ зиIэ! КъекIуэкI дунейм лъэпкъыр зэбгридзами, сыт къэхъуами, дэнэ щIыпIэ щыпсэуми, адыгэр адыгэу къонэж икIи къэнэжынущ.
Ди Хэку къисхауэ щIы IэмыщIэ
Сыздеблэгъа унагъуэм я дадэм сыбгъэдэст. Дадэ дахэ дыдэ. Ар илъэс пщIейм фIыуэ щхьэдэхауэ зэрыщытыр плъагъурт. И тхьэкIумэхэми дахэ-дахэу зэхахыжыртэкъым, ауэ и нитIыр жан дыдэу гуапэу къоплъырт...
– Ди лъэпкъым зэкъуэшитI яIэт. Зыр Хэкужьым къыщынат, адрейр зауэ мыгъуэжьым и зэранкIэ мы щIыпIэм къэкIуахэм яхэту къикIат. Сытым дежи игъэзэжыну хэтащ. Ауэ, дауэ ищIами, къыдэIэпыкъун игъуэтакъым. Игъэзэжын гурылъыр зэи IэщIыб имыщIу псэуащ. Адыгэ пщащэ цIыкIуи къигъуэтри къишащ. Дэ аращ дыкъызытепщIыкIыжар…
Адэжь хэкум дыкIуэну дыхуиту гъуэгухэр къыщызэIуахам, сэ занщIэу сежьащ си къуэшхэр къэслъыхъуэжыну. Анзорей къуажэм нэс сыкIуащ…
Къэзгъуэтыжащ си къуэшхэр… дымыувыIэжыфу куэдрэ дыгъащ, – дадэм и нэпс къекIуахэр игъэпщкIуртэкъым. Плъыжь хъуа и напIэхэр къыхуэмыIэту зыбжанэрэ щыму щыса нэужь и псалъэхэм къыпищащ:
– Зэман дапщи дэкIа, иджы, ахэри псэужкъым, нэхъ щIалэхэри мащIэщ къызэрытлъыгъуазэр, сэри жьы сыхъуащи, гъуэгу сытехьэжыфыркъым.
СыщIэгуфIэр зыщ: иужь дыдэу сыщыкIуам щIы IэмыщIэ къыздэсхьащ. Си адэ-анэм я кхъащхьэм иныкъуэр тескIутащ, адрей къэнар си щхьэм хуэзгъэтIылъащ…
– Хьэтх Гъуазэм и уэрэдыр бжесIэн? – зэуэ къызэплъащ дадэр, жысIэнуми пэмыплъэу къыхидзащ. «Хьэтх Гъуазэм и къуэкIэ, ооо, Мыхьэмэтмэ… «макъ щабэ лъахъшэр пшыхь кIыфIым хэкIуадэрт. Уэрэду жиIэми, ар гъыбзэт, зэгуэр Iэмалыншэу зэрыкIа, пкъыкIэ дэнэ щымыIэхэми, я нэ къызыхуикIыу, я псэхэм фIэкIа здемыкIуэлIэжыф, адыгэпсэ псори щызэхуэсыж адэжь щIыналъэм хуэгъэпса, гупсэм зыдигъазэy гущIэлъабжьэм къиlyкI гъыбзэт.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2533.txt"
} |
Адыгэхэм я махуэр - къуажэм
Къармэхьэблэ къуажэм Адыгэхэм и махуэр щагъэлъэпIащ. Ар щекIуэкIащ ЩэнхабзэмкIэ унэм. Лъэпкъым и дунеймрэ и шыфэлIыфэмрэ къэзыIуатэ уэрэдхэр, адыгэ къафэр, пшынэр, усыгъэр щызэщIэта пшыхьыр гуапэт. Абы зыщагъэпсэхуащ къуажэдэс нэхъыжьхэми ныбжьыщIэхэми. А махуэм хухэхауэ ЩэнабзэмкIэ унэм и лэжьакIуэхэм я гукъэкIкIэ къуажэ сабийхэр хэту къызэрагъэпэщащ интернет флешмоб: адыгэ усыгъэкIэ зэпэджэжахэщ.
Къуажэ школ №2-м щекIуэкIащ махуэшхуэм теухуа дерс зэIухахэр. ЦIыкIухэр тхыдэм ирагъэплъэжащ, ныпым, адыгэшым, адыгэ Iэмэпсымэхэм яхутепсэлъыхьащ, хуаущиящ лъэпкъыр нэгъуэщIхэм къахэзыгъэщхьэхукI хьэл-щэн дахэхэм.
Гъуэт Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2534.txt"
} |
МедицинэмкIэ дунейпсо щIэныгъэ зэхуэс
ЩIэныгъэмрэ технологиемрэ я Илъэсым ипкъ иткIэ, Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым мы махуэхэм щокIуэкI «Медицинэм хуэгъэпса щIэныгъэ: технологие зэхэлъхэр, иджырей Iэмэпсымэхэр, медицинэм къыщагъэсэбэп физикэ Iэмалхэр» II дунейпсо щIэныгъэ-къэхутэныгъэ зэхуэсыр.
КъБКъУ-м Iуащхьэмахуэ лъапэ щиIэ и еджапIэ-щIэныгъэ IуэхущIапIэм щызэхэт зэхуэсым кърихьэлIащ Урысей Федерацэм, Израилым, Италием, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм я щIэныгъэлIу, дохутыру, есэпым, химием, физикэм пыщIа IэщIагъэлIу 70-м щIигъу. ЩIэнIуатэм и лэжьыгъэр зытещIыхьар технологие зэхэлъхэр медицинэм халъхьэкIэрэ, хирургие пэIудзамрэ 3D компьютер жыпхъэмрэ къупщхьэ къутам, псантхуэм, уз Iейм, гу узым, дзэмрэ дзэпкъымрэ епха узыфэхэм еIэзэ хирургием къызэрыщагъэсэбэпыну щIыкIэхэмрэ Iэмалхэмрэ убзыхунырщ.
КъБКъУ-м щIэныгъэ-къэхутэныгъэ IуэхухэмкIэ и проректор Хьэшыр Светланэ къызэхуэсахэм фIыщIэ яхуищIа нэужь, щIэнIуатэм и мыхьэнэм кIэщIу и гугъу ищIащ.
«Нобэрей ди зэхуэсыр и гъуэу къызэгъэпэщащ, жытIэмэ щыуагъэ хъуну къыщIэкIынкъым. Нобэ псоми къыдгуроIуэ щIэныгъэм къыщекIуэкI къэхутэныгъэщIэхэмрэ дохутырхэмрэ зэлъэIэсын хуейм къыщымыувыIэу, ахэр я лэжьыгъэм халъхьэн, иджырей Iэмалхэр ирахьэлIэурэ цIыхум и узыншагъэр зэфIэгъэувэжыным зэрытелэжьапхъэр. ЩIэныгъэри цIыхум еIэзэнри узылъэщIэмыхьэф Iуэхугъуэу щытынкIэ Iэмал иIэкъым. Технологием зиужьащ. Илъэс зыбжанэ хуэдизкIэ узэIэбэкIыжмэ, абы нобэ щыщыIэ ехъулIэныгъэхэм хуэдэхэр цIыхум зыIэригъэхьэфынкIэ ди пщIыхьэпIэ къыхэхуэнутэкъым. Иджырей технологиер медицинэм къыхуэбгъэIурыщIэ зэрыхъунур нэрылъагъу ищIащ абы щызэрахьэ Iэмэпсымэхэм. Ауэ адэкIэ кIуэтэн хуейщ. Иджы технологием и унэтIыныгъэ щхьэхуэхэм я зэфIэкIхэр зэхэплъхьэ мэхъу, ахэр узыфэ гъэхъужыгъуейхэр къэхутэным и гъуэм еIэзэным, хъуххэмэ, абыхэм къытрамыгъэзэжу Iэпкълъэпкъым хэхыжыпэным хуэунэтIын хуейщ. Япэ лъэбакъуэхэр ча хъуащ, абы укъыщызэтеувыIэ хъунукъым. Нэхъыщхьэр – цIыху къызэрыгуэкIхэм деж а Iэмалхэр нэхьэсын хуейщ. Мы щIэныгъэ зэхуэсыр, пэжыр жыпIэмэ, къызэгъэпэщыныр псынщIэ дыдэтэкъым. Iуэхугъуэ зэхэмыбз щыIэхэм хэзыщIыкI IэщIагъэлIхэр, щIэныгъэлIхэр, дуней псом щыцIэрыIуэ дохутырхэр зэуIу щIын, зы узыфэм е зы Iуэхугъуэм ехьэлIами, я къэхутэныгъэхэр зы гъуэгу тегъэувэн хуейт. Лъэныкъуэ псори дызыгъэпIейтей мы лэжьыгъэр иджыри зыхуэныкъуэ щыIэт – есэпымрэ физикэмкIэ IэщIагъэлIхэри къыхэшапхъэт. Ар тхузэфIэкIа хуэдэщ. Иджы дохутырхэри, щIэныгъэлIхэри, щIэныгъэм и унэтIыныгъэ щхьэхуэхэм щылажьэ IэщIагъэлIхэри зы бзэкIэ – медицинэм и бзэкIэ – псалъэ хъуащ. Ар узыщыгуфIыкIынщ. ГугъапIэшхуэхэр худиIэщ мы зэхуэсым, абы мураду зыхуигъэувыжхэр псори къызэрехъулIэнум шэч къытесхьэркъым», – жиIащ Хьэшырым.
Къэбэрдей-Балъкъэрым узыншагъэр хъумэнымкIэ и министр Къалэбатэ Рустам щIэнIуатэм кърихьэлIахэр зэрызэгурыIуэнум, щIэныгъэми практикэ мыхьэнэ зиIэ медицинэми щыщхьэпэн гупсысэхэр къызэрагъэщIыным шэч къызэрытримыхьэр жиIащ. «ЦIыхум и узыншагъэм еIэзэным теухуауэ щыIэ хэкIыпIэхэр къызэрыдгъэIурыщIэнум, ди лэжьыгъэм зэрыхэтпщэну щIыкIэхэм дэркIэ мыхьэнэшхуэ яIэщи, зэхуэсым и лэжьыгъэм ди нэIэ тедгъэтынущ. Дэ къыдгуроIуэ, практикэ мыхьэнэ зиIэ медицинэм и фIагъым хэгъэхъуэн, хуейри, иджырей технологие зэхэлъхьэр лъабжьэ зыхуэхъу Iуэхутхьэбзэхэр цIыхум лъэIэсыгъуафIэ щIын зэрыхуейри. Лэжьыгъэ щхьэпэ къефхьэлIэну си гуапэщ. Абы къищынэмыщIауэ, ди зэIущIэр дунейпсо зэгурыIуэныгъэм, зэдэлэжьэкIэм я шэсыпIэу зэрыщытри куэд и уасэщ», – жиIащ министрым.
Мэзкуу дэт, сабий хирургиемрэ травматологиемкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым нейрохирургиемкIэ и къудамэм и унафэщI, сабий нейрохирург, КъБКъУ-м уIэгъэщ хирургиемкIи кафедрэм и профессор Семэн Жаннэ псалъэр щратым, щIэнIуатэм зэрыщыгуфIыкIыр, ар Iуэхум ехьэлIауэ щыIэ гупсысэхэмкIэ зэдэгуэшэным я IэмалыфIу, щIэныгъэм хэгъэхъуэным и хэкIыпIэу зэрыщытыр жиIащ.
Дунейпсо щIэнIуатэр къызэрагъэпэщащ Мэзкуу дэт, сабий хирургиемрэ травматологиемкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым, «МИСИС» щIэныгъэ-къэхутакIуэ технологие университетым, Бурденкэ Николай и цIэр зезыхьэ, нейрохирургиемкIэ лъэпкъ медицинэ центрым, Алмазов Владимир и цIэр зезыхьэ, нейрохирургиемкIэ лъэпкъ медицинэ центрым, Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым. КъызэгъэпэщакIуэ гупым и унафэщIу хахащ КъБКъУ-м ректорым и къалэнхэр зыгъэзащIэ, техникэ щIэныгъэхэм я доктор Алътуд Юрэ.
ЩIэныгъэ зэхуэсыр махуэ зыбжанэкIэ еIуэкIынущ.
ШУРДЫМ Динэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2535.txt"
} |
ЕгъэбыдылIахэм къахохъуэ
2021 гъэр къызэрихьэрэ Урысейм и «Мэкъумэшбанкым» Къэбэрдей-Балъкъэрым щиIэ и къудамэм къыдигъэкIащ зэрыщахуэ картэ 8000-м нэблагъэ. Псори зэхэту банкыр щIыналъэм зэрыщылажьэрэ апхуэдэ картэ мин 170-м щIигъу къыдагъэкIащ. Илъэс блэкIам абы и бжыгъэр мин 13-м хуэкIуащ.
Картэхэм я нэхъыбэр улахуэ къызэрыратщ. Абы хуозэ процент 26-рэ. НобэкIэ къудамэм пыщIауэ улахуэ къыщахь IэнатIэ 240-м и лэжьакIуэхэм, абыхэм я нэхъыбэр бюджет IуэхущIапIэщ.
«Улахуэ къызэрырат картэхэм Iэмал къуат тыншу я мылъкур зрагъэкIуэкIуэну икIи зэрагъэзэхуэну. Абы и тыншыгъуэр картэ зиIэ дэтхэнэми къыгуроIуэ. Программэ къигъэсэбэпым елъытауэ мылъку къинам техьэу процент банкым къыхилъхьэнущ, банкоматхэм пщIэншэу ахъшэр къыщипх хъунущ, тыкуэнхэм ущыщэхуа нэужь бонусхэр къыхэхъуэнущ, нэгъуэщIхэри», - къыхигъэщащ Урысейм и «Мэкъумэшбанкым» и щIыналъэм щиIэ и къудамэм и унафэщI Сокъур Алим.
Республикэм щолажьэ «Мэкъумэшбанкым» и банкомат 34-рэ, абыхэм ящыщу 15-рэ Налшык къалэм дэтщ. Жэщ-махуэм тету банкомант 23-рэ мэлажьэ. ЩэхуакIуэ-сервис IуэхущIапIэхэм щыгъэуващ электрон терминал 17.
КЪЭХЪУН Бэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2536.txt"
} |
Тенджыз Iуфэм къыщыхагъащIэ
Футбол Лъэпкъ Лигэм и етIуанэ дивизионым щекIуэкI зэхьэзэхуэм и епщIанэ джэгугъуэм хиубыдэу «Спартак-Налшыкыр» Каспийск къалэм щыIущIащ Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-м.
Зэхьэзэхуэм щыпашэхэм ящыщ мэхъэчкъалэдэсхэмрэ хьэщIэхэмрэ я зэпэщIэтыныгъэр жыджэру къыщIадзащ. Турнир таблицэм япэ увыпIэхэр зыIэщIэзымыгъэкIыну мурад зыщIа «Анжи»-мрэ «Спартак-Налшыкымрэ» ебгъэрыкIуэныгъэ псынщIэхэр къызэрагъэпэщырт – зэIущIэм и бжыгъэр нэхъ щIэхыIуэу къызэIуахыу адэкIэ джэгур зэрыхуей щытыкIэм хугъэкIуэн хущIэкъуу.
Топ дагъэкIыну ди щIалэхэм зэIущIэми къащыхукъуэкIа Iэмалхэм къыщIидзащ еханэ дакъикъэр екIуэкIыу. Бажэм къыхита угловойм иужькIэ Ольмезовыр зэуа топыр «Анжи»-м и гъуэм и штангэм техуэри къыгъэлъеижащ. Абы кIэлъеуэжа Амир и топым гъуащхьэтетым къригъэгъэзащ. Куэд дэмыкIыу ди щIалэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэхэм ящыщ зым хэту Бенедык хэгъэрейхэм я гъуэм пэмыжыжьэу щраудащ. Аргуэру топым бгъэдыхьащ Бажэр, арщхьэкIэ иджыри и кIэн къикIакъым – мэхъэчкъалэдэсхэм я гъуащхьэхъумэхэм абы кърагъэгъэзащ.
Хэгъэрейхэм къызэригъэпэща контратакэ псынщIэм кърикIуа угловоймкIэ бжыгъэр къызэIуахыным пэгъунэгъу дыдэ хуэхъуат. Магомедовым къыхита топыр Антиповым и гъуэм къеувэкIа футболистхэм яхэзэрыхьри хэщIэхэм ящыщ зыр лъэщу къеуащ. Ольмезовыр мыхъуатэмэ ди гъуащхьэтетым пэжыжьэ плIанэпэмкIэ кIуэ топыр «Спартак-Налшыкым» и гъуэм дыхьэнут.
Загъэпсэхуу къихьэжа нэужь «Анжи»-м нэхъ жыджэру къыщIидзащ. ЗэпэщIэтыныгъэр налшыкдэсхэм я лъэныкъуэмкIэ къагъэIэпхъуат. Зы ебгъэрыкIуэныгъэм адрейр къыкIэлъыкIуэу хэгъэрейхэм «Спартак-Налшыкыр» къыхагъэзыхьырт. Абыхэм ящыщ зым Антиповым къыIэрыхьа топыр жыжьэу ипэкIэ хидзащ. АрщхьэкIэ «Анжи»-м и футболистхэм ар къаIэрыхьэри занщIэу зыкъагъэзащ. Абы хэту Агаболаев Тенджыз къыIэрыхьа топыр ди гъуащхьэхъумэхэм яблихри гъуэмкIэ еуащ. Ар налшыкдэсхэм ящыщ зым и лъакъуэм техуэри гъуэм дыхьащ.
Япэ зэрищам нэхъри жыджэр къищIа «Анжи»-р абыи къыщыувыIэн мурад иIэтэкъым. Дакъикъэ пщыкIутху нэхъ дэмыкIыу аргуэру Агаболаевыр ди штрафнойм къихьащ. Иджы ар зэуа топыр Шумахуэ Заур и Iэм техуащ. АбыкIэ хабзэр къызэпыуда хъуауэ къэзылъыта судьям пенальти еуэну унафэ ищIащ. Ар зыгъэзэщIа Ягьяевым зэщхьэщыкIыныгъэр 2:0-м хуигъэкIуащ.
ЗэIущIэм щыщу къэнэжа зэманыр кIэух бжыгъэм темышыныхь икIи арэзы къищI «Анжи»-м зэрыхуейм хуэдэу иригъэкIуэкIащ. Я лъэныкъуэмкIэ зыщызыгъэбыда хэгъэрейхэм я гъуэм «Спартак-Налшыкым» бгъэдыхьэпIэ хуимыгъуэтурэ зэпэщIэтыныгъэр и кIэм нэблэгъащ.
Джэгугъуэм хиубыдэу зэхэта зэIущIэхэм ящыщу къыхэгъэщыпхъэщ «ЕсэнтIыгум» и гъуэм Таганрог и «Форте»-м жэуапыншэ топи 6 зэрыдигъэкIар. Апхуэдэу бжыгъэшхуэкIэ, 3:0-у, Мэхъэчкъалэ и «Динамо»-р ефIэкIащ Новороссийск и «Черноморец»-м. Зэхьэзэхуэм и пашэныгъэр щызыIэщIигъэкIакъым Дон Iус Ростов и СКА-м. Ар ТIуапсы щыIэу 0:2-уэ щытекIуащ щIыпIэ командэм. Зэпеуэм нэхъ икIэхэм къыщыувыIа «Ротор-2»-мрэ Ставрополь и «Динамо»-мрэ я зэIущIэр 2:1-уэ иухащ.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр фокIадэм и 26-м зэхэтынущ. А махуэм «Спартак-Налшыкым» къригъэблэгъэнущ Мейкъуапэ и «Дружба»-р.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2537.txt"
} |
Сом мини 100 хъу ахъшэ саугъэтхэр къаIэрохьэ
Коронавирус узыфэ зэрыцIалэ лIэужьыгъуэщIэм зэрыпэщIэт вакцинэр зыхезыгъэлъхьа цIыхухэр зэрагъэпажэ программэм хыхьэу къызэрагъэпэща лотерее джэгум и япэ Iыхьэр зэфIэкIащ. Фигу къэдгъэкIыжынщи, ахъшэ саугъэтхэр къахьыну Iэмал яIэщ зи ныбжьыр илъэс 18-м щIигъуауэ мастэр зыхезыгъэлъхьа дэтхэнэ зыми.
ФокIадэм и 15-м наIуэ къэхъуащ лотереем зи насып къыщикIа цIыху 500-м я цIэ-унэцIэхэр. УФ-м и Правительствэм хъыбар къызэритымкIэ, Iуэхум кърикIуам зыщыщыбгъэгъуэзэфынущ «бонусзаздоровье.рф.» сайтым. ТекIуахэм уахэт-уахэмытыр къэпщIэн папщIэ мастэр зэрызыхебгъэлъхьамкIэ щыхьэт регистрым узэрит бжыгъэр абдеж къыщыбгъэлъэгъуэн хуейщ. Апхуэдэуахъшэ саугъэтыр къызэрахьа хъыбарыр хуагъэхьынущ цIыхум Къэрал, муниципальнэ IуэхутхьэбзэхэмкIэ зыуэ щыт порталым щиIэ «кабинет щхьэхуэм».
Саугъэтыр тыншу къыпIэрыхьэжынущ - лотереер щагъэджэгуа махуэм щегъэжьауэ мазихым къриубыдэу ар МИР банк картэм ягъэкIуэнущ.
Компьютерым и Iэмалхэр къагъэсэбэпу ирагъэкIуэкIыну лотереемкIэ цIыху 1000 ягъэпэжэнущ, абыхэм дэтхэнэми сом мини 100 иратынущ. Лотереем и къыкIэлъыкIуэ Iыхьэр жэпуэгъуэм и 14-м екIуэкIынущ, абы щыгъуи наIуэ къэхъунущ зи кIэн къикIа цIыху 500-м я цIэ-унэцIэхэр.
COVID-19-м зэрыпэщIэт вакцинэр Урысейм и цIыхухэм халъхьэн щIадзащ мы гъэм и щIышылэм и 18-м щегъэжьауэ. УФ-м Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм къызэритымкIэ, мы зэманым ирихьэлIэу къэралым и цIыху мелуан 40-м щIигъум хущхъуэр ирахьэлIащ.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2538.txt"
} |
ЕджакIуэхэм я урысейпсо зэпеуэхэр яублэ
Ди къэралым и курыт школхэм я еджакIуэхэр зыхэтыну урысейпсо олимпиадэхэр мы махуэхэм яублащ. Адрей илъэсхэм хуэмыдэу, мыгъэрей зэпеуэхэм щIэ куэд къыхыхьащ. Апхуэдэ Iуэху зехьэкIэщIэм и жэрдэмыр къызыбгъэдэкIар «Сириус» егъэджэныгъэ центрым и унафэщIхэращ.
А IуэхущIапIэм и пашэ Шмелёвэ Еленэ зэрыжиIамкIэ, 2021-2022 гъэ еджэгъуэм къриубыдэу екIуэкIыну школ олимпиадэхэм еджакIуэ куэд къызэщIаубыдэнущ. Зэхуэдэ Iэмалхэр яIэу зэпеуэхэм хэтынущ УФ-м хыхьэ дэтхэнэ щIыналъэми щыпсэу ныбжьыщIэхэр.
- Iуэху зехьэкIэщIэм зыщедгъэубгъуакIэщ къэралым и щIыналъэ 62-м. Абы щIэуэ хэдгъэхьа Iуэхугъуэхэм ящыщщ, къэбгъэлъагъуэмэ, «Сириус-курсхэр» Интернет онлайн-платформэм 4-11-нэ классхэм щеджэхэм папщIэ фокIадэм и 28-м къыщыщIэдзауэ жэпуэгъуэм и 29 пщIондэ зэрыщекIуэкIынур. Школым щадж предмет зэмылIэужьыгъуэ куэдым тещIыхьауэ олимпиадэхэм хэтыфынущ икIи абыхэм къыщыгъэлъэгъуа лэжьыгъэхэр ягъэзэщIэфынущ къэралым щыпсэу школакIуэ мелуани 5-м щIигъум, - жиIащ Шмелёвэм, онлайн жыпхъэм иту екIуэкIыну олимпиадэхэр къыщызэIуихым. - А къэралпсо зэпеуэхэм щытекIуэ ныбжьыщIэхэри абыхэм я егъэджакIуэхэри зэрыдгъэпэжэнум дяпэкIи делIэлIэнущ.
Дызэрыщыгъуазэщи, олимпиадэхэм я фыгъэкIэ ныбжьыщIэхэр я къару йоплъыж, ябгъэдэлъ зэфIэкIхэр здынэсыр къапщытэ. Апхуэдэ зэпеуэхэм зрагъэужь сабийхэм я зэчийм.
Ди республикэм и школакIуэхэри жыджэру хэтынущ урысейпсо олимпиадэхэм. «Антарес» егъэджэныгъэ центрым и унафэщIым и къалэнхэр зыгъэзащIэ Джаппуевэ Тамарэ зэрыжиIамкIэ, ар зи пашэ IуэхущIапIэм и IэщIагъэлIхэр хэтщ ныбжьыщIэхэм я къэралпсо зэпеуэм и къызэгъэпэщакIуэ гупым, я гъэсэнхэм ящыщ нэхъыбэ Iуэхум зэрыхашэнми хущIэкъунущ.
- Урысейпсо олимпиадэм и щIыналъэ Iыхьэр мы гъэм япэу екIуэкIынущ предмети 6-кIэ. Ахэр нэхъыбэу епхащ къэрал зыужьыныгъэм и дежкIэ нэхъыщхьэу къалъытэ щIэныгъэ-технологие унэтIыныгъэхэм. «Сириус»-м онлайн щытыкIэм тету къызэригъэпэщ зэпеуэхэм жыджэру хэтынущ ди республикэм и курыт школхэм щеджэ сабий куэд. Ди гуапэ зэрыхъущи, школ олимпиадэхэм я пщIэр жылагъуэм нэхъри къыщызыIэт зэхъуэкIыныгъэщ иджырей зэпеуэхэм къыхалъхьар, - жиIащ Джаппуевэм.
Къыхэдгъэщынщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым и ныбжьыщIэхэм я зэфIэкIхэр щагъэлъагъуэ «Сириус»-м нэхъапэIуэкIэ къыхилъхьауэ щыта проектхэми. Апхуэдэхэщ «Сириус. Гъэмахуэ. Уи проект къыщIэдзэ», «Иджырей лъэхъэнэм и дерсхэр», «Зэпеуэ иным укъыхузоджэ» проектхэр. Апхуэдэу ди щIыналъэм и школакIуэхэр щIэ-щIэхыурэ ирагъэблагъэ а центрым къыщызэрагъэпэщ егъэджэныгъэ курсхэм.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2539.txt"
} |
Зыри ящыгъупщакъым
Вэсэмахуэ Налшык и Дэшхуей хадэм афган-интернационалистхэм я фэеплъым деж щекIуэкIащ советыдзэр Афганистаным къызэрырашыжрэ илъэс 30 щрикъум теухуауэ ирагъэкIуэкI Iуэхухэм ящыщ зы.
Сэлэт къалэныр щIыхь пылъу зыгъэзэщIа, лIыгъэрэ хахуагъэрэ зыхэлъа ди щIалэхэм я фэеплъ пэкIум къыщыпсэлъащ УФ-м и ДОСААФ зэгухьэныгъэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и унафэщI ЗакIуу Мухьэжид, Зауэмрэ лэжьыгъэмрэ, IэщэкIэ зэщIэузэда къарухэмрэ хабзэхъумэ органхэмрэ я ветеранхэм (пенсионерхэм) я республикэ зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ Шыхъуэбахъуэ Мухьэмэд, Афганистаным щызэуахэм я зэгухьэныгъэм и правленэм и унафэщI Тхьэгъэлэдж Тимур, КъБР-м и «Урысей ДОСААФ» зэгухьэныгъэм и ветеранхэм я советым и унафэщI МацIыхъу Хъусен сымэ.
Афган зауэм хэкIуэдахэм я фэеплъым деж къызэхуэсахэм удз гъэгъахэр щагъэтIылъащ.
АдэкIэ гупышхуэ ирагъэжьащ республикэм и щIыналъэ зыбжанэ зэщIагъэхьэну. Гъуэгу техьахэм япэщIыкIэ яунэтIащ Шэрэдж куеймкIэ, Къэщкъэтау къыдэкIыжа иужькIэ, Нарткъалэ – Тэрч, Прохладнэ, Бахъсэн къалэхэм щыIащ, абыхэми щекIуэкIащ пэкIухэр, афган-интернационалистхэм я фэеплъхэм удз гъэгъахэр тралъхьащ.
ДЫГУЛЫБГЪУ Жантинэ. Сурэтхэр Толгуров Камал трихащ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "254.txt"
} |
Къущхьэ Севим: «Хъыбару жаIэжу зэхэпха къудейкIэ роман пхуэтхынукъым»
Тыркум къыщалъхуа адыгэ пщащэ Къущхьэ Севим а къэралым и тхакIуэ цIэрыIуэщ. Щыпсэу щIыналъэм и цIэр фIыкIэ зэригъэIум къыщымынэу Севим, абы щыпсэу адыгэхэм я щхьэр лъагэу зэрыригъэлъагъужыр мызэ-мытIэу зэхэтхащ. ТыркубзэкIэ роман итхми, адыгэбзэкIэ псалъэ, зыхэсхэм ятетхыхьми, къызыхэкIар зэщымыгъупщэ бзылъхугъэ зэчиифIэм роман куэд и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Абы яхэтщ адыгэхэм ятеухуахэри.
Тыркум дыкIуауэ, ди лъэпкъэгъу пщащэ цIэрыIуэм дыхуэзэну дыхуейуэ хъыбар щедгъащIэм дигъэщIэхъуакъым. Истамбыл и хьэблэ нэхъ цIыху кIуапIэ дыдэм, щIалэгъуалэм я зэхуэсыпIэм, ОртакёйкIэ зэджэм, Босфор и Iуфэ Iут зы шхапIэ дыщызэбгъэдэсащ пщащэ нэфIэгуфIэмрэ дэрэ. «Фи махуэ фIыуэ! Сыту си гуапэ си Хэку и цIыхухэм саIущIэну!», - адыгэбзэкIэ жиIэу пщащэр къыщыдбгъэдыхьэм, интервью къызэIысхыну зызгъэхьэзыр тырку тхакIуэ цIэрыIуэр лъэныкъуэкIэ екIуэтэкIри, Налшык дэс пщащэ цIыкIуу къысщыхъуат.
Севим адыгэбзэкIэ къытхуиIуэтащ Тыркум щыIэ университет нэхъыфIхэм зэрыщеджар, ухуакIуэ-инженер, экономист IэщIагъэхэр зэрызригъэгъуэтар, Америкэм Хопкинс Джонс и цIэр зезыхьэ и университетым инджылызыбзэр зэрыщиджар, нэгъуэщIхэри.
- Сэ Къайсэр къалэм епха Узун-Пылар (Псынэ КIыхь) къуажэ цIыкIум сыкъыщыхъуащ. Си адэ-анэр щIым телэжьыхьу арати, зэхуахьэса мылъкумрэ ди унэм къыщIэкIамрэ зэхалъхьэри, Истамбыл унэ къыщащэхуащ, сысабийуэ, илъэситI си ныбжьу дыкъэIэпхъуащ, - къыддогуашэ Севим. - Истамбылщ курыт школри еджапIэ нэхъыщхьэхэри къыщызухар. Сызыхуеджар инженер IэщIагъэрами, сызэрыцIыкIу лъандэрэ си щхьэм илът тхакIуэ сыхъуну. Ауэ си адэм ар къыздищтэртэкъым, япэ щIыкIэ си щIакхъуэ Iыхьэр къызэрызлэжьын IэщIагъэ тэмэм зэзгъэгъуэтмэ, нэхъ фIэигъуэти, абы жиIам сытетащ. Инженеру тIэкIурэ сылэжьа нэужь, инджылызыбзэ зэзгъэщIэну сыхуейти, Америкэм сыкIуащ. А зэманым хуэмурэ тхэн щIэздзакIэт.
- Сытыт япэ романыр зытебухуар, дапщэщ ар къыщыдэбгъэкIари?
- Япэу стхар «Узыншэу ущыт, Нисан!» романращ. Абы къыщызгъэлъэгъуэжар си студентыгъуэ илъэсхэм сызрихьэлIахэрауэ жыпIэ хъунущ. ЩIалэгъуалэм я зэхущытыкIэр, балигъ гъащIэм хэмыбэкъуа ныбжьыщIэхэм я гупсысэкIэр, зэхэтыкIэр, куэд мэхъу. Ар 1993 гъэм тхын сухат, ауэ сэ сыхуейт зэпеуэ гуэрым сыхыхьэу си тхыгъэр щызгъэлъэгъуэну, итIанэ тхылъу къыдэзгъэкIыну. А хъуэпсапIэм тету, тхылъ тедзапIэ ин гуэрым иригъэкIуэкI зэпеуэм срагъэблэгъащ 1996 гъэм. Абы етIуанэ увыпIэр къыщысхьри, тхылъ тедзапIэм къыдигъэкIащ си япэ романыр. Абы хуабжьу сыщыгуфIыкIащ, икIи тырку литературэм нэхъ лъэрыхьу къыщалъытэ тхакIуэ цIэрыIуэ зыбгъупщI хэст къэпщытакIуэхэми, абыхэм си лэжьыгъэр нэхъыфIым зэрыхабжам куэдым сытригъэгушхуащ.
Абы хуэм-хуэмурэ къыкIэлъыкIуащ адрей романхэр.
- Зэбгъэгъуэта IэщIагъэм нэмыщI, журналистикэм удихьэхыу зэрыщытам дыщыгъуазэщ, урилэжьа а IэщIагъэм?
- Техникэ университетым сыщыщIэсым, мазэ къэс журнал гуэр къыдэкIырт. Ар къыдэзыгъэкI гупым сахэтащ сэри, сфIэфIт си тхыгъэхэр къытрезгъэдзэну, Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм сытетхыхьыну. ИужькIэ Тыркум ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм къыдигъэкI «Мазэрэ вагъуэрэ» газетым илъэситIкIэ сыщылэжьащ. КъищынэмыщIауэ, щэнхабзэм теухуауэ щIыпIэ куэдым къыщыдэкI журналхэм къытрадзащ си IэдакъэщIэкIхэр.
- ЗанщIэу романкIэ къыщIэзыдзэ тхакIуэ куэд щыIэкъым, жанр нэхъ цIыкIухэр нэхъ пасэм бгъэунэхуакъэ?
- ЗанщIэу романщ тхэн къызэрыщIэздзар. А жанрырат си гупсысэр къызэрысIуэтэфыр, зизгъэзэгъэфыр.
- «Жьыбгъэмэ къызыпих шухэр». И цIэ къудеймкIэ къыбощIэ адыгэхэм зэратеухуар. Сыт лъабжьэ хуэхъуар, гупсысэ нэхъыщхьэу щыпхышар?
- Сэ нэхъыфI дыдэу слъагъу романращ ар. Пэжщ, си лъэпкъращ зытеухуар, сыщыцIыкIум си адэшхуэ Гъузер, си адэ Решат и къуэшхэм жаIэжу зыхэсхахэращ гупсысэ нэхъыщхьэу къыщызгъэлъэгъуэжар. Ауэ хъыбару жаIэжу зэхэпха къудейкIэ роман пхуэтхынукъым. Арати, илъэси 150-рэ ипэкIэ екIуэкIа зауаем, ди лъэпкъым и щхьэм кърикIуам, хамэ щIыпIэ зэрырапхъам теухуауэ Тыркум сыт щызгъуэтми щIэзджыкIащ, дэфтэр, архив куэдым сыхэплъащ. ИтIанэщ романыр тхын щыщIэздзар.
Мы тхылъым уриплъэмэ, зауэ, зэхэуэ, зэрыукI, пщыхэм цIыхуу къамылъытэ пщылI, зэныкъуэкъу - цIыхугум емыхуэбылIэ Iуэхугъуэ куэд хэлъщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, къэзгъэлъэгъуэж зэманыр ткIийт, гуащIэт, пхъашэт. СыщегупсыскIэ, тхылъым и щыщIэныгъэшхуэу къызолъытэ адыгэм я гущабагъыр, хьэщIэр фIыуэ зэралъагъур, ди хабзэм и дахагъыр къызэрыщызмыгъэлъэгъуар. Сызытетхыхьым елъытауэ, ар хэбухуэнэныр тынштэкъым. Ауэ иджыри стхынущ си лъэпкъэгъухэм я зэхэтыкIэр, гумащIагъэр, хьэщIэхуэфIу зэрыщытыр, адыгэ хабзэ, нэмыс зэрылъ унагъуэхэр къыхэщу. Ар нэхъ щIэщыгъуэ хъуну къыщIэкIынщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, адыгэм теухуа гуэр зэбгъэщIэну иужь ущихьэкIэ, зыхэта зауэхэмрэ хэкум къызэрырахуамрэщ бгъуэтыр.
- «Жьыбгъэмэ къызыпих шухэр» романми цIыхухэр яфIэгъэщIэгъуэну зэреджар къыбощIэ 2006 гъэм, иужькIи 2008 гъэм щIэрыщIэу къызэрыдагъэкIыжамкIэ. Роман зытххэм зэрыжаIэмкIэ, Iыхьэ щанэр тхыдэу щытын хуейщ, уэ уи романыр дауэ зэрызэхэлъыр абы и лъэныкъуэкIэ?
- Си романыр тхыдэм пэгъунэгъущ. Ди нэхъыжьхэм жаIэжу зыхэсхахэр купщIэу къасщтэри, сызэджахэр лъабжьэ хуэсщIащ, адрейхэр, дауи, къэзгупсысащ. Ар хэмыту хъунукъым.
- Уи адэ-анэм, уи унагъуэм и гугъу уэзгъэщIынут.
- Си анэр Сэркъуэш Абубэчыр и пхъущ, дунейм ехыжащ. Си адэр схуэпсэущ. Зы дэлъхурэ шыпхъуитIрэ сиIэщ, псори унагъуэщ. Сэ си адэм и гъусэу сопсэу.
- Иджыпсту сытым иужь уит?
- Сытхэ щхьэкIэ, си IэщIагъэр зэи къэзгъэнакъым. Иджыпсту ухуакIуэ фирмэм инженер-къэпщытакIуэу сыщолажьэ, яухуэхэм сыкIэлъыплъу аращи, махуэ псо лэжьапIэ сыщыIэкъым, хьэзыр хъуа гуэр къэспщытэн щыхуейм и деж къызэджэу аращи, зэран къысхуэхъуркъым.
- Укъыщалъхуа адыгэ жылэм ущыкIуэж къыпхуихуэрэ?
- Къысхуохуэ. Ауэ дэсахэр я щхьэ Iуэху зэрахуэу къалэхэм къэIэпхъуащи, зыри къыдэнэжакъым, гуузщ удэплъэну. ЗэрыжаIэжымкIэ, абы адыгэу дэс псори адыгэбзэт зэрызэпсалъэр, дэ къалэм дыкъэIэпхъуа щхьэкIэ, ди унагъуэми щызекIуэр а бзэрат. Курыт школым сыщыкIуам адыгэбзэ фIэкIа сщIэртэкъым. Си егъэджакIуэм си адэ-анэр ириджэри: «Фи хъыджэбзыр евгъэджэну фыхуеймэ, тыркубзэ евгъащIэ», - къажриIауэ щытащ. Адыгэбзэр фIы дыдэу сщIэуэ, си тыркубзэр ныкъуэу сыкIуат школми, иджы тыркубзэр нэгъэса хъури, си адыгэбзэр ныкъуэ хъуащ, аращ тыркухэм къыдащIар (мэдыхьэшх).
Сурэтыр тезыхар Къарей Элинэщ.
Епсэлъар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2540.txt"
} |
Тхыпхъэхэм я щэхухэр
Тхыдэдж, этнограф КIыщ Хьэзрэтэлий дыщэидэ лъэпкъ IэщIагъэр къигъэщIэрэщIэжыну щIэхъуэпсу «IэпщIэлъапщIэ» гупжьей къызэригъэпэщауэ щытащ 1984 гъэм. Абы и деж зыщагъасэрт МэзщIэкIуасэхэ япхъухэу Маринеттэрэ (Дагъырхэ я нысэщ) Джульеттэрэ (Шэт).
Къэбгъэлъагъуэмэ, а зэманым ДыщэидэмкIэ щIэныгъэ щрату, Урысей псом Тверь областым и Торжок къалэм деж зы еджапIэ щыIэу арати, КIыщым и мурадыр зригъэхъулIэн папщIэ, и гъэсэн хъыджэбз цIыкIухэм ящыщу тху (илъэс 14-18-хэм иту) абы еджакIуэ игъэкIуат. Абыхэм яхэтт Маринеттэрэ Джульеттэри. Зэшыпхъухэм зэрыжаIэмкIэ, КIыщым а еджапIэм и хъыбарыр Санкт-Петербург къалэм гъэлъэгъуэныгъэ хэтыну щыкIуам къыщищIауэ арат. А Iуэхум хэта зы бзылъхугъэм и бостейр зэрыщыту дыщэидэкIэ хэдыкIауэ щилъагъум, фIэгъэщIэгъуэныщэ хъури, Хьэзрэтэлий ар зригъэцIыхуат. Бзылъхугъэм щыгъуазэ къищIат тхыпхъэхэр псори IэкIэ езым зэрыхидыкIа щIыкIэм, икIи ар зи гугъу тщIы училищэм и егъэджакIуэу къыщIэкIат. Арати, КIыщыр абдеж ехъуэпсащ адыгэ хъыджэбз цIыкIухэми а IэщIагъэр зрагъэгъуэту, Къэбэрдей-Балъкъэрым ар кърахьэжыну.
Апхуэдэу Маринеттэрэ Джульеттэрэ илъэсищым и кIуэцIкIэ зрагъэщIащ Урысейм щыпсэу лъэпкъхэм я хэдыкI лIэужьыгъуэхэр. Ещанэ курсым дыщэидэми зыхуагъэсащ. ИужькIэ IэпщIэлъапщIэ хъыджэбзхэм я щIэныгъэм щыхагъэхъуэну ягъэкIуащ Торжок къалэм дэт, дыщэидэм щелэжь фабрикэм. Я IэкIуэлъэкIуагъэмрэ Iэзагъымрэ ягу ирихьри, къыкIэлъыкIуэ илъэситIми хъыджэбзхэр егъэджакIуэу къагъанэжри щылэжьащ.
- Хьэзрэтэлий зэпымыууэ къыджиIэрт ди Iуэхур ипэкIэ дгъэкIуэтэн, дызыхуеджам ди щIыналъэм зыщедгъэужьын зэрыхуейр. XIX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм XX-хэм ипэхэм къыщына ди лъэпкъ IэщIагъэр зэфIэгъэувэжын зэрыхуейр дэри зыхэтщIэрти, ди гъэсакIуэм дедаIуэри, Къэбэрдей-Балъкъэрым къэдгъэзэжауэ щытащ, - жеIэ Джульеттэ.Зэшыпхъухэр илъэс зыбжанэкIэ щылэжьащ абы щыгъуэм КъБКъУ-м Лъэпкъ IэщIагъэхэмкIэ иIа факулътетым (иджы Декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ щыIэм). Иужьым Къэзэнокъуэ Жэбагъы и цIэр зезыхьэ, Эстетикэ гъэсэныгъэ сабийхэм етынымкIэ Налшык къалэм дэт центрым уври, нобэр къыздэсым я IэщIагъэм ныбжьыщIэхэр абдеж щыхагъэгъуазэу щыIэщ.
Абы къищынэмыщIауэ, Маринеттэ щолажьэ IэпщIэлъэпщIагъэмкIэ республикэ центрым, Джульеттэ мы зэманым щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжьу щыIэщ КъБР-м и Лъэпкъ музейм этнографиемкIэ и къудамэм. Зэшыпхъухэм я лэжьыгъэхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым, Санкт-Петербург къалэм щекIуэкI гъэлъэгъуэныгъэхэм мызэ-мытIэу хагъэхьащ, ауэ нэхъыбэу я гупсысэр зытраухуэр лъэпкъ IэщIагъэ зрагъэгъуэтар ныбжьыщIэхэм зэрыбгъэдалъхьэжынырщ. КъБКъУ-м Декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ факультетым и кафедрэм и унафэщIу щыта Мэлбахъуэ Борис и лъэIукIэ, еджапIэ нэхъыщхьэм ягъэзэжри, зэшыпхъуитIыр илъэс 12-кIэ аргуэру егъэджакIуэу щылэжьэжащ.
Къапщтэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым а IэщIагъэм зыщрагъэужьыжащ, зэшыпхъухэм я лъэужьым ирикIуэу, абыхэм ирагъэджахэм иджыпсту ехъулIэныгъэхэр къагъэлъагъуэ, щIэблэр зыгъэсэжи яхэтщ. Джульеттэрэ Маринеттэрэ УФ-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, 1989 гъэм «Урысейм и цIыхубэ IэпщIэлъапщIэ» цIэ лъапIэр тIуми къратащ. Абыхэм я лэжьыгъэхэм я сурэтхэр ихуащ «Черкесы. Воины и мастера» (2012 гъэм къыдэкIащ), «Лучшие художники России» (2017 гъэ) тхылъхэм.
- ЕджапIэм дыкъикIыжу къыщыдгъэзэжам щIэныгъэ зэдгъэгъуэтам лъабжьэ егъэщIын хуейти, ди Лъэпкъ музейм дыкIуэурэ тхыпхъэщIыпхъэхэм дыхэплъащ, КIыщ Хьэзрэтэлий и Iэдакъэ къыщIэкIамрэ нэгъуэщI тхылъхэмрэ дджащ. Нэхъыбэу тегъэщIапIэ тщIыну дызыхуейр нэхъапэм дыщэидэр ди IэпщIэлъапщIэхэм зэращIу щытарат, - жеIэ Маринеттэ. - Псалъэм папщIэ, фащэр зэрагъэщIэращIэу щытар зэрабж хэдыкIрат, дыщэ е дыжьын Iуданэр шылэкIэ ирагъэубыдырт. Апхуэдэ дыпIэхэр лIэужьыгъуэ 30-м щIигъуу зэщхьэщыкIырт икIи дэтхэнэми езым цIэ иIэжырт: хьэлыуэ IупщIэ хъуми зэпырыдз, зэхэкI жыпIэми. Шэч хэмылъу, иджыпсту ди гъэсэн цIыкIухэм IэмалыщIэхэри къадогъэIурыщIэ, уеблэмэ налкъуткIэ, хьэпIацIэщыгъэкIэ хадыкIыу.
- Ауэ щыхъукIи, ди дежкIэ нэхъыщхьэр адыгэм и хэдыкI Iэмалхэрщ: дыщэидэр, дэнлъэчыр, уагъэ, хъагъэ зэхуэмыдэхэр. Апхуэдэуи 1870 гъэхэм адыгэ бзылъхугъэхэм нэхъ щIэхыурэ къагъэсэбэпу хуежьауэ щыта «бэзэридэ» хэдыкIыкIэр къыдогъэсэбэп. Ар ди лъэпкъ IэщIагъэм щыщщи, зэрыдмыгъэкIуэдынырщ иужь дызитыр, - пещэ Джульеттэ.
Маринеттэрэ Джульеттэрэ зэманым добакъуэ, къежьэ IэмалыщIэхэм зэрылъэщIыхьэнми яужь итщ. МашинэкIэ, компьютер программэкIэ хэдыкIхэр зэращIыр къагъэIурыщIэ, апхуэдэ IэмалкIэ тхыгъэ кIэщIхэр, къэрал, лъэпкъ дамыгъэхэр, ныпхэр цIыхухэм я лъэIукIэ хухадыкI, заужь.
МэзщIэкIуасэхэ къахэкIа IэпщIэлъапщIэ бзылъхугъитIым я IэдакъэщIэкI хьэпшыпхэр Урысейми хамэ къэралхэми щызэбгрыкIащ. Адыгэ тхыпхъэхэр зытет пыIэхэр, чысэхэр, бащлъыкъхэр тыгъэ хуащIауэ щытащ Ельцин Борис и щхьэгъусэу щыта Наинэ, Иордание пащтыхьыпхъум, нэгъуэщI куэдми.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2541.txt"
} |
Гъуэгухэм йолэжь
«ГъуэгуфI шынагъуэншэхэр» лъэпкъ проектым хиубыдэу Курп Ипщэмрэ Ищхъэрэмрэ узэрыдыхьэ гъуэгухэр зэрагъэпэщыж.
Къэбэрдей-Балъкъэрым транспортымрэ гъуэгу хозяйствэмкIэ и министерствэм хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, километрих зи кIыхьагъ а гъуэгум Инэркъуеймрэ Курп Ипщэмрэ япещIэ Налшыкрэ Тэрч къалэмрэ.
Гъуэгум иджырей мардэхэм тету йолэжь: асфальтыжьыр зэрыщыту трагъэкъэбзыкIри и лъабжьэм геотекстиль пкъыгъуэр кIэщIалъхьащ. Апхуэдэ гъуэгухэр илъэс куэдкIэ къащымыщI Iауэ зекIуэнущ, псыIагъым асфальтри щихъумэнущ. Иджыпсту асфальтобетоныр ирагъэзагъэ. Куэд мыщIэу абы и щIыIум тралъхьэжынущ гъуэгур зыгъэбыдэ мывэкIэщхъымрэ мастикэ пкъыгъуэмрэ. ИтIанэ гъуэгу дамыгъэхэри тращIэнущ. Лэжьыгъэр мы мазэм зэфIагъэкIынущ.
Шэрэдж Дисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2542.txt"
} |
ЦIэрыIуэхэр
Тхыдэм хэтауэ къыщIэкIынкъым зи творчествэм апхуэдизрэ тепсэлъыхьа сурэтыщI. Пикассо Пабло теухуауэ шыIэныгъэ хэлъу зэи зыри псэлъакъым: хэти абы и цIэр уэгум нэс еIэт, хэти хужимыIэ къигъанэркъым. Бзэ зэхуэмыдэхэмкIэ къыдэкIащ Пикассо теухуа тхылaъ куэд. Абы тетхыхьащ Аполлинеррэ Элюаррэ, Маяковскэмрэ Арагонрэ, нэгъуэщIхэри.
Дуней псом тет къалэ зэмылIэужьыгъуэхэм - Парижрэ Прагэрэ, Токиорэ Римрэ, Нью-Йоркрэ Стокгольмрэ, Мехикэрэ Цюрихрэ, Сан-Паулурэ Амстердамрэ, Москварэ Берлинрэ - щекIуэкIа абы и гъэлъэгъуэныгъэхэр къэхъукъащIэ телъыджэ гуэрым хуагъадэрт. Пабло и лэжьыгъэм дихьэхыр сурэтыщIхэм я закъуэтэкъым, атIэ абы и IэдакъэщIэкIхэм щытепсэлъыхьырт уэрамхэм, клубхэм, шхапIэхэм, метрохэм.
Франджым щыIэ Гримальди Уардэунэр Пикассо и музей ящIащ. КъищынэмыщIауэ, къэрал псоми я къалащхьэхэм дэт музейхэм пэш хэха щаIэщ сурэтыщIым и IэдакъэщIэкIхэм.
Пикассо и творчествэр, абы и гъуазджэр куэдым къагурымыIуэу жаIэ. Ауэ щыхъукIи, абы и цIэр цIыху мелуан бжыгъэм ящIэ. Ныбжьэгъу куэд иIэщ Пикассо, и жагъуэгъухэри нэхъ мащIэкъым. Абы ипкъ иткIэ, зи гугъу тщIы сурэтыщIым цIыхухэр зэрыхущытыр тIууэ зэщхьэщокI.
Пикассо Пабло Испанием и Ипщэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ Малаг къалэм 1881 гъэм къыщалъхуащ. Абы и адэ Руис Хуани сурэтыщIт, уеблэмэ сурэт щIынымкIэ егъэджакIуэт. ЩIалэ цIыкIур и адэм дэIэпыкъуурэ дихьэхащ гъащIэм IэщIагъэ нэхъыщхьэ щыхуэхъуа Iуэхум. Хуан щыхущIэмыхьэхэм деж къыщIидза лэжьыгъэр и кIэм нигъэсыну Пабло къыхуигъанэрт. ЩIалэми ар фIэхьэлэмэту нитхысыжырт. ИужькIэ езы Пабло сурэт ищIу хуежьащ. Абы и IэдакъэщIэкIхэм «Руис-Пикассо» жиIэу кIэщIитхэрт, иужькIэ и анэ Пикассо Марие и унэцIэр къищтащ.
Пабло и сабиигъуэр щигъэкIуар Коруньерэ Барселонэрэщ, абы художествэмкIэ школым щеджащ. ИужькIэ художествэмкIэ училищэ нэхъыщхьэ Мадрид щыщIэтIысхьащ. Абдеж щегъэжьауэ абы къалэнышхуэхэр зыхуигъэувыжырт. Париж зыбжанэрэ кIуащ, живописым зэрызригъэужьыну Iэмалхэм егупсысу щIидзащ, художественнэ журнал къыдигъэкIыу хуежьащ.
1904 гъэм Париж Iэпхъуэну мурад ещI, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, а къалэр абы Европэм и художественнэ центру къелъытэ. «Париж сыщыщхьэхуиту къысщыхъурт», - жиIэжырт абы. А лъэхъэнэм ар ныбжьэгъу хуэхъуащ тхакIуэ цIэрыIуэу щыта Аполлинер, Жакобо Макс, сурэтыщI Брак Матисс сымэ, Франджым щыпсэунуи къэнащ.
Дуней псом ягу дыхьа абы и япэ лэжьыгъэхэр XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм итхауэ аращ. Иджы ахэр – «Арлекин» е «Портрет поэта» – классикэм щыщ Iыхьэ хъуауэ ялъытэ.
Пикассо и гъуазджэр зэманым игъэунэхуну хунэсащ. Хэт иджыпсту Бёклин и IэдакъэщIэкIхэм дахьэхыжыр? Футурист Маринетти зыцIыхужыр хэт? Дадаистхэм я усэ еджэжыр хэт сымэ? Ауэ щыхъукIи, 1909 - 1959 гъэхэм Пикассо и цIэр жамыIэу екIуэкIакъым.
Языныкъуэхэр иризодауэ - Пабло испан сурэтыщI хьэмэрэ франджы? Ди деж, Урысей Федерацэм, абы и унэцIэр франджыбзэкIэ щыжаIэ – иужьрей пычыгъуэр хэIэтыкIауэ, адрейхэм «ПикАссо» жаIэ. Дауи, Пикассо испану щытащ икIи щытщ. Абы и хэкур фIыщэу илъагъурт, къищынэмыщIауэ, и теплъэкIи, и хьэлкIи, и дуней тетыкIэкIи испанхэм ещхьыркъабзэт. Абы зыми шэч къытрихьэркъым. Ауэ цIыхухэм зэдэуэн щыщIадзэр абы гъуазджэм щиубыд увыпIэм деж нэса нэужькIэщ. Иныкъуэхэм къалъытэ абы и живописым испан Iуэху лъэпкъ хэмыту, и IэдакъэщIэкIхэр Италиемрэ Франджымрэ епхауэ. Езыр испан дыдэщ, ауэ и творчествэр нэхъыбэу зэпхар франджы гъуазджэрщ. Дауэ мыхъуми, Париж и художественнэ гъащIэм хэмытамэ, ар Пикассо хъурэт?!
КъэщIэрэщIэжыгъуэ лъэхъэнэм псэуа IэщIагъэлIхэми хуэдэу, Пабло куэдым дихьэхырт икIи зрипщытырт. Ар живописецщ икIи скульпторщ. Пабло тхылъ куэдым сурэт яхуитхащ, балет куэдым декорацэхэр яхуищIащ.
Нэмыцэ усакIуэ, драматург, прозаик, философ, щIэныгъэлI Гёте Иоганн Вольфганг Германием щыIэ Франкфурт Iус Майне къалэм 1749 гъэм шыщхьэIум и 28-м къыщалъхуащ. И адэ Гёте Иоганн Каспар адвокату щытащ, и анэ Катаринэ Элизабет къалэ старшинам ипхъут.
Гёте и адэр цIыху ткIийт, зэпIэзэрытт, пэжагъ зыхэлът. ЩIэныгъэм зэрыхуэнэхъуеиншэмкIэ, гулъытэшхуэ зэрыхэлъымкIэ, зэрыкъабзэлъабзэмкIэ и адэм ещхь хъужауэ къалъытэрт Гёте. И анэращ зи фIыгъэр щIалэр хуабагърэ гумащIагърэ хуэмыныкъуэу къызэрыхъуар.
Гёте и унагъуэр зыхуей хуэзэу псэурт, библиотекэшхуи яIэт. Абы и фIыгъэкIэ, пасэ дыдэу щIиджыкIащ «Илиада»-р, Овидий, Вергилий, нэгъуэщI усакIуэхэм, тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр. Унэм кърагъэблэгъа егъэджакIуэм иригъащIэхэм нэмыщI, езыр-езыру куэдым хуеджащ, апхуэдэуи нэмыцэбзэм къыдэкIуэу франджыбзэ, латыныбзэ, алыджыбзэ, итальяныбзэ зригъэщIащ. КъищынэмыщIауэ, Гёте хуэIэзэу щытащ къэфэным, шы тесыным, фехтованием.
Ар Лейпциг университетым щеджащ, 1770 гъэм Страсбург университетыр къиухащ, аращ правэмкIэ и доктор диссертацэр щыпхигъэкIари.
Юриспруденцэм мащIэт Гёте зэрыдихьэхыр. Лейпциг кIуа нэужь, абы фIыуэ елъагъу Шойнкопф Кэтхен икIи рококо жанрым иту гушыIэ усэ цIыкIухэр хуитхыу щIедзэ. Усэм дихьэха нэужь, нэгъуэщI жанрхэми иролажьэ тхакIуэр икIи произведенэ купщIафIэхэр и Iэдакъэ къыщIокI. Щэнхабзэм и тхыдэр зыдж нэмыцэ щIэныгъэлI цIэрыIуэ Гердер Готфир Иоганн хуэза нэужь Гёте и творчествэм хуабжьу зехъуэж. Страсбург щыдэса лъэхъэнэм тхакIуэ ныбжьыщIэхэм, иужькIэ дуней псом зи цIэр щыIуахэм, гъусэ яхуохъу, и творчествэми зеубгъу. Ауэ и адэм фIэлIыкIырти, юрист IэщIагъэр Iэпэдэгъэлэл ищIакъым, литературэ лэжьыгъэм зыкIи зэран хуэмыхъуу зыкъомрэ къекIуэкIащ.
Урысейм Гёте къыщацIыхуар XVIII лIэщIыгъуэм и кIэуххэрщ. Абы и IэдакъэщIэкIхэр япэу урысыбзэкIэ щызэрадзэкIар 1781 гъэращ. ТхакIуэм и творчествэм япэу щыгъуазэ защIащ икIи щытхъуащ Радищев Александр, Новиков Николай сымэ. Пушкин и лъэхъэнэм гулъытэ нэхъыбэ хуащI хъуащ нэмыцэ тхакIуэм икIи и IэдакъэщIэкIхэу «Фауст», «Вильгельм Мейстер» жыхуиIэхэр зэIэпахыу щIаджыкIырт.
Гёте Иоганн Вольфганг I832 гъэм дунейм ехыжащ и ныбжьыр илъэс 82-м иту.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2543.txt"
} |
ЦIэрыIуэхэр
Ломб Като венгр зэдзэкIакIуэ, тхакIуэ цIэрыIуэщ. ЖаIэр занщIэу зэридзэкIыу япэ дыдэу лэжьэн щIэзыдзахэм ящыщщ ар. Бзэ зэмылIэужьыгъуэхэр гугъу демыхьу псынщIэу зригъэщIэфу зэрыщытарщ ар къэрал куэдым цIэрыIуэ щызыщIар. Хуиту ирипсалъэрт, иреджэрт, иритхэрт урысыбзэм, инджылызыбзэм, франджыбзэм, нэмыцэбзэм. КъыгурыIуэрт икIи зыхуей тIэкIур жиIэфт итальян, испан, япон, китай, польскэ бзэхэмкIэ. Псалъалъэр къигъэсэбэпурэ еджэфырт болгар, дат, румын, словак, украин, латынь бзэхэмкIэ.
Езыр химикт, ауэ и щIалэгъуэм щIидзэри бзэхэр иджащ. Като и гукъэкIыжхэр иту къыдэкIа тхылъым къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, ЕтIуанэ дунейпсо зауэм и лъэхъэнэм урысыбзэр щэхуу зригъэщIат, Гоголь Николай и «Мертвые души» тхыгъэм еджэурэ. Совет армэм Венгрыр къищта нэужь, советыдзэ администрацэм зэдзэкIакIуэу щылэжьащ.
Псэуху бзэщIэ зэрызригъэщIэным иужь итащ бзылъхугъэр. И IэщIагъэм зэрыхуэIэзэм и фIыгъэкIэ къулыкъушхуэхэр иIыгъащ, КъэралкIуэцI IуэхухэмкIэ министерствэм зэдзэкIакIуэу щылэжьащ. А IэнатIэр щиIыгъым къэрал куэд къызэхикIухьащ, икIи абыхэм ятехуа тхыгъэ куэд ихуащ Като къыдигъэкIа «ЗэдзэкIакIуэм дунейр къызэрызэхикIухьар» тхылъым.
ГъэщIэгъуэнщ Ломб ищIэу щыта бзэ 16-м я нэхъыбэр езым и щхьэ закъуэу зэрызригъэщIар, абы папщIэ къигъэсэбэпари тхылъхэмрэ художественнэ тхыгъэхэмрэщ.
Ломб мызэ-мытIэу щыIащ СССР-м икIи и зэфIэкIхэм хуэфащэ пщIэ хуащIащ. Абы бгъэдэлъ зэчийм теухуа тхыгъэхэр къытехуащ «Наука и жизнь», «Огонёк» журналхэм.
Дунейм ехыжыным илъэс зыбжанэ фIэкIа имыIэжу (и ныбжьыр илъэс 90 хъууэ) ивритыр зригъэщIэну етIысылIат, хьэрыпыбзэр иджыну и мурадт.
* * *
Ломб Като «Сэ бзэхэр зэрызэзгъащIэр» и тхылъым и пэублэ псалъэм итщ:
«Сэ бзэхэр зэрызджым теухуа псалъэмакъ къэхъея нэужь, псоми упщIищкIэ зыкъысхуагъазэ. Абыхэм сытым дежи естыж жэуапхэр зэщхьщ. Аращи, цIыху псоми яфIэгъэщIэгъуэн упщIэхэм я жэуапхэр щагъуэтын папщIэ згъэхьэзыра тхылъщ мыр.
Япэ упщIэр: ЦIыхум бзэ 16 зригъэщIэфыну?
Жэуап: Хьэуэ. А псори зэхуэдэу тэмэму зэбгъэщIэфынукъым, шэрыуэу урипсэлъэфынукъым. Сэ си анэдэлъхубзэр зыщ зэрыхъур - ар венгр бзэращ. КъищынэмыщIауэ, зэхуэдэу бзитху согъэшэрыуэ, ахэр сэ сщыщу жыпIэ хъунущ – урысыбзэ, инджылызыбзэ, франджыбзэ, нэмыцэбзэ, венгрыбзэ. А бзэхэмкIэ сыт хуэдэ псалъафэри занщIэу схузодзэкI, тынш дыдэу зэдзэкIакIуэу сролажьэ. Итальян, испан, япон, китай, польскэ бзэхэм срилэжьэн ипэ къихуэу, си Iэрытххэр къэзгъэсэбэпу махуэ ныкъуэкIэ къэспщытэжын хуейщ. Адрей бзэхэм художественнэ литературэ хэхахэр иризэздзэкIыу аращ.
ЕтIуанэ упщIэр: Бзэхэр щхьэ йомыгъэджрэ?
Жэуап: Сэ сыегъэджакIуэкъым. ЦIыхухэр бзэхэм хуебгъэджэн папщIэ бзэ куэд пщIэн хуейуэ аракъым. Ебгъэджэныр къалэн хэхащ, жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъщ. Операцэ зэ ящIа цIыхум нэгъуэщI зыгуэр операцэ ищIыну ебгъэувалIэ хъурэ? Сэ апхуэдэм скальпелыр IэщIэслъхьэнутэкъым.
Ещанэ упщIэр: Апхуэдиз бзэ пщIэн щхьэкIэ ямылей зэфIэкI гуэр ббгъэдэлъын хуей?
Жэуап: Хьэуэ. Сэ сызэрегупсысымкIэ, гъуазджэм къищынэмыщIауэ, цIыхум сыт хуэдэ Iуэху ищIэфынуми зэлъытар езым абы хуиIэ жэрдэмырщ, жыджэрагъырщ. Псалъэр фIыуэ зылъагъухэм, езым и гупсысэмрэ нэгъуэщIым жиIахэмрэ къызэриIуэтэж бзэм и шэрыуагъым, беягъым мыхьэнэ гуэр езытхэм яхузэфIэкIынущ ар. Сэ ар згъэунэхуащ си Iуэху бгъэдыхьэкIэкIэ, цIыхухэм сепсаплъэкIэрэ. Илъэс плIыщIкIэ сыкIэлъыплъащ абы.
Дуней псом щынэхъ къулей Слим Элу Карлос теухуа хъыбарыр гъэщIэгъуэн зыщIыр абы и мылъкур и лэжьыгъэкIэ, щIэныгъэкIэ, гуащIэдэкIкIэ, текIуэныгъэм зэрыхуэпабгъэмкIэ къызэрилэжьыжарщ. Абы и щапхъэм дерсу къыхэхыпхъэр лэжьыгъэм хуиIа лъагъуныгъэм и гъащIэм щиIа увыпIэрщ, и адэ-анэм къыбгъэдалъхьа ущииныгъэрщ.
Слим Элу Карлос 1940 гъэм щIышылэм и 28-м Мехикэ къыщалъхуащ. Унагъуэм къахэхъуа сабийхэм ар еплIанэт. Къыхэгъэщыпхъэщ абы и адэр хьэрычэтыщIэ Iэзэу зэрыщытар. Ар Ливаным къикIыу Мексикэ къэIэпхъуэжа нэужь, хьэрычэтыщIэ Iуэху цIыкIу къызэIуихащ. ИкIи илъэсипщIым къриубыдэу и Iуэхур фейдэшхуэ къыхуихьу зэрызэтриублам нэмыщI, Мехикэ и кум бгъэIэпхъуэ мыхъу коммерцэ мылъку 11 къыщищэхуащ.
Унагъуэшхуэм я адэ бжьыфIэ, хьэрычэтыщIэ цIэрыIуэ Слим Дон Хулио къыщIэхъуа щIэблэр хуигъэсащ лэжьыгъэм лъагъуныгъэ хуаIэнымрэ мылъку зэхуэхьэсынымрэ. Уеблэмэ, гъащIэм щынэхъыщхьэ дыдэр унагъуэм илъ зэхущытыкIэхэр арауэ ягуригъэIуащ.
Слим Элу Карлос псэукIэр егъэфIэкIуэным пасэ дыдэу хуигъэсащ и адэм. Хулио и бынхэр иджыри цIыкIуу тетрадь зырыз яхуигуэшри, къахэхъуэмрэ ягъэкIуэдымрэ ирыригъатхэу хуежьащ. ИужькIэ зэадэзэкъуэхэр зэгъусэу хэплъэжырти, къапщытэжырт. Апхуэдэ дерс къызэрыгуэкIым щIалэхэр хуигъэIущащ я мылъкум и щытыкIэр зэрагъэкIуэфу.
А илъэсхэм щыщIэдзауэ ахъшэ хъумэнымрэ ар зы Iуэху гуэрым хэлъхьэнымрэ и гъащIэм щыщ Iыхьэу къекIуэкIащ Карлос. И ныбжьыр илъэс 12 щрикъум акцэхэр къызэрищэху счет къызэIуихат абы. Илъэс 13 щыхъум и адэр дунейм ехыжащ.
ЩIалэм Мехикэ дэт Лъэпкъ автоном университетыр 1961 гъэм къиухащ, инженер IэщIагъэр зригъэгъуэтауэ. И ныбжьыр илъэс 25-рэ ирикъуауэ Grupo Carso и империер ухуэн щIидзащ.
Зи гугъу тщIы хьэрычэтыщIэм и дежкIэ зэман угъурлыуэ щытащ блэкIа лIэщIыгъуэм и 80 гъэхэр. А лъэхъэнэм ар унэтIыныгъэ куэдым щыцIэрыIуэ хьэрычэтыщIэт, къищынэмыщIауэ 1966-1980 гъэхэм къриубыдэу компание зыбжанэ къызэIуихащ, IуэхущIапIэ лъэщ зыкъоми къищэхуащ.
1982 гъэм Мексикэм кризисышхуэ щызэщIэплъащ икIи хьэрычэтыщIэхэм я мылъкухэр псынщIэу ящэурэ къэралым икIащ. Акцэхэр улъэщIэмыхьэу пуд хъурт. Ар къигъэсэбэпри, Карлос къищэхуу щIидзащ уасэншэ хъуа компаниехэр. Мис аращ ар къулей дыдэ зыщIар – Карлос дежкIэ кризисыр апхуэдэу шынагъуэтэкъым.
1990 гъэхэм Слим фейдэшхуэ зыпылъ зэгурыIуэныгъэм Iэ щIедзри, Telmex (Telefonos de Mexico) телекоммуникацэ компание ехьэжьар зыIэрегъэхьэ. Дауэ жыпIэмэ, доллар мелард 12 зи уасэ а компаниер Карлос мелуан 400-кIэ къищэхуауэ щытащ. Куэд тепсэлъыхьащ а Iуэхум, къулыкъущIэхэри иужь ихьащ къэхъуар зищIысыр зэхагъэкIыну, къэралым и президентым дежи нэсащ. Ауэ зыри къикIакъым. ХьэрычэтыщIэ Iуэхур зебгъэкIуэным сэбэпышхуэ къыщыпхуохъу къулыкъу лъагэ зыIыгъхэр уи ныбжьэгъуным.
Апхуэдэ мылъкушхуэ зыкъуэлъ Слим Карлос Мексикэр «къезэвэкIыу» хуожьэри, дуней псор зыщIещтэ. Ар тыншу хозагъэ дунейпсо рынокым. Grupo Carso компаниер латиноамерикан къэрал псоми къыщацIыху. Абы активхэр къыщещэху Бразилием, Перум, Гондурасым, Аргентинэм, Колумбием, Сальвадорым…
Слим Карло и Iуэхухэм къадэкIуэу пщIэшхуэ хуищIырт и унагъуэмрэ бын гъэсэнымрэ. Абы и щхьэгъусэр 1999 гъэм дунейм ехыжащ, езым сабиих къыхуэнэри. Нэхъыжь дыдэращ иджыпсту Grupo Carso и унафэщIхэм я советым и Iэтащхьэр. Адрей Марко, Антонио, Патрик сыми адэм и Iуэхум пэрытщ.
Куэд хилъхьащ Карлос унагъуэ дахэ иIэным, икIи ахъшэракъым абыхэм ягъэнэхъыщхьэр. ПщIэрэ лъагъуныгъэрэ я зэхуаку дэлъыным зэрыцIыкIурэ хуигъэIущащ и сабийхэр. Ар зэи и мылъкум щысхьакъым псапэ щIэнымкIэ.
Мелардырыбжэм ахъшэшхуэ трегъэкIуадэ егъэджэныгъэмрэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмрэ. Ар и щапхъэщ цIыху къулейхэм, ахъшэм имытхьэкъуахэм я щхьэр зыхуей зэрыхуагъэзэным къыщымынэу, мурадышхуэхэр зэрызыхуагъэувыжым. Апхуэдэ къалэн уи пщэм дэплъхьэжыныр зэранкъым, дунейр иригъэфIэкIуэнущи, уи лъэужь дахэ къэбгъэнэнущи, щытхъу пылъу уи цIэр къраIуэнущи.
Баффет Уоррен Эдвард – иужьрей лъэхъэнэм щыпсэу инвестор нэхъ цIэрыIуэ дыдэщ. Ар I930 гъэм шыщхьэIум и 30 Омахэ (США) къыщалъхуащ. Баффетхэ я унагъуэм къихъуа сабииплIым, Уоррен и закъуэщ щIалэу яхэтар.
Абы и адэшхуэм Омахэ тыкуэн цIыкIу щиIэт, ерыскъыхэкIхэр щищэу, абы щылажьэу щытащ иджыпсту Баффет и компаньон Мангер Чарли. Уоррен и сабиигъуэм щегъэжьауэ бжыгъэхэмкIэ, есэпымкIэ къызэрымыкIуэу Iэзэт, абы тынш дыдэу зэригъэщIащ Америкэм и къалэ къомым дэс цIыхухэм я бжыгъэхэр.
Баффет фейдэ къызыпэкIуа и япэ Iуэхур илъэсих щыхъум иригъэжьащ. И адэшхуэм и тыкуэным „Coca-Cola“ банкIитху, дэтхэнэми цент 25-рэ хуэзэу, къыщищэхури, дэтхэнэми цент 50 техуэу ищэжащ. И ныбжьыр илъэс II щыхъум и адэм и Iуэхухэм нэхъ дихьэхащ. И шыпхъу нэхъыжь Дорис гъусэ къищIщ, я адэм ахъшэ щIыхуэ къраIыхри, и япэ акцищыр къищэхуащ. Куэдрэ иIыгъакъым ахэр, химылъэфэн щхьэкIэ, доллари 5 фейдэ къригъэщIри ищэжащ. Зы акцэр доллар 38-кIэ къищэхуауэ арати, занщIэу 27-м нэс ехуэхащ, махуитI дэкIри, доллар 40 и уасэ хъуащ, абы щыгъуэщ Баффет ейхэр щищэжар. Ауэ зы тхьэмахуэ нэхъ дэмыкIыу зы акцэм доллар 200 и уасэ щыхъуащ - шыIэныгъэ пхэлъын зэрыхуейм и япэ дерс хуэхъуащ ар Уоррен.
И ныбжьыр илъэс I3 щрикъуам «Washington Post» газетыр кърихьэкIыу щIидзэри, зы мазэм доллари I75-рэ къилэжь хъуащ. Абы дамэ къызытригъэкIа Уоррен и Iыхьлыхэм яжриIащ, илъэс 30 хъуху миллионер мыхъумэ Омахэ дэт унэ нэхъ лъагэ дыдэм и щхьэм зыкъызэрыридзыхыжынур. А ныбжьым нэсыху нэхъ губзыгъэ хъунщ ди щIалэр жыхуаIэу, и адэ-анэм къафIэIуэхуакъым абы жиIар. Ауэ илъэс I3-м иту хьэрычэтыщIэ жыджэр хъуа щIалэм и псалъэр игъэпэжащ, и ныбжьыр илъэс 3I-м щынэблагъэм япэ доллар мелуаныр къилэжьащ.
Школ нэхъыщхьэри, Пенсильвание дэт университетри къиуха нэужь, ар щIэтIысхьащ хьэрычэтыщIэ Iуэхум щыхурагъаджэу Колумбие щыIэ школым. Зэман дэкIри, Грэм Бенджамин и „Интеллектуальный Инвестор“ тхылъыр Iэпэгъу хуэхъуащ. Тхылъым акцэ къызэращэху хабзэ псори IуигъэкIуэтырти, IэмалыщIэхэр итхырт.
ШыIэныгъэшхуэрэ зэгъэзахуэ куурэ пхэлъын хуейт, ар зытехьа гъуэгум ущымылъэпэрэпэн щхьэкIэ, къищынэмыщIауэ, есэпым зэрыхуэIэзэри хуабжьу сэбэп къыхуэхъурт. Зи гугъу тщIы тхылъым и авторым и нэIэ щIэту экономикэмкIэ мастер мэхъу, икIи куэдым хуегъэIущ. Ауэ Грэм зытет хабзэхэм я гъунапкъэхэр щIэх дыдэу къезэвэкI мэхъури, адэкIэ зрегъэужь.
I957 гъэм Баффет Омахэ егъэзэжри, абы инвестицэ зэгухьэныгъэ къыщызэрегъэпэщ. Езыр компанием и генеральнэ менеджеру хахри, Iуэхур йожьэ. Баффет и Iуэху зехьэкIэр адрейхэм къащхьэщыкIырт. Зы компание къещэхужри, абы бизнесыр щIэуэ щызэтреублэ, хэхъуэ къыхуихьмэ, егъэлажьэ, фейдэ къыпимыхыфрэ - зэхуещIыж. Ахъшэ къызыпэкIуэращ, армыхъумэ социальнэ Iуэхум егупсысыркъым.
НэгъуэщI зы хьэли хэлъщ Баффет, и бынхэм ахъшэкIэ яхуэжумарткъым, апхуэдиз мылъку бгъэдэлъ пэтми. ЯдоIэпыкъу, ауэ ахъшэ зэбрипхъыркъым. Зэгуэрым Уоррен и къуэ Говард и адэм къелъэIуащ фермэ къищэхуу, хьэрычэтыщIэ Iуэху зэтриублэну зэрыхуейм къыхэкIкIэ, къыдэIэпыкъуну. Адэм мылъку зыбгъэдэмылъ и къуэр игъэщIэхъуакъым. Фермэр езым къищэхури, и къуэм бэджэнду иритащ, мазэ къэс процент бжыгъэ къриту. Иджыри зы щапхъэ: Уоррен ипхъу Сьюзи ахъшэ щхьэкIэ къелъэIуат и машинэр аэоропортым и гаражым къыщIихужынути. Баффет и пхъум тхылъымпIэм Iэ щIригъэдзри доллар 20-р щIыхуэу иритащ.
Баффет Уоррен ита дерсыр дуней псом щызэрагъащIэ, уеблэмэ, «Баффет цIыкIухэм» инвестор Iуэхум хэлъхьэныгъэфIи хуащIащ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2544.txt"
} |
Сабий зэгухьэныгъэр мэлажьэ
Дэтхэнэ къэралми и зэIузэпэщыныгъэр псом япэу къызэралъытэр абы сабийм, анэм, унагъуэм щаIэ пщIэрщ. А Iуэхугъуэхэм набзэгубдзаплъэу кIэлъыплъхэм, къытщIэхъуэ щIэблэм яхуэгъэза къэрал гулъытэр нэхъыбэж хъуным хущIэкъухэм ящыщщ КъБР-м и Iэтащхьэм Сабийм и хуитыныгъэхэмкIэ и уполномоченнэ Лъынэ Светланэ. Ар иджыблагъэ яхуэзащ Прохладнэ къалэм Головко и цIэр зэрихьэу дэт курыт школ №4-м и гъэсэнхэм.
ЕджапIэм и кадет классым щIэс ныбжьыщIэхэм Лъынэм и гъусэу яхуэкIуат Прохладнэ къалэ администрацэм и Iэтащхьэ Тараев Игорь, егъэджэныгъэмкIэ щIыпIэ IэнатIэм и унафэщI Ворон Иринэ сыми. Гуапэу екIуэкIа зэIущIэм Светланэ сабийхэм щахутепсэлъыхьащ езым и нэIэм щIэту лажьэ Сабий жылагъуэ советым и лэжьыгъэм. Лъынэм зи гугъу ищIа Советым хэтщ а школым и II-нэ классым и еджакIуэ Шублакъ Арианнэ.
- Ди республикэм щылажьэ Сабий жылагъуэ советым хуэдэ Урысей Федерацэм хыхьэ щIыналъэ куэдым къыщызэрагъэпэщащ. Апхуэдэ зэгухьэныгъэхэм я зэхыхьэ ин иджыблагъэ щекIуэкIащ ди къэралым. Абы нэрылъагъу щыхъуащ а советхэм зэфIах лэжьыгъэхэр зыхуэдэр, зыхунэсахэмрэ мураду зыхуагъэувыжхэмрэ ятещIыхьа псалъэмакъ щхьэпэхэри къыщаIэтащ, - жиIащ Лъынэ Светланэ. – Ди гуапэ зэрыхъущи, ди республикэм щылажьэ сабий зэгухьэныгъэм зэхыхьэм щигъэлъэгъуа «Сабиигъуэ шынагъуэншэ. Сабийхэр шынагъуэншагъэм и телъхьэщ» социальнэ видеороликыр и купщIэкIи зэхэлъыкIэкIи нэхъыфI дыдэхэм хабжащ. Шублакъ Арианнэ игъэхьэзыра а лэжьыгъэм къыхуагъэфэщащ езанэ нагъыщэ зиIэ дипломыр.
Светланэ а щIыхь тхылъыр Арианнэ иритыжащ, къызэхуэсахэм я Iэгуауэм щIэту. Ар гуапэу ехъуэхъуащ пщащэ цIыкIум еджэным ехъулIэныгъэфIхэр щиIэну, и мурадхэмрэ хъуэпсапIэхэмрэ нахуапIэ хъуну.
ХьэщIэ лъапIэм зыщрагъэплъыхьащ еджапIэм и пэшхэм, абы щызэфIах егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэм, сабий куэд щапI унагъуэхэм зэрадэлажьэ щIыкIэхэми кIэщIу щыгъуазэ хуащIащ ар.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2545.txt"
} |
ЛIэужьыгъуищым щыпашэщ
Урысейм и Лъэпкъ гвардием Налшык щиIэ и къудамэм и сержант нэхъыщIэ Пагуэ Азэмэт щытекIуащ пауэрлифтингымкIэ Дунейпсо кубокыр къэхьыным ехьэлIауэ Курск къалэм щекIуэкIа зэхьэзэхуэм. Псори зэхэту абы хэтащ къэрал куэдым къикIа спортсмен 300-м щIигъу.
Щхьэзакъуэ зэпеуэм нэхъ ехъулIэныфI щызыIэрызыгъэхьахэм ящыщ хъуащ Пагуэ Азэмэт. Пауэрлифтингым и лIэужьыгъуищым абы япэ увыпIэр щиубыдащ.
«Япэрауэ, къыздэщI псоми фIыщIэ яхузощI. Ар икъукIэ сэбэпышхуэ мэхъу зэхьэзэхуэхэм нэгъэсауэ зыкъыщызгъэлъэгъуэнымкIэ. Дзыхь къызагъэзар адэкIи зэрызгъэпэжынум иужь ситынущ, текIуэныгъэщIэхэм сыхущIэкъунущ», - жиIащ чемпионым.
Къэхъун Бэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2546.txt"
} |
Бижо Тимур дунейпсо утыкур къыпоплъэ
Мы махуэхэм Сочэ къалэм щокIуэкI бэнэкIэ хуитымкIэ Урысей Федерацэм и командэ къыхэхэм и зыгъэсэныгъэхэр. Абы къыщыхахащ Осло щекIуэкIыну дунейпсо чемпионатым ди къэралым и цIэкIэ щыбэнэнухэр.
УФ-м Спорт бэнэкIэмкIэ и федерацэм и пресс-IэнатIэм хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, ди лъахэгъу Бижо Тимур Урысейм и командэ къыхэхам аргуэру хагъэхьащ икIи къэралым и спорт щIыхьыр щихъумэнущ Дунейпсо чемпионат-202I-м. Ар щытекIуащ зыгъэсэныгъэхэм хыхьэу екIуэкIа къыщыхах зэIущIэ псоми.
Дунейпсо чемпионатыр Норвегием и къалащхьэм щекIуэкIынущ жэпуэгъуэм и 2-10-хэм.
Мэзкуу Къан.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2547.txt"
} |
Фащэр щыптIэгъамэ, уи щхьэ ухуитыжкъым
«Кабардинка» къэрал академическэ ансамблыр ди зэманым зыгъэбжьыфIэ къэфакIуэ нэхъ пажэхэм ящыщщ Нартан къуажэм къыщалъхуа Бещто Албэч.
Зэрысабийрэ а гуп цIэрыIуэм и къэфакIуэхэм ядэплъейуэ къэхъуа щIалэр а гъуазджэм дихьэхыпати, «Кабардинка»-м щыхыхьэ къудейм, и тхыдэми ягъэзащIэ къафэхэми щIалэр щыгъуазэт, гъэсакIуэхэм я Iуэху бгъэдыхьэкIэми набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъырт.
Бещтом КъБКъУ-м физико-математикэ факультетыр къиухащ, еджапIэ нэхъыщхьэм щыщIэсым абы щызэхэт «Къафэ» цIыхубэ ансамблым хэтащ. ЩIалэм абдеж къыщицIыхуащ «Кабардинка» гупым и унафэщI Атэбий Игорь. Абы и дерсхэм кIуэн щIидзэри, и хъуэпсапIэ нэхъыщхьэ дыдэм зы лъэбакъуэкIэ нэхъ пэгъунэгъу хуэхъуащ.
Илъэсих хуэдэкIэ зигъэсауэ, Албэч зэхихащ «Кабардинка» ансамблым къэфакIуэхэр къызэрыхихыр. Ар и зэфIэкI еплъыжыну хуэпабгъэрт икIи ансамблым и унафэщIхэм къагурыIуащ Бещтор и къару зэремыблэжынур.
- Гугъуехь пылъ къэфэным жыпIэмэ, шэч хэмылъу, пылъщ. Ауэ ар сфIэфI гугъуехьхэм ящыщщ, уи къарур здынэсыр уигъэлъэгъужу, хуэмурэ зыуигъэIэту. ЦIыху псоми къыдалъху IэщIагъэр къагъуэтыжу къахуихуэркъым. Сэ мы лэжьыгъэм сигури си псэри етауэ, сфIэгъэщIэгъуэну сыхэтщи, срогушхуэ абы. Лъэпкъ гъуазджэм хэлъхьэныгъэ гуэр хуэтщIыфмэ, дыкъызыхэкIам сэбэп дахуэхъумэ, нэхъыбэ дыхуейкъым, - жеIэ къэфакIуэм.
«Кабардинка»-м хэту Бещтом зыкъыщигъэлъэгъуащ Израилым хыхьэ Кфар-Камэ адыгэ къуажэм. Иджыри къыздэсым щымыгъупщэжыну Албэч игу къинащ абы щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр гупым къазэрыIущIар. Адыгэпсэ зыIут, къуажэдэсхэм я щIэблэр щыцIыкIум щегъэжьауэ адыгэбзэр зэрырагъащIэр пщIэшхуэ абы и дежкIэ гъэщIэгъуэнт. Хамэ щIыпIэ щыпсэуну къахуихуами, абыхэм ди щэнхабзэри ягъэкIуэдакъым, езым я къэфакIуэ гупхэр къызэрагъэпэщыжауэ яIэщ, лъэпкъ зэхуэсхэр ирагъэкIуэкI. КъыкIэлъыкIуэу Бещтор Тыркум тIэу щыIащ.
- Иджыпсту сиIэ зэфIэкIыр зэфIэувэн щхьэкIэ куэд къыздэлэжьащ. Курыт школым деж Къущхьэ Суссанэ сигъэсэн щIидзауэ щытащ. АдэкIэ Атэбий Игорь, БжьыхьэлI Замир, Битокъу Оксанэ сымэ, «Кабардинка»-м сыкIуа нэужь, Битокъу Аслъэнбэчрэ Атэбиймрэ къыздэлэжьащ. Дэтхэнэм и дежи, ар и дуней тетыкIэ, Iуэху еплъыкIэ хъуми, щапхъэ гуэр схуэхъун къахэсхащ. Си насыпу къызолъытэ апхуэдэ цIыхухэм сызэрихьэлIар, - пещэ къэфакIуэм.
Лъэпкъ къафэхэр утыку къизыхьэм, адыгэ фащэр щызытIагъэм и пщэ къыдэхуэ жэуаплыныгъэр зэрынэхъыбэр зыхещIэ Бещто Албэч, уеблэмэ абы цIыхум и хьэл-щэнри ипсыхьу къелъытэ.
«Битокъу Аслъэнбэч псом япэ дыдэу къыджиIауэ щытащ: «Кабардинка»-м фи гъащIэр ефпхамэ, адэкIэ фи щхьэ фыхуитыжкъым. ЗыщIыпIэ деж емыкIу къыщыфхьи фыщызэрани хъунукъым. Лъэпкъыр къывоплъ, къывдоплъей». Пэжыр жысIэнщи, абдежщ нэсу къыщызгурыIуар цIыху къэс къалэн пыухыкIа и пщэ зэрыдэлъыр, нэхъ балигъ ухъуху, уи ужь ит щIэблэм щапхъэ ухуэхъуным зэрыхущIэкъупхъэр.
Бещто Албэч Шэрджэс Мухьэмэд и гъусэу адыгэ къафэмкIэ школ къызэIуахащ. Загъэсэну еджапIэм къахуэкIуэхэм я бжыгъэм тепщIыхьмэ, а Iуэхури хъарзынэу абыхэм къехъулIэу жыпIэ хъунущ. Батхэ Маринэ я дэIэпыкъуэгъущи, щIалэхэр зыдэлажьэ ныбжьыщIэхэр псори зэхэту I00-м ноблагъэ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2548.txt"
} |
«Псэу, гъагъэ, си адыгэ Хэку!»
Дзэлыкъуэ щIыналъэм и лъахэхутэ музейм щекIуэкIащ Адыгэхэм я махуэм теухуа «Псэу, гъагъэ, си адыгэ Хэку!» пшыхьыр. Iуэхур зыгъэдэхар Дзэлыкъуэкъуажэ дэт прогимназие №I-м и гъэсэнхэрщ. Абыхэм ягъэлъэгъуащ адыгэ хабзэм теухуауэ щIэныгъэ зэраIэр, IуэрыIуатэм зэрыщыгъуазэр.
ЦIыкIухэм лъэпкъым теухуа усэхэмрэ уэрэдхэмрэ жаIащ, къуажэхьхэмрэ псынщIэрыпсалъэхэмрэ зэпадзыжащ. Махуэшхуэм и мыхьэнэм ныбжьыщIэхэм яхутепсэлъыхьащ прогимназием адыгэ хабзэм щыхуезыгъаджэ Мэшыкъуэ Эммэ. Пшыхьым хэтахэм ирагъэлъэгъуащ музейм щIэлъ хъугъуэфIыгъуэхэр – абыхэм Хэкум, лъэпкъым, бзэм теухуауэ куэд къаIуатэ.
Музейм и унафэщI Мэкъуауэ Хьэлимэт жиIащ ныбжьыщIэхэр музейм нэхъыбэрэ къекIуалIэмэ зэригуапэр.
Гъуэт Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2549.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Сом триллион 25,7-рэ хухах
Урысейм 2019 гъэм къыщыщIэдзауэ 2024 гъэ пщIондэ щагъэлэжьэну яубзыхуа лъэпкъ проектхэм трагъэкIуэдэнур сом триллион 25,7-рэ хъуну ягъэуващ.
Сом триллион 13-м щIигъур федеральнэ бюджетым къыхэкIынущ, триллиони 7,5-м щIигъур бюджетым щымыщ хэхъуэхэм къыхахынущ. ЩIыналъэ бюджетхэри хэтынущ проектхэр гъэзэщIэным - сом триллиони 4,9-кIэ хэувэнущ ахэр а лэжьыгъэм.
Проектхэр унэтIыныгъэ 12-м хуэгъэпсауэ щытынущ. Апхуэдэу, проектхэм хэтщ узыншагъэр хъумэн, егъэджэныгъэ, щIэныгъэ, псэупIэхэр щIын, къалэхэм тыншыпIэхэр къыщызэгъэпэщын, щIыуэпсыр хъумэн, автомобиль гъуэгухэр ухуэн, зэгъэпэщыжын, цIыхухэр лэжьыгъэкIэ къызэгъэщын, бжыгъэр зи лъабжьэ экономикэ, хьэрычэт Iуэху мыин IэнатIэхэр.
«Орлёнок» лагерыр зэрагъэпэщыж
Сабийхэм зыщрагъэгъэпсэху, я узыншагъэм щыкIэлъыплъ «Орлёнок» лагерыр Урысей Федерацэм и апхуэдэ IуэхущIапIэхэм я нэхъ ин дыдэщ. Ар тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм, Краснодар крайм хыхьэ Туапсе къалэм пэмыжыжьэу 1960 гъэм ящIауэ щытащ.
Илъэс хыщIым нэблэгъауэ лажьэ IуэхущIапIэм, зэрыгурыIуэгъуэщи, пIалъэ-пIалъэкIэрэ кIэлъыIэбащ, зыхуей хуагъэзащ. Апхуэдэу щытми, езы унэхэми, зыгъэпсэхупIэм къедза щIыпIэхэми щымащIэкъым сыт и лъэныкъуэкIи зэгъэпэщыжын хуейхэр. А лэжьыгъэм текIуэдэнухэр зэпалъытри, лэжьыгъэхэм щIадзащ.
Унэхэм иращIэнум къыдэкIуэу, метр 1250-рэ зи кIыхьагъ автомобиль гъуэгум щIэуэ асфальт тралъхьэнущ, лъэс зекIуапIэхэр плиткэкIэ къращIыкIынущ, уэздыгъэхэр зыфIэдза пкъохэр щIэкIэ зэрахъуэкIынущ. Утыкухэм тетIысхьэпIэщIэхэр щагъэувынущ. КIэщIу жыпIэмэ, ныбжьыщIэхэм фIыуэ загъэпсэхун, я нэгу зиужьын папщIэ зыхуеину псори къыщалъытащ сабий центрыр зэгъэпэщыжыным хуэунэтIауэ къыхалъхьа проектым.
Нобэ
Лышх узыр зэфыкI сабийхэм ядэIэпыкъуным и дунейпсо махуэщ
Урысей Федерацэмрэ Беларусь Республикэмрэ щагъэлъапIэ я къалэн ягъэзащIэу нэгъуэщI къэралхэм щыхэкIуэда зауэлIхэм я фэеплъ махуэр
Сербие Республикэм и къэралыгъуэм и махуэщ
Канадэм и лъэпкъ ныпым и махуэщ (ар 1965 гъэм къащтауэ щытащ)
США-м и президентхэм я махуэщ
1895 гъэм макъамэм щыхурагъаджэ урысей академиер, абы и къызэгъэпэщакIуэ Гнесин зэшыпхъухэм я цIэхэр зезыхьэр, къызэIуахащ.
1919 гъэм Петроград театрыщIэ къыщызэIуахащ. Иджыпсту ар Товстоногов Георгий и цIэр зезыхьэ Драмэ Театр Инырщ (БДТ).
1921 гъэм НКВД-м хыхьэу гъунапкъэхъумэ дзэхэр къызэрагъэпэщащ.
1922 гъэм Гаагэ къыщызэIуахащ Дунейпсо судым и япэ зэIущIэр.
1947 гъэм СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым къыдигъэкIащ совет цIыхухэм нэгъуэщI къэралхэм щыщхэм нэчыхь хуаIэну хуит зымыщI унафэ.
1957 гъэм Громыкэ Андрей СССР-м нэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ и министру ягъэуващ. Илъэс щэщIым нэблагъэкIэ тетащ ар а къулыкъум.
1960 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и Композиторхэм я зэгухьэныгъэр къызэрагъэпэщащ.
1976 гъэм Инсбрук (Австрие) щызэхуащIыжащ ХII ЩIымахуэ Олимпиадэр.
1989 гъэм советыдзэхэр Афганистаным къишыжыныр зэфIэкIащ. Абы 1988 гъэм накъыгъэм и 15-м щIадзат.
1994 гъэм УФ-м и президент къулыкъум и дамыгъэу къыщащтат Урысей Федерацэм и Президентым и Штандартыр - мыхьэнэ хэха зиIэ ныпыр.
1564 гъэм къалъхуащ Италием щыщ, дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа щIэныгъэлI щэджащэ Галилей Галилео.
1906 гъэм къалъхуащ Тэтэр усакIуэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь Джалиль Муса.
1932 гъэм къалъхуащ Япэ адыгэ сурэтыщI-скульптор Къалмыкъ Фёдор.
1940 гъэм къалъхуащ Къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБР-мрэ КъШР-мрэ щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ Зумакулов Борис.
1957 гъэм къалъхуащ дзэ къулыкъущIэ, генерал-полковник, Урысейм и ЛIыхъужь Шаманов Владимир.
1951 гъэм къалъхуащ мэкъумэш щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъМУ-м и профессор Шыдакъ Рашид.
1970 гъэм къалъхуащ Израилым щыпсэу адыгэхэм ящыщ, щIэныгъэхэм я доктор, Кавказымрэ Шэрджэс щIыналъэмрэ ятеухуа тхыгъэхэр зи Iэдакъэ къыщIэкIа Хъун Яхья.
1972 гъэм къалъхуащ Чехием щыщ хоккеист цIэрыIуэ, Олимп чемпион (1978)
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ, къешх-къесу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 1 - 2, жэщым 1 градус щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Акъылыр жьыгъэ-щIагъэкъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "255.txt"
} |
Къафэр зи дамэ
ЗэвгъэцIыху: адыгэ дунейм фIыуэ къыщацIыху артист, «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым и къэфакIуэ пажэ Битокъу Науркъан.
ЦIыхум и насыпым къежьапIэ хуэхъур щалъхуа унагъуэрщ. Абы и лъэныкъуэкIэ зи насып щызхэм ящыщщ ди хьэщIэр. ЩIалэщIэм и адэ-анэр щэнхабзэм, къафэм и дунейм зи цIэр игъафIэхэм ящыщщ:Битокъу Аслъэнбэч КъБР-м и цIыхубэ артистщ, «Кабардинка»-м и балетмейстер нэхъыщхьэщ; «Кабардинка»-м илъэс куэдкIэ и солисткэу щытащ Битокъу Заремэ, иджыкIэ щIэблэр къафэм хуегъасэ. Я зэфIэкIым хуэдэу инщ зэщхьэгъусэхэм я унагъуэм илъ хабзэ дахэр, я бынхэм ирата гъэсэныгъэ екIур.
Науркъан къэфакIуэ къудейкъым, абы адыгэ Iуэхум хуэгъэпса проект гъэщIэгъуэнхэр гъащIэм хепщэ, хабзэр фIыуэ зылъагъу щIалэм гуп дахэ къызэригъэпэщауэ адыгэ хьэгъуэлIыгъуэхэр екIуу ирегъэкIуэкI. Пэжым ухуеймэ, лъэпкъ Iуэху (хьэгъуэлIыгъуэ) дэбгъэкIыныр жэуаплыныгъэшхуэщ, уи пщэ къыдалъхьар екIуу, гукъанэ къыхэмыкIыу зэфIэбгъэкIыныр тыншкъым, ауэ Науркъанрэ абы и «Уэредадэ» гупымрэ ар мыIейуэ къохъулIэр. Къафэр дамэ зыхуэхъуа щIалэщIэм къыджиIахэм ди гуапэщ фыщыдогъэгъуазэ.
Си унагъуэр
- Си унагъуэм и гугъу щысщIкIэ, си гъэсэныгъэм елIэлIа цIыху щхьэхуэхри гулъытэншэу къысхуэгъэнэнукъым. Си адэ-анэр щIэх-щIэхыурэ ежьэн хуей зэрыхъум къыхэкIыу, адэшхуэ–анэшхуэхэм я деж къуажэм куэдрэ дыщыIэну къытхуихуэрт. Си адэшхуэхэр (лъэныкъуитIымкIи) щапхъэфI схуэхъуащ, ахэр нэгъэсауэ адыгэлIт. ЦIыхухэм дадитI яIэмэ, сэ дадэ ещанэу Думэныщ Аулэдин сиIащ. Ансамблым и зекIуэхэм сыкъыщыздащтэхэм деж абы сыбгъурытыну, жиIэхэм седэIуэну сфIэфIт. Езыми гулъытэ хэха къысхуищIырт, къызэлIалIэрт, адыгэ усэхэр, къуажэхьхэр, хъыбарыжьхэр къызжиIэрт.
IэщIагъэр
- Курыт еджапIэр къэзыуха иужькIэ ГъуазджэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэ институтым и культурологие къудамэм сыщIэтIысхьащ. Пэжыр жысIэнщи, школыр къыщызухам актёр IэщIагъэрат нэхъыбэу сызыщIэхъуэпсыр. Культурологием куэд къызэщIиубыдэу щыжаIэм, сытегушхуат. ИлъэситIкIэ очнэу седжауэ, Балъкъэр Къазбэч къызэригъэпэща «Хатти» ансамблым сыхыхьащ. Сценэ итыкIэ, фащэ щытIэгъэкIэ сезыгъэсар аращ. «Кабардинка»-м и художественнэ унафэщI Атэбий Игорь зы дауэдапщэ гуэрым сыщыхуэзауэ и деж сригъэблагъэри къызэпсэлъащ, итIанэщ ансамблым сыщыхыхьар. Апхуэдэурэ къекIэрэхъуэкIащ армыхъумэ, къэфакIуэхэм сахыхьэну мурад гъэтIыгъуа зэи сиIакъым.
Къафэм и къару
- Къафэр куэду зэтепщIыкIыж къарущ. Сэ адыгэ къафэм пэсщIын щыIэкъым, псом хуэмыдэу «Уэркъ къафэм».
«Уэредадэм» и уэредадэщ
- Илъэс зыбжанэ ипэкIэ гупым хэтхэр езыр-езыру дызэхуэзэурэ уэрэдыжьхэр жытIэу щIэддзат, абы къыдэкIуэу хьэгъуэлIыгъуэхэми дыкIуэрт. Гупым цIэ щхьэхуэ диIэу дызэрыубыдын хуей щIэхъуами щхьэусыгъуэ иIэщ. Осетие Ищхъэрэ – Аланием илъэс къэс щрагъэкIуэкI пшынэ еуэнымкIэ «Фандыр» зэпеуэ гъэщIэгъуэн. Мис абы ди гупыр дыхэтыну тедухуати, цIэ гуэр димыIэу хъунутэкъым. Гупым ди япэ зэпеуэт ар, ауэ щыхъукIи япэ увыпIэр къэтхьат. Дэ диIэщ уэрэдыпкъ зытхи (ТеуныкI Альберт) макъамэтх студие къызэдгъэпэщауэ абы щолъащэ. ИджыкIэ куэдым фIыуэ ялъэгъуа «Дерхэ я къафэр» зытхыжар а щIалэращ.
Хабзэр джэгукъым
- Ди жагъуэ зэрыхъунщи, хабзэм мыхъумыщIэ хэзылъхьэ куэд щыIэщ. Дэ ди къалэнхэм хохьэ а къемызэгъхэр нэхъ мащIэ тщIыныр. Псалъэм папщIэ, псоми ялъэгъуагъэнщ зэрышагъащIэхэм торт якъутэрэ ар зым-адрейм жьэдилъхьэурэ ирагъэшхыу. ЕмыкIу дыддэт ар. Дэ видеонэтын кIэщI цIыкIухэр тетхыурэ Интернетым мызэ-мытIэу къитлъхьащ, ар зэрымыхъумыщIэм теухуауэ. Иджы апхуэдэу зыщIэр нэхъ мащIэ хъуащ. МыхъумыщIэр ерыскъыракъым, абы иращIэкI хабзэншагъэращ. Дэ ди къалэнщ а емыкIур Iэмал зэриIэкIэ нэхъ мащIэ тщIыну. Шэч хэмылъу, хьэгъуэлIыгъуэр зейм дэ дыпэувыфынукъым, ауэ емыкIур зэрыемыкIур къагурыдгъэIуэн хуейщ.
ХьэгъуэлIыгъуэ гукъинэж
- Нэхъапэм хьэгъуэлIыгъуэм лъэпкъхэм яхэлъ хабзэм и дахагъэр къыщагъэлъагъуэу щытамэ, иджы цIыхухэм я беягъэр утыку къыщрахьэ дауэдапщэщ ар. Сэ хьэгъуэлIыгъуэ куэдым сыщыIащ, цIыху зэмылIэужьыгъуэ, Iуэху зехьэкIэ хьэлэмэт Iэджэм сыхэплъащ, ауэ а псом ящыщу, хабзэм тету, я жыIэрэ я Iуэхурэ зэтехуэу сызыхэта, езгъэкIуэкIа, сэ езым IэфIу сигу къинэжахэм я гугъу сщIыну сыхуейт. Япэр Дыгулыбгъуей щыщщ, Къаныкъуэхэ я лъэпкъращ. Абыхэм я пщIантIэ сызэрыдыхьэу лъэпкъым я нэхъыжьым сызэришалIэри псоми унафэ яхуищIат си жыIэ фIэмыкIыу, хьэгъуэлIыгъуэр ирагъэкIуэкIыну. Абы и фIыгъэкIэ гуфIэгъуэр зэгъэпэщауэ, къыкIэрыхуи къэгуви хэмыту, хабзэм и жыпхъэм тету едгъэкIуэкIат. ЕтIуанэу Джэрмэншык щыщу ЛIуп зэкъуэшхэм я хьэгъэлIыгъуэ илъэс я зэхуакуу едгъэкIуэкIат. ДжэгуакIуэм и къалэнымрэ ар я гуфIэгъуэм щIрагъэблагъэ щхьэусыгъуэмрэ куэдым ящогъупщэри, щхьэж зыхуей лъэныкъуэмкIэ Iуэхур ириIуэнтIэкIыну яужь йохьэ. «Къебгъажьэр хабзэщ»,- жыпIэу уигу къэкI псори адыгэ хьэгъуэлIыгъуэм кIэрыплъхьэ хъунукъым. Сыт хуэдэ Iуэхуми зы унафэщIщ иIэн хуейр, армыхъумэ, ар хьэгъуэлIыгъуэкъым, зэхэлъадэ-зэхэжыжщ зэрыхъунур.
Актёр IэщIагъэр
- Университетым сыщыщIэтIысхьам актёр IэщIагъэм хузиIа гугъэмрэ еплъыкIэмрэ иджы зихъуэжащ. Нэхъ балигъ ухъухукIэ щIалагъэм и мэIухур токIуэтри, нэхъ нэ къабзэкIэ гъащIэм ухоплъэ. Сэри арагъэнщ къысщыщIар. Москва, Нью-Йорк сыкIуэу актёр IэщIагъэм сыщыхуеджэну, абы сыщылэжьэну сыщIэхъуэпсырт хуабжьу. Иджы фIыуэ къызгуроIуэ а къалэ инхэр къызэрысхуэмыныкъуэр, абыхэм сэ схуэдэ куэд зэрыщыIэр. Къыпхуейнури узыгъэлъэпIэнури уи лъэпкъымрэ укъызыхэкIамрэщ. Абы къыхэкIыу си Хэкум, си щIыналъэм сыщолажьэ, схузэфIэкIыр сощIэ. Уэрэдхэм я клипхэм, кинохэм я едзыгъуэ кIэщI цIыкIухэм, «Гуащэнагъуэ» фильм гъэщIэгъуэным Идар Темрыкъуэ и къуэм и ролыр згъэзащIэу сыхэтщ.
Уэрэдыжь
- Илъэс зыбжанэ ипэ «Уэрэдыжь» фIэщыгъэм щIэту проект езгъэжьат. НыбжьыщIэ 50 хуэдиз зэхуэсшэсщ, фащэкIэ тхуапэри пасэрей уэрэдыжьхэр жаIэу тетхауэ щытащ. Иджы абыхэм соплъыжри, ныкъусаныгъэ куэд солъагъу, ауэ а зэманым си къэухьым къызэрихьу сщIауэ арат. А видеохэр Ютубым зэрислъхьэу, мыарэзыхэр куэду къыкъуэкIащ, ауэ щыхъукIи, Iуэхур щедгъажьэм цIыхухэм я чэнджэщ сыщIэупщIэу а Интернет дыдэмкIэ защыхуэзгъазэм, зыми зыри жиIатэкъым. Лэжьыгъэр дунейм къытехьа иужь, ахэращ лэжьыгъэр хэзыутэжыну хущIэкъуари. Сэ къызгуроIуэ, си лэжьыгъэм ныкъусэныгъэ иIэнкIэ зэрыхъунур, ауэ сщIэр зэрымыхъур щыплъагъукIэ къызжепIэн хуейкъэ?
НэгъуэщI щIыпIэ дыщIэIэбэн щыIэкъым, адыгэ фильм тепхыну гъунэжу сценарий бгъуэтынущ - ди тхыдэм и дэтхэнэ Iуэхури фильмыпхъэ хьэлэмэтщ. Псом хуэмыдэу сэ сыщIохъуэпс адыгэ таурыхъ ди щIэблэм щхьэкIэ тесхыну. ЩIэблэр нобэ зыгъасэри зыгъэсэхъури телевизорыращ, ахэр я адэ-анэм зэрабгъэдэсым нэхърэ нэхъыбэу телевизорым йоплъ, абы къигъэлъагъуэращ щапхъэри щIапхъэри. А щхьэусыгъуэращ ди сабийхэм я нэхъыбэр урысыбзэкIэ псалъэу къыщIэтэджыр. ХэкIыпIэр сыт? ХэкIыпIэу тIу щыIэщ: дэ езым ди таурыхъхэр тетхын хуейщ, и фIагъкIэ а цIыкIухэр зэплъым пумыдзыхыну. Е абыхэм фIыуэ ялъэгъуахэр адыгэбзэкIэ зэдзэкIыпхъэщ. Иужьрейр Iэмалыр нэхъ тхузэфIэкIыну къысщохъу.
Уадыгэныр
-Япэ дыдэрауэ ар си дежкIэ узыхалъхуа лъэпкъыр бгъэпэжынырщ, уи къару къихь хуэпщIэнырщ, зы хьэл-щэным утету, зэпIэзэрыту упсэунырщ. Си дежкIэ зэщхьэщыкIыныгъэ иIэщ «Сэ сыадыгэщ!» - жыпIэнымрэ, «Ар адыгэщ!» - къыпхужаIэнымрэ. ЕтIуанэращ сэркIэ лъапIэр.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2550.txt"
} |
Япэ Iыхьэм щытекIуахэр
Урысей Федерацэм Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэм иригъэкIуэкI «ЦIыхубэ участковэ» урысейпсо зэпеуэм и япэ Iыхьэм щытекIуахэр КъБР-м щыIэ МВД-м наIуэ щащIащ.
ФокIадэм и 11 - 20-хэм районхэм япэ Iыхьэр щыщекIуэкIым цIыхухэм Iэмал яIащ зэпеуэм хэт дэтхэнэми теуха анкетэм КъБР-м щыIэ МВД-м и сайтым щыгъуазэ зыщащIу, нэхъыфIу къалъытэ участковэм папщIэ Iэ щаIэтыну.
Зэпеуэм и япэ Iыхьэм полицэм и участковэ уполномоченнэу 17 хэтати, абыхэм ящыщу II-р республикэм къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и щIыналъэ орган псоми къабгъэдэкIыу зэпеуэм и етIуанэ Iыхьэм щызэхьэзэхуэнущ.
IэIэтым кърикIуахэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, псоми ятекIуащ полицэм и майор Жырыкъ Алим (Урысейм и МВД-м и «Бахъсэн» къудамэ), полицэм и майор Атэбий Мурат (Урысейм и МВД-м Налшык къалэм щиIэ Управленэ), полицэм и капитан Геляхов Мусэбий (Урысейм и МВД-м Шэджэм районым щиIэ къудамэ).
Зэпеуэм и етIуанэ Iыхьэм хэтхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыхьыр кIэух зэпеуэм щыIэтыным щIэбэнынущ. ЕтIуанэ онлайн-IэIэтыр мы гъэм жэпуэгъуэм и 7 - 16-хэм екIуэкIынущ.
Участковэ нэхъыфIхэм я нэхъыфIыжхэр ягъэлъэпIэнущ Полицэм и участковэ уполномоченнэм и махуэшхуэм - щэкIуэгъуэм и 17-м - ирихьэлIэу икIи «ЦIыхубэ участковэ» урысейпсо зэхьэзэхуэм и саугъэт нэхъыщхьэр иратынущ.
УАРДЭ Жантинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2552.txt"
} |
ГъэпцIакIуэхэм защыфхъумэ
Урысейм и МВД-м и Управленэу Налшык къалэм щыIэм и СУ-м и следователхэм уголовнэ Iуэху къиIэтащ, Екатеринбург къалэм щыпсэум УФ-м и Уголовнэ кодексым и 159-нэ статьям и 2-нэ Iыхьэм къыщыхьа щIэпхъаджагъэм (гъэпцIэныгъэ) хуэдэу 5 илэжьауэ шэч хуащIу.
Следствэм къызэритымкIэ, 2020 гъэм и накъыгъэм цIыхухъум «джерси» лъэпкъым щыщ жэм сом 38000-кIэ ищэу хъыбар социальнэ сетым ирилъхьащ.
А Iэщым къыщIэупщIэхэм цIыхухъур щепсалъэкIэ, уасэм щыщ Iыхьэр и банк счетым къралъхьэну, щыпсэу щIыпIэм жэмыр нэса нэужь къэна ахъшэр кърагъэхьыну яжриIэрт.
ГъэпцIакIуэм и лей ятехьащ республикэм щыпсэу цIыхуитхум - псори зэхэту абы сом мин 75-рэ якъыIэрыхьащ.
Ахъшэр Iэрыхьа нэужь цIыхухъум телефоныр игъэункIыфIырти, мыдрейхэм зыпащIэну Iэмал яритыртэкъым. Iэрыхьа ахъшэр и щхьэ IуэхукIэ къигъэсэбэпауэ къыщIэкIащ.
Зэрагъэкъуаншэ уголовнэ Iуэхур судым ягъэхьащ.
ДЫГУЛЫБГЪУ Жантинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2553.txt"
} |
ГъущIхэкIри къыIэрыхьакъым, и ахъшэри хикъуащ
Прохладнэ къалэм щыпсэу, илъэс 21-рэ хъу щIалэм гъущIхэкI къызэрищэхумкIэ хъыбарыр Интернетым ирилъхьащ.
ФокIадэм и 16-м абы деж псэлъам ведомствэхэм я зым и лэжьакIуэу зыкъригъэцIыхури, къелъэIуащ и унэм кIуэуэ зэхуихьэса гъущIхэкIыр къищтэну. Прохладнэдэсыр абы и деж щыкIуэм, ар аргуэру къэпсалъэри, зыпэмыплъа гугъуехь къызэрылъыкъуэкIам къыхэкIыу, абонент номеритIым сом 5400-рэ ирилъхьэну, апхуэдэуи зы кIэнфет пхъуантэ къыхуищэхуну къыжриIащ. Ахэр игъэзащIэу щIалэр къыхуагъэлъэгъуа хэщIапIэм щынэсам, ар къызэрагъэпцIар къыгурыIуащ.
А махуэ дыдэм щIалэм Урысей МВД-м и «Прохладнэ» къудамэм зыхуигъэзащ икIи уголовнэ Iуэху къаIэтащ.
ДЫГУЛЫБГЪУ Жантинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2554.txt"
} |
Ахъшэм и ныкъуэр иритыжащ
Илъэс 81-рэ хъу тэрчдэс цIыхубзым 2021 гъэм фокIадэм и 16-м къалэм и уэрамхэм я зым щыIэу и тхылъхэмрэ ахъшэу сом 65000-рэ зыдэлъ пакетыр щигъэкIуэдащ. ЦIыхубзым Урысейм и Тэрч ОМВД-м зыхуигъэзащ.
А махуэ дыдэм щIыпIэм щыпсэу цIыхухъур уэрамым ирикIуэу а хъуржыныр къигъуэтри, абы дэлъ тхылъхэр гъунэгъуу щыIэ къэрал IуэхущIапIэм и офисым иритащ, ахъшэр езым къызыхуигъэнащ. Урысей МВД-м Тэрч районым щиIэ къудамэм и лэжьакIуэхэм къэлъыхъуэныгъэхэр щрагъэкIуэкIым апхуэдэу зыщIар къагъуэтащ. ЦIыхухъум ахъшэм щыщ Iыхьэр къаритыжащ, адрейр къигъэсэбэпыну хунэсат. Абы теухуа уголовнэ Iуэху къаIэтащ.
ДЫГУЛЫБГЪУ Жантинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2555.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
♦Туризмэм и дунейпсо махуэщ
♦ГъэсакIуэхэмрэ зи школ кIуэгъуэ мыхъуахэр щапI IуэхущIапIэхэм я лэжьакIуэхэмрэ я махуэщ. Ар трагъэхуащ Урысейм япэ сабий садым лэжьэн щыщIидза махуэм – 1863 гъэм фокIадэм и 27-м Санкт-Петербург къыщызэIуахащ апхуэдэ IуэхущIапIэ.
♦Саха Республикэм (Якутием) и къэрал суверенитетым и махуэщ. 1990 гъэм Якутие АССР-м и щхьэхуитыныгъэм теухуа дэфтэрыр къащтащ.
♦Тыркумэным и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
♦Къэзахъстаным щагъэлъапIэ лэжьыгъэм и махуэр
♦1130 гъэм Италие Ипщэмрэ Сицилиемрэ зэгухьэри, Сицилие пащтыхьыгъуэр къызэрагъэпэщащ.
♦1783 гъэм тенджыз ФIыцIэм техьащ Урысей флотым и япэ кхъухьыр – «Екатеринэ и щIыхьыр» зыфIащар.
♦1801 гъэм Александр Езанэр ирагъэплъащ япэ лъакъуэрыгъажэм. Дунейм щыяпэу ар зэпкърилъхьат Артамонов Ефим.
♦1821 гъэм Мексикэр Испанием къыхэкIри, къэрал щхьэхуит хъуащ
♦1825 гъэм дунейм щыяпэу Инджылызым гъущI гъуэгу лажьэу щаутIыпщащ.
♦1885 гъэм Харьков къалэм къыщызэIуахащ Урысей ипщэ технологие институтыр – Урысейм щыяпэ техническэ вузыр.
♦1912 гъэм Киев къалэм къыщызэIуахащ «Спортивное поле» стадионыр. Абы цIыху минищ ихуэрт.
♦1939 гъэм фашист Германием иубыдащ Польшэм и къалащхьэ Варшавэ.
♦1940 гъэм Германием, Италием, Японием я дзэхэм я зэгурыIуэныгъэм «Берлин пактым» Iэ традзащ.
♦1941 гъэм Франджым Сириер хуит ищIащ къэрал щхьэхуэу, зыми и унафэ щIэмыту псэуну.
♦1942 гъэм ВКП (б)-м и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым унафэ къищтащ республикэм зыхъумэжыныгъэмкIэ гупхэр къызэгъэпэщын хуейуэ.
♦1960 гъэм Останкинэ телечэщанэр – Европэм щынэхъ лъагэ дыдэр - ухуэн щIадзащ.
♦1990 гъэм Совет Союзыр Интерполым - уголовнэ полицэм и дунейпсо зэгухьэныгъэм - хыхьащ.
♦1991 гъэм Москва щекIуэкIащ ВЛКСМ-м и зимычэзу ХХII съездыр. Зэгухьэныгъэр къыщызэрагъэпэщым абы къалэн щащIауэ щытахэр игъэзэщIауэ къалъытэри, а зэхуэсым унафэ къыщащтащ комсомолыр щымыгъэIэжыным теухуауэ.
♦1933 гъэм къалъхуащ филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, литературовед, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Хьэщхъуэжь Раисэ.
♦1946 гъэм къалъхуащ Кипрым и президент Анастасиадис Никос.
♦1947 гъэм къалъхуащ къэрал куэдым щыцIэрыIуэ тренер, ди къэралым футболымкIэ и командэ къыхэхами Санкт-Петербург и «Зенит»-ми ядэлэжьа Адвокат Дик.
♦1955 гъэм къалъхуащ актёр, УФ-м и цIыхубэ артист Галибин Александр.
♦1965 гъэм къалъхуащ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор Къущхьэбий Анзор.
♦1967 гъэм къалъхуащ модельер, адыгэ фащэхэр дыным хуэIэкIуэлъакIуэ, химие щIэныгъэхэм я кандидат ХьэцIыкIу Мадинэ.
♦1977 гъэм къалъхуащ къаплъэнхэр зыгъасэ, УФ-м щIыхь зиIэ и артист Запашный Аскольд.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 15 - 16, жэщым градуси 10 - 11 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ДЖАТОКЪУЭ Марьянэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2556.txt"
} |
Балакирев Милий и «Ислъэмейр»
Балакирев Милий (1837 - 1910) композиторыр «Гуп лъэщ» («Могучая кучка») жыхуаIэ композитор зыбжанэм ящыщт, уеблэмэ я къызэгъэпэщакIуэу къэплъытэ хъуну. Адыгэ пшыналъэхэм зыкIи емыщхь абы и композитор лэжьыгъэхэр ди дежкIэ гъэщIэгъуэн зыщIыр абы «Ислъамей» зыфIища и макъамэращ.
ЗэрыжаIэжымкIэ, Балакиревыр Кавказым щэнейрэ къэкIуащ, ар зрихьэлIари адыгэм нэхъ гуащIэу зыхищIа 1862, 1863, 1868 гъэхэращ. «Ислъэмейр» композиторым Мэзкуу игъэзэжа нэужь, I869 гъэм, зэхилъхьащ. Музыкэ щIэныгъэбзэкIэ абы зэреджэр мыпхуэдэущ: «фортепьянэм папщIэ къухьэпIэ фантазие». А фIэщыгъэм щIэту «МузыкэмкIэ щIэнгъуазэм» «Ислъэмейм» теухуауэ етх:
«Фортепианэм папщIэ Балакиревым зэхилъхьа макъамэхэм я лъагапIэу къэплъытэ хъуну лэжьыгъэщ «Ислъэмейр». Мыр езы Балакиревыр къозыгъэцIыхухэм ящыщщ. Япэрауэ, къуэкIыпIэ щэнхабзэм зэрыдихьэх хьэлымкIэ; етIуанэрауэ, и макъамэтх Iэмалхэм зэрызихъуэжар къэзыгъэлъагъуэ щапхъэу. Пьесэр, къуэкIыпIэ темэ дыдэу къэплъытэ хъунущ, IыхьитIу зэхэтщ: япэр – къэбэрдей къафэ «Ислъэмейр» аращ (абы пьесэм и цIэр фIащыжащ); етIуанэр – кърым-тэтэр бзылъхугъэ уэрэдщ. ТемитIри гукъыдэж къагъэлъагъуэмкIэ зэтехуэркъым. Япэрейр кавказ макъамэ IэмэпсымэкIэ ягъэзащIэ, жьы зыщIэт макъамэ псынщIэщ, «фа» нотэм нэхъ тещIыхьауэ. Ар бгырыс хахуагъ уигу къэзыгъэкI макъамэ «гуащIэу» плъытэнумэ, етIуанэр – щабэу, лантIэу, бзылъхугъэ хьэлым нэхъ иупхыу щыт пшыналъэщ. Шопен, Лист сымэ ятха макъамэ балладэхэми ещхьщ.
«Ислъэмейр» фортепианэм хуэIэзэ узыщI макъамэ гъэщIэгъуэнщ: аккордхэр, октавэхэр, нотэ тIуащIэхэр, пассажхэр хэту. Мэжэр композитор Лист Ференц и еджакIуэхэм а макъамэр яригъэгъэзэщIэну ифIэфI дыдэт, езым зэхилъхьэхэм зэрещхьым къыхэкIыу. Псоми ящIэ Лист урыс композиторхэр фIыуэ илъагъуу зэрыщытар».
ЗэрыжытIауэ, Балакиревыр Кавказым 1862, 1863, 1868 гъэхэм щыIащ. 1862 гъэм и гъэмахуэм абы Стасов Владимир хуигъэхьа тхыгъэм Псыхуабэ къызэрыщыхъуам щытепсэлъыхьырт: «Лермонтовым и хьэуакIэ собауэ… Итхахэр аргуэру зэ щIэзджыкIыжауэ, мыр жызоIэ: урысыбзэкIэ ятха псоми Лермонтовым ейхэм хуэдэу си гум лъэIэсыф яхэткъым. Дэ икIи куэдкIэ дызэтохуэ. Сэри, Лермонтовым ещхьу, щIыуэпсыр сфIэфIщ, абы хуэдэ дыдэу ар куууэ зыхызощIэ, шэрджэсхэри, я фащэм деж щыщIэдзауэ (адыгэ фащэм нэхърэ нэхъыфI щыIэу сщIэркъым) сигу ирохь. Си гум пшынэ Iэпэ куэд иIэщ, Лермонтовыр еIусэху, зыкъызагъащIэу».
1863 гъэм Балакиревыр Железноводск, Нартсанэ, Псыхуабэ пианисту щыIащ, Лермонтовыр здэщыIа щIыпIэхэм зыщиплъыхьащ, бгырыс макъамэхэм едэIуащ, бгырысхэм къагъэщхьэпэ макъамэ Iэмэпсымэхэр зригъэцIыхуащ. Иужь дыдэу ар Кавказым щыщыIар 1868 гъэращ. Кавказым и дунейм цIыхум зыхригъащIэ хуитыныгъэ хъуапсэр абы къыщигъэлъэгъуащ «Мцыри» поэмэм хузэхилъхьа макъамэм.
Лермонтовым и псалъэхэр къигъэсэбэпурэ, Балакиревым и «КъухьэпIэ Iэрамэм» папщIэ уэрэдищ зэхилъхьауэ щытащ. Абыхэм ящыщщ «Измаил-бей»м хэт «Адыгэ уэрэдыр», «Мцыри»м щыщ бдзэжьейм теухуа уэрэдыр, нэгъуэщIхэри. А псоми ящIэтыр макъамэ щабэщ.
Макъамэтххэм зэрыжаIэмкIэ, шэч закъуи хэлъкъым Балакиревыр «Ислъэмейм» елэжьыныр абы Рубинштейн Николай ныбжьэгъу къызэрыхуэхъуам зэрепхам. Лист Ференц ещхьу, лъэпкъ макъамэхэр фортепианэм папщIэ щызэхилъхьэкIэ, Балакиревым абы лъэпкъ хьэлыр химыгъэкIыу, уеблэмэ нэхъ къыхэщу къызэригъэнэным хущIэкъурт. Апхуэдэщ абы и къэбэрдей къафэр. Егъэлеяуэ щIэщыгъуэ «Ислъэмейм» и макъамэм абы хуэфэщэн пщIэ щригъэгъуэтащ музыкэм елэжь IэщIагъэлIхэм я деж.
Чэрим Марианнэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2557.txt"
} |
Тынш ящI
«Гъуэгум шынагъуэншэу щызекIуэн» федеральнэ проектым ипкъ иткIэ, иджыблагъэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и гъуэгухэм светофор 50-м нэблагъэ щагъэуващ.
«Т.7» светофор лIэужьыгъуэщIэр ункIыфI-щIэнэжу и плъыфэм зэрызихъуэжым и фIыгъэкIэ, машинэкIэ къэзыжыхьхэм ярегъэлъагъу лъэс лъагъуэм гъунэгъу зэрыхуэхъур, хуэм зыпщIын хуейми, ублэж хъунуми ухуегъэхьэзыр.
Светофорыр жэщми махуэми фIы дыдэу зэрыплъагъум и фIыгъэкIэ, гъуэгур абы нэхъ шынагъуэншэ зэрищIми шэч хэлъкъым.
КъБР-м и курыт еджапIэхэмрэ садхэмрэ лъэсырызекIуэхэм папщIэ екIуалIэ зэпрыкIыпIэхэр зыхуей-зыхуэфIхэмкIэ иджырей мардэм изагъэу къызэрагъэпэщащ. Къыхэдгъэщынщи, нэгъабэ лъэсырызекIуэ лъагъуэу 139-рэ ящIащ, светофорхэр ягъэуващ.
Апхуэдэуи, мы илъэсыр и кIэм нэблэгъэху гъуэгу зэпрыкIыпIэу 190-м хуэдиз зэрагъэпэщыжынущ.
НафIэдз Мухьэмэд.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2558.txt"
} |
ЦIыхубэ транспорткIэ зекIуэхэм папщIэ
Куэд дэмыкIыу Налшык къыщагъэсэбэпу хуежьэнущ цIыхубэ транспортым щхьэкIэ къагупсыса «Тройка» картэр.
А билет лIэужьыгъуэр ди къалэм щыгъэлэжьэным теухуауэ зэгурыIуэныгъэ зэраухылIащ Москварэ Налшыкрэ. Абы нэхъ тынш ищIынущ цIыхубэ транспорткIэ зекIуэхэм я Iуэхур. Къапщтэмэ, я гъуэгупщIэр нэхъ мащIэ хъунущ, хуэгъэкIуатэ щыIэнущ, зэтраублэнущ гъуэгупщIэр электроннэу зэрат Iэмал, къалэм дэт цIыхубэ транспортхэм я зэблэкIыгъуэхэр тынш ящIынущ.
«Тройка»-м техьэмэ, республикэм къакIуэ зыгъэпсэхуакIуэхэр гугъу ехьынукъым гъуэгупщIэр щаткIэ, ар электронэу щытынущи. А зэхъуэкIыныгъэхэм тещIыхьауэ, цIыхубэ транспортыр гъуэгу уасэ зэратыну терминалхэмкIэ къызэрагъэпэщащ.
НАФIЭДЗ Мухьэмэд.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2559.txt"
} |
ЗэуапIэм щыIа адэхэмрэ адэшхуэхэмрэ я щапхъэм тету
Советыдзэхэр Афганистаным къызэрырашыжрэ илъэс 30 щрикъум ирихьэлIэу
Советыдзэхэр Афганистаным къызэрырашыжрэ илъэс 30 зэрырикъур Къэбэрдей-Балъкъэрым щагъэлъапIэ, мыхьэнэшхуэ зиIэ жылагъуэ-политикэ Iуэхуу къалъытэу.
Афган зауэм хэтахэр абы щыгуфIыкIынущ, сыту жыпIэмэ, дэ дгъэзэщIащ правительствэм и унафэр. Ди щIэблэр къэхъуащ икIи зэфIэуващ совет зэманым, щагъэсащ пионер отрядхэм, комсомол организацэхэм. Ди дежкIэ хэкупсэу ущытыныр, дзэ къулыкъур, Хэкум къалэн хуэщIэныр Iуэху къызэрыгуэкIтэкъым, атIэ мыхьэнэ, купщIэ зиIэт. Къулыкъу щIэн-мыщIэн, «афганым» кIуэн-мыкIуэн упщIэ куэдым ягу къэкIыххакъым.
Къэсхьынщ зы щапхъэ: Кавказ Ищхъэрэ дзэ округым и дзэ советым хэтт генерал-лейтенант Аунапу. Абырэ сэрэ фIыуэ дызэрыцIыхурт, дызэныбжьэгъуу жыпIэ хъунут. Афганистаным сыщылъэтам, дауи, сыщIэупщIащ, ди лъахэгъухэм ящыщу хэт Кабул щыIэми. ИкIи япэу зи цIэ къраIуар Аунапут, Афганистан Демократие Республикэм (ДРА) и дзэ чэнджэщэгъум. Абы гъэщIэгъуэн щыхъуат и кабинетым сыщыщIыхьам. КъызэлъэIуащ блыным фIэлъ картэшхуэм сыбгъэдыхьэну. СыкъэуIэбжьат сызэрыригъэблэгъа щIыкIэр къызгурымыIуэу, итIанэ сэри зыхэсщIащ абы и гум щыхъэр. КъызэрыщIэкIымкIэ, Хоста районым щекIуэкIырт зауэ, абы хэтт и къуэ лейтенант нэхъыжь Аунапу.
Афганистаныр ирикIуащ цIыху минищэхэм я гъащIэм, мин 14-м щIигъу хэкIуэдащ. Ди республикэ мыиным щыщу афган зауэм хэтащ щIалэщIэ 1800-рэ. Афганистаным щекIуэкIа зауэм зи гъащIэр ихьа сэлэтхэм яхэтщ ди лъахэгъу 54-рэ. Ахэр, Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм зи гъащIэр зытахэми хуэдэу, зэи тщыгъупщэнукъым.
ЯпэщIыкIэ СССР-м пщIэшхуэ щыхуащIу щытащ абы къикIыжахэм. АрщхьэкIэ, иужькIэ, либерал демократием и зэманым дыхыхьэри, лъапIэныгъэ псори хаутэу щIадзащ. «Хэт фэ абы фызыгъэкIуар?» жаIэу щызэхэтхкIэ, ди жагъуэ хъурт, ауэ къыдгурыIуэрт: апхуэдэу жызыIэр щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэхэмкIэ Афганистаным зыпыIузыдзахэрт. Си фIэщ мэхъу зыгуэркIэ нобэ гугъуехь къэхъумэ, абыхэм я щIыналъэри Хэкури зэрамыхъумэнур.
Иужь зэманым жылагъуэми къэралми къащыгурыIуэ хуэдэщ «афганхэр», зэуапIэм щыIа адэхэмрэ адэшхуэхэмрэ я щапхъэм тету, я къалэныр щIыхь пылъу зэрагъэзэщIар. Афганистаным къикIыжа нэужь, ди лъахэгъухэм загъэбэлыхьу, фIыщIэ пэплъэу щысакъым, ахэр мамыру псэууэ, лажьэу гъащIэм хыхьэжащ.
Дэ псори дыхуейщ ди Хэкур сыт щыгъуи мамыру щытыну, зауэм дыIухьэну унафэ къыщытхуащIын зэман къремыхъуж. АрщхьэкIэ, еджагъэшхуэ Ломоносов Михаил гу зэрылъитащи, мамырыгъэ кIыхьым и лъэхъэнэрщ цIыхубэм Хэку лъагъуныгъэ яхэплъхьэну щынэхъ гугъур. Абы къыхэкIыу зыщыдгъэгъупщэнкъым, Афганистаным зи къалэн щызыгъэзэщIахэм я лIыгъэм и гугъу тщIыкIэрэ, Хэкум хуэпэжыным теухуа гупсысэр зэрахэтпщэр.
Дэ Афганистаным щыхэкIуэдахэм я фэеплъым хуэфащэ пщIэ хуэтщIын хуейщ, «Гендукуш адэкIэ», афган къырхэм зи псэр щызыта ди лъахэгъухэр тщыгъупщэ хъунукъым. Абы къыхэкIыу, сэ къызгуроIуэ икIи си гум дохьэ зауэлI-интернационалистхэм я республикэ центрым, десантник хахуэ, КъБР-м и Парламентым и депутат Тхьэгъэлэдж Тимур зи унафэщIым хэтхэм ирагъэкIуэкI лэжьыгъэ щхьэпэр.
Афганистаным зи псэр щызыта ди лъахэгъу псоми я цIэ-унэцIэхэр дыщэпскIэ гъэжауэ тетщ Налшык паркым ит «ЩIыхьым и мемориал» фэеплъ уардэм. Налшык и Дэшхуей хадэми абыхэм я фэеплъ щагъэуващ. Республикэм и къуажэ, къалэ уэрамхэм фIащащ къэзымыгъэзэжа зауэлIхэм я цIэхэр. А зауэм зи щхьэр хэзылъхьахэм я унагъуэхэм мылъкукIэ зыщIагъакъуэ, псэупIэхэр хуаухуэ, псори къызэщIаумыбыдэфми.
Советыдзэхэр Афганистаным къызэрырашыжрэ илъэс 30 зэрырикъум зэрызыхуагъэхьэзырым хыхьэу, КъБР-м и Iэтащхьэм и къалэнхэр пIалъэкIэ зыгъэзащIэ КIуэкIуэ Казбек жыджэру ядиIыгъыу, республикэм Iуэху зэмылIэужьыгъуэхэр щрагъэкIуэкI.
Си псалъэм и кIэухыу Iуэху зыбжанэ къыхэслъхьэнут, ахэр фIэкIыпIэ имыIэу къыздаIыгъын хуейуэ къэзмыгъэуву.
Япэрауэ, илъэс 30 щрикъум ирихьэлIэу федерацэ псор къызэщIиубыдэу унафэ къэщтапхъэщ Афганистаным, щIыпIэ щхьэхуэхэм щекIуэкIа зауэхэм, дзэ зэпэщIэувэныгъэхэм хэтахэм я урысейпсо зэгухьэныгъэ къызэрагъэпэщыну. Абыхэм псоми я псэм емыблэжу зы къалэн ягъэзэщIащ. Дэ лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм дащыщт, диныр зи фIэщ хъухэри мыхъухэри къытхэтт. Абы щыхьэт тохъуэ хэкIуэдахэм я цIэ-унэцIэхэр зытет фэеплъхэр. АрщхьэкIэ, иджы дэ «зэгухьэныгъэ», «зэкъуэшыгъэ» зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ дызэкIэщIач. Iуэхухэри щхьэхуэ-щхьэхуэу икIи зэпымыщIауэ ирагъэкIуэкI.
ЕтIуанэрауэ, «Ветеранхэм я IуэхукIэ» законым зэхъуэкIыныгъэхэр халъхьэн хуейщ Афганистаным, щIыпIэ щхьэхуэхэм щекIуэкIа зауэхэм, дзэ зэпэщIэувэныгъэхэм ныкъуэдыкъуэ ищIахэмрэ ветеранхэмрэ я льготэхэр Хэку зауэшхуэм хэтахэм хуащIэм хуагъадэу. Мис итIанэщ захуагъэр, псом хуэмыдэу ныбжьыщIэ хэкIуэдахэм яхуэгъэзар, щызэфIагъэувэжыфынур. ИтIанэ зауэхэм хэтахэм я дежкIэ нэхъ тынш хъунут щIалэгъуалэм ядэлэжьэныр. Мыбы егъэлеиныгъэ гуэри хэлъкъым. Псори зытещIыхьар захуагъэрщ. Ар зылъагъу ныбжьыщIэхэр, къэралыр хуей хъумэ, Хэкум и хъумакIуэхэм яхыхьэным хуэхьэзырынущ. Абы псом хуэмыдэу мыхьэнэшхуэ иIэщ зыкъыдапщытыну, ди къарур ягъэунэхуну хущIэкъухэр щыщыIэ мы зэманым.
ЗУМАКУЛОВ Борис, Афган зауэм и ветеран, ДРА-м и политикэ чэнджэщакIуэ, Совет дзэм и полковник.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "256.txt"
} |
ФIэкIыпIэ имыIэу къыдэгъэщIылIащ
Испанием и Торремолинос къалэм 1979 гъэм щекIуэкIащ ООН-м егъэщIылIа Дунейпсо турист зэгухьэныгъэм и зэIущIэ. Зи гугъу тщIы махуэр хэгъэунэхукIыным хуэгъэзауэ унафэ къыщащтауэ щытари аращ. ИкIи, 1980 гъэм къыщегъэжьауэ, фокIадэм и 27-р Туризмэм и дунейпсо махуэу ЩIы хъурейм тет къэралхэм я нэхъыбапIэм къыщалъытащ.
НэгъуэщI щIыналъэхэм кIуэныр, зыщыплъыхьыныр, щыпсэу цIыхухэм яхуэзэныр, абыхэм къадекIуэкI хабзэхэм, я тхыдэм щыгъуазэ захуэщIыныр ди зэхэщIыкIым хэзыгъахъуэ, ди нэгу зезыгъэужь Iэмал нэхъыфIхэм ящыщ зыщ. Ауэ щыхъукIи, гурыIуэгъуэщ зи гугъу тщIы унэтIыныгъэм телажьэ IэнатIэр фейдэ хэхыпIэу щIыщытри. Уеблэмэ щыIэщ хэхъуэу яIэм и нэхъыбапIэр туризмэм къапызых къэралхэри.
Къыхэдгъэщ зэрыхъунумкIи, мы махуэм дигу къегъэкIыж дыщыпсэу дунейм и дахагъэр тхъумэн икIи абы дыхуэсакъын зэрыхуейри. КъищынэмыщIауи, туризмэр къогъуэгурыкIуэ лъэпкъ куэдым я щэнхабзэ зэпыщIэныгъэхэр нэхъри зыгъэбыдэу. КъимыдэкIэрэ, нэгъуэщI щIыналъэхэр, абыхэм я нэхъ тпэIэщIхэри яхэту, зэгъэлъагъуныр, щыпсэу цIыхухэм я щыIэкIэ-псэукIэм щыгъуазэ захуэщIыныр пасэ зэман лъандэрэ къекIуэкI хабзэщ. Псалъэм папщIэ, ди эрэр къэунэхуным илъэс 400 хуэдиз иIэжу псэуа пасэрей алыджхэмрэ урымхэмрэ Мысырым (Египет) кIуэрейуэ щытащ, я нэгу зыщрагъэужьын, а хэкум и тхыдэм, и щэнхабзэм щыгъуазэ зыхуащIын, и щIыгум ит ухуэныгъэ абрагъуэхэр, адрейхэм яхуэмыдэ и щIыуэпсыр зрагъэлъэгъун мурадкIэ. Къыхэдгъэщынщи, «тхыдэм и адэ» алыдж еджагъэшхуэ Геродот щIыпIэ куэд къызэхикIухьат икIи абыхэм ехьэлIа и къэхутэныгъэхэр тхылъибгъум къыщигъэлъэгъуэжащ.
Дызэрыщыгъуазэщи, апхуэдэ зыплъыхьакIуэ-гъуэгурыкIуэ куэдым адыгэ-абазэ-убых лIакъуэхэм я щIыналъэри зэщIагъэхьауэ щытащ. Гу зэрылъытапхъэщи, лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм къриубыдэу, ди хэкум къихьа а цIыхухэм къызэранэкIа я гъуэгуанэ тхыгъэхэр ноби дэркIэ щхьэпэщ икIи ди тхыдэр, псэукIар зыхуэдэр дджынымкIэ щIэгъэкъуэныфIщ.
Дыщалъхуа, дыщыпсэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и гугъу тщIымэ, и щIыналъэр и зэхэлъыкIэкIи и гъэпсыкIэкIи щIэщыгъуэщ, хуабжьу удэзыхьэхщ. Псоми зэрытщIэщи, ди лъахэм итщ Европэм и бгы нэхъ лъагэ дыдэ Iуащхьэмахуэ. Абы лъэныкъуитIымкIи щыIэ и Iэшэлъашэр мы зэманым хъуащ иджырей мардэхэм къитIасэу зызыужь зыгъэпсэхупIэ телъыджэ. Къатщтэмэ, Iуащхьэмахуэ и дыгъэмыхъуэ джабэщIхэмкIэ къыщыщIэж псы хущхъуэхэм (Таучэшхэ я псынащхьэхэм) Нартсанэ (Кисловодск) къикIыу екIуалIэ гъуэгущIэ зыкъизыхыр къызэрызэIуахам и фIыгъэкIэ, ди щIыналъэм къихьэ туристхэм я бжыгъэм хэпщIыкIыу хэхъуащ. ГурыIуэгъуэщ Къэбэрдей-Балъкъэрым туризмэм зэрызыщиужьыр и экономикэм дежкIи щIэгъэкъуэныфIу зэрыщытыр.
Зэрынэрылъагъущи, дуней псом щагъэлъапIэ Туризмэм и махуэр ди республикэми, фIэкIыпIэ имыIэу, къегъэщIылIащ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2560.txt"
} |
ПсэзэпылъхьэпIэщ Iуащхьэмахуэ кIуэ гъуэгур
Мэрем жэщым ирихьэлIэу Iуащхьэмахуэ и щыгум дунейр хуабжьу къыщызэIыхьащ: жьапщэ ин зыщIэт уэшхымрэ уэсымрэ зэхэзэрыхьыжауэ зы секундым метр 70-м нэс я хуабжьагъыу борэныр зэрызохьэ. Апхуэдэ щытыкIэм хиубыдащ Европэм и къурш нэхъ лъагэ дыдэм хуэкIуэ альпинист 19-р. Метр 5300-м нэблэгъауэ абыхэм яхуэмыхьыжыххэ хъуащ икIи икIэщIыпIэкIэ дэIэпыкъуэгъу хуэныкъуэу къэлъэIуащ.
Хъыбар къазэрыIэрыхьэу, МЧС-м и къегъэлакIуэхэр псынщIэ дыдэу гъуэгу теуващ. Жьапщэми, уаеми, псэзэпылъхьэпIэми къапимыкIуэту абыхэм къалъыхъуэу хуежьащ борэным зэщIиIулIахэр. Къегъэлыныгъэм занщIэу хузэщIагъэуIуащ техникиблкIэ зэщIэузэда псэемыблэж щIалэ 20-рэ. Абыхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытщ.
Лей зытехьахэм нэхъ щIэхыу сэбэп яхуэхъуфын папщIэ КъэхъукъащIэ шынагъуэхэм хиубыдахэм щеIэзэ центрымрэ ДэIэпыкъуэгъу псынщIэмрэ я бригадэхэр, щIыпIэ администрацэм и къулыкъущIапIэхэр метр 5000-м щIигъукIэ бгым дэкIуеящ. Кърагъэлхэр абыхэм ирашалIэрт. Районымрэ республикэмрэ я медицинэ IуэхущIапIэхэри хуагъэхьэзырат фэбжь зыгъуэтахэр къазэрыIэрыхьэу щакIэлъыплъыну.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек и нэIэм щIэтащ къегъэлыныгъэхэр зэрекIуэкI щIыкIэр. Япэ жэщым ирихьэлIэу цIыхуи 8 къагъуэтыжат: 5-м дэIэпыкъуныгъэ иратат, 3-р хэкIуэдащ. Адрейхэр увыIэгъуэ имыIэу къалъыхъуащ. Iуэхур гугъу ищIащ Iуащхьэмахуэ и щыгум щIыIэр градус 20-м зэрыщыщIигъуамрэ борэным и зэранкIэ зыри зэрумылъагъумрэ.
КъыкIэлъыкIуэ махуэм адрейхэми ялъэIэсащ. Абы теухуа хъыбарым дыкъыщоджэ КъБР-м и Iэтащхьэм Инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым: «КъегъэлакIуэхэр зэпэщу зэрызэдэлэжьам, абыхэм я лIыхъужьыгъэмрэ Iэзагъымрэ я фIыгъэкIэ уэс борэным и гъэрыпIэм кърашащ альпинист 19-м ящыщу 14-р».
Дохутырхэр къеплъа нэужь, цIыхуищыр яутIыпщыжащ. Альпинистхэм ящыщу 11-р икIэщIыпIэкIэ Республикэ клиникэ сымаджэщым нагъэсауэ дэIэпыкъуныгъэ ират. Лей къызытехьахэм МЧС-м и психологхэр ядолажьэ.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, хэкIуэдахэм я бжыгъэр 5-м нэсащ. Абыхэм я Iыхьлыхэмрэ благъэхэмрэ яхуэгузэващ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек.
Iуащхьэмахуэ и щыгум къыщыхъуа гузэвэгъуэр къызыхэкIар республикэм и хабзэхъумэхэм зэхагъэкI.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2561.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Дагъыстэнымрэ я экономикэм ехьэлIа Iуэхухэр
УФ-м и Правительствэм и ЗэзыгъэуIу центрым къэралым и вице-премьер Новак Александр щригъэкIуэкIа зэIущIэм республикэхэм я Iэтащхьэхэу КIуэкIуэ Казбекрэ Меликов Сергейрэ къыщыхалъхьащ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Дагъыстэнымрэ экономикэ и лъэныкъуэкIэ зегъэужьыным ехьэлIа проект нэхъыщхьэхэр.
ЗэIущIэм хэтащ Урысейм экономикэ зыужьыныгъэмкIэ и министр Решетников Максим, УФ-м и Президентым и Администрацэм, УФ-м и Правительствэм и Аппаратым я унафэщIхэм ящыщу зытепсэлъыхь Iуэхухэр зэхьэлIахэр, УФ-м промышленностымрэ сатумкIэ, мэкъумэш IэнатIэмкIэ, лэжьыгъэмкIэ, энергетикэмкIэ, транспортымкIэ, туризмэмкIэ, къэрал мылъкур зегъэкIуэнымкIэ и министр-хэм я къуэдзэхэр, апхуэдэуи стратегие мыхьэнэ зиIэ къалэнхэр убзыхунымкIэ центрым и лIыкIуэхэр.
Решетников Максим зэрыжиIамкIэ, дэтхэнэ щIыналъэми экономикэ и лъэныкъуэкIэ зэрызиужьыну щIыкIэр зи лъабжьэ щапхъэр - ар щытыкIэр къызэрапщытэ IэмэпсымэфIщ, абы экономикэм зегъэужьынымкIэ здынэсын хуей гъунапкъэхэр убзыхунымкIэ, программэхэр зэхэлъхьэнымрэ абыхэм ятеухуа унафэхэр къэщтэнымкIи Iэмал къет.
«Дэ зэхыдолъхьэ КИФЩI-м хыхьэ щIыналъэхэм зэдэууэ зэрызедгъэужьыну щIыкIэхэр, псом япэрауи, тегъэщIапIэ тщIыр цIыхухэм IэнатIэ яIэнырщ. Зэрызаужьыну щIыкIэм дыщыхэплъэкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ цIыхухэр IэнатIэкIэ къызэгъэпэщынымкIэ щIыналъэм иIэ хэкIыпIэхэр, экономикэм и IэнатIэхэм я щытыкIэр зыхуэдэр къэлъытэным. Апхуэдэ зэпэлъытыныгъэхэм Iэмал къатынущ 2030 гъэ пщIондэ лэжьапIэ IэнатIэу зыхуеинур убзыхунымкIэ, лэжьапIэ IэнатIэщIэхэр къызэIухынымкIэ, апхуэдэуи инвестицэхэр зыхуэдизынур къэлъытэнымкIэ», - къыхигъэщащ министрым.
Меликов Сергейрэ КIуэкIуэ Казбекрэ къагъэлъэгъуащ республикэхэм экономикэ и лъэныкъуэкIэ зэрызаужьыну щIыкIэхэр щызэпалъытым наIуэ къэхъуахэр - ар абыхэм я экономикэхэр бюджет IэнатIэм, къимыдэкIэ, щIыналъэ бюджетхэри къэрал бюджетым куэдкIэ зэрелъытахэрщ. Апхуэдэуи лэжьапIэншагъэр щIыпIэхэм зэрыщылъагэр къыхагъэщащ икIи бюджет IэнатIэм хэмыхьэ IуэхущIапIэхэм IэнатIэ щыпэрытхэр куэд дыдэ зэрыхъури жаIащ.
«Гулъытэ хэха хуэщIын хуейщ цIыхухэр лэжьапIэкIэ къызэгъэпэщыныр зэкIэлъызыгъэкIуэну е IэнатIэ зэрыIутыр хэIущIыIу зымыщIхэр къэгъэнэIуэным хуэщхьэпэну проектхэр зэхэлъхьэным, сыту жыпIэмэ, лэжьапIэхэр къызэIухыным текIуэдэнур абыхэм ягъэмэщIэнущ. Ар Iуэхутхьэбзэ щIэным, туризмэм, мэкъумэш хозяйствэм, хьэрычэт IэнатIэ мыинымрэ курытымрэ хэтхэм нэхъ ехьэлIащ. Иджыпсту нэхъ зытегъэщIэн хуейр, мыхьэнэшхуэ дыдэ зиIэр федеральнэ программэхэм хэтынырщ. Мыбдежым къэпщытэн хуейщ КИФЩI-м хыхьэ щIыналъэхэм экономикэ и лъэныкъуэкIэ зегъэужьыным къэралым хуищI гулъытэм сэбэпынагъыу къихьыр зыхуэдизыр. Абыхэм ящыщщ инфраструктурэ щIыхуэхэр зэрыратыр, худачыхыу щIыхуэ зэрыхухах 1764 программэр, нэгъуэщIхэри», - къыхигъэщхьэхукIащ министрым.
Гулъытэ хэха хуащI псэупIэ-коммунальнэ, мэкъумэш, туризм IэнатIэхэм, жызум гъэкIынымрэ шагъыр щIынымрэ, жыг хадэхэр хэсэным, хуабэщхэр гъэлэжьэным. Экономикэ зыужьыныгъэмкIэ министерствэмрэ а Iуэхур зэхьэлIа IуэхущIапIэхэмрэ жыджэру яужь итщ «Iуащхьэмахуэ» турист-рекреацэ комплексымрэ Дербентрэ зегъэужьыным.
А Iуэхухэр зэфIагъэкIын папщIэ республикэхэм къагъэнэIуащ нэхъапэ игъэщыпхъэ проектхэу 2030 гъэ пщIондэ ягъэзэщIэну я мурадхэр. А лэжьыгъэхэр зэфIэгъэкIа хъун папщIэ Дагъыстэным инвестицэу сом мелард 436-рэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым - сом мелард 454,3-рэ къыхалъхьэнущ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым ехьэлIа проектхэм я Iыхьэ плIанэр туризмэм пыщIащ. Абыхэм ящыщщ «Iуащхьэмахуэ» комплексым зегъэужьыныр. Инвестицэхэр зыхалъхьэну, мыхьэнэшхуэ зиIэ адрей унэтIыныгъэхэм яхохьэ мэкъумэш IэнатIэр, псэупIэ ухуэнымрэ энергетикэмрэ.
ЗэIущIэм щызэпкърахахэм япкъ иткIэ Новак Александр абы хэтахэм пщэрылъ ящищIащ республикэхэм экономикэ и лъэныкъуэкIэ зегъэужьыным хуэгъэза, япэ игъэщыпхъэ проектхэм и кIэм нэсу елэжьыжыну.
«АдэкIи къэлъыхъуэн хуейщ щIыналъэхэм зегъэужьыным хуэщхьэпэну Iэмалхэр, проектыщIэхэр зэхэлъхьэпхъэщ. Фигу къэзгъэкIыжынщи, абыхэм мыхьэнэшхуэ щIаIэр КИФЩI-м хыхьэ щIыналъэхэм щыпсэухэм я псэукIэр егъэфIэкIуа хъуныр, а щIыпIэхэм я экономикэмрэ бизнесымрэ зегъэужьыныр зэрелъытарщ. Правительствэр дяпэкIи ядэIэпыкъунущ зэрызаужьынум теухуа щIыкIэхэр жыджэру зэхэзылъхьэ, социально-экономикэ я лъэныкъуэкIэ я Iуэхухэр ирагъэфIэкIуэну хуейуэ къалэнышхуэхэр зыхуэзыгъэувыжыф дэтхэнэ щIыналъэми», - къыхигъэщащ Новак Александр.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2562.txt"
} |
Зэрызрагъэужьынум топсэлъыхь
«Iэщ лъэпкъыфIхэм ятеухуауэ» КъБР-м и Законыр зэрагъэзащIэм иджыблагъэ щытепсэлъыхьащ КъБР-м и Парламентым. ЗэIущIэр къызэригъэпэщат Мэкъумэш IуэхухэмкIэ, экологиемрэ дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэнымкIэ комитетым.
Абы хэтащ КъБР-м и Парламентым и УнафэщIым и къуэдзэ Жанатаев Салим, комитетым щыщхэр, КъБР-м Мэкъумэш хозяйствэмкIэ и министерствэм, республикэм щIыпIэ унафэр зехьэнымкIэ IуэхущIапIэхэм я лIыкIуэхэр.
ЗэIущIэр къыщызэIуихым, КъБР-м и Парламентым Мэкъумэш IуэхухэмкIэ, экологиемрэ дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэнымкIэ и комитетым и унафэщI ТекIушэ Артур жиIащ Iэщ лъэпкъыфIхэр гъэхъуныр мэкъумэш IэнатIэм и Iыхьэ нэхъыщхьэхэм зэращыщыр.
- Iэщ гъэхъуным ехьэлIауэ къалэн нэхъыщхьэу зыхуэдгъэувыжхэм ящыщщ лъэпкъыфIхэр хъумэнымрэ егъэфIэкIуэнымрэ, а Iуэхум епха IэнатIэхэм къалэжьым хагъэхъуэнымкIэ сэбэп яхуэхъуныр, Iэщхэм ирагъэшхыр нэхъыфI щIыныр, нэгъуэщIхэри, - къыхигъэщащ къэпсэлъам.
Iэщ лъэпкъыфIхэм ехьэлIауэ лэжьыгъэр зэрырагъэкIуэкIым зэIущIэм щытепсэлъыхьащ КъБР-м мэкъумэш хозяйствэмкIэ и министрым и къуэдзэ Уэдыхь Тимур.
«Iэщ лъэпкъыфIхэм ятеухуауэ» КъБР-м и Законым ипкъ иткIэ республикэм Iуэхугъуэ пыухыкIахэр щызэфIагъэкI, псом хуэмыдэу ахэр хуэгъэзащ шэрэ лыуэ къалэжьым, жэм бжыгъэм хэгъэхъуэным.
Уэдыхь Тимур зэрыжиIамкIэ, республикэм Iэщ лъэпкъыфIхэм щелэжьу IуэхущIапIэ 23-рэ щыIэщ. 2021 гъэм и кIэм ирихьэлIэу, жэмхэм я бжыгъэр мин 20,5-м нагъэсыну я мурадщ. А унэтIыныгъэм ди щIыналъэм зыщиужьынымкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ Iэщ лъэпкъыфIхэр гъэхъуным къэрал дэIэпыкъуныгъэ зэрыхухахыр. Апхуэдэу, 2021 гъэм а Iуэхум хуаутIыпщащ сом мелуани 152,24-рэ: федеральнэ бюджетым щыщу сом мелуани 141,58-рэ, республикэм и мылъкуу - сом мелуани 10,66-рэ.
Уэдыхьым къызэхуэсахэм ягу къигъэкIыжащ Iэщ лъэпкъыфIхэм зегъэужьыным щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ бгъэдыхьэн зэрыхуейр Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм щыщу КъБР-м и Iэтащхьэм республикэм и хабзэгъэув IуэхущIапIэм Зэрызыхуигъэзам къыщыхигъэщауэ зэрыщытар. Абы дыщIигъуащ министерствэр муниципальнэ щIыналъэхэмрэ мэкъумэш IэнатIэм и лэжьакIуэхэмрэ и гъусэу а къалэнхэр зэригъэзэщIэным иужь зэритынур.
ИрагъэкIуэкI лэжьыгъэхэм зэIущIэм щытепсэлъыхьащ Дзэлыкъуэ районым и щIыпIэ администрацэм мэкъумэш IэнатIэмкIэ и къудамэм и унафэщI Бэрзэдж Рэмэзанрэ Бахъсэн район администрацэм и Iэтащхьэм и къуэдзэ БэшкIур Азэмэтрэ.
КъБР-м и Парламентым и депутат, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетым и ректор Апажэ Аслъэн къыхилъхьащ еджапIэ нэхъыщхьэм епхауэ жылапхъэфIхэмрэ Iэщ лъэпкъыфIхэмкIэ щIыналъэ хъыбарегъащIэ центр къызэIухыным егупсысыпхъэу.
ЗэIущIэм зи гугъу щащIа Iуэхугъуэм ехьэлIауэ депутатхэм упщIэ зыбжанэ къэпсэлъахэм иратащ. Ахэр теухуат къалэжь лым зэрыхагъэхъуэну Iэмалхэм, республикэм шы гъэхъуным зыщегъэужьыным, нэгъуэщIхэми.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2563.txt"
} |
Ди лъынтхуэм ирижэр зылъщ - Хэкум худиIэ лъагъуныгъэрщ
«Абазэххэ, беслъэней, бжьэдыгъу, мамхэгъ, жаней, къэбэрдей, кIэмыргуей, мэхъуэш, натыхъуей, убых, хьэтыкъуей, шапсыгъ! Адыгэ лъэпкъым и лIакъуэ пщыкIутI! Iэпкълъэпкъыу цIыхум фхуэдизщи иIэр, зыгуэр фыхэщIу ди гур ивмыуд». Мыпхуэдэ псалъэхэмкIэ Адыгэхэм я махуэр Налшык къалэм дэт Прогимназие №34-м къыщызэIуахащ. Махуэшхуэм и гупсысэ нэхъыщхьэр арагъэнщ жыуегъэIэ.
ЕджапIэм и пщIантIэм щрагъэувэкIат адыгэхэр ижь-ижьыж лъандэрэ зыхуэIэкIуэлъакIуэу къэгъуэгурыкIуа IэщIагъэхэм я гъэлъэгъуэныгъэр: пхъэм къыхэбзыкIа хьэпшыпхэри, хэдыкIри, нэгъуэщI куэди. А псом лъагэу фIэдзауэ къащхьэщытт адыгэр зэрыгушхуэ и бэракъыр.
ГуфIэгъуэ махуэр къызэIуахащ «Шагъдий» къэфакIуэ гупым хэтхэм.
Къызэхуэсахэм фIэхъус псалъэкIэ защыхуигъазэм, Налшык къалэм и щIыпIэ администрацэм ЕгъэджэныгъэмкIэ и департаментым и IэщIагъэлI нэхъыщхьэ ЛIыIэщын Людмилэ къыхигъэщащ иужьрей илъэситIым цIыхухэм зэхыхьэну Iэмал зэрамыIам къыхэкIыу, прогимназием къызэригъэпэща Iуэхум гуфIэгъуэр тIууащIэ зэрищIар.
- Департаментым къыбгъэдэкIыу щIэблэми нэхъыжьхэми дынывохъуэхъу нобэрей махуэшхуэмкIэ! Узыншагъэ быдэ, ехъулIэныгъэ куэд фиIэну ди гуапэщ. Ди гъащIэр мамыру, гуапагъэ тхуэщIэу, унагъуэхэр бэIутIэIуншэу псэуну Тхьэм жиIэ! Мы Iуэхугъуэр къызэзыгъэпэщахэм фIыщIэ яхузощI. Шэч хэмылъу, гу лъыботэ махуэшхуэм гукIи псэкIи зэрызыхуагъэхьэзырар, лэжьыгъэшхуэ зэрырагъэкIуэкIар. Къэбэрдей-Балъкъэрым ис лъэпкъхэр псори дызэгурыIуэ-дызэдэIуэжу дяпэкIи дыпсэуну Тхьэм ищI! Адыгэ лъэпкъым мыпхуэдэ махуэшхуэ куэдрэ игъэлъэпIэну къыхузэпищэ, - жиIащ ЛIыIэщыным.
Абы дыщIигъуащ Адыгэхэм я махуэм и щIыхькIэ къызэрагъэпэщ Iуэхугъуэхэм нэхъыфIыр къыхэхыным теухуауэ департаментым зэхьэзэхуэ къызэрыхилъхьар икIи прогимназиер абы къыхэжаныкIыну Iэмал зэриIэр.
Философие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, УФ-м и транспортым щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Хъурей Феликс жиIащ зэманыр кIуэхукIэ Адыгэхэм я махуэм и мыхьэнэри нэхъ ин зэрыхъунур.
- Мы Iуэхугъуэр къыщызэрагъэпэща еджапIэр илъэс пщIы бжыгъэ хъуауэ нэхъыфIхэм хабжэу, лъэныкъуэ куэдкIэ ехъулIэныгъэхэр иIэу къызэрыгъуэгурыкIуэм псори дыщыгъуазэщ. Псом хуэмыдэу нэхъыщхьэр сабий гъэсэкIэм мыбдеж гулъытэ ин зэрыщыхуащIырщ. Дыщогугъ а хабзэфIым тету дяпэ-кIи лэжьэну, - жиIащ Хъурейм. Нэхъыжьым и IэдакъэщIэкI тхылъ зыбжанэ IуэхущIапIэм тыгъэ хуищIащ.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я лIыкIуэу КъБР-м и Парламентымрэ суд IуэхущIапIэхэмрэ щыIэ ДыщэкI Мадинэ къыхигъэщащ Адыгэхэм я махуэр тхыдэм къыгуэхыпIэ имыIэу зэрыхыхьар икIи, шэрджэсхэм я мызакъуэу, а махуэшхуэр адыгэхэр щыхэхэс къэрал псоми щагъэлъапIэу щыхъун зэман къэунэхуну зэрыщыгугъыр. «Апхуэдэ гугъэфIхэр уегъэщI УФ-м и Президент Путин Владимир Дунейпсо Адыгэ Хасэм и илъэс 30-м ирихьэлIэу хъуэхъукIэ зыкъызэрыхуигъэзам», - жиIащ къэпсэлъам.
КъБР-м щIыхь зиIэ и дохутыр Мэремкъул Иринэ псалъэ щратым адыгэ лъэпкъыр ефIэкIуэну, бэгъуэну, зэкъуэтыну зэригуапэр жиIащ.
IуэхущIапIэм и унафэщI Дол Анжелэ къыхигъэщащ: «Нобэ дызыхэт дыгъэпсым зыкъызэрыддищIым гу лъыфтагъэнщ. Адыгэхэм я махуэшхуэм и щIыхькIэ мыпхуэдэ зэхуэс къызэдгъэпэщыну мурад щытщIам, си гум жиIа хуэдэт нобэ махуэфI зэрытхуэхъунур. Дигури апхуэдэу хуабэу, гуапагъэ тхуэщIэу куэдрэ адыгэ лъэпкъыр игъэпсэу. Ди щIэблэр лъэ быдэкIэ дунейм тедгъэувэфу, нэхъыжьхэр тхуэпсэууэ къытхузэпищэну сынывохъуэхъу. Ди щIыналъэм нэгъуэщI лъэпкъым къыхэкIа куэд дыщызэдопсэури, дызэгурыIуэу, мамыру дызэдэгъуэгурыкIуэнуи сыхуейт. ХьэщIэхэм фIыщIэ яхузощI ди Iуэхур къыддаIыгъыну къызэрытхуеблэгъам щхьэкIэ. Пэжыр жысIэнщи, сыт хуэдэ мурад умыщIми, ар лэжьакIуэхэм къыбдамыIыгъмэ, къохъулIэнур мащIэщ. Абы къыхэкIыу си лэжьэгъухэми ди сабий дыгъэхэми сахуэарэзыщ».
Адыгэр иджыпсту дэнэ щымыпсэуми, и бзэр мэIу, и хабзэр ехъумэ. Махуэшхуэм зыкъыщызыгъэлъэгъуа дэтхэнэ ныбжьыщIэми игъэлъэгъуащ лъэпкъыр зэрыкъулей псори: пшынэр ягъэбзэрэбзащ, псынщIэрыпсалъэхэм зэрыхуэIэзэм къызэхуэсахэр щагъэгъуэзащ, адыгэ уэрэдхэр жаIащ, лъэтеувэ хабзэм иращIэкIа теплъэгъуэм хэтащ, нэхъыщхьэжращи, кхъуейплъыжькIэрыщIэм я жанагърэ къарурэ щагъэунэхуащ. Лъэпкъым и пщIэр зыIэтыр зэрихьэ хабзэращ. Афэрым, адыгэ лъэпкъ!
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2564.txt"
} |
Леопардым и лъэужь
Азие КъухьэпIэр зи псэупIэу игъащIэ лъандэрэ къекIуэкI леопардхэр кIуэдыжыпэнкIэ зэрыхъунум тешыныхь щIэныгъэлIхэм я зэфIэкI псори ирахьэлIэ а псэущхьэ телъыджэм и щхьэбжыгъэр гъэбэгъуэжыным.
Япэ дыдэу абы теухуа программэр ягъэзэщIэн щыщIадзар 2007 гъэрщ. Ар Урысейм и Президентми ядиIыгъат. 2012 гъэм Урысейм щIыуэпсымкIэ и министерствэм, щIыуэпсыр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм, зоопаркхэмрэ аквариумхэмкIэ европей ассоциацэм лъэныкъуищ зэгурыIуэныгъэ зэращIылIауэ щытащ леопардхэм я щхьэбжыгъэр зэфIэгъэувэжыным зэгъусэу зэрелэжьынумкIэ. Ар щагъэбэгъуэжыну къыхахари Кавказ Ищхъэрэм и мэзхэрщ.
Къэралым и экосистемэр хъумэнымкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ а проектыр куэд дэмыкIыу хагъэхьащ «Дыкъэзыухъуреихь щIыуэпсыр хъумэнымрэ экотуризмэм зегъэужьынымрэ» зыфIаща федерал программэм. Тхылъ плъыжьым ихуа псэущхьэр щагъэбэгъуэжыну 2007 гъэм Сочэ къыщызэIуаха центрым нобэ леопард 13 щаIыгъщ. Абыхэм я щхьэ япIыж зэрыхъуу, спутникым пыщIа пщэхъу иралъхьэнурэ Кавказ Ищхъэрэм и мэзхэм щаутIыпщынущ. ИпэкIэ хы яутIыпщауэ GPS-чипым къарит электрон уэзджынэмкIэ хуиту кIэлъоплъ.
Иужьрей илъэсиплIым къриубыдэу Осетие Ищхъэрэ - Аланием леопарду щы мэзым щыщIаутIыпщхьащ. Батрэзрэ Агундэрэ (леопардхэм фIаща цIэщ) я датчикхэр мазитI-мазищкIэ къэзуури адэкIэ зэпыуащ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, а тIур зэгъусэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыналъэм къихьауэ итщ. ЩIэныгъэлIхэр щыхуей дакъикъэм ахэр къагъуэтынущ мотор псынщIэ зиIэ кхъухьлъатэхэмкIэ, дронхэр къыщагъэсэбэпи къохъу.
- Кавказ Ищхъэрэм мыхэр щыбэгъуэныр щIыуэпсым и зэхэлъыкIэмрэ цIыхухэр абыхэм зэрахущытынумрэ елъытащ, - жаIащ щIэныгъэлIхэм. Леопардхэм я шхыныгъуэр, зэрыгурыIуэгъуэщи, мэз псэущхьэ нэхъ пIащэхэрщ: мэз, къурш бжэнхэрщ. Абыхэм нэхъыбэу уащрихьэлIэр къуршылъэ щIыпIэхэрщ. Леопардым къуакIэбгыкIэ ифIэфIыщэу щыткъым, тхьэмпэ уэрым щIиуфэ жыгылъэ мэзхэр къэнауэ. Ди цIыхухэр зэмыса псэущхьэм дауэ ехъулIэну жыпIэнщи, и инагъкIэ леопардыр къаплъэным нэхърэ хуэдитIкIэ нэхъ цIыкIущ, хьэ къызэрыгуэкIым къызэрыщхьэщыкI щымыIэу. Псом ящхьэращи, леопардыр цIыхум щытеуэ къэхъуауэ ящIэркъым. Центрым щапIу яутIыпщахэм къуажэхэм гъунэгъу зыщыхуащIи къэхъуащ, ауэ хьэхэми унагъуэ Iэщхэми зэран зэрахуэмыхъуар пщэхъум къигъэлъэгъуащ. Хэт ищIэрэ, ди щIыналъэм къихьа псэущхьэ уардэ дахащэхэр, жыжьэу нэхъ мыхъуми, зылъагъуни щыIэнщ.
Мэз псэущхьэхэмкIэ дунейпсо фондым илъэсипщIым щIигъуауэ лэжьыгъэшхуэ ирегъэкIуэкI, леопардхэм къищынэмыщIауэ, домбейхэр Кавказ щIыналъэм къишэжыным теухуауэ. Абыхэм я мурадщ Урыхурэ Ардонрэ я псыщхьитI зэхуакум домбейхэм я щхьэ бжыгъэр I00-м щынагъэсыну. ЩIэныгъэлIхэм къызэрыхагъэщамкIэ, абыхэм хуэдэу щIыуэпсымкIэ сэбэп псэущхьэ къэгъуэтыгъуейщ.
ЗэзыдзэкIар Лъостэн Музэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2565.txt"
} |
Хьэпшып гъэщIэгъуэнхэр
Абхъазым и утым щызэхыхьэ щэбэт-тхьэмахуэ жармыкIэм иIэщ «тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ я щIэин»-кIэ уеджэкIи ущымыуэну зы плIанэпэ гъэщIэгъуэн. Ар нэхъыбэу зи кIуапIэр «винтаж» хьэпшыпхэм дихьэххэрщ. Пэжыр жыпIэмэ, Урысейм и адрей къалэшхуэхэм хуэдэу, ди цIыхухэм абы мыхьэнэшхуэ ирату щытакъым. Ауэ иужьрей зэманым нэрылъагъуу щытыкIэм зехъуэж. Зэпэзэву къежьа сату щIыпIэхэм кIуэ пэтми заубгъу. Абы щызэхуос къэралым и блэкIам иригъу гур а зэманым щыIа хьэпшып цIыкIуфэкIухэмкIэ нэхъ мыхъуми зыгъэнщIыну хуейхэр. КIыхьу кIуэцIрыкI сатырхэм япэу узыIущIэр тхылъхэрщ: хамэ къэрал, урысей, къэбэрдей-балъкъэр классикхэм я IэдакъэщIэкIхэр, журналхэр, энциклопедиехэр, гъадэ къыщIэна сурэтыжьхэр - удихьэхыу узэплъын гъунэжщ. Тхылъхэм къабгъуроувэ хьэпшып, Iэмэпсымэ, хьэкъущыкъу хуэдэхэр. Ахэри щхьэж и лъэпкъ къызэрыдекIуэкIам хуэдэу зэхэхащ: зауэ лъэхъэнэм нэмыцэхэм къагъэна Iэрыгъадэ машинэ, шы-уанэ зэтелъ, лъэрыгъыпс, алэрыбгъу IэрыщIхэр, пасэ зэманым фарфорым елэжьу Урысейм ита фабрикэ цIэрыIуэхэм щащIа хьэкъущыкъухэр, уеблэмэ, дэнэ къуэладжэ къыдаха жыпIэну, Италием, Франджым къикIа гуэрхэри дагъыстэнхэмрэ азербайджанхэмрэ къыщытрахьи урохьэлIэ.
Псом нэхърэ нэхъ цIыху нэхъыбэ щызэхуэсыр мывэ зэмыфэгъухэмрэ цIуугъэнэхэмрэ я сатырырщ. Нефрит, малахит, мэзыш (янтарь) - псори, нэгъуэщI щIыпIэ щумыгъуэтыжынкIэ хъуну, мывэ къабзэщ.
Мы жармыкIэ цIыкIум уфIэмыкIыу, зы мащIэкIэ нэхъ мыхъуми, къыпхуэхутэнущ псэуныгъэ и лъэныкъуэкIэ нобэ цIыхум я Iуэху зыIутри:
- КхъыIэ мы щыгъэр къэгъанэ - ущIегъуэжынкъым. Iейуэ сыхуэмыгузавэу щытамэ, сщэжынутэкъым, - къызбгъэдохьэ «интеллигент» теплъэ зиIэ зы урыс цIыхубз хэкIуэта. ИIыгъ щыгъэр Совет лъэхъэнэм зэрихьэпшып къудейм нэхъ хэмылъми, уигу къыщIимытхъыу, а жиIэми хущIыбгъуу епт хъунут. АрщхьэкIэ «лейр» сIихын идакъым…
ЖармыкIэ щыхъукIэ, уигу къинэжын теплъэгъуэ цIыкIухэми уащрохьэлIэ; мо пасэрей хьэкъущыкъухэм екIупсу фалъэ цIыкIуитI яхигъэзагъэри тIысыжауэ зы нанэ лъагъугъуафIэ цIыкIу щысщ, хэт къэзгъэпцIэн жиIэ нэхъей, Iухьэхэм къахудоплъейри. Бзуушхуэ зи кум ищIыхьа а фалъэхэр абдеж пэгъунэгъу тыкуэным щыслъэгъуа къудейт. Хьэуэ, нанэ, ар «винтажкъым», - жысIэри сыпыгуфIыкIащ. Сыт пщIэн, жармыкIэм хьэгъэщагъэ тIэкIухэри и мыхьэмышхкъым…
Къэрал лъэлъэжам и хьэпшыпхэм ябгъэдэлъа фIагъыр къыдгурыIуэн щхьэкIэ Китайм и цIуугъэнэ мыфэмыцу дунейр зэрызэщIищтахэмрэ и зэхуэдитIыр пластикыу къыщIигъэкI абджхэкIхэмрэ ди нэкIэ тлъагъун хуейт. Ауэ куэд и уасэщ ди къэралым и заводхэмрэ фабрикэхэмрэ къыщIагъэкIыу щыта хьэпшыпыфIхэм ящыщ куэд апхуэдэ щIыпIэхэм ди цIыхум къызэрыщагъуэтыжыр.
Жанхъуэт Зузэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2566.txt"
} |
Жыгхэм йогугъу
Бахъсэн щIыналъэм мыIэрысей хадэу гектар мини 3,5-м нэблагъэ иIэщ. Абы щыщу гектар мини 3-м нэсым иджыпсту я фIыгъуэу къыпокIэ.
Бахъсэн щIыналъэм и мэкъумэш управленэм и агроном нэхъыщхьэ Ерыжокъуэ Ашэмэз дызэрыщигъэгъуэзамкIэ, щIыфIым къыщыкI жыгхэм къапыкIэ пхъэщхьэмыщхьэр витаминхэмрэ минералхэмкIэ къулейщ. КъищынэмыщIауэ, бжьыхьэ жэщхэр зыхэпщIэу щIыIэтыIэ зэрыхъум къыхэкIыу мыIэрысэм теплъэ дахэ егъуэт и уаси нэхъ къокIуэ.
Иджыпсту къыпачыж мыIэрысэхэр мардэ ткIийм тету зэхадз: хъущахэр куэдрэ щылъынукъым, и хъугъуэ нэмысу къыпачым IэфI щIэлъынукъым. Абы къыхэкIыу гъэ псом жыгым елэжьхэм я зэфIэкI псори ирахьэлIэ къыпачыжа пхъэщхьэмыщхьэр кIэрыхуншэу къызэрырахьэлIэжынымрэ фейдэ къахуищIу зэращэнымрэ. МыIэрысей жыгхэм иджыпсту йолэжь уней мэкъумэш IэнатIэу 100-м нэс.
Ныр Iэуес.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2567.txt"
} |
ЗэхъуэкIыныгъэхэм кърикIуэнур
Урысейм и щIыналъэ псоми иужь щихьащ цIыхур къызэрырашэкI транспортым и лэжьыгъэр тэмэму зэтеублэным.
Мы Iуэхум хэлъщ цIыхури транспортзехуэхэри щIэмыарэзы куэд: махуэ къэс хэхъуэ гъуэгупщIэр, къалэкIуэцI маршрутхэр зэ итIысхьэгъуэкIэ зэрызэпамыщIэфыр, транспортзехуэхэм къалэжьым и зэхуэдитIым нэхърэ нэхъыбэр щIэх-щIэхыурэ зи уасэр драгъэкIуей дагъэгъэсыныпхъэм зэрихьыр, налогыр, тахографым, кассэ Iэмэпсымэм, ГЛОНАСС-м щIит уасэр…
Транспортзехуэхэм нобэм къэс къагурыIуэркъым, я хэхъуэр зыхуэдизым налогыр хэзых IуэхущIапIэр щыгъуэзэн папщIэ уасэр езыхэм ятын щIыхуейр. А псом къыдэхуэу абы къыIэщIэнэр, унагъуэр ирумыгъэпсэуфынкIэ шынагъуэу, мащIэ дыдэщ.
ЦIыхубэ транспортым ехьэлIа реформэ япэу къыщыхалъхьа щIыналъэхэм ящыщщ Къэбэрдей-Балъкъэрыр.
- 2021 гъэм дызэрытехьэрэ мы Iуэхур зэредгъэфIэкIуэным иужь дитщ. Псом ящхьэр транспортхэр къызыхуэтыншэу, абы и уасэри цIыхум къатемыхьэлъэу Iуэхур зэтеублэнырщ. Ипэ игъэщыпхъэ къалэнхэр зэфIэдгъэкIа нэужь, маршрут такси мыинхэр цIыху нэхъыбэ зэрыхуэ автобусхэмкIэ зэтхъуэкIынущ. Ахэр шынагъуэншэу, къабзэу, зэпэщу, зэрызекIуэ зэманыр цIыхухэм къатемыхьэлъэн хуэдэу, щIэх-щIэхыурэ текIыу ящIыну я мурадщ. ЦIыхубэ транспорт Iуэхутхьэбзэр хабзэ пыухыкIам тету убзыхуным (КСОТ-м) теухуауэ УФ-м экономикэмкIэ и еджапIэ нэхъыщхьэм и IэщIагъэлIхэм зэгурыIуэныгъэ иращIылIащ. Абыхэм щIадзауэ ягъэбелджылы цIыхубэ траспортымкIэ зекIуэхэм, дызыхуеину маршрутхэм, абыхэм трагъэувэну транспортхэм я бжыгъэр.
ИджыпстукIэ транспортзехуэхэм кассэ Iэмэпсымэхэр яIэкъым. Ахэр къыщагъэсэбэпыр муниципальнэ транспортхэм я закъуэщ. Москва ещхьу «Тройка» билет системэм траухуэнущ, - жиIащ Налшык къалэм зегъэужьынымкIэ департаментым и унафэщI къулыкъур пIалъэкIэ зыгъэзащIэ Бейтыгъуэн Казбек.
Автобусхэр къэщэхуа зэрыхъунуми топсэлъыхь: Тверь къалэм и щапхъэм тету, ЗыужьыныгъэмкIэ институтым и мылъкукIэ маршруткэхэр муниципальнэ транспорткIэ зэуэ зэхъуэкIын е Пермь къалэм зэрищIам хуэдэу а транспортхэр зейхэм ягурыIуэу, абыхэм техникэр «лизинг»-у къащтэу, лъэныкъуитIми я зэхуэдэ предприятэ къызэгъэпэщын.
Урысейм и щIыналъэ, къалэ щхьэхуэхэм нэхъ игъуэу къыщалъыта Iуэху бгъэдыхьэкIэхэр зэпалъытынурэ, абыхэм ящыщу Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъ къыщезэгъыр къыхахынущ.
Ди республикэм къыкIэлъыкIуэу реформэр щекIуэкIыну Ставрополь щIыналъэм и Жылагъуэ палатэм хэтхэм кърагъэзэгъыркъым, цIыхубэ транспортыр коммерческэ IэнатIэхэм я IэмыщIэм илъыныр. Абыхэм къызэралъытэмкIэ, ар ахъшэ къызэралэжь Iэмалу щымыту, муниципалитетым жэуап щIихь социальнэ къалэну щытын хуейщ.
ЩIыналъэ щхьэхуэхэм щагъэув мардэхэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, цIыхубэ транспортыр дакъикъи 4-I0 къэс текIыпхъэщ, цIыхур из хъуху ежьэу темыту. Реформэм ипкъ иту абыхэми хоплъэ.
Лъостэн Музэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2568.txt"
} |
«РусГидро»-м и мурадыфIхэр
Кавказ Ищхъэрэр лъэныкъуэ куэдкIэ зызыужь, зызыузэщI щIыналъэщ. Абы къыщызэIуах экономикэ IэнатIэщIэхэр, егъэджэныгъэ, щэнхабзэ IуэхущIапIэщIэхэр. Абы и щапхъэщ «РусГидро»-м ди щIыналъэм хуиIэ мурадыфIхэу иджыблагъэ хэIущIыIу ищIахэр. А IэнатIэм къэкIуэну илъэс зыхыблым къриубыдэу Кавказ Ищхъэрэм щиухуэнущ гидроэлектростанц зыбжанэ: Шэшэн Республикэм - Нихалой ГЭС-р, Дагъыстэным – Могох ГЭС-р, Къэбэрдей-Балъкъэрым – Бахъсэн Ипщэ ГЭС-р. Абыхэм я лъэщагъыр псори зэхэту МВт 96-рэ хъунущ.
Бахъэсэн Ипщэм щаухуэну ГЭС цIыкIур Адыр-Су псыщхьэм тетынущ. Абы и лъэщагъыр МВт 23,2-рэ хъунущ. «УК ГидроОГК» компанием и Ипщэ щIыналъэм щиIэ къудамэм и унафэщIым - инженер нэхъыщхьэм и къуэдзэ Мэрзей Марат зэрыжиIамкIэ, «РусГидро»-м и IэщIагъхэлIхэр мы зэманым йолэжь зи гугъу тщIы электростанцхэм я ухуэныгъэхэм ехьэлIа проект тхылъхэр гъэхьэзырыным.
Къэбэрдей-Балъкъэрым щаухуэну электростанцыр яутIыпщынущ 2027 гъэм. Абы и фIагъхэм ящыщ зыщ экологие и лъэныкъуэкIэ шынагъуэншэу зэрыщытынур. Электрокъарур станцым къилэжьын щхьэкIэ, ихъуреягъым щыIэ щIыуэпсым и зэхэлъыкIэр къута хъунукъым, апхуэдэуи ГЭС цIыкIур зытращIыхьыну псым и фIагъыр игъэнэхъыкIэнукъым, абы хэс бдзэжьейхэми зэран яхуэхъунукъым. Къинэмыщауэ, а электростанцым мыхьэнэшхуэ иIэщ республикэм и щIыпIэ пхыдзахэр электрокъарукIэ ирикъуу къызэгъэпэща хъунымкIи.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, ди республикэр нэгъабэ хэтащ УФ-м Энергетикэм зыщегъэужьынымкIэ и зэгухьэныгъэм къызэригъэпэща рейтингым. А Iуэхум къиубыдэу я лэжьыгъэр къапщытауэ щытащ Урысей Федерацэм хыхьэ щIыналъэ 66-рэ. Ди республикэр а рейтингым хэтам и мызакъуэу, «Урысейм и гидроэнергетикэ IэнатIэ и пашэ» унэтIыныгъэм щытекIуащ. Апхуэдэ ехъулIэныгъэ лъагэм лъабжьэ хуэхъуа Iуэхугъуэхэм ящыщщ блэкIа илъэситхум къриубыдэу ди щIыналъэм элактростанц цIыкIу зыбжанэ щаухуауэ зэрыщытар. Псалъэм прапщIэ, 2016 гъэм яутIыпщащ Зэрэгъыж МГЭС-р, 2020 гъэм лэжьэн щIидзащ Балъкъэр Ипщэ МГЭС-м, мы зэманым йолэжь 2024 гъэм зи ухуэныгъэр 2024 гъэм зэфIэкIыну Псыгуэнсу МГЭС-м.
Иджы, зэрынэрылъагъущи, мы зэманым адэкIи пащэ а унэтIыныгъэм щIыналъэм зыщегъэужьыным.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2569.txt"
} |
КIуэкIуэ К. В. я пашэу КъБР-м икIа лIыкIуэхэр Урысейпсо инвестицэ зэхыхьэшхуэм хэтщ
КъБР-м и Iэтащхьэм и къалэнхэр пIалъэкIэ зыгъэзащIэ КIуэкIуэ К.В. и пашэу Къэбэрдей-Балъкъэрым икIа делегацэр хэтщ Сочэ къалэм щекIуэкI урысейпсо инвестицэ зэхыхьэшхуэм.
УФ-м Кавказ Ищхъэрэм и IуэхухэмкIэ и министерствэмрэ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округым и субъектхэмрэ зэщIыгъуу къызэрагъэпэща экспозицэм хиубыдэу республикэм егъэлъагъуэ ди агропромышленнэ предприятэ пашэхэм я продукцэр. Зэхыхьэм кърихьэлIахэм ирагъэлъагъу ди щIыналъэм и экономикэ, инвестицэ зэфIэкIхэр, апхуэдэу «Шэрэдж» бгы-лыжэ курортыр, цIыху 400 зыщIэхуэну унэхэмрэ спорт IуэхущIапIэхэмрэ Шэрэдж районым щыщIынымкIэ, Iуащхьэмахуэ и щхъэрэ джабэм «Джылы- Суу» кемпингым - паркыр щызэтегъэувэнымкIэ, санаторэ-курорт IэнатIэм и зэфIэкIхэм зегъэужьынымкIэ проектхэр.
Мы зэхыхьэшхуэм хиубыдэу КIуэкIуэ Казбек Италие Республикэм пщIэ зиIэ и консулу Ипщэ федеральнэ округым, Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округым щыIэ Лодиджиани Пьерпаоло, урысей бизнесым и лIыкIуэхэм яхуэзэнущ, «ЕхъулIэныгъэм и хэкIыпIэхэр: мурадхэр, кадрхэр, зэфIэкIыр» пленар зэIущIэм, «ХьэщIагъэм и экономикэ: нобэрэ пщэдейрэ» сессием хэтынущ.
Ди республикэм и лIыкIуэхэм Iэ щIадзынущ Адыгейм, Къэрэшей-Шэрджэсым, Чувашием, «Урысейм и ХъумапIэ банк» акционер зэгухьэныгъэ зэIухам, «Социальнэ IэнатIэм папщIэ инвестицэхэр къызэзыгъэпэщ агентствэ» зэгухьэныгъэм сату экономикэ, щIэныгъэ, техникэ, щэнхабзэ Iуэхухэм я лъэныкъуэкIэ зэрадэлэжьэну зэгурыIуэныгъэхэм.
«Сочи-2019» урысейпсо инвестицэ зэхыхьэшхуэр Олимп паркым и медиа центр нэхъыщхьэм и щIыналъэм дыгъуасэрэ нобэрэ щокIуэкI. Урысейм и Правительствэм и дэIэпыкъуныгъэкIэ ар къызэригъэпэщащ «Росконгресс» фондым.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "257.txt"
} |
Къуажэ дохутырхэм къахохъуэ
«Къуажэ дохутыр» программэр зэрагъэзащIэм ипкъ иткIэ, 2019 - 2021 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэрал медицинэ IуэхущIапIэхэм унэтIыныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ IэщIагъэлIи 100 лэжьапIэ ягъэуващ. Дызэрыт илъэсым и кIэ хъуху иджыри дохутыр 11 IэнатIэкIэ къызэрагъэпэщынущ.
«Къуажэ дохутыр» программэр икъукIэ щхьэпэ мэхъу цIыхухэм япэ дэIэпыкъуныгъэр щагъуэт амбулаториехэр, поликлиникэхэр зыхуей IэщIагъэлIхэмкIэ къызэгъэпэщынымкIэ. А IуэхущIапIэхэр хуэныкъуэщ терапевтхэм, педиатрхэм, кардиологхэм, нефрологхэм, неврологхэм, нэгъуэщIхэми. Мы Iуэхур къызэрырахьэжьэрэ республикэм и жылагъуэ куэдым абыкIэ я Iуэхур нэхъ тынш хъуащ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, программэм хэтхэм, Iуэхум трагъэгушхуэу, зэуэ сом мелуан, мелуанрэ ныкъуэрэ ират. Абы и хабзэхэм къызэрагъэувымкIэ, дохутырыр здагъэкIуа медицинэ IуэхущIапIэм илъэситхукIэ щылэжьэн хуейщ.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2570.txt"
} |
Нобэ
♦Адыгэ фащэм и махуэщ
♦ХьэщхьэрыIуэ узым ебэныным и дунейпсо махуэщ
♦Къэрал хабзэм теухуа щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным и дунейпсо махуэщ
♦УФ-м и Атомнэ промышленностым и лэжьакIуэм и махуэщ
♦Урысейм щагъэлъапIэ генеральнэ директорым и махуэр
♦1618 гъэм дунейм щыяпэу Брюссель ломбард къыщызэIуахащ.
♦1773 гъэм Пугачёв Емельян зи пашэ мэкъумэшыщIэ зауэм, I775 гъэ пщIондэ екIуэкIам, щIидзащ.
♦1953 гъэм КПСС-м и ЦК-м и Япэ секретару хахащ Хрущёв Никитэ.
♦1961 гъэм Сирием дзэм зыкъыщаIэтри, Хьэрып Республикэ Зэгуэтым къыхэкIащ Сирие Хьэрып Республикэр.
♦1994 гъэм Балтие тенджызым щыщIилъэфащ Таллинн икIыу Стокгольм кIуэ «Эстония» кхъухьыр. А гузэвэгъуэм цIыху 852-рэ хэкIуэдащ. Псэууэ къелар I37-рт.
♦2009 гъэм Индием и хьэрш аппарат Chandrayaan-I-м Мазэм псы зэрыщыIэр къихутащ.
♦2010 гъэм УФ-м и Президент Медведев Дмитрий Iэ щIидзащ Москва къалэм и Iэтащхьэ Лужков Юрий дзыхь зэрыхуамыщIыжым къыхэкIыу и къулыкъум къытегъэкIыным теухуа унафэм.
♦1680 гъэм къалъхуащ Урысейм и Правительствэм и УнафэщIу щыта пщы Черкасский Алексей.
♦1830 гъэм къалъхуащ франджы тхакIуэ цIэрыIуэ Мериме Проспер.
♦1908 гъэм къалъхуащ совет тхакIуэ, литературовед, теленэтынхэр езыгъэкIуэкIыу щыта, СССР-м и цIыхубэ артист, Лениным и цIэр зезыхьэ саугъэтыр тIэунейрэ зыхуагъэфэща Андроников Ираклий (и унэцIэ дыдэр Андроникашвилищ).
♦1915 гъэм къалъхуащ Санкт-Петербург дэт Театр иным и режиссёр нэхъыщхьэу щыта, СССР-м и цIыхубэ артист, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь, Лениным, Сталиным я цIэхэр зезыхьэ саугъэтхэр, СССР-м и Къэрал саугъэтыр тIэунейрэ зрата Товстоногов Георгий.
♦1918 гъэм къалъхуащ совет егъэджакIуэ цIэрыIуэ, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Сухомлинский Василий.
♦1924 гъэм къалъхуащ Италием щыщ актёр цIэрыIуэ Мастрояни Марчеллэ.
♦1931 гъэм къалъхуащ конструктор-модельер, АР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ СтIащ Юрий.
♦1951 гъэм къалъхуащ жылагъуэ лэжьакIуэ, КъБР-ми КъШР-ми щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, Дагъыстэнми Ингушми гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, педагогикэ щIэныгъэхэм я кандидат, ЩIДАА-м и член-корреспондент Бетыгъуэн Iэуес.
Дунейм и щытыкIэнур
««pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус II – I3, жэщым градуси 9 - I0 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Гъуэгужьрэ фызыжьрэ умыбгынэ.
Зыгъэхьэзырар ДЖАТОКЪУЭ Марьянэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2571.txt"
} |
Адыгэ бзэщIэныгъэм и лъэбакъуэщIэ
Бзэуэ пщIэм хуэдиз цIыху уриуасэщ, жаIэ. Къыбдалъхуа анэдэлъхубзэм фIыуэ урипсэлъэныр, гупсысэр гъэхуауэ кърипIуэтэныр адыгэм пщIэ зыхуищI Iуэхугъуэу къилъытэу игъащIэми къогъуэгурыкIуэ. Ар щыгъэтауэ, зи бзэр лантIэм, шэщIауэ псалъэм жылэ Iуэхухэр и пщэ далъхьэу, хеящIэу хахыу, щыхьэту ягъэуву къекIуэкIащ. Я фIэщ хъурт адыгэбзэ укъуэдиякIэ псалъэм укъимыгъэпцIэну, и псалъэ тебгъуэтэжыну, и жыIэр зэщIа хъуну. ПсэлъэкIэм хуащI гулъытэм къыхэкIагъэнущ ар зыIэт, зыгъэлъагэ Iэмалхэр бзэм уэру щIыхэтыр, хуей хъумэ, цIыхум и гупсысэр щIэщыгъуэ ирищIыну, зэIубзу къриIуэтэну, нахуэу иришэщIыну хэкIыпIэ зэмыщхьхэр къриту. БзитIым е нэхъыбэ ирипсалъэ цIыхум сыт щыгъуи фIэлIыкI иIэу, ахэр IэкIуэлъакIуэу зезыхьэм лъытэныгъэ хуащIу къекIуэкIащ. Бзэ зэмылIэужьыгъуэхэм ирипсалъэ цIыхум и дуней лъагъукIэр бгъуэщ, сыту жыпIэмэ, зымкIэ къиIуатэ гупсысэр адреймкIэ игъэбеину, игъэдэхэну, я гъунапкъэхэр зэлъыIуигъэкIуэтыну, уеблэмэ лъэ быдэкIэ игъэувыну Iэмал кърет. БзитI е нэхъыбэ зыщIэ цIыхум и зэхэщIыкIри лъагэщ, сыту жыпIэмэ гупсысэкIэ зэмыщхьхэм къагъэщIа Iуэху еплъыкIэхэр къегъэIурыщIэ, щIэныгъэм и къигъэхъуапIэ куэдхэр и IэмыщIэ кърелъхьэ.
Дызытет дунейр цIыкIу, цIыхухэм я зэхыхьэ-зэхэкIыр кIуэ пэтми нэхъыбэ зэрыхъур къэплъытэмэ, зэхущытыкIэхэм щэнхабзэ, щIэныгъэ, экономикэ, политикэ я лъэныкъуэкIэ зэрызаубгъум уеплъмэ, бзэ нэхъыбэ щIэным и мыхьэнэми хохъуэ, дэтхэнэ зыми и куупIэм унэсыныр, дэтхэнэми фIыуэ ущыгъуэзэныр къалэнуи къоувыр.
ЦIыхум и щыIэныгъэм зиужьыху бзэми зэхъуэкIыныгъэхэр егъуэт, ар псом хуэмыдэу нэрылъагъу лексикэм щохъу. Зы псалъэхэр жьы мэхъури, бзэм хокIыж, нэгъуэщIхэри щIэуэ къыхохьэ, зэрамыхьэжу, яIэщIэхужауэ, мыхьэнэщIэ ягъуэтауэ къэзыгъэзэж псалъэхэри мащIэкъым. А псор къызыхэщри зыщIэзышэри псалъалъэхэращ. Щхьэж и мыхьэнэр и пIэм иту къыбгурыIуэнымкIэ, къэпIуатэ гупсысэм езэгърабгъуу хэбгъэзэгъэнымкIэ псалъалъэхэм мыхьэнэшхуэ яIэщ. БзитI псалъалъэ щыхъум деж, а мыхьэнэр тIуащIэ мэхъу: укъыщежьэ бзэми зыхуэпшэ бзэми щызекIуэ псалъэм я мыхьэнэхэр зэрызэпэджэжым, зэрызэтехуэм гу лъыуегъатэ, уи щIэныгъэм хагъахъуэ. ЖыпIэнурамэ, дуней лъагъукIитIым я IункIыбзэр къыпIэщIелъхьэ.
Адыгэ бзэщIэныгъэр лъагапIэщIэ зэрыдэкIам, псынщIэу зызыхъуэж дунейм пэджэжыну зэрыхущIэкъум и щыхьэтщ иужьрей илъэсхэм къыдэкIа псалъалъэхэр. Я цIэ къиIуапхъэщ «Адыгэ-Урыс псалъэгъэнахуэм», «Адыгэбзэм и фразеологие псалъалъэ», «Адыгэбзэм и синонимхэм я псалъалъэм», «Адыгэ-Урыс псалъалъэм», «Урыс-Адыгэ псалъалъэм», нэгъуэщIхэми. Дэтхэнэри адыгэбзэм и зыужьыныгъэм толажьэ, лъэпкъ щэнхабзэм и къигъэхъуапIэ хъарзынэуи къоув.
Псалъалъэ къыдэгъэкIыныр хабзэ дахэ зыхуэхъуа Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым иджыри зы тыгъэфI хуищIащ – иджыблагъэ дунейм къытехьащ «Урыс-Адыгэ псалъалъэ ин» зи фIэщыгъэ тхылъ фафIэшхуэр. Институтым и щIэныгъэлэжь гупым мы псалъалъэм трагъэкIуда илъэс бжыгъэр щIэншэ хъуакъым – и инагъкIи, и купщIэкIи, щапхъэу къыщыхьахэмкIи иджыри къыздэсым къыдэкIа бзитI псалъалъэхэм къащхьэщокI, дунейпсо бзэщIэныгъэм и мардэхэм тетщ, псалъалъэр зэхэгъэувэным теухуауэ щыIэ къэхутэныгъэхэм я пщалъэхэри къыщылъытащ.
Урыс-Адыгэ псалъалъэ иным псалъэрэ псэлъафэу мин 75-м щIигъу итщ. Псалъалъэр зэхэзыгъэувахэм къалэн зыщащIыжам ипкъ иткIэ, иужьрей илъэс тIощIырыпщIым бзэм щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэр Iэмал зэриIэкIэ убгъуауэ абы къыщыгъэлъэгъуащ, къыбгурыIуэнкIи зыхэпщIэнкIи нэхъ хьэлъэ дыдэу щыт Урысейм и тхыдэщIэм адыгэбзэм къыхэхъуамрэ хэщIамрэ псалъалъэм щызэгъэуIуащ. Псалъалъэшхуэм ущрихьэлIэнущ Совет къэралыр къутэжа нэужькIэ уэру бзэм къыхыхьа псалъэхэр, цIыхугъэм епха псэлъафэхэр, щэнхабзэм, гъуазджэм, макъамэм, щIэныгъэм, диным, спортым, экономикэм, политикэм, нэгъуэщIхэм епха фIэщыгъэхэр, нэгъуэщIхэри. А псалъэхэм щыщ куэдыр жьы хъуауэ, псэлъэкIэм хэкIуэдыкIыжауэ е щIыналъэхэм щызэрахьэу, диалект хуэмэбжьымэ яIэу, тхыбзэ щапхъэм емызэгъыу жаIэу лъэхъэни Iуэху еплъыкIи щыIами, бзэм и тхыдэ налъэу зэрыщытыр псалъалъэр зэхэзыгъэувахэм зыщагъэгъупщакъым.
Псалъалъэр къызыщежьэ урысыбзэм щелэжьым, абы нэхъ къыщагъэсэбэп, нэхъыбэрэ щызэрахьэ псалъэхэмрэ псэлъафэхэмрэщ нэхъ зэрагъэуIуар. Къыхаха псалъэхэр щызэрадзэкIым, щIэныгъэлIхэр хущIэкъуащ зэрыхъукIэ дэтхэнэми и адыгэбзэр гуэгъу зэрыхуащIыным, Iэмал зэриIэкIэ урысыбзэ псалъэр гуэгъуншэ зэрамыхъуным. Псалъэ куэд дыдэр иджырей адыгэбзэкIэ дунейм къытехьэ тхылъхэмрэ газетхэмрэ кърахащ.
Урыс-Адыгэ псалъалъэр нобэр къыздэсым дунейм къытехьа бзитI псалъалъэхэм ящыщу нэхъ ин дыдэщ. Абы хыхьа псалъэхэм хуэдиз къэзыхь къызэщIэзыубыда лэжьыгъэ абазэ-адыгэбзэхэр къыщыгъэнауэ, кавказыбзэхэм яхэткъым. Ар къэплъытэмэ, Урыс-Адыгэ псалъалъэр зэхэзыгъэува щIэныгъэлэжь гупым Iуэхушхуэ зэфIахащ, адыгэбзэм и зыужьыныгъэм хуащIа хэлъхьэныгъэм къищынэмыщIауи, ар зи анэдэлъхубзэ лъэпкъми Iуэхутхьэбзэшхуэ хуащIащ. Мы псалъалъэм и пщIэр, шэч хэмылъу, кIуэтэху нэхъ лъагэ хъунущ, абы лъэужьышхуи къигъэнэнущ.
Псалъалъэр яхуэщхьэпэнущ адыгэбзэр зыджхэми, ар езыгъэджхэми, абы ирилажьэхэми, анэдэлъхубзэр фIыуэ зылъагъу дэтхэнэ зыми. Тхылъыр и бжыгъэкIэ мащIэ дыдэущ къызэрыдэкIар, ауэ ар зыIэрызыгъэхьэну хуейхэр щыщIэупщIэ хъунущ Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым.
ШУРДЫМ Динэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2572.txt"
} |
Лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэр зыхъумэхэр
Урысейм щыпсэу лъэпкъ цIыкIухэм я хэгъэгузэхуаку фестивалым Тэрч щIыналъэм и лIыкIуэхэр хэтащ.
Шэшэным щекIуэкIа а Iуэху дахэм Къэбэрдей-Балъкъэрм къыбгъэдэкIыу зыкъыщагъэлъэгъуащ Тэрч муниципальнэ щIыналъэ администрацэм щэнхабзэмкIэ и къудамэм и унафэщI Накуэ Сослан, «Терчанка» къэфакIуэ гупым и балетмейстер ГуэныкIэ Лиуан, ансамблым и къэфакIуэ пажэхэу Ахэмын Ислъамрэ Шыкълашэ Миланэрэ.
Ар къызэрагъэпэщат Шэшэн Республикэм ЦIыхубэ ТворчествэмкIэ и центрым, УФ-м ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм, Поленов Василий и цIэр зезыхьэ лъэпкъ творчествэмкIэ унэм, Урысейм ис лъэпкъхэм я щэнхабзэ центрым.
Мы Iуэхум хэтащ Астрахань, Волгоград областым, Осетие Ищхъэрэ -Алание, Шэшэн, Къэрэшей-Шэрджэс, Дагъыстэн, Къалмыкъ республикэхэм, Ставрополь щIыналъэм икIа творческэ гупхэр.
Фестивалыр щекIуэкIар «Вайнах» уардэунэрщ. Ар къыщызэIуахым къызэхуэсахэм фIэхъус псалъэ гуапэкIэ захуигъэзащ Шэшэн Республикэм щэнхабзэмкIэ и министр Дааев Хож-Бауди, Поленов Василий и цIэр зезыхьэ центрым лъэпкъ щэнхабзэхэмрэ и къудамэм и унафэщI Кулибабэ Сергей, ШР-м Лъэпкъ творчествэхэмкIэ центрым и унафэщI Даудов Рамзан.
Фестивалым и Iыхьэу, «ЩIалэгъуалэмрэ щэнхабзэмрэ: лъэпкъ творчествэм и мыхьэнэмрэ къарумрэ» фIэщыгъэм щIэту Лъэпкъ библиотекэм щекIуэкIа «стIол хъурейм» щэнхабзэм, гъуазджэм, егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ, творческэ гупхэм я лIыкIуэхэр хэтащ. «Псэкупсэ лъапIэныгъэхэр и лъабжьэу щIэблэр гъэсэн» Iуэхум теухуауэ абдеж къыщыпсэлъащ Накуэ Сослан.
ЦIыхубэ творчествэр хъумэным хуащI хэлъхьэныгъэм папщIэ фестивалым хэтахэм щIыхь тхылърэ фэеплъ саугъэтхэр иратащ.
Инэрокъуэ Данэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2573.txt"
} |
Дэрбзэр пщащэм и зэфIэкI
Лъэпкъ щIэинхэр зыхъумэну, ахэр езыгъэфIэкIуэну щIэблэ адыгэм къызэрыщIэхъуэм гугъэфIхэр уегъэщI. Абыхэм ящыщщ Сэралъп Лалини. И ныбжьыр илъэс 22-рэ хъууэ арами, хъыджэбз цIыкIум ехъулIэныгъэшхуэхэр дэрбзэр IэщIагъэм щиIэщ, адыгэ пщащэм и теплъэр, фащэр, хьэзыр, бгъэIулъ, нэгъуэщI сурэтхэри зытрищIыхьа фэилъхьэгъуэу 250-м щIигъу ищIагъэнщ.
Зи гугъу тщIы IэщIагъэр зригъэгъуэтыну абы къыщIехъулIар, езым и гурыхуагъэм къищынэмыщIа, и анэ Сэралъп Мадини (модельер цIэрыIуэр) дэлъагъупхъэщ. Махуэ къэс щэкI зэмылIэужьыгъуэхэр къызэрыхахыр щыплъагъукIэ, IэдакъэщIэкIхэр зэрагъэхьэзырыр уи нэгу щыщIэкIкIэ щапхъэ тепхынущ.
Лалинэ Налшык къалэм дэт ДизайнымкIэ колледжыр къиухащ. Абдеж къыщыщIэдзауэ дизайнер ныбжьыщIэм «и хъэтIыр» зыхуэдэнур, и IэдакъэщIэкIхэм лъэпкъ IэщIагъэр я лъабжьэу, иджырей гъащIэми къезэгъыу зэрыщытынур.
Ещанэ курсым щIэсу Лалинэ и япэ фэилъхьэгъуэхэр игъэхьэзырри, «Подиум» зэхьэзэхуэм и зэфIэкI щигъэлъэгъуащ. Езыр щымыгугъами, абы «Pret-a-porter» унэтIыныгъэм япэ увыпIэр къыщихьащ. Зэпеуэм иужькIэ куэд дэмыкIыу нэгъуэщI зы ехъулIэныгъи хъыджэбзым къихьащ - «Русский силуэт» зэхьэзэхуэм кърикIуар къызэщIакъуэжа нэужь, Сан-Францискэ щекIуэкI Reve Creative показым хэтыну абы Iэмал иратащ.
- Лэжьыгъэр къызэхъулIэу сщIэмэ, нэхъыбэжу абы си къарур есхьэлIэнущ, - жеIэ дизайнер ныбжьыщIэм. - Илъэс I7 сыщыхъум нэхъ тегушхуауэ зеспщытащ фэилъхьэгъуэхэр къэгупсысыным. Сурэт щIынми сызэрыцIыкIурэ сыдихьэхыу зэрыщытар къысщхьэпэжри, си IэдакъэщIэкI хъуну лэжьыгъэхэм тхыпхъэхэр си нэгу къызэрыщIыхьэм хуэдэу тесщIыхьын щIэздзащ. Иджыпсту джинс щэкIым къыхэщIыкIа курткэхэм лъэпкъ мыхьэнэ зиIэ сурэтхэр тызощIыхь. Абыхэм асыхьэту щIэупщIэ яIэ хъуащ.
Апхуэдэу Лалинэ и хьэпшыпхэр ягу ирихьу зэрызэбгрыкIым къыхэкIыу бренд зэригъэпэщащ, иджы и лэжьыгъэхэр псори Инстаграмым къыщызэIуиха напэкIуэцIым щегъэлъагъуэ.
Хъыджэбз гурыхуэр адэкIэ зэрызиужьынуми егупсысащ. И зэфIэкIым хигъэхъуэн мурадкIэ Урысейм и модельер цIэрыIуэ Зайцев Вячеслав и деж зыщигъэсэну ар кIуащ.
- Зайцев Вячеслав къэсцIыхуа нэужь, си гъащIэм, си лэжьыгъэм, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ сригъэплъыжащ жысIэмэ, сыщыуэнукъым. Ди IэщIагъэм епха Iуэхугъуэ псоми абдеж щIэрыщIэу дыщригъэлэжьыжащ. Къыхэзгъэщыну сыхуейт Зайцевым и дерсхэр къызэрытщхьэпар. Ар къыддэлажьэу дгъэхьэзыра фэилъхьэгъуэхэр 202I гъэм и щIышылэм Зайцевым МодэмкIэ и унэм утыку къыщитхьэжат, - жеIэ Лалинэ.
Къэралым и модельер цIэрыIуэр цIыху I5 къыхихыу илъэсым щIигъукIэ зыдэлэжьа дизайнер ныбжьыщIэхэм яхэхуа Лалинэ дерсхэм и зэфIэкI щеплъыжащ цIыхухъу щыгъын гъэхьэзырынымкIэ. Хъыджэбзым зэрыжиIэмкIэ, ар хущIэкъуащ адыгэлIым и лIыхъужьыгъэмрэ хахуагъэмрэ иджырей гъащIэм къезэгъ фэилъхьэгъуэхэм къыщигъэлъэгъуэну. «Генетикэ код» - аращ и лэжьыгъэм фIэщыгъэуи иритар.
- Зы щIэблэр нэгъуэщIым зэрихъуэкIыу къекIуэкIми, лъэпкъым щIэт лъыр кIуэдыркъым, лъэхъэнэ куэдым пхокI, зимыхъуэжу цIыхум догъуэгурыкIуэ. ЖысIэнуращи, зи анэдэлъхубзэр е зи хабзэр щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэкIэ зыIэщIэхуа ди нобэрей цIыхум езым гу лъимытэжу лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуа Iуэхугъуэ куэд къыгурыIуэнкIэ е зыхищIэнкIэ хъунущ, - жеIэ Лалинэ. - Апхуэдэ гупсысэхэр сиIэу къэзгъэщIащ Зайцевым деж щысщIа фэилъхьэгъуэхэр. ИкъукIэ дерс щхьэпэхэр къыдатащ, дунейпсо модэм и тхыдэм къыщыщIэдзауэ, дэрбзэр IэщIагъэм и Iэмалхэм щыщIэкIыжу. Экзамен къэс Зайцев Вячеслав езыр къыдэдэIуащ, ди лэжьыгъэхэм яхуэфащэ гулъыти яхуищIащ. Эскизхэм дыщелэжьым Зайцевым езгъэлъэгъуат къэзгупсыса цIыхухъу фащэхэм щыщ зыбжанэ. Абыхэм яхэтт адыгэ цейм щыщ Iыхьэхэр зыхэслъхьа фэилъхьэгъуэхэр: дамащхьэхэр щIакIуэм ейм хуэдэу щIауэ, хьэзырхэм япIэкIэ жып щIэту, щхьэрыхъуэным ещхьу, ауэ капюшон бухъушхуэ пщампIэм телъу… ЕгъэджакIуэм ахэр гъэщIэгъуэн щыхъуауэ щыслъагъум, япэу сытегушхуауэ аращ цIыхухъу щыгъын селэжьыну. ИкъукIэ си гуапэ хъуащ лъэпкъ гупсысэ зыхэлъ си лэжьыгъэхэр абы игу зэрырихьар, - жеIэ Сэралъпым.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2574.txt"
} |
Я зэфIэкIыр нэрылъагъущ
Мы зэманым Налшык и щIыпIэ куэдым жьы хъуа фэтэр зэтетхэр щызэрагъэпэщыж. Абыхэм я нэхъыбэр 1957-1962 гъэхэм яухуащ.
2021 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэм и къэпсэлъэныгъэхэм ящыщ зым къыщыхигъэщауэ щытащ унэр къэгъэщIэрэщIэжыным трагъэкIуадэ зэманыр Iэмал зэриIэкIэ гъэмэщIэн зэрыхуейр - Iуэхур ягъэпсынщIэху, унэ нэхъыбэ зыхуей хуагъэзэфынущ. Абы хухэха программэм нэгъабэ хиубыдащ фэтэр зэтету 86-рэ. 2021 гъэм ар 91I-м нэсащ.
- А бжыгъэхэр и пIэм итынуми хэхъуэнуми дяпэкIэ зэлъытар цIыхухэм я зэхэщIыкIырщ. Ди гуапэ зэрыхъунщи, нобэ куэдым къагурыIуащ а Iуэхум теухуауэ къэралым къищта унафэм уебакъуэ зэрымыхъунур. Илъэс зыбжанэкIэ лэжьыгъэр зэбгъэтIылъэкIынкIэ Iэмал имыIэу, унэхэр къолъэлъэхыпэ, коммуникацэхэр, ток кIапсэхэр лэжьащ, унэ лъабжьэхэр къэтIэсхъащ, гъадэ кIыщIэна шиферхэм уэшхыпсыр яубыдыжыркъым. КъищынэмыщIауэ, «хрущевкэхэм» щыпсэухэм я нэхъыбэр ныбжь хъарзынэм итщ. Псэуалъапхъэхэм хуэдитI-щыкIэ щыхэхъуа нобэ хуэдэ зэманым мылъкукIи я къарукIи ахэр Iуэхум пэлъэщынукъым. Аращ капремонтым щIат уасэр зэтрезыгъэ хьэхэм е зымытыххэхэм приставхэр яужь щIихьэр. Хабзэр къызэпызыудхэм я счетхэр яубыдынущ, къэралым ирагъэкIынукъым. ИтIанэ, капремонт уасэр ятелъу зыщэхэми къэзыщэхухэми яхуэсакъыпхъэщ , - жаIащ щIыналъэ фондым и унафэщIхэм.
КапремонтымкIэ фондым нэхъыбэу бгъэдэлъыр фэтэрхэм щыпсэухэм ят уасэрщ. ХабзэкIэ зэрыщытын хуейри апхуэдэущ. Фэтэрхэр къанэ щымыIэу уней мылъку щыхъуакIэ, я псэупIэр зыхуей хуагъэзэн папщIэ зым ахъшэ итыну адрейм ар имыдэныр къезэгърэ? Куэд лъандэрэ зэрамыгъэпэщыжа унэхэр къыщомыжьэнукIэ, капремонтым пэкIуэ ахъшэр, сом 265-р, къатехьэлъэн хуэдизу щыщымыткIэ, псоми и чэзум ятынырщ. Зэтрезыгъэхьахэми мащIэ-мащIэу ятыжкIэ зыри къедэуэнукъым.
Фондым езым и сайт иIэжщ. Дэтхэнэ зыри абы ихьэу зыщигъэгъуазэ хъунущ лэжьыгъэу зэфIигъэкIам, къыпэщылъ къалэнхэм, цIыху къэс я лицевой счетым къыщыхьахэм, зэфIаха Iуэхухэм пэкIуа уасэр зыхуэдизым, нэгъуэщIхэми.
Лъостэн Музэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2575.txt"
} |
Адыгэшым и псынщIагъым хохъуэ
ФокIадэм и 24-25-хэм «Отрада» шыгъэжапIэм щызэхэта шыгъажэ кIыхьхэмкIэ зэпеуэм пэрыт увыпIэхэр адыгэшкIэ къыщахьащ.
Мазищ къудейщ дэкIар Заряд зи цIэ а шы дыдэм тесу Щоджэн Щамел километри I00 гъуэгуанэм япэ увыпIэр зэрыщызыIэригъэхьэрэ. Иджы шымрэ шумрэ зэпача гъуэгуанэр километр 20-кIэ нэхъыбэщ. Япэу къызэрысам нэмыщI, Щоджэн Щамелщ «Адыгэшыр хъумэнымрэ зегъэужьынымкIэ фондым» и япэ ахъшэ мылъку саугъэтыр зратар.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, Фондым хэIущIыIу ищIауэ щытащ 202I-2023 илъэсхэм екIуэкIыну шыгъажэ кIыхьхэм адыгэшкIэ хэтыну гукъыдэж къэзыгъэлъагъуэхэм хыхьапщIэр зэрахухилъхьэнур. Абдежми къыщымынэу, Фондым километри I20-м, километри I60-м къыщыжэнухэм папщIэ ахъшэ саугъэтхэр игъэуват. Япэрейм зы сыхьэтым киломер I5 нэхърэ мынэхъ хуэму, етIуанэм – километр I4 нэхърэ мынэхъ хуэму къыщыжэхэм иратыну къагъэгугъащ: хакIуэхэм - сом мини I20-рэ, шыбзхэм - мини I50-рэ. ЕтIуанэм - сом мин 300, 350.
Зи гугъу тщIы шыгъажэр щекIуэкIа «Отрада»-м Фондым и унафэщI Сибэч Артур япэ мылъку саугъэтхэр щаIэщIилъхьащ Щоджэн Щамелрэ Тау Аслъэнбэчрэ. Щамел зытеса Зарядым псынщIагъыу къызыкъуихащ зы сыхьэтым километр I6, 8-рэ. Дунейпсо зэхьэзэхуэм етIуанэ, урысейпсо зэхьэзэхуэм ещанэ увыпIэ къыщызыхьа Тау Аслъэнбэч и Хардым и псынщIагъыр - зы сыхьэтым километр I6, 6-рэт.
«Фондым и саугъэтхэр «Отрада»-м хуэдэу зэхьэзэхуэ щхьэпэ куэд щекIуэкI, зызыужьын щIэзыдза шыгъэжапIэм щIалэхэм щаIэщIэслъхьэну Iэмал зэрызиIэм нэхъ лейуэ насыпыфIэ сещI», - жиIащ «Адыгэшыр хъумэнымрэ зегъэужьынымкIэ фондым» и унафэщI Сибэч Артур щIалэхэм саугъэтхэр щаритым.
ЧЭРИМ Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2576.txt"
} |
«И ХЪУЭХЪУРИ ЗЭПЭФIЩИ, И ПСАЛЪЭРИ IУКIАФIЭЩ»
Балэ – хыв пIащэфIым щхьэкIэ жаIэ. Псалъэр ХьэтIохъущыкъуейхэм я дежщ щызэхэтхар.
Бэлахъуэ – хывыхъуэ.
Был Iуэгъуэ – зы макъ къыжьэдэкIыркъым, жыхуиIэщ.
Бырамбыху джанэ – цIыхубз жэщ джанэ. Бешкъэзакъхьэблэхэм къахьыжа псалъэщ.
Гуажэ хуэхъун – и жагъуэ хъун, жыхуиIэщ.
Гуащэв – гуащэм хуагъасэ вы.
Гъэрэхъу-щIэрэхъу – шы удэфа, шхэкъуа, сэхъуа.
Гъуэ – щыхь Iэл лъэпкъ, урысыбзэкIэ «косуля» жыхуаIэращ. ХьэтIохъущыкъуейхэм я псэлъафэщ. Гъуэжьуз гъуэл хуэхъущхьэщ, жаIэ.
Гъуэншэджыпхъэ – гъэру яIыгъ хъыджэбзхэм щхьэкIэ жаIэ. Хэкукъутэм къыдэкIуа Iуэхугъуэхэм нэхъыжьхэр щрипсалъэкIэ, цIыхубзхэр жаIэрт хамэщI къыщыхута гъуэншэджыпхъэхэр жьэн узым ихьыжащ, дуней насыпи яIакъым, жаIэу. Зи гугъу ящIыр Хэкум ираша хъыджэбзхэрт. Псалъэр щызэхэтхар Тыркум щыIэ ХьэтIохъущыкъуеижь къуажэрщ.
ГъуеякIуэ – гузэвэгъуэ хэхуа унагъуэм е цIыхум я цIэкIэ жылэм ахъшэ щхьэкIэ лъэIуакIуэ хыхьауэ хэтым апхуэдэу йоджэ. Зы лъэныкъуэкIэ щIэгъэкъуэнщ, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, укIытэр, емыкIур лъэIуэну зыхуэзымыгъэфащэу бэлыхьлажьэ хэхуам ящхьэщызых псапэхуэщIэ Iуэхущ. Псалъэр кIуэдыжу хуежьахэм яхэтами, иужьрейхэм къэунэхужауэ жыпIэ хъунущ, узыншагъэкIэ гукъеуэ зиIэхэм яхуримыкъу ахъшэр зэхуэзыхьэс щIалэхэм апхуэдэу йоджэ.
Дэ гуэн – тхъапIэ, жыхуиIэщ. Дэ купщIэкIэ щагъашхэ унагъуэщ, я дэ гуэныр изщ, жаIэ.
Дэпщэж – дагъэкIа къудамэр жыгым ищтэрэ щыдэкIейкIэ, къудамэр дэпщэж хъуащ, жаIэ, зэрызэхэкIам щыгуфIыкIыу. ХьэтIохъущыкъуей жыггъэкIхэм я псэлъафэ дыдэщ.
Думэданэ – къуэрылъхум и щхьэгъусэр унагъуэм щриIэбэну гуащэшхуэм хуригъэщIа жыхапхъэм аращ зэреджэр. Думэданэ бгырыпх, тIырх-лъэрх дэIэбэ, жиIэрт, жаIэ, нысащIэм, гуащэшхуэм емыпсэлъами, фIыщIэ зэрыхуищIыр къигъэлъэгъуэн щхьэкIэ.
Едэу – гъурыжь цIыкIу, зыужьыгъуей, гуащIэ мащIэ, жыхуиIэщ. ХьэтIохъущыкъуей нанэхэм жаIэу куэдрэ зэхэпхынут: «Си щIалэ цIыкIур едэужь цIыкIуу къэхъуащи, сигу хупих зэпытщ».
Ехъуэрыуэн – зыгуэрым ехъурджэуэн, ауан хэлъу епсэлъэн. Щоджэнхьэблэхэм зэрахьэ псалъэщ.
ЖьафIэ – гъэхуауэ, шэрыуэу, ауэ бзаджэу икIи пиупщIу псалъэ.
ЗэпыкIэнтIыкIын – зыхуэмыIыгъыжын, зэфIэщIэн, узым игъэшын. ХьэтIохъущыкъуейхэм я псэлъафэ дыдэщ.
ЗэпэфI – псалъэр зэзыгъэзэхуэфым, екIуу зэхэзыухуэнэфым щхьэкIэ жаIэ. И хъуэхъури зэпэфIщи, и псалъэри IукIафIэщ, жыIэгъуэр куэдрэ зэхэпхынущ хьэтIохъущыкъуей нэхъыжьхэм жаIэу.
Зэтехун – тхьэмыщкIэ хъун, имыIэмрэ зыхуэныкъуэмрэ нэхъыбэ хъун, жыхуиIэщ. Унагъуэр зэтехуащи, яшхын ямыIэу нэху къыщекIыр куэдрэщ, жаIэ. ХьэтIохъущыкъуейхэм я псэлъафэ дыдэщ. Ар щыгъэтауэ, «унагъуэ тхьэмыщкIэ» жыIэгъуэм «унагъуэ хуэмыщIа», «куэд хуэныкъуэ унагъуэ» мыхьэнэр къикIыу къуажэдэсхэм я бзэм къызэрыхыхьэрэ куэд щIакъым. ЦIыхум и Iэм имылъ гуауэ къызытепсыхар зэрырагъэундэIу псалъэт, Тхьэм урианэмэтщ, жаIэу кърагъэкIыу.
Зыгъэтхынысэн – и щIыкIэкIи и псэлъэкIэкIи зэрынэхъыжьыр нэхъыщIэхэм къезыгъащIэ нысэгъу. Зегъэтхынысэри, и псэм хэлъыр къытхуэмыщIэ, жаIэ.
Зыкъэуджэщыжын – зыкъэщIэжын, къызэрыгъуэтыжын, жыхуиIэщ.
Зыкъэуджэщын – зыкъэужьыжын, нэплъэжыгъуэ гъуэтын.
КIахъуэ-щхьэхъуэ хъун – цIыху сурэтым икIын, фэладжэ хъун, жыхуиIэщ.
Къащтэрыуэ – фочауэ мыхъумыщIэ, шэ икI макъым игъащтэу зэгъэкIуапIэ имыхуэу кIакхъу щIэзыч. Мыбы къыхэкIри, мыгупсысэу псалъэм, гум хыхьэу жагъуэ псалъэ жызыIэм щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ хъуащ.
Къут – зыгуэрым щыщ Iыхьэ псо. Тутын къут, жаIэ. УрысыбзэкIэ «пачка» жыхуиIэ мыхьэнэр иIэщ.
КхъащкIэ I – мащэм тращIыхьыж Iуащхьэ кIыхь цIыкIум аращ зэреджэр. И кхъащкIэр и тепIэнщ, и мащэр и уэншэкущ, жаIэ. НэгъуэщI псэлъафэ гъэщIэгъуэни щыIэщ: Джэдгын зи жагъуэм и кхъащкIэм къытокIэ.
КхъащкIэ II – мащэр щатIым къратхъуа щIыгулъым щыщу дунейм ехыжам и гущIыIум тракIутэ ятIэ IэмыщIэ.
Кхъуху – шыр ягъэпскIауэ щызэпалъэщIыхьыжкIэ, яIуантIэ ху хьэуазэм аращ зэреджэр. Псалъэр къуажэ шыхъуэ цIэрыIуэу Щоджэн ТIэлашэрэ Бырс Андзоррэ куэдрэ жаIэу щытауэ нэхъыжьхэм къаIуэтэж. «Щоджэн и къуэм и уэрэдым» щыщ зы пычыгъуэм мыпхуэдэу щыжеIэ: «Iэнэ хьыгъуэм сыпашэщ, шы лъэщIыгъуэм сыкхъухущ», – жеIэри.
ЛэкIур – щхьэзэ, хъэрахъэ. Нэхъыбэу зыхужаIэр мэлращ. Мэлыр лэкIур хъуащи къызэрохьэкI, жаIэ. Псалъэр Щоджэнхьэблэхэм къахьыжащ, нобэми зэрахьэ.
Лъапэрыгъуджэ щIын – щIыбкIэ утелъу лъакъуэр къэпIэтурэ лъэгум щIэплъэжын. Лъапэрыгъуджэ щIыи, щIыр къэбгъазэу лIыхъу хъу, жаIэ.
ЛъэпщIаджэ – мыхьэнэ зимыIэ, къарууншэ, мащIэ, гуащIэншэ, цIырхъ мыхьэнэхэр иIэщ. Бжьахъуэкъуейхэм я бзэм щыщщ.
Лъэхъыщт – хъыбар кIапэ, жыхуиIэщ. Щоджэн Къамбот и лъэхъыщтым дытехьащ, жаIэ, и хъыбар кIапэм дытеуващ, кърагъэкIыу.
ЛIыхъумэт – лIыгъэ нахуэ зезыхьам хуагъэфащэ гъэфIапщIэ. Щоджэнхьэблэхэм зэрахьэ псалъэщ.
Мэхьэрэмэн – гъатхэ пасэм къызэщIэущкъулэ удзхэм я мэ зэщымыщхэр зэуэ къыщызэдэхъейм деж дунейр мэхьэрамэ жаIэ. Къуажэ лIыжьхэм мы псалъэр хэту сабийхэм псынщIэрыпсалъэ жрагъэIэу щытащ: мэзым и мэр маеу къомэхьэрамэри мэхьэрэмэж, къомэхьэрамэри мэхьэрэмэж.
Набзэ – бзаджагъэ лъэпкъ зыщIэмылъ цIыхубз плъэкIэм щхьэкIэ жаIэ. Набзэу маплъэри, къабзэу мэпсалъэ, жыIэгъуэ дахэр щыIэщ.
Накъыгъэнабдзэ – цIыхубз дахэ, бзылъхугъэ гуакIуэ, жыхуиIэщ.
НафIэуфIэ – нэхъыфIыIуэ, уасэ зиIэ, нэхъ ягъэлъапIэ, зыщысхь, жыхуиIэщ. НафIэуфIэ тIэкIум фIэкIа къыхамыхыу, я мылъкур къагъанэри уэркъ быныр щтапIэ ихьэжащ, жаIэрт нэхъыжьхэм. Псалъэр Бешкъэзакъхьэблэхэм къахьыжащ, нобэми зэрахьэ.
Нэшх-пэшх хъун I – укъепс хуэдэу укъызэщIищIэн.
Нэшх-пэшх хъун II – кIэху къэщIын.
Пэгъупандэ – IэнатIэ лъагэ зиIэ цIыхухэм я пашэгъу е пыхъуэпышэ, ахэр игъэпуди мыхъуу, игъэлъэпIэнуи хуэмейуэ. ХьэтIохъущокъуэхэ пэгъупандэр я куэдт, жаIэ. ХьэтIохъущыкъуейдэсхэм мы псалъэм кърагъэкIыр къыщхьэщокI къэбэрдей хьэжрэтхэм ар къазэрыгурыIуэм. Абыхэм псалъэр зэращIэр «фэжагъуэхь» мыхьэнэмкIэщ.
Пэщабгъэ дэхын – зи ныбжьыр илъэсищ ирикъуа сабийм щхьэкIэ жаIэ. Мы жыIэгъуэр нэхъыбэу зи бзэ къыхэхуэр цIыхухъухэращ. Бешкъэзакъхьэблэхэр къызэращIэ псалъэщ.
ПхэнжырыIуатэ – жаIар е зэхахар зэрыщытым хуэдэу зымыIуэтэжым щхьэкIэ жаIэ.
Пхъэлъэфынэ – пхъэ къыщалъэфкIэ, кIапсэ иращIэну пхаупщIыкI гъуанэм щхьэкIэ жаIэ. Пхъэлъэфынэр яугъуэныркъым, ирадзэ.
Таркъыгу – гублащхьэдэсэ зыдэлъ выгу. Бешкъэзакъхьэблэхэм къахьыжа псалъэщ.
ТекIуэшын – IукIыжын. ТекIуэтри текIуэшщ, жаIэ, бгъэдэкIри IукIыжащ, мыхьэнэр хэлъу.
Тешапхъэ – фочауэ.
ТеIэпхъаджэ щIын – тегушхуэгъуафIэ щIын.
Тхьэбзэгъуджэ – урысхэм зэреджэ псалъэщ. ЩIыжаIэмрэ къызыхэкIамрэ тхузэхэгъэкIакъым.
Уаджэ I – хьэцыпэ жыхуаIэращ. Къуажэ къебжэкI гуэрым мыпхуэдэ сатырхэр хэлъщ «ХьэуазитI зэпызодзэри, яку зы уаджэ дызодзэри, уафэм сыдокIуей, къызоплъыхь-нызоплъыхьри, дзэ фIыцIэр къызолъагъу…».
Уаджэ II – хьэлъагъ лъэпкъ зимыIэ цIыху. Уаджэщи, жьы мащIэ къыкъуэуми ихьынущ, жаIэ.
УлакIуэ – ахъшэ щIыхуэ зэпымычу къэзыщтэ.
Унэужь – унагъуэ Iуэхухэм хуэIэижь, сытми нэс, псори зэхъулIэ цIыхубз. ТIэу улъхуэмэ, уфызыкущи, щэ улъхуэмэ уунэужьщ, жаIэ.
Хуейдей – лъэныкъуитI зэрыгъэхъуауэ цIыху куэд зыхэт къаугъэ, зэрызехьэ, бырсыр., хуейдейм дызэридзэри, ди дзэр зэрыдгъэшхыу дыкъэтIысыжащ, куэдрэ жиIэрт адыгэ тхакIуэ Къэрмокъуэ Мухьэмэд. ХуейдейкIэ ар зэджэр революцэрат.
Хъэнцу I – псым къыхэкIыкIа удзыр зэхэупцIауэ ныджэм телъмэ, хъэнцур зэрызолъафэ, жаIэ.
Хъэнцу II – ятIэри хьэуазэри щызэхэупцIа IэшкIэ.
Хьэдагъэжьей щIын – Iуэхум хуэжьажьэу, фIэмыфIу, игу хэмыхьэу, жыхуиIэщ. Псалъэр зыхуэгъэзар лэжьыгъэм зыщIезыгъэх ныбжьыщIэхэрщ. Къалэдэсхэм къахьыжа псалъэщ.
Хьэлъэпс иупIэ – лъэгуажьэ щIагъым щхьэкIэ Бешкъэзакъхьэблэхэм ноби аращ жаIэр.
Хьэнэпс – уанапхэ быжым деж иIэ фэ кIэрыщIапIэ.
Хэхуэрэ хуапэрэ – узыхыхьэм ещхь, уохъу, жыхуиIэщ.
ЦIыракIуэ I – щIыпIэ жыжьэ, Iэгъуэджэ, здынэсыгъуей.
ЦIыракIуэ II – ныбжьышхуэ зиIэ.
ЦIыралыдж – зи фэр пIащIэ, жыхуиIэщ. И ныбжьри цIыракIуэщи, и фэри цIыралыджщ, жаIэ. Псалъэр Щоджэнхьэблэхэм нэхъ зэрахьэ.
Шэуал – цIыхубз Iущ, чэнджэщ къызыпах икIи зрахьэлIэ, губзыгъэкIей. Тамбий Къэбардэ и щхьэгъусэм и цIэр Шэуал-гуащэу жаIэрт. Хъыджэбз цIыкIу къалъхуамэ, мыпхуэдэу ехъуэхъурт: «УщIалэфI натIэрэ щуIэгъэ узыхуэхъум уришэуалу гъащIэ кIыхь угъащIэ!»
Шыгъувэ щIын – адыгэ IэзэкIэм щыщщ; къупщхьэ уз зиIэм къеуз щIыпIэм щэкI хужьым кIуэцIылъу шыгъу гъэва тралъхьэу щытащ.
ШыпIыртIэхъун – хэукъуэн, зэрымыщIэкIэ щыуагъэ щIэн. ДышыпIыртIэхъури, Iуэхур зэIыдгъэхьащ, жаIэ. Псалъэр ноби зэрахьэ.
ЩахэIуж – щахэгум зиIуантIэу ефыкI узыфэ лIэужьыгъуэщ, урысыбзэкIэ «перекрут яичка» жыхуаIэращ.
ЩыгъэкIын – хугур ягъавэурэ хьэнтхъупс уефэ хъун хуэдэу ва нэужь, хьэнтхъупс къыщхьэщахри, пIастапхъэр шыуаным къранэ, ар ягъажьэ. Аращ пIастэр щыгъэкIын жыхуаIэр.
ЩыгъэпIытI – илъэсыщIэ псейм кIэращIэ, абджым къыхэщIыкIа джэгуалъэ щыгъэхэр.
ЩIакIуэ хъыринэ – хьэдэ къызэрашэж щIакIуэ зэпыдзэм апхуэдэу еджэу щытащ. Бешкъэзакъхьэблэхэм къаIуэтэж хъыбархэм къыхэхуэ псалъэщ.
Iэдэмашэ – къудамэ зэхэтым къыхэкIыу бгъукIэ кIуэ къудамэ.
Iэгурыхьэ-IэгурыкI – къызэрыкIуэм хуэдэу кIуэж, псынщIэу кIуэдыж, къыпкIэрымыпщIэ.
Iэгудэхыу псэун – зи унэ лъапсэр джабэм кIэрыту псэухэм щхьэкIэ жаIэ. Къущхьэхэм унапIэу ящIыр игъащIэми Iэгудэхщ.
Iэгурмэжь – гъумыщIэ, пIащэ, жыхуиIэщ. Нэхъыбэу башым, жыг къудамэм ехьэлIауэ къапсэлъ. Баш Iэгурмэжь, жаIэ.
Iэгуущэ – и гуащIэдэкI къабзэкIэ псэу, пщIэнтIэпс хьэлэлкIэ псэуныгъэр езыгъэкIуэкI цIыху.
Iэл унэм щыпIын – дунейм къытемыхьэу пIын, цIыхум къамыщIэу къэгъэтэджын, жыхуиIэщ. Зи пIалъи зи щэни ямыщIэ цIыхум щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ.
Iэпэбжьэ – залэ, жыхуаIэращ.
Iэпщэ ищIэн – Iуэху гуэрым мурад хуэщIын, ар зэгъэхъулIэн щхьэкIэ щIапхъэ зыри къэмыгъэнэн. Мо лъэпкъым япхъухэр гурыхьщ, зи дэкIуэгъуэ яIэщи, Iэпщэ измыщIэу хъунукъым, жаIэ. Псэлъафэр ХьэтIохъущыкъуейхэм ноби зэрахьэ.
IэхъуэкъешхэкI – Iэхъуэр унащхьэ чэзууэ щагъашхэкIэ, IэхъукъешхэкI ещI, жаIэ. Къалэдэсхэм къахьыжа псалъэщ.
IукIафIэ – гум дыхьэ, гуапэу жыIа хъуа псалъэ. И хъуэхъури зэпэщщи, и псалъэри IукIафIэщ, фIы зыхуищIэн, жаIэ хабзэщ цIыхум и псэлъэкIэр гурыхь зыщыхъуа цIыхубз нэхъыжьхэм. Щоджэнхьэблэхэм ноби зэрахьэ псалъэщ.
IукIей – гуемыIу псалъэ. IукIейщи, и псалъэр гум тегъэхуэгъуейщ, жаIэ. Щоджэнхьэблэхэм зэрахьэ.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2577.txt"
} |
Ибн БэтIутIэ Псыхуабэ зэрыщыIар
«Къалэхэм телъыджэу дэлъымрэ дунейм зыщыплъыхьыным гъуэзэджэу хэлъымрэ зи щIасэхэм папщIэ тыгъэ», - аращ и цIэр щIы хъурейм зыщиплъыхьу и нэгу щIэкIахэр къалэмкIэ къэзыIуэтэжа дунеяплъэ цIэрыIуэ Ибн БэтIутIэ и тхылъым. Ди жагъуэ зэрыхъущи, абы и хъыбархэр ди щIэныгъэм къызэрыхыхьэр европей зэдзэкIакIуэхэм я къэухьым ипкъ иткIэщ, абы къыхэкIыу, тхакIуэм и псэлъафэ шэрыуэхэр адыгэбзэм къыщидгъэзагъэкIэ, «къуиифэ» къатфIытоуэ. Ауэ щыхъукIэ, Ибн БэтIутIэ ди щIыналъэм япэу къибэкъуа дунеяплъэхэм ящыщ къудейкъым, атIэ и нэгу щIэкIар лIэщIыгъуэхэм япхыкIын хуэдэу къэзыIуэтэжыфахэм язщ.
ЗыплъыхьакIуэм и гъащIэ гъуэгур зыджа Тимофеев Игорь «Ибн БэтIутIэ» зыфIища и тхылъым дыкъыщоджэ: «1334 гъэм накъыгъэм и 6-м Ибн БэтIутIэ иджыри Каир щыIэу зи хъыбар зэхиха Iуэ Дыщэм («Золотая Орда») и тепщэ Iузбэч-хъан и хэщIапIэм нэсащ.
Ибн БэтIутIэ зэритхыжымкIэ, Iэпхъуэ зэпыту щыт хъаным и епсыхыпIэр Беш-Даг (и мыхьэнэкIэ - «бгитху») жыхуаIэ щIыпIэм щыIэт, нэгъуэщIу жыпIэмэ, иджырей Псыхуабэ (Пятигорск) деж.
«Мы бгитхум, - жеIэ Ибн БэтIутIэ, - тыркухэм зыщагъэпскI псы пщтыр къыщIэжыпIэхэр щыIэщ… Езыхэм зэрыжаIэмкIэ, апхуэдэ псым зыщызыгъэпскIым уз зи цIэ къеуалIэркъым…»
А хъыбарым къыдегъащIэ Кавказ Ищхъэрэм къыщыщIэж минеральнэ псыхэм узхэр зэрагъэхъужыфым цIыхухэр иджыри Iуэ Дыщэм и зэман лъандэрэ зэрыщыгъуазэр».
Ибн БэтIутIэ и хъыбарым пытщэн ипэ, ар зыхуэза Iузбэч-хъан адыгэхэм зэрапыщIа щIыкIэр дигу къэдмыгъэкIыжу хъунукъым. Тхыдэр зи щIасэхэм фIыуэ ящIэ кърым-тэтэрхэм я хъаныкъуэхэр адыгэхэм, псом хуэмыдэу къэбэрдейхэм, ирагъэпIу зэрыщытар. КъызэрыщIэкIымкIэ, а хабзэр къыщежьар мис мы зи гугъу тщIы Iузбэч-хъан дежщ.
Мы хъаным и цIэм ущрохьэлIэ ТIрахъуэ Рэмэзан «Шэрджэсхэр» зыфIища и тхылъми. «Iузбэч-хъан и ныбжьыр илъэс пщыкIущ ирикъуху адыгэхэм я деж щагъэпщкIуу щытащ, адыгэбзи ищIэрт. Тэтэр-монголхэм я щыхьэр Сарай «шэрджэс колониехэр» зыфIаща псэупIэхэр дэтт. Хъан сэрейм щызэрахьэ Iуэхухэм адыгэхэр апхуэдизкIэ хэпщIати, Iузбэч-хъан и къуэрылъху Бердыбэч иужькIэ, хъаныгъуэр Шэрджэс-хъан зи цIэ тепщэм лъысауэ щытащ», - жеIэ ТIрахъуэм.
«Хьэрып тхыдэтх Ибн БэтIутIэ зэрыжиIэмкIэ, Беш-Даг (иджы – Псыхуабэ) деж хэщIапIэ щызиIа сулътIаныр Кавказ Ищхъэрэм фIыуэ къыщацIыху Iузбэч-хъант. А цIэм ущрохьэлIэ Джулат Ипщэ къалэжьым теухуа тхыдэ напэкIуэцIхэми... Iузбэч-хъан псэемыблэжу Iуэ Дыщэ къэралыгъуэм и дин хъуа ислъамым зригъэубгъурт. Дэфтэрыжьхэм къыхощ абы и къэралым джаур мащIэ дыдэ фIэкIа зэримысыжымкIэ мысыр сулътIаным хъыбар иригъащIэу…», - щыжеIэ лъахэрыдж цIэрыIуэ Кузнецов Владимир 2014 гъэм Налшык къыщыдэкIа «Джулат Ипщэ. Кавказ Ищхъэрэм Iуэ Дыщэм и хъанхэм къыщагъэна къалэжьхэм ятеухуауэ» тхылъым.
Ибн БэтIутIэ дунейр зригъэлъагъуну щежьа зэманым, «шэрджэс» фIэщыгъэр адыгэхэм якIэрыпщIакIэт, ар лъэпкъыцIэ тхуэзыщIари монгол-тэтэр къэралыгъуэращ.
«1240 гъэм дунейм къытехьа «Монголхэм я тхыдэ щэхур» пасэрей тхыгъэм япэ дыдэу къыхохуэ монголхэр адыгэхэм зэреджэу щыта лъэпкъыцIэ «шэрджэсыр», - етх адыгэ Iэщэм и тхыдэм лэжьыгъэ купщафIэхэр тезыухуа Горелик Михаил. - ИужькIэ а псалъэ дыдэр бзэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ адыгэхэм ятетхыхь адрей къуэкIыпIэ тхакIуэхэми къагъэщхьэпэн щIадзащ».
АдэкIэ дедэIуэнщ 1334 гъэм Псыхуабэ щыIа Iузбэч-хъанрэ абы и унагъуэмрэ яхуэза Ибн БэтIутIэ и хъыбарым:
«Дыздежьа щIыпIэм рэмэдан мазэм и I-м дынэсат, ауэ хъаным и псэупIэр гъуэгу тету къыщIэкIащ, - етхыж Ибн БэтIутIэ. - Абы къыхэкIыу, дыкъыздикIам дгъэзэжащ, хъаныр здэIэпхъуа щIыпIэр абы нэхъ пэгъунэгъути. Си шэтырыр Iуащхьэм тезгъэувэщ, дамыгъэ гуэри кIэрысщIэри, и щIыбагъым шыхэмрэ гухэмрэ щызгъэзэгъащ. Хъаным и хэщIапIэр къыщыблагъэм, езыхэр «Iуэ»-кIэ зэджэ къалэшхуэ къэтлъэгъуащ, тепщэр и пIэ икIыху, псэупIэхэри абыхэм щIэсхэри абы и гъусэу зекIуэу. Мэжджытхэмрэ бэзэрхэмрэ уолъагъу, я пщэфIапIэм къыщIих Iугъуэмэхэр къыпщIехьэ: мыбыхэм я шхыныгъуэхэр гъуэгу зэрытетым хуэдэурэ ягъэхьэзыр, ягухэр шыхэм яшэ. Щепсыхыну щIыпIэм нэса нэужь, шэтырхэр гухэм къытрахри, щIым ягъэув. Апхуэдэ дыдэу мэжджытхэмрэ тыкуэнхэмрэ зэрахьэ. Тпэгунэгъуу сулътIаным и щхьэгъусэхэр блашащ, дэтхэнэ зыми и цIыхухэр къыдэщIыгъуу. Гуащэ еплIанэр, Исабэч-эмирым и пхъур, щыблэкIым, абы Iуащхьэм тет, дамыгъэ зыкIэрыщIа си шэтырым гу лъитэри, сэлам къызэзыхыну щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ къысхуигъэкIуащ, си жэуапри Iэрыхьэжыху ежьэжакъым. Сэри езым си гъусэхэм язым тыгъэ хуезгъэхьащ, Тулуктимур и къулыкъущIэр си лIыкIуэу. Ар нэщэнэфIу къэзылъыта гуащэм тыгъэр Iихщ, езым сыпэмыжыжьэу сыкъэувыIэну унафэ къысхуригъэщIри, гъуэгуанэм пищэжащ. СулътIаныр къэса нэужь, епсыхыпIэ щхьэхуэ хузэрагъэпэщащ.
СулътIан щэджащэ Мухьэмэд Iузбэч-хъан теухуа псалъэ
Абы и цIэр Iузбэчщ. «Хъан» жиIэмэ, езыхэм я бзэмкIэ «сулътIан» къикIыу аращ. Ар пащтыхьыгъуэ лъэрызехьэ зыбгъэдэлъ, къарукIэ лъэщ, зи пщIэр лъагэ, зи щэныр екIу сулътIанщ, диным къыщхьэщыжу, Алыхьым и бийхэу Константинополь щыщхэм яхуэпхъашэу. Iузбэч-хъан иIыгъ щIыналъэхэр абрагъуэщ, и къалэхэр инщ. Абыхэм ящыщщ: Кафэ, Кърым, Мэжэр, Азов, Судакъ, Хъэрезм; и пащтыхьыгъуэм и щыхьэрыр Сарай къалэращ. Ар дуней псом нэхъ лъэщрэ нэхъ цIэрыIуэу тет пащтыхьиблым язщ…
Гъуэгу щытетым деж Iузбэч-хъан щхьэхуэу езым и хэщIапIэм щопсэу, и пщылIхэмрэ и къулыкъущIэхэмрэ фIэкIа имыгъусэу. И щхьэгъусэхэм ящыщ дэтхэнэ зыри езым и псэупIэм щIэсыжщ…
И пIэ щиси, гъуэгу щытети, хъаным и Iуэху зехьэкIэм зэгъэзэхуэкIэ телъыджэ зэрыхэлъыр наIуэ пщохъу. Абы и хьэлхэм язщ мэрем махуэм, нэмэз нэужьым, «дыщэ шэтыркIэ» зэджэ и псэупIэ гъэщIэрэщIам зэрыщIэсыр. Шэтырыр дыщэ тхьэмпэхэр зытебза чыхэм къыхэщIыкIащ. И кум пхъэм къыхэщIыкIа тахътэ итщ, ар дыщэпс зытебза дыжьын тхьэмпэхэмкIэ къэгъэтIылъыхьащ, и щIыIум мывэ лъапIэхэр хэпхъащ. СулътIаныр и тахътэм йотIысхьэ; ижьырабгъумкIэ Тайтуглы-гуащэр мэтIыс, абы Кэбэк-гуащэр къыбгъэдэсщ. СэмэгумкIэ Баялун-гуащэр мэтIыс, абы Урдуджи-гуащэр къыбгъэдэсщ. Тахътэ лъапэм и ижьырабгъумкIэ сулътIаным и къуэ Тинабэч, сэмэгумкIэ – и къуэ етIуанэ Джанбэч къыщысщ. И пащхьэм ипхъу Иткуджуджук къисщ…
Сэ си шэтырыр сулътIаным и къуэ Джанбэч и шэтырым пэгъунэгъуу згъэуват. Сыкъыщыса махуэм, ичынды нэмэз нэужьым сыщIыхьащ сулътIаным и деж. Абы щихъхэр, къадыхэр, шэрифхэр, дин щIэныгъэлIхэр зэхуишэсри тхьэлъэIушхуэ яхуищIакIэт. Езыр щысу дыхэщхьэжащ. Шэрифхэм я пашэ, пщIэ зиIэ зиусхьэн Ибн Абдулхьэмид фIыкIэ си гугъу ищIри, сулътIаным щIыхь къысхуищIыну чэнджэщ иритащ.
Мы тыркухэм хьэщIэм унэ щхьэхуэ хухахыуи, ерыскъы хуагъэхьэзыруи апхуэдэ хабзэ ящIэркъым, шышху зэрыт фалъэхэр хурагъэхь, фIигъэжыну мэлхэмрэ шыхэмрэ хурагъашэ - аркъудейщ. Аращ хьэщIэм пщIэуэ хуащIыр.
ИужькIэ, сулътIаным и гъусэу шэджагъуэ нэмэзыр сщIауэ сыщIэкIыжыну зызгъэхьэзыр пэтрэ, сытIысыну унафэ къысхуищIащ. Ерыскъыхэр къыщIахьащ: япэщIыкIэ лэпс лIэужьыгъуэ гуэрхэр, иужькIэ мэлылрэ шылрэ гъэвауэ. Сэри а жэщым сулътIаным хьэлыуэ зэрылъ тепщэч и пащхьэм изгъэувати, и Iэпхъуамбэр хищIэри, и жьэм хуихьащ, ауэ афIэкIа хэIэбакъым».
«Курыт лIэщIыгъуэм псэуа щIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, Iузбэч-хъан тхьэ фIэлIыкIыныгъэ зыхэлъ цIыху щэныфIэт, - нэхъ убгъуауэ топсэлъыхь Ибн БэтIутIэ и бысымым Тимофеев Игорь. - Аль-Бирзали тхыдэджым зэритхыжымкIэ: «Ар щIалэ лъагъугъуафIэт икIи щэныфIэ дыдэт, муслъымэн нэст икIи цIыху хахуэт».
Ди дежкIэ лъапIэр, япэрауэ, Ибн БэтIутIэ адыгэхэм «шэрджэс» къафIэзыща тэтэр-монголхэр ди щIыналъэм зэрита щIыкIэм и теплъэгъуэ гъэщIэгъуэн ди нэгум къызэрыщIигъэхьэрщ. КъинэмыщIауэ, пщIэну щхьэпэщ XIX лIэщIыгъуэм урыс зыгъэпсэхупIэ хъуа Псыхуабэр XIV лIэщIыгъуэм адыгэхэм япIа монгол-тэтэр къэралыгъуэм и тепщэ Iузбэч-хъан и гъэмахуэ епсыхыпIэу зэрыщытар.
ЧЭРИМ Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2578.txt"
} |
Я щытыкIэр нэхъыфI мэхъуж
Iуащхьэмахуэ и щыгум хуэкIуэу бгым дэкIрэ пэт дунейр къызэIыхьэу гужьеигъуэ хэхуа альпинистхэм медицинэ дэIэпыкъуныгъэхэр щагъуэт Республикэ клиникэ сымаджэщым. Абыхэм я деж щыIащ КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министр Къалэбатэ Рустам.
Сымаджэщым щIэлъщ зи Iэпкълъэпкъыр щIыIэм зэщIиIулIа альпинист 11. Абыхэм щыщу тIур - КъШР-м щыщ гъуэгугъэлъагъуэмрэ Санкт-Петербург къикIа туристымрэ - реанимацэм щыIэщ. Дохутырхэм зэрыжаIэмкIэ, гъуэгугъэлъагъуэ щIалэр махуэ зыбжанэкIэ палатэм ягъэкIуэжынущ, къэралым и ищхъэрэ къалащхьэм къикIа хьэщIэм и лъакъуэр операцэ ящIащ.
Министрым альпинистхэм я узыншагъэм щыщIэупщIэм, къыжраIащ хуэм-хуэмурэ я щытыкIэр нэхъыфI зэрыхъужыр, къыхуащIэ медицинэ Iуэхутхьэбзэхэм арэзы къызэращIыр.
Къуршым дэкIыну ежьахэм я щхьэ кърикIуа гузэвэгъуэр егъэлеяуэ зыхащIащ, абы нэгъуэщI узыфэ гуэрхэр къахухэмыкIын папщIэ психологхэр ядолажьэ.
ЩХЬЭЩЭМЫЩI Изэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2579.txt"
} |
Махуэшхуэм ирихьэлIэу
Iэпщэрызауэ
Налшык дэт Универсальнэ спорт комплексым щекIуэкIащ IэпщэрызауэмкIэ XIII республикэпсо зэхьэзэхуэ зэIуха. Ар хухахащ советыдзэхэр Афганистаным къызэрырашыжрэ илъэс 30 щрикъум.
Къэбэрдей-Балъкъэрым IэпщэрызауэмкIэ и федерацэм и спортсменхэм къищынэмыщIауэ, зэпеуэм хэтащ Краснодар краймрэ Осетие Ищхъэрэ - Аланиемрэ къикIахэри - псори зэгъусэу 200-м нэблагъэ. Ар къызэригъэпэщащ Афганистаным и ветеранхэм я зэгухьэныгъэм.
Зэхьэзэхуэр къыщызэIуахым спортсменхэмрэ къызэхуэсахэмрэ зыхуагъэзащ КъБР-м и Правительствэм и къуэдзэ, Олимп чемпион Къардэн Мурат, Налшык къалэм и ветеранхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ Абдуллаев Мустэфа, «СВАЛВВК» ОО-м и правленэм и унафэщI, КъБР-м и Парламентым и депутат Тхьэгъэлэдж Тимур сымэ.
КъищынэмыщIауэ, зэхыхьэм кърихьэлIащ зауэхэм, дзэ зэщIэхъееныгъэхэм, спортым я ветеранхэр, «ДыгъафIэ къалэ» сабий творчествэмкIэ академиемрэ ХьэтIохъущыкъуей къуажэм дэт кадет школымрэ я гъэсэнхэр.
ЗэпэщIэтыныгъэ гуащIэхэм щытекIуахэмрэ къыщыхэжаныкIахэмрэ кубокхэр, медалхэр, грамотэхэр иратащ. «СВАЛВВК» ОО-м къыбгъэдэкIыу зэхьэзэхуэм и хьэщIэхэм, къызэгъэпэщакIуэхэмрэ тренерхэмрэ Тхьэгъэлэдж Тимур щIыхь тхылъхэр яритащ.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "258.txt"
} |
ДУНЕЙМ ЩЫХЪЫБАРХЭР
Нобэ
♦Гум и дунейпсо махуэщ
♦ТхьэкIумэ, пэ, тэмакъ узыфэхэр зэуэлIахэр зыгъэхъуж дохутырым и махуэщ
♦1650 гъэм дунейм щыяпэу Лондон къыщызэIуахащ нэчыхь щатх IуэхущIапIэ.
♦1829 гъэм Лондон къыщызэрагъэпэщащ Инджылызым и полицэ IуэхущIапIэр, Скотланд-Ярд зыфIащар.
♦1887 гъэм Германием къыщызэрагъэпэщащ «Гамбург» футбол командэр.
♦1907 гъэм Петербург къалэм трамвайм лэжьэн щыщIидзащ.
♦1916 гъэм «Стандарт Ойл» компаниер къызэзыгъэпэща Рокфеллер Джон дунейм япэу мелардырыбжэ щыхъуащ.
♦1956 гъэм Совет Союзым къыщызэрагъэпэщащ зауэм хэтахэм я комитет.
♦1795 гъэм къалъхуащ урыс усакIуэ, декабрист Рылеев Кондратий.
♦1807 гъэм къалъхуащ адыгэ тхакIуэ, дзэ къулыкъущIэу щыта Къаз-Джэрий СулътIан.
♦1904 гъэм къалъхуащ совет тхакIуэ цIэрыIуэ Островский Николай.
♦1921 гъэм къалъхуащ Совет Союзым и ЛIыхъужь Хьэбэчыр Умар.
♦1932 гъэм къалъхуащ кхъухьлъатэзехуэ, генерал-лейтенант, Сирием и лIыхъужь Абазэ Мамдухь.
♦1936 гъэм къалъхуащ Италием щыщ политик цIэрыIуэ, а къэралым и Министрхэм я Советым и унафэщIу щыта Берлускони Сильвио.
♦1936 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, РСФСР-м и цIыхубэ артисткэ, СССР-м и Къэрал саугъэтыр зрата Демидовэ Аллэ.
♦1943 гъэм къалъхуащ Польшэм щыщ къэрал лэжьакIуэ, а къэралым и президенту 1990 - 1995 гъэхэм щыта, мамырыгъэм хуэлажьэхэм папщIэ Нобель игъэува саугъэтыр зрата Валенсэ Лех.
♦1946 гъэм къалъхуащ урысей тележурналист цIэрыIуэ Крылов Дмитрий.
♦1951 гъэм къалъхуащ Чилим и президенту нэхъапэм цIыхубз зэи хамыхауэ а къулыкъур зыхуагъэфэщауэ щыта, пIалъитIкIи а IэнатIэм пэрыта Бачелет Мишель.
♦1960 гъэм къалъхуащ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и актёр, КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Быдэ Хьэсэн.
♦1976 гъэм къалъхуащ Украинэм щыщ футболист цIэрыIуэ, «Дыщэ топ» саугъэтыр 2004 гъэм зыхуагъэфэща Шевченкэ Андрей.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градуси 10 – 11, жэщым градуси 7 - 8 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бысымыр хьэщIэм и IуэхутхьэбзащIэщ.
Зыгъэхьэзырар ДЖАТОКЪУЭ Марьянэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2580.txt"
} |
СтIащ Юрэ и фащэхэр къопсалъэ
СурэтыщI-модельер, дизайнер, Адыгейм щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Адыгэ Республикэм и Къэрал саугъэтыр зыхуагъэфэща, «Лиги мира» республикэ жылагъуэ зэгухьэныгъэм и саугъэтыр зрата СтIащ Юрэ Мэхьмуд и къуэм и ныбжьыр мы махуэхэм илъэс 90 ирикъуащ.
Абы и цIэр дыщэ IуданэкIэ щыхидыкIащ лъэпкъ тхыдэм. СтIащым лъэпкъым дежкIэ иIэ мыхьэнэмрэ и цIэм и лъапIагъымрэ къыбжеIэ ар къыщалъхуа махуэр Адыгэ фащэм и махуэу ягъэуву къэрал махуэшхуэ зэращIам. А жэрдэмыр АР-м и Адыгэ Хасэм къыхилъхьэри, 2011 гъэм япэу ягъэлъэпIащ. ИтIанэ, 2014 гъэм, къэрал статус игъуэтащ.
Сыхьэт бжыгъэ дапщэкIэ убгъэдэсми урикъунукъым абы, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы и фащэхэм уеплъ къудей мыхъуу, езым уедэIуэн хуейщ. Зэ еплъыгъуэкIэ «зэхэпхыу» къыбгурыIуэхэри яхэтщ, езыр къызыпхутепсэлъыхьын хуеи щыIэщ. «Япэ адыгэ кутюрье» зыфIаща дэрбзэрым и коллекцэм ЩIы хъурейм гуапагъэмрэ мамырыгъэмрэ, зэгурыIуэмрэ зэныбжьэгъугъэмрэ укъыхуезыджэ гупсысэхэр теплъэ зыхуищIа фащэ пщIы бжыгъэхэр хэтщ.
Дуней псом къыщацIыху ди лъэпкъэгъу дэрбзэрыр. Абы и гъэлъэгъуэныгъэхэр Мейкъуапэ, Краснодар, Налшык, Псыхуабэ, Черкесск, Кисловодск, Ставрополь къалэхэм къыщызэрагъэпэщащ, апхуэдэуи, Сирием, Иорданием, Тыркум, США-м, Германием, Израилым, Эстонием, нэгъуэщI къэралхэми щигъэлъэгъуащ.
Иджыпсту СтIащым и лъэщапIэр здэщыIэр КъуэкIыпIэ къэрал музейм и Кавказ-Ищхъэрэ къудамэу Мейкъуапэ щыIэращ. Дэныр зи щIэщыгъуэ щIалэм хуэдэщ ар иджыпстуи, нэгъуджэ къудеи Iумылъу Iэрыгъадэ машинэм махуэ къэс пэрысщ. Илъэс 70 лъандэрэ зыпэрыт Iуэхур лэжьыгъэу зэи къилъытакъым, творчествэу фIэкIа. Пщэдджыжьым жьыуэ лъэщапIэм макIуэри, мадэ, мабзэ, и IэдакъэщIэкIхэр зрагъэлъэгъуну хуейуэ музейм екIуалIэхэм яхуозэ, йопсалъэ.
Юрэ сытым дежи щIэ гуэр къелъыхъуэ. ЩIэ гуэр къигъэщIыну, щIэ гуэр къищIэу ар цIыхухэм яхуиIуэтэну, я пащхьэ ирилъхьэну фIэфIщ. Абы зэи хуэщхьэхыркъым дэрбзэрыр.
«Сэ сызэрыцIыкIурэ творчествэм сыдихьэхырт. Апхуэдэу сыкъигъэщIащ. IэщIагъэм зыхуезгъэсэну сыздэкIуэ лъэщапIэм щылажьэ нэгъунэ си анэм къыхуагъэщIагъуэрт, и къуэр абы зэригъакIуэр. Ауэ сэ зэи сыщIегъуэжакъым. Си псэм фIэфI лэжьыгъэр сщIащ, иджыри сощIэ. ЦIыхур бгъэдэхэн, пхуэпэн нэхъыфI сыт щыIэ? Сыт хуэдиз гуфIэгъуэ къызитат си щхьэм япэу хуэздыжа костюмым.
Си гум сызыхуиша IэщIагъэрщ сызыпэрытыр. Си Iуэху щIэкIэри къыхэзыхыжар, къэзыгупсысар сэращ. Сэ сыхуеякъым хьэрычэт Iуэхум сыхыхьэну, зыгуэрхэм сахуэдэурэ ахъшэ къэзлэжьыну. Си щхьэ хуэдэнри щызгъэтыжат, апхуэдизкIэ фащэхэмрэ тхыпхъэщIыпхъэхэмрэ сыдахьэхати. Си гъащIэ псом си улахуэмкIэ сыщахуэурэ здыуэ аращ мы фащэхэр. Си дежкIэ сытым дежи нэхъыщхьэу щытари, щытри, цIыхухэм дахагъэ гуэркIэ сахуэупсэнырщ, гупсысэ пэжым тесшэнырщ, фIым къыхуезджэнырщ. Фащэ здыуэ сымыщэ щхьэкIэ, зыдыф куэд згъэсауэ, Мейкъуапи, Краснодари, нэгъуэщI къалэхэми щолажьэ. Нобэ «Налмэс» ансамбль цIэрыIуэр зыхуапэр сэ си гъэсэнщ», - къыддогуашэ Юрэ.
Ар зэи тезашэркъым и Iуэхум, иужэгъунуи игу къэкIыхакъым. Лъэпкъ фащэ къызэрыгуэкIым къыщымынэу, дунейпсо гугъуехьхэм топсэлъыхьыф ар и IэдакъэщIэкIхэмкIэ. Зэманым зыкъыкIэримыгъэхуу къыдогъуэгурыкIуэ. БлэкIар къегъэщIэрэщIэж, щыIэр утыку кърехьэ, къэкIуэнум хуолажьэ.
Юрэ и IэдакъэщIэкIхэр, къанэ щымыIэу, и псалъэхэм щыхьэт ятохъуэ, ахэр дахэ къудейкъым, атIэ Iуэхугъуэ гуэр къаIуатэ. Тхылъ, газет укъеджэм хуэдэу, дэтхэнэми зыгуэр къыбжеIэ. Куэд щIащ СтIащым и лэжьыгъэхэр «псалъэу» журналистхэм зэрытрагъэIукIрэ. ИкIи пэж дыдэщ ар.
Абы сытым дежи къыхегъэщ: фащэхэмкIэ къигъэщIыр дахагъэм и закъуэкъым, атIэ зыгуэр жеIэ. Философие гупсысэ зыщIэмылъ куэд яхэткъым. И IэдакъэщIэкIхэр къигъэсэбэпурэ цIыхухэм, дунейм яхуеIуатэ гуапагъэм, дахагъэм, мамырыгъэм, зэгурыIуэныгъэм, дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэным, цIыху зэхущытыкIэм, нэгъуэщIхэми ятеухуа чэнджэщхэр. Ди лIыхъужьхэм, бзылъхугъэ щIыкIафIэхэм я теплъэхэр дахэу къегъэлъагъуэ. Ди къэралым и къекIуэкIыкIам и пIалъэ гуэрхэм, Хэку зауэшхуэм, зэхъуэкIыныгъэхэм я гугъу фащэхэмкIэ ещIыф.
Дунейр лъэныкъуэ куэду зэхэлъщ, зэмылIэужьыгъуэ куэди щызокIуэ. ФIыи, Iеи, сэбэпи, мыхъумыщIи къыщохъу, дрохьэлIэ. Юрэ и лэжьыгъэмкIэ нэхъ игъэбелджылыр фIыращ, цIыху зэхущытыкIэм куэд зэрелъытарщ.
Фащэ нэхъ цIэрыIуэу зыбжанэ иIэщ модельерым. ЗэрыжиIауи, ахэр зыгуэрым и дамыгъэу нобэ музейхэр, гъэлъэгъуэныгъэхэр ягъэдахэ. Сэ фIыуэ слъагъур Адыгэ Республикэм и цIэр зытет фащэ удзыфэрщ, дыщэ IуданэкIэ хэдыкIауэ. Уафэ къащхъуэр зи плъыфэ фащэр ООН-м хуигъэпсащ, уеблэмэ журналистхэм я лэжьыгъэр зэрымытыншыр къригъэлъэгъуащ фащэ плъыжь дахэм. Абы ди газетым и цIэр, «Адыгэ псалъэр», щыхэдыкIауэ къызэрыщызгъуэтар, ямылейуэ гуапэ сщыхъуащ. Апхуэдэуи «Тыргъэтауэрэ» «Джэгъэтейрэ» фащэхэм сатхьэкъуащ. Абыхэм ятеухуауэ мыращ Юрэ жиIэр: «Гъэлъэгъуэныгъэхэм сыхэтурэ Америкэми сыкъыщащIэ хъуащ 1990 гъэхэм. 1993 гъэм Нью-Джерси къикIри письмо къысIэрыхьащ, абы щыIэ ди лъэпкъэгъухэм я къэфакIуэ ансамблым фащэ яхуэздыну срагъэблагъэу иту. Апхуэдэ жэрдэм зыщIахэм зыкъыпхуагъэзауэ «хьэуэ» къыхэбгъэкI хъурэт. МазихкIэ сыщылэжьауэ щытащ. «Тыргъэтауэ», «Джэгъэтей» цIэхэр зыфIэсща фащэхэри, нэгъуэщI зы цIыхубз фащэ дахи здэсшат абы. Абы ирихьэлIэу Вашингтон Унэ Хужьым и утым Лъэпкъ щэнхабзэхэм я махуэм ирихьэлIэу гъэлъэгъуэныгъэ щекIуэкIырти, сэри сыхагъэхьащ.
Гъэлъэгъуэныгъэм еплъыну жэрдэм зиIэ цIыхур бэт, лъэпкъыу щызэхуэсар къэлъытэгъуейт. Сэри хуабжьу сригушхуэрт Адыгейм икIа фащэхэр дуней псом щызэрахьэхэм я гъусэу Iуэхум зэрыхэтым. А гъэлъэгъуэныгъэм темытхыхьа америкэ хъыбарегъащIэ IэнатIэ щыIэжтэкъым. Абы къекIуэлIахэм я еплъыкIэр зратха тхылъым Адыгэ фащэм теухуа гупсысэ дахэхэр бзэ зэмылIэужьыгъуэу 23-кIэ къыщаIуэтат. «СтIащ Юрэ и IэдакъэщIэкIхэр гъуазджэм и бзэкIэ мамырыгъэм топсэлъыхьыф», - яхэтащ абыхэм. Апхуэдэу цIыхур къыдихьэхат «Тыргъэтауэрэ» «Джэгъэтейрэ» я фащэм.
2015 гъэм ООН-м къызэригъэпэща «Дунейпсо щэнхабзэ» форумым срагъэблэгъауэ щытащ. Абы си лэжьыгъэхэр видеокIэ щызгъэлъагъуэурэ сыщытепсэлъыхьащ, куэдми фIыщIэ къысхуащIу къызбгъэдыхьащ. «ООН-м и фащэр» лъэпкъ зэгурыIуэныгъэмрэ зэIузэпэщыныгъэмрэщ зи дамыгъэр. Зэ IуплъэгъуэкIэ ар адыгэ бзылъхугъэ фащэ къызэрыгуэкIщ. Ауэ пщащэм и IитIыр иIэта нэужь, зэпэхъурей мэхъу, планетэр уи нэгу къыщIигъэхьэу. ООН-р къыщызэрагъэпэщамрэ (1945) фащэр щыздамрэ (1995) тетщ абы. Мыбдежым зэбгъапщэ хъунущ кавказ хабзэжьымрэ ООН-р зытетыпхъэу къэслъытэ хабзэмрэ. ЦIыхуитI зэпэщIэувам бзылъхугъэм и IэлъэщIыр я зэхуаку дидза нэужь, зэзэуэныр щагъэту щытащ. ООН-м и мыхьэнэм теухуа бзылъхугъэ фащэм си нэгу къыщIигъэхьэр аращ.
Фащэ плъыжьри журналистхэм ятезухуащ. 2008 гъэм Дыгъэмыс щекIуэкIа Журналистхэм я дунейпсо конференцэм сыхэтащ, гъэлъэгъуэныгъэ къыщызэзгъэпэщауэ. Абы сыкъикIыжа нэужь, здащ а фащэр. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, илъэс къэс журналисти 100 хуэдиз зэпэщIэувэныгъэхэм, зауэхэм хокIуадэ. Сэ фIыщIэ яхузощI а лэжьыгъэ гугъум пэрытхэм. АдыгэбзэкIэ къыдэкI газетыр хэзмытхэнкIэ Iэмал иIакъым. Тхьэм фигъэпсэу вжызоIэ журналист псоми, «Адыгэ псалъэм» щылажьэхэми.
Адыгэ Республикэм хуэзгъэпса фащэм лъабжьэ иIэщ. Совет Союзым и лъэхъэнэм дэ автономие къызэрыдатам ди лъэпкъыр къригъэлауэ жыпIэ хъунущ, ар зыхъумэжыныгъэмкIэ лъэбакъуэшхуэт. Илъэс 30 ипэ республикэ дыхъуащ. Абы и мыхьэнэ псори къагурыIуэну сыхуейщ дэтхэнэ зы адыгэми. Мис абыхэм сыхуашащ къэрал ныпу узыIуплъэ фащэр дыным. Абы дыщэ IуданэкIэ щыхэдыкIащ вагъуэ 12-мрэ шабзищымрэ. Апхуэдэуи ди хэгъэгум и цIэмрэ ар къыщыунэхуа гъэмрэ (1991) тетщ».
Дэрбзэр цIэрыIуэр куэдрэ лэжьэн хуей хъуащ адыгэ фащэр тыкуэнхэм къыщIалъхьэжын папщIэ, нобэрей щIалэгъуалэм щатIэгъэжын щхьэкIэ. ЗэманкIэ узэIэбэкIыжмэ, абы хуей щIагъуэ щыIэу щытакъым.
Сыт хуэдэ лъэпкъми и псэр зыхэлъыр и щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэщ, и анэдэлъхубзэрщ. Нобэ дунейм тетщ абыхэмкIэ бей лъэпкъ куэд, адыгэхэри абыхэм язщ. Лъэпкъ республикэхэм япэ къакIуэхэм ялъэгъуну нэхъ къащтэр щыпсэу лъэпкъым и хабзэрщ, бгъэдэлъ хъугъуэфIыгъуэрщ, адрей псори Москва, Санкт-Петербург е нэгъуэщI щIыпIэхэм щалъагъу. «Мис абы и лъэныкъуэкIэ лъэпкъ щэнхабзэм мыхьэнэшхуэ иIэщ. Апхуэдэ дыдэщ бзэр хъумэным дызэрыхуэсакъын хуейри. Дэтхэнэ хьэпшыпми адыгэцIэ иIэщ, атIэ а бзэр хъумэн щхьэ хуэмейрэ?!», - жеIэ Юрэ.
СтIащым и гъэлъэгъуэныгъэхэм ирихьэлIэ куэдым ягъэщIагъуэ ди лъэпкъыр IуэрыIуатэкIэ, тхыдэкIэ, хабзэкIэ зэрыкъулейр. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Iэдииху, Лашын, Сосрыкъуэ, Нартхэр, нэгъуэщI цIэхэр зиIэ фащэхэр щалъагъукIэ, щIоупщIэ. Юрэ абыхэм я хъыбархэр яжреIэж хьэщIэхэм. Зы фащэм и теплъэмрэ ар зезыхьа лIыхъужьым и хъыбарымрэ уи нэгу къыщIигъэхьэфынущ зэбгъэцIыхуа лъэпкъым и шыфэлIыфэр.
«Нобэ тынш хъуащ фащэр бдыныр, ар зыщэхун зэрыщыIэми ущогуфIыкI. Иджыпсту абы епхьэлIэну псори хьэзыру къыпхуощэху. Сэ а псори си IэкIэ сщIыжырт. Уеблэмэ гъущIым къыхэщIыкIа ету иным илъ фIамыщIыр зэщIэплъэн папщIэ си Iэр игъэузауэ щIэзупскIэу зэрыщытар иджыри сощIэж. Ауэ а узыхуэныкъуэу умыгъуэтым уи акъылыр игъэлажьэрт, хэкIыпIэ гуэрхэр къуигъэгупсысырти, уи лэжьыгъэр нэхъри щIэщыгъуэ ищIырт», - жеIэ СтIащ Юрэ.
Юрэ, зэрытцIыхур фащэхэрами, панно щхъуэкIэплъыкIэ дахэхэр и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Декоративно-прикладной гъуазджэкIэ зэджэу иужьрей лIэщIыгъуэм къежьа а Iуэхум адыгэмэ щигъэуащ.
- Дауи, ухуитщ мыпхуэдэ адыгэм иIакъым жыпIэну, ауэ уи нэгу къыщIэгъыхьэт, блыным фIадзэу щыта арджэнхэр, пщащэхэм фащэ щащыгъым и деж яIыгъыу щыта жьыхур, дыщэидэкIэ хадыкIыу щыта щэкI кIапэхэр. Ахэракъэ панно хъужыр, жеIэ СтIащым. - Сэ сытым дежи жьымрэ щIэмрэ зы Iуданэ псыгъуэкIэ зэспхыну сыхэтщ. Мис мы лэжьыгъэхэм къагъэлъагъуэ а тIур къызэдэгъуэгурыкIуэну Iэмал зэрыщыIэр.
Мы Iуданэ щхъуэкIэплъыкIэ дахэхэри зыщIыжыр сэращ. СфIэфIщ панномкIэ зы Iуэхугъуэ гуэр къэзгъэлъэгъуэну, философие гупсысэ гуэр щIэслъхьэну, абы еплъым и гур псэху къудей мыхъуу зы щхьэпагъ гуэр «къыжриIэу» хэздыкIыну. Ахэр къыхэщIыкIащ щэкIым, фэм… Сытми къыхэсщIыкIыфынущ ар сэ. ПхъэнкIийми къыхэсщIыкIыфынущ къабзагъэм и нэщэнэу, кIэрыху-бжьэрыхукIэ дунейр умыуцIэпIу ар зыгуэркIэ къэбгъэсэбэп зэрыхъуным цIыхухэр къыхуезджэу. Апхуэдэ лэжьыгъэ куэд сиIэщ.
Ахэр къызыхэщIыкIам мыхьэнэ есткъым, сэркIэ нэхъыщхьэр абы и купщIэрщ. ТхылъымпIэми къыпхухощIыкI панно, дахэу, мыхьэнэ иIэу, цIыхум къыхуэщхьэпэн, абы и гум зы фIы гуэр къыщигъэушын хуэдэу. Театрым кIуа цIыхум, абы щIэсыху, и дунейм зехъуэж, зы фIы гуэр, гуапагъ гуэр и гум къыщоуш. Апхуэдэщ паннохэм ягъэзащIэ къалэнри.
Мыбыхэм я щIыкIэр, зэхэджэкIэр зыгуэрым къигупсысауэ щыIами сщIэркъым, ауэ сэ езыр-езыру сыхуэкIуащ. Пэжщ зэIущэныр, дауи, ди лъэпкъ IэпэIэсагъэщ. Арджэныр абы и щыхьэткъэ! Сэ куэд щIэзджыкIащ адыгэм и тхыдэм, IуэрыIуатэм, хабзэм теухуауэ. Декоративно-прикладной гъуазджэм ухэмыувэфынкIэ Iэмал иIэкъым апхуэдэ беягъ убгъэдэлъу. Япэу сщIахэм ящыщщ «I864», «Ирахуахэр» паннохэр, ахэр къызэрыбгурыIуащи, зытеухуар I864 гъэм къэхъуа Iуэхугъуэ гуузхэрщ, адыгэ лъэпкъым и хэкур зэрырагъэбгынарщ. Ахэр хуабжьу ягу ирихьащ къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм щыпсэу иджырей адыгэхэм. Лъэпкъ паннохэм яхыубжэ хъунущ «Мамырыгъэ ирелъ уи унагъуэм» лэжьыгъэри. Ар адыгэ жьэгум хуэдэу щIащ, гуапагъэ, мамырыгъэ, зэгурыIуэ илъыным и нэщэнэщ. Абы и щхьэм тетщ Iуданэ зэмыфэгъуу блыкIэ хэдыкIа лэгъупыкъур. Ахэр зэбгъурылъ щыхъукIэ, зыкIи зэмыщхь лъэпкъхэр, цIыхухэр мамыру къызэдэгъуэгурыкIуэ щхьэ мыхъурэ?! Дунейпсо мыхьэнэ зиIэхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, щIы хъурейм и макет цIэрыIуэр. Ар ди планетэм щыпсэу цIыхухэм, лъэпкъ зэныбжьэгъугъэм, шыIэныгъэм хуэгъэпсащ. Ар зэрыхэздыкIа данэ Iуданэхэр къыщIэсIукIауэ щытащ, апхуэдэуи цы IуданэкIи селэжьащ. «ЩыIагъэ» («ШыIэныгъэ»-Н.З.) – жиIэу адыгеибзэкIи тетщ абы. ЦIыху псори, зыщыщ лъэпкъми, зэрихьэ динми емылъытауэ, шыIэныгъэрэ зэгурыIуэрэ я зэхуаку дэлъу зэбгъэдэтын хуейщ. АбыкIэ дэ сэбэп къытхуэхъунущ дахагъэмрэ гъуазджэмрэ.
Гъунэншэщ СтIащ Юрэ бгъэдэлъ зэфIэкIым и инагъымрэ адыгэ лъэпкъым хуищIамрэ. Адыгэ фащэр нобэ щыIэным хэлIыфIыхьа лIы ахъырзэманым дохъуэхъу узыншэу иджыри куэдрэ ди япэ итыну.
Епсэлъар НэщIэпыджэ Замирэщ. Адыгэ Республикэм щIыхь зиIэ и журналист.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2581.txt"
} |
Адыгэ уафэм и хъугъуэфIыгъуэхэр
Ди лъэпкъым сытым дежи къыдекIуэкI хабзэ дахэм къыдэкIуэу, езыхэм я хьэл-щэн, дуней еплъыкIэ, акъыл жан яIэу щытащ. Дунейм и къэхъугъэ зэхуэмыдэхэм набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъырти, къызыхэкIамрэ къызэрыщхьэпэнымрэ акъыл хэлъу зэхагъэкIыфырт.
Къапщтэмэ, пасэрей адыгэхэм вагъуэхэм еплъыкIэ зэхуэмыдэхэр хуаIэу щытащ. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, уэгум ита вагъуэхэм езыхэм цIэ зэрыфIащыжам къегъэлъагъуэ адыгэхэм я гъащIэм абыхэм увыпIэ гуэр щаIэу зэрыщытар. Къашыргъэ Назир зэхуихьэсыжащ вагъуэцIэхэр. ГурыIуэгъуэщ ахэр лъэпкъыжьхэм ящыщ адыгэхэм я астрономием и зы Iыхьэ мащIэ фIэкIа зэрымыхъур. «ЦIыхур къызэригъэщIрэ уафэм дэплъейуэ къокIуэкI. Ар дэзыхьэхыр абы и дахагъэм и закъуэкъым, атIэ уэгум ит дыгъэм, мазэм, вагъуэхэм я щытыпIэр, щытыкIэр езым и гъащIэм куэду къыщегъэсэбэп. Ди лъэпкъым и блэкIар тхыдэр зыджхэм нэхъыбэу къыщалъыхъуэ IуэрыIуатэм, археологием, пасэрей дэфтэрхэм», - жеIэ Назир.
Ауэ езым къызэрилъытэмкIэ, лъэпкъым и къекIуэкIыкIар тэмэму бубзыхун щхьэкIэ, уэгум ехьэлIауэ абы иIа щIэныгъэр къэхутэжауэ, ари къэгъэсэбэпыпхъэщ. ГъэщIэгъуэн дыдэращи, адыгэцIэ зиIэ вагъуэ гупхэм (созвездиехэм) я нэхъыбапIэр экваторым и щыгум итщ: Вагъуэдамэкъуэгурыгъ, Вагъуэур, Вагъуэшабзэ, Вагъуэбаш, Вагъуэдамэкъуэ, ВагъуэхьэлыIэ, Вагъуэщыгъэ, Вагъуэбэ, Вагъуэсокурэ, ВагъуэкIапсэ, Вагъуэкъан, Дэжыгвагъуэ, Вагъуэгублащхьэдэсэ, Вагъуэпхъэщку, Вагъуэщэлъахъэ, Журтыр хьэм езыгъэшха вагъуэ, Зи анэр дыщэ джэдыгукIэ зыхъуэжа вагъуэ, нэгъуэщIхэри.
Дыгъэмрэ Мазэмрэ щынэмыщIауэ, уэгум ит псоми адыгэр вагъуэщ зэреджэр, ауэ зищIысыр зэхегъэкI: планетэр - вагъуэкъанщ, кометэр - вагъуэкIэхущ, метеорхэр – вагъуэижщ.
Псалъэм щхьэкIэ, нэхъыбэрэ илъагъу, къигъэсэбэп Венерэ планетэм Нэхущвагъуэ фIищащ, Меркурийм папщIэ ДэжейгъалIэ вагъуэ жеIэ. Сэ къысщохъу хьэрыпхэмрэ алыджхэмрэ уэгум ит пкъыгъуэхэр зэхагъэкIын ипэжкIэ адыгэхэм абыхэм цIэ фIащауэ. Адыгэхэм дыгъэмрэ мазэмрэ нэхъ пщIэ зыхуащI уэгум иткъым.
Дыгъэр астрономхэм ику ит вагъуэу къалъытэ. Ар щIым нэхърэ хуэдэ мин 333-кIэ нэхъ хьэлъэщ. Абы и щIыIум градус 6000 и пщтырагъщ, и кIуэцIым и температурэр градус мелуан I3 мэхъу. Дыгъэм зэрегъакIуэ дызытес щIыри, вагъуэкъанхэри, вагъуэкIэхухэри. А псоми я гъуэгур аращ зыубзыхур. Ди дунейм и къэхъукъащIэхэм я нэхъыбэри аращ зи Iэужьыр. Дыгъэм илъэс меларди 4,7-5 и ныбжьу хуагъэфащэ. Абы и кIуэцIым щекIуэкI термоядернэ (пIэщIрур) реакцэр зэгуэр иухынущ, и къарур кIуэщIынурэ дэпым хуэдэу плъыжьышхуэ хъунущ, нэхуи хуаби имыIэж хъуа нэужь, къэуэнурэ дунейр къутэжынущ. Ар къыщыхъуну еджагъэшхуэхэм хуагъэфащэр илъэс меларди 5 хуэдиз дэкIа нэужьщ.
Иджыри зы бжыгъэ. Дыгъэмрэ щIымрэ километр мелуани 149,5-рэ я зэпэжыжьагъщ, абы и нурыр ди деж дакъикъи 8-кIэ къос. Мазэр нэхъ тпэгъунэгъу дыдэ пкъыгъуэщ. Ар ЩIым нэхърэ нэхъ цIыкIущ хуэдэ 44-кIэ, и хьэлъагъри хуэдэ 8I-кIэ нэхъ мащIэщ. Абырэ ЩIымрэ я зэпэжыжьагъщ километр мин 384400-рэ. Мазэм хьэуа, псы щыIэкъым, ари и пIэ иткъым.
Муслъымэн махуэбжыр мазэм тещIыхьащ. Тенджызым зэрызиIэтри (прилив) зэретIысэхыжри (отлив) абы епхащ. Ауэ ар езыр зезыгъакIуэр, зэрыкIуэну гъуэгур зыубзыхур Мазэращ. Ипщэ (юг) лъэныкъуэмкIэ щыпсэу адрей лъэпкъхэми хуэдэу, адыгэ лъэпкъми мазэм щIыхьышхуэ хуещI. МазэщIэ къэунэхуамэ, тхьэ йолъэIухэр угъурлы яхуэхъуну, абы узыншагъэ, гуфIэгъуэ, насып, нэмыс къахудэкIуэну. Къыщыхъу щыIэт, мазэщIэ къэунэхуамэ, зыщIэхъуэпс хьэпшыпым, Iэщым хуэдэ къаритыну абы елъэIуу.
«Тхьэуэ мор зи мазэ, жысIар пэжкIэ», - жиIэу адыгэм тхьэрыIуэ диIащ. ЦIыхубзым и дахагъэр къагъэлъэгъуэнумэ, «мазэм и нурыр къыщхьэщех» жаIэрт. Хъыджэбзым щхьэгъусэ хуэхъунур къищIэн мурад иIэу джэш идзынумэ е гъуджэиплъэ ищIынумэ, ар мазэм и изыгъуэ жэщ мазэгъуэм хуигъазэрти, мазэм еплъурэ, абы елъэIурт джэш идзым и щхьэгъусэ хъунур къригъэкIыну, щхьэгъусэ хуэхъунур къригъэхьэу гъуджэм къригъэщыну.
ФIыуэ зэрылъагъуитIыр зэман гуэркIэ зэпэIэщIэ хъумэ, зэжраIэу щытащ: «Уигу сыкъэкIмэ, си фэ иуплъу мазэм еплъ». Дунейм щыIэну къэхъукъащIэхэр, зэхъуэкIыныгъэхэр мазэщIэ къэунэхуам и теплъэмкIэ къащIэрт. Абы и къуапитIыр дэгъэзеяуэ, пэгун фIэбдзэмэ къыфIэмыхуну щытмэ, уэгъу мазэщ; мазэщIэ къэунэхуам и къуапитIыр егъэзыхауэ, пэгун фIэбдзар къыфIэхужыну щытмэ, уэлбанэ мазэщ, жаIэрт. Мазэр къыщыунэхуа махуэхэм къэкIыгъэм щIым къыхиш шхыныгъуэр абы и лъабжьэм нэхъ къэнэжу, ар из щыхъуам къэкIыгъэм и пкъымрэ щхьэкIэмрэ нэхъ кIуэуэ къалъытэрт. А псор цIыхухэм я лэжьыгъэм къыщагъэсэбэпырт.
Куэдрэ къохъу дыгъэр, мазэр иубыду (затмение). Апхуэдэхэм деж цIыхухэр гужьеяуэ, зэрыгъэкIийуэ уэрамым къыдыхьэрт. Я гугъэт дыгъэр, мазэр благъуэм иубыду, ахэр кърагъэутIыпщыжын щхьэкIэ Алыхьым елъэIухэрт, благъуэр ягъэшынэн хьисэпкIэ, уафэм фочкIэ дэуейрт, макъ ин ирагъэщIу Iэуэлъауэшхуэ къаIэтырт.
Сыт хуэдэ зэманми, мазэм дыщеплъкIэ, дэ тлъагъур абы и зы джабэ лъэныкъуэрщ. Мазэ из хъуам и теплъэм зэи зимыхъуэжу щIэтлъагъури аращ. Адыгэхэр къогъуэгурыкIуэ а дэ тлъагъу мазэ джабэм мэл, мэлыхъуэ, мэлыхъуэ баш тету жаIэу. Ауэ фIэщ щIыгъуейщ ди деж мазэм сурэту мэли, мэлыхъуи, мэлыхъуэ баши «щрагъэувауэ», сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ди щIыпIэм мэлри, мэлыхъуэри, мэлыхъуэ башри мазэм зыкIи щепхакъым. НтIэ, дэнэу пIэрэ адыгэхэм а сурэтхэр къыщагупсысар? Ипщэ (юг) лъэныкъуэмкIэ щыпсэу Iэщыхъуэхэм махуэм нэхърэ жэщым пщIэ нэхъ хуащI. Абыхэм зэманыр зэрабжыр жэщ бжыгъэкIэщ. ЩIыпIитIым я зэпэжыжьагъыр къызэралъытэри а тIум яку дэлъыр пкIун щхьэкIэ гъуэгу узэрытетын хуей жэщ бжыгъэрщ.
Абыхэм махуэм и хуабэгъуэм Iэщыр жьауапIэм щаIыгъщ, дунейм и щIыIэтыIэгъуэ пщэдджыжьымрэ пщыхьэщхьэмрэ ягъэхъуакIуэ. Зы щIыпIэм кърагъэIэпхъукIыу нэгъуэщI щIыпIэ мэлхэр щахур жэщ мазэ нэху дахэрщ. Гу лъытапхъэщ ипщэ лъэныкъуэмкIэ щыпсэу лъэпкъхэм мазэри мэлри нэхъ хэIэтыкIауэ ягъэлъапIэхэм зэращыщыр. ИкIи хуэбгъэфащэ хъунущ мазэм мэл, мэлыхъуэ, мэлыхъуэ баш «щытрагъэувар» ипщэ лъэныкъуэрауэ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, мэлым теухуауэ а лъэныкъуэм щрагъэкIуэкI лэжьыгъэм и нэхъыбапIэр абы епхащ.
Адыгэхэм мазэм псэущхьэ гуэр ирагъэувэн хуей хъуатэмэ, ирагъэувэнур, шэч хэмылъу, шыт. Адыгэ хъыбархэм, адыгэ таурыхъхэм ауэ сытми къыхэхуэркъым шыр цIыхум къепсалъэу, чэнджэщэгъу къыхуэхъуу, гузэвэгъуэ ихуа цIыхум ищIэн хуейр къыжриIэу. Ар адыгэхэм я деж шым пщIэуэ щиIэм и зы лъэныкъуэ закъуэщ.
Зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2582.txt"
} |
Гъэр яхуэфIащ
Бахъсэн щIыналъэм мэкъумэш хозяйствэмкIэ и управленэм хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, мы илъэсыр мэкъумэшыщIэхэм яхуэIеякъым. Бжьыхьэм и зэхуэдитIыр уэтIпсытIу щыта пэтми, гъавэр кIэрыхуншэу кърахьэлIэжащ. Иджыпсту абы хащыкIыпхъэр хащыкI, ягъэтIылъыпхъэр гъавэ хъумапIэхэм ирашалIэ.
Мы гъэм сэхурану гектар мини 3,5-м щIигъу яIащ икIи ар кIэрыхуншэу кърахьэлIэжащ. Псом хуэмыдэу сэхураныр бэв яхуэхъуащ Ислъэмей, Бахъсэненкэ жылагъуэхэм я бэджэндырылажьэхэм.
- Гъавэм и бэвагъыр сыткIи елъытащ иджырей технологиещIэхэм я къэгъэсэбэпыкIэм. Къурмэн Алисэхьрэ Улымбащ Зауррэ гъэ псом Iуэхум хуэбэлэрыгъакъым. Къапщтэмэ, Къурмэным и хозяйствэм гибрид сэхуран лIэужьыгъуэу 12 щагъэунэху, лэжьыгъэри хъарзынэу ипэкIэ мэкIуатэ, - жиIащ управленэм и унафэщI Къаскъул Хьэмидбий.
Гибридхэм я дэтхэнэри ди щIыналъэм и дуней щытыкIэм сыткIи къезэгъыу, бэвагъкIи ущыгугъ хъуну къыхахащ. Опытнэ хозяйствэхэм я сэбэпкIэ щIыналъэм и адрей хозяйствэхэри жылапхъэфIхэмкIэ тэмэму къызэгъэпэща хъунущ.
ШЭРЭДЖ Дисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2583.txt"
} |
ФIыщIэ мыкIуэдыж
Бахъсэн къалэм щэнхабзэмкIэ и паркым къыщызэIуахащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Бгъэжьнокъуэ Хьэчимрэ Хьэжмэт Хьэсэнрэ я фэеплъхэр. Фигу къэдгъэкIыжынщи, мы гъэм бадзэуэгъуэм и 12-м мыбы щагъэуващ Совет Союзым и ЛIыхъужь Левченкэ Василийрэ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Щауэ Ахьедрэ я фэеплъхэр.
Къэралымрэ жылагъуэ гъащIэмрэ я узэщIакIуэ Бгъэжьнокъуэ Хьэчим Зеикъуэ къыщалъхуащ, Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм партизан зэщIэхъееныгъэхэм лIыгъэ щызэрихьащ.
1943 гъэм щыщIэдзауэ 1987 гъэм нэсыху ар Коммунист партым и Бахъсэн райкомым, Бахъсэн райисполкомым, ЩоджэнцIыкIум и цIэр зезыхьэ колхозым я унафэщIу, КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутату щытащ. 1959 гъэм Бгъэжьнокъуэм Социалист Лэжьыгъэм и цIэ лъапIэр къыфIащащ, «Гъубжэмрэ уадэмрэ» дыщэ медалри къыхуагъэфэщащ.
Хьэжмэт Хьэсэн Старая Крепость (Бахъсэн къалэм) къыщалъхуащ. ЩоджэнцIыкIум и цIэр зезыхьэ колхозым трактористым и дэIэпыкъуэгъуу лэжьэн щыщIидзэри колхозым и унафэщI къулыкъум нэсащ. СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и унафэкIэ 1971 гъэм абы къыфIащащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэр , «Гъубжэмрэ уадэмрэ» дыщэ медалри къратащ.
Бахъсэн щIыналъэр ноби зэрыгушхуэ а цIыху щэджащэхэм я гъащIэ гъуэгуанэр сыт щыгъуи цIыхубэм я щапхъэу щытынущ. Фэеплъхэр къыщызэIуахым хэтащ къалэ администрацэм, лэжьапIэ IэнатIэхэм,ф жылагъуэ, щIалэгъуалэ зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэр, ЛIыхъужьхэм я благъэхэмрэ Iыхьлыхэмрэ.
ШЭРЭДЖ Дисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2584.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
ЗэдзэкIакIуэм и дунейпсо махуэщ. ЗэдзэкIакIуэхэм я дунейпсо зэгухьэныгъэм 1991 гъэм игъэуващ.
Абхъаз Республикэм и лъэпкъ гуфIэгъуэщ – Куржы-Абхъаз зауэм къыщихьа ТекIуэныгъэр егъэлъапIэ
Урысейм щагъэлъапIэ интернетым и махуэр
Тыркумэным лъэпкъ шынагъуэншагъэмкIэ и органхэм я лэжьакIуэхэм я махуэщ
Къэзахъстаным юстицэмкIэ и органхэм я лэжьакIуэхэм я махуэщ
1882 гъэм дунейм щыяпэу Фокс псым (США) электростанц тращIыхьащ.
1928 гъэм инджылыз микробиолог Флеминг Александр жиIащ пенициллин хущхъуэр зэрызэхилъхьар.
1941 гъэм нэмыцэхэм «Тайфун» зыфIаща ебгъэрыкIуэныгъэм, Москва къэубыдыным теухуам, щIадзащ.
1946 гъэм Нюрнберг трибуналым нацист щIэпхъаджащIэхэм я судыр ищIащ.
1960 гъэм Налшык лэжьэн щыщIидзащ алэрыбгъу щащI «Горянка» фабрикэм.
1965 гъэм «СССР-м щIыхь зиIэ и кхъухьлъатэзехуэ», «СССР-м щIыхь зиIэ и штурман» цIэхэр ягъэуващ.
1967 гъэм дунейм щыяпэу хьэршым щызэпыуващ кхъухьитI. Ахэр тIури СССР-м ейт – ахэр «Космос-186»-мрэ «Космос-188»-мрэт.
1891 гъэм къалъхуащ совет математик, астроном, геофизик цIэрыIуэ, «Совет щIэнгъуазэшхуэ» япэ псалъалъэм и редактор нэхъыщхьэу щыта Шмидт Отто.
1895 гъэм къалъхуащ совет дзэ къулыкъущIэ, Совет Союзым и Маршал, Совет Союзым тIэунейрэ и ЛIыхъужь Василевский Александр.
1917 гъэм къалъхуащ урысей театр режиссёр, УФ-м и цIыхубэ артист, Урысейм и Къэрал саугъэтыр зрата Любимов Юрий.
1925 гъэм къалъхуащ совет актрисэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ Васильевэ Верэ.
1930 гъэм къалъхуащ США-м щыIэ Адыгэ Хасэм и лэжьыгъэм жыджэру хэт, егъэджакIуэ Хьэвжокъуэ Маждэ.
1947 гъэм къалъхуащ Сирием шынагъуэншагъэмкIэ и къарухэм я генерал-полковник, политик, жылагъуэ лэжьакIуэ Абазэ Уэлид.
1952 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист, публицист, «Кабардино-Балкарская правда» газетым и редактор нэхъыщхьэу щыта Мэз Сусаннэ.
1994 гъэм къалъхуащ урысей гимнасткэ, Олимп Джэгухэм тIэунейрэ я чемпионкэ хъуа, дыжьын медалу тIурэ жэз медалу щырэ абыхэм къыщызыхьа, дунейм щэнейрэ щытекIуа, нэгъуэщI ехъулIэныгъэ куэди зиIэ Мустафинэ Алия.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градуси 6 - 7, жэщым градуси 5 - 6 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бжьыхьэ бадзэ дзэкъэрейщ.
Зыгъэхьэзырар ДЖАТОКЪУЭ Марьянэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2585.txt"
} |
Вагъуэхэр
Уафэм дыщеплъкIэ, дэ къытфIощI абы и джабэм вагъуэхэр кIэрыту, ахэр дэ зэрытпэжыжьэр зэхуэдизу, нэхъ иныр ину, нэхъ цIыкIур цIыкIуу тлъагъуу, нэхъ нурыр нэхъ иныр арауэ. ЖаIэу щытащ дыгъэр, мазэр, вагъуэр зэуэ зэдэзылъагъур жэнэтым кIуэну. Вагъуэр убжу ядэртэкъым, вагъуэу къыубжам и бжыгъэ хьэмцIыракIэ къыптекIэнущ, жаIэрт.
Вагъуэхэр куэд мэхъу, абы я бжыгъэр зыщIэу зы цIыхуи щыIэкъым. ЦIыхум и нэр сэкъатыншэмэ, уафэр бзыгъэмэ, зы щIыпIэм деж щыту вагъуэ 3000 къелъагъуф, абы и нэм къыхуоубыд вагъуэ 6000, телескопкIэ хуэлъагъур нэхъыбэжщ. Вагъуэхэр дэ икъукIэ тпэIэщIэщ, зэрытпэжыжьэхэри зэхуэдэкъым. Ауэ зэрытпэжыжьэ дыдэр къигъэлъагъуэу мыпхуэдэ бжыгъэхэр къэтхьынщ: дыгъэм къикI нурыр (светыр) щIым къос дакъикъи 8-рэ секунд 20-кIэ, вагъуэ нэхъ тпэгъунэгъу дыдэм къикIыр - илъэси 4,3-рэ хуэдизкIэ. Апхуэдизу жыжьэ щыIэ вагъуэхэр ди дунейм сэбэпи зэрани къазэрыхуэхъу щIагъуэ щыIэкъым. Ауэ цIыхум вагъуэхэр къегъэсэбэп: дунейм и къэхъукъащIэхэм зэрызахъуэжынур, жэщым зэманыр, илъэсым гъэр здынэсар абыхэмкIэ къащIэ; здэщыIэ щIыпIэр вагъуэхэмкIэ кърахутэ.
АдэкI и фыщыдогъэгъуазэ Къашыргъэ Назир зэхуихьэсыжа вагъуэхэм адыгэхэр зэреджэу щыта цIэхэм.
Ищхъэрэвагъуэ – Полярная звезда. Мыр Къащыкъ цIыкIум и кIым и кIапэм деж щыт вагъуэрщ. Ищхъэрэвагъуэм щхьэкIэ Вагъуэгъуазэ щыжаIи щыIэщ. Ар Ищхъэрэ полюсым и щыгум хуэзанщIэпсу уэгум итщ. Ищхъэрэвагъуэр уэгум щит щIыпIэм дунейм и джэлэскIэ йоджэ. А вагъуэр и пIэм иту, адрейхэм ар къаухъуреихьу къыпфIощI. Уздэщыт щIыпIэм елъытауэ, Ищхъэрэвагъуэр здэщыIэу плъагъур зэщхьэщокI. Экваторым и гъунэгъуу ущыту укъеплъмэ, ар уолъагъу щIым и горизонтым тету, щIым и ищхъэрэ джэлэсым и гъунэгъуу ущытмэ уи щыгум занщIэу щхьэщыту, ди щIыпIэм уиту уеплъмэ - горизонтым теIэтыкIауэ уэгум иту. Полярнэ вагъуэм адыгэхэм Ищхъэрэвагъуэ зэрыфIащам урегъэгупсыс ахэр экваторым и гъунэгъуу щыпсэуауэ. Ищхъэрэвагъуэр уи гупэу уувмэ, уи ижьырабгъур къуэкIыпIэщ, уи сэмэгурабгъур къухьэпIэщ, уи гупэр ищхъэрэщ, уи щIыбыр ипщэщ. Север лъэныкъуэмкIэ къикIа цIыхум щхьэкIэ «къыдэкIуея» жаIэу щытащ. КъыдэкIуея псалъэм къегъэлъагъуэ северыр зэрыищхъэрэр, югыр зэрыипщэр. Мартым и 21-мрэ сентябрым и 23-мрэ дыгъэр къыщыщIэкIыр хуозэ къуэкIыпIэм, а махуэхэм дыгъэр щыкъухьэр - къухьэпIэрщ.
Шыхулъагъуэ - Млечный путь. Шыхулъагъуэр уолъагъур уафэр къабзэмэ, жэщыр мымазэгъуэнэхумэ - и теплъэр шэжыпсыфэу, и фэр шэхум хуэдэу пыкIауэ. Ар зэрышэжыпсыфэр аращ «млечный» (молочный) щIыфIащари. Шыхулъагъуэр къыпфIощI уафэ бгырыпхыу. Зы жэщ-махуэм къриубыдэу абы Ищхъэрэвагъуэр хъурейуэ зэ къекIухь. Шыхулъагъуэм жэщым зэманыр здынэсар къращIэрт, жэщ гъуэгурыкIуэхэм, зекIуэлIхэм я гъуэгур ираубзыхурт.
Нэхущвагъуэ – Венера. Мыр вагъуэкъанщ (планетэщ). Нэхущвагъуэр зи хъыбарегъащIэр и цIэм къыбжеIэ. Пщэдджыжь къэс, жэщыр нэхущ щыхъум, ар къуэкIыпIэм и ипщэ лъэныкъуэмкIэ къыщыщIокI. Нэхущвагъуэр къэпцIыхуну тыншщ, абы нэхъ ину плъагъу вагъуэхэм яхэткъым. Ар къыщIэкIа нэужь, мэкъумэшыщIэхэр лэжьакIуэ дэкIырт.
ДэжейгъалIэвагъуэ – Меркурий. Мыри вагъуэкъанщ. «ДэжейгъалIэ» псалъэм къокI жей ухуэзыгъалIэ жиIэу. Ар къыщIокI пщэдджыжь жейм и IэфIыгъуэм деж. Пщэдджыжь къэс ДэжейгъалIэвагъуэр уолъагъу вагъуэ плъыжь цIыкIуу, пщэдджыжь пшэкIэху-пшэкIэплъым хэту. Ар ябжт ЗекIуэтхьэу. ЗекIуэ гъуэгу техьэр щежьэр ЗекIуэтхьэр илъэгъуа нэужьт. ЖаIэрт ар зекIуэлIым и хъумакIуэу, зекIуэ Iуэхур къехъулIэныр абы елъытауэ.
ВагъуэкIэху – Комета. ВагъуэкIэхухэр куэд мэхъу. Ахэр уэгум ит пкъыгъуэхэщ. ВагъуэкIэхухэр я пIэм иткъым. Ахэр зэрыкIуэну гъуэгур зыубзыхур дыгъэрщ. ВагъуэкIэхум и теплъэр зыхуэдэр къыбжеIэ езы псалъэм. Ар щыкIуэкIэ нур гуэрхэр къыхеху, а къыхихум къызэринэкI уэгур егъэнэху. Зэман-зэманкIэрэ ар дыгъэм гъунэгъуу йокIуалIэ, дыгъэм пэгъунэгъу хъуа нэужьщ ар зэрыкIэхур щыплъагъури. ВагъуэкIэхур угъурсызу, мыхъумыщIагъ куэд цIыхум къыхуихьу ягъэхъыбару щытащ.
Вагъуэиж – Метеор, падающая звезда. Вагъуэиж псалъэм къыбгурегъаIуэ а цIэр зыфIащам и шыфэлIыфэр. Вагъуэижхэр куэд мэхъу. Ахэр уэгум псынщIэ дыдэу къыщызыкIухь пкъыгъуэ цIыкIущ, щIым и атмосферэм къыщыси щыIэщ. Абы щыгъуэм ар къолыдри, хьэуам хесхьэ. Апхуэдэу къэлыда вагъуэижыр жэщым уолъагъу. Вагъуэижым ехьэлIа шыпсэ Iэджэ къокIуэкI. Абыхэм ящыщ зым мыпхуэдэу жеIэ. Iиблис уафэм дэкIуеину яужь ихьэмэ, ар уафэм дримыгъэкIуеину Алыхьыр абы вагъуэкIэ къоуэри къреудых. Вагъуэижыр къалъытэрт Алыхьыр Iиблис къызэреуа вагъуэрауэ. Ижь-ижьыж зэманым адыгэхэми я гугъэу щытащ цIыху къэс езым и вагъуэ иIэу. ЦIыхур къыщалъхум ар къыдалъхуу, лIа нэужь и вагъуэр ижу. Вагъуэиж ялъэгъуамэ, къафIэщIырт зыгуэр дунейм ехыжауэ, цIыхум и дунеягъэри и псэуныгъэри и вагъуэм ирапхырт.
Вагъуэабрэдж – Новая звезда. Вагъуэабрэдж псалъэм къыбжеIэ вагъуэхэм абрэджым хуэдэу зызыгъэпщкIу зэрахэтыр. Пэж дыдэуи, сытым щыгъуи умылъагъу вагъуэ уафэм къыщиувэ, къиува нэужьи куэд дэмыкIыу щыкIуэдыж щыIэщ. Апхуэдэм ВагъуэабрэджкIэ йоджэ. Вагъуэабрэдж ялъагъумэ, цIыхухэр пIейтейрт. ЖаIэрт ар абрэдж къежьэным и нэщэнэу.
Вагъуэкъан – Вагъуэкъану ябж Марс, Юпитер, Сатурн планетэхэр. А цIэм къыбгурегъаIуэ къаным хуащIым хуэдэ пщIэ зиIэ вагъуэхэми зэрахэтыр. Марсыр, Юпитерыр, Сатурныр ящыщщ нэхъ наIуэ дыдэу тлъагъухэм. Вагъуэкъанхэр адыгэхэм насып къызыдэкIуэу ябж.
Ахъшэмвагъуэ, Хэщхьэжвагъуэ – Пщыхьэщхьэм уафэм япэ къитIысхьэ вагъуэм АхъшэмвагъуэкIэ йоджэ, етIуанэм - ХэщхьэжвагъуэкIэ. Пщыхьэщхьэм уафэм япэ къитIысхьэхэм ящыщщ Марс, Юпитер, Сатурн вагъуэкъанхэр, къызэрыгуэкI вагъуэхэу Сириусыр, Вегэр, Арктурыр, Капеллэр; Альфэ, Бетэ вагъуэ гупхэм щыщхэр. Муслъымэн диныр зезыхьэхэм я еплIанэ нэмэзым зэреджэр ахъшэмщ. Ахъшэм нэмэзыр щащIыр Ахъшэмвагъуэр къыщIэкIа нэужьщ. Хэщхьэжвагъуэр къыщIэкIа нэужь, махуэм зэрынэщIын хуей зэманыр иухауэ ягъэувырт.
Вагъуэзэшибл – Большая Медведица. Вагъуэзэшибл псалъэм къыбгурегъаIуэ ар вагъуиблу зэрызэхэтыр. А вагъуиблым къыпщагъэхъу шынакъжьей теплъэ зиIэ сурэт плъагъуу, абы къыхэкIкIэ адыгэр абы ВагъуэкъащыкъкIи еджэрт.
Вагъуэгущэ – Кассиопее вагъуэ гупым щыщ вагъуитхущ. Абыхэм гущэм ещхь сурэт къахэпщIыкI мэхъу, аращ Вагъуэгущэ щIыфIащар. Вагъуэ гупхэу Вагъуэзэшиблыр, Вагъуэкъащыкъыр, Вагъуэгущэр зэи щIым и Ищхъэрэ джэлэсым пэIэщIэ хъуркъым. А вагъуэ гупхэр сыт хуэдэ зэмани ди щIыпIэм щыболъагъу. Вагъуэ сыхьэтыр абыхэм тещIыхьауэ ягъэпсырт.
Вагъуэзэшиблым, Вагъуэгущэм, Ищхъэрэвагъуэм гъатхэпэм и 21-м, мэкъуауэгъуэм и 21-м, фокIадэм и 23-м, дыгъэгъазэм и 22-м уафэм уазэрыщыIуплъэр зэхуэдэтэкъым. Гъатхэпэм и 21-м дыгъэр Западная Рыбэм и щIагъым щIэтщ; ар щIым и экваторым и щыгум и занщIэу (вертикальнэу) уэгум итщ; дыгъэр къуэкIыпIэм къыщыщIокI, къухьэпIэм щыкъуохьэ; дыгъэм къыбгъэдэкIыу щIым и экваторым и ищхъэрабгъу лъэныкъуэмрэ и ипщэрабгъу лъэныкъуэмрэ зэхуэдиз нэхурэ хуабэрэ къабгъэдохьэ; жэщымрэ махуэмрэ зэхуэдизщ; дыгъэм теухуа илъэсми вагъуэхэм ятеухуа илъэсми я къыщIэдзапIэщ; гъэрэ щIырэ щызэхэкI жэщ-махуэщ, щIымахуэр щиух, гъатхэм щыщIидзэ жэщ-махуэщ; дыгъэр щIым и экваторым и ипщэрабгъу лъэныкъуэм къикIыу и ищхъэрабгъу лъэныкъуэм щыкIуэ зэманщ.
Мэкъуауэгъуэм и 21-м дыгъэр щIэтщ Близнец вагъуэ гупым и щIагъым; дыгъэр нос ищхъэрэ тропикым (къэгъэшыпIэм); махуэм и кIыхьыгъуэщ, жэщым и кIэщIыгъуэщ; ищхъэрэкIэ кIуэуэ щыта дыгъэм къегъэзэж ипщэкIэ кIуэуэ; астрономием тегъэпсыхьа гъэмахуэм и къыщIэдзапIэщ, дыгъэ зэманымрэ вагъуэ зэманымрэ сыхьэти 6-кIэ зэщхьэщокI.
ФэкIадэм и 23-м дыгъэр Девэ вагъуэ гупым и щIагъым щIэтщ; экваторым и щыгум и занщIэу (вертикальнэу) уэгум итщ; дыгъэр къуэкIыпIэм къыщыщIокI, къухьэпIэм щыкъуохьэж; дыгъэм къыбгъэдэкIыу экваторым и ипщэрабгъу лъэныкъуэмрэ и ищхъэрабгъу лъэныкъуэмрэ зэхуэдиз нэхурэ хуабэрэ бгъэдохьэ; дыгъэм тещIыхьауэ бжьыхьэм щIедзэ; дыгъэ зэманымрэ вагъуэ зэманымрэ сыхьэт 12-кIэ зэщхьэщокI.
Дыгъэгъазэм и 22-м дыгъэр Стрелец вагъуэ гупым и щIагъым щIэтщ; ар нос ипщэ тропикым (къэгъэшыпIэм); махуэм и кIэщIыгъуэ, жэщым и кIыхьыгъуэ дыдэщ; ипщэкIэ кIуэуэ щыта дыгъэм къегъэзэжри, ищхъэрэкIэ кIуэн щIедзэ; астрономиемкIэ щIымахуэм и къыщIэдзапIэщ, дыгъэ зэманымрэ вагъуэ зэманымрэ сыхьэт 18-кIэ зэщхьэщокI. ИщхьэмкIэ къызэрыщыдгъэлъэгъуащи, дыгъэ зэманыр махуэ къэс вагъуэ зэманым щхьэщыкIыурэ макIуэ. А тIур гъатхэпэм и 21-м зытохуэж. Гъатхэпэм и 21-м аргуэру щIедзэж вагъуэ зэманыр дыгъэ зэманым щхьэщыкIыу. А махуэр илъэсыщIэм и щIэдзапIэу къалъытэрт.
Зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2586.txt"
} |
Тут Заур: Щэнхабзэр Iэмал гъуэзэджэщ дунейм нэхъыфIу тетыр ирипхъумэну
Ди псэлъэгъухэр
Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Адыгейм, Дагъыстэным я цIыхубэ артист Тут Заур и уэрэджыIэкIэр зэ зэхихауэ зигу дэмыхьарэ, езым хуэзауэ и Iэдэбагъым имытхьэкъуарэ щыIэу къыщIэкIынкъым. Бгъэдэлъ зэчиймрэ езым и хьэл-щэнымрэ я фIыгъэкIэ ехъулIэныгъэшхуэхэр зыIэригъэхьэу Урысей псом цIэрыIуэ щыхъуа ди лъэпкъэгъу артистыр нобэ щапхъэ зытраххэм ящыщщ, зи творчествэм пщIэ хуащI уэрэджыIакIуэ нэсщ. Заур Бахъсэн къыщежьа и гъуэгум бгъуфIэшхуэу зызэIуихри, дунейпсо утыку иришащ, Iулыдж ин зригъэпэщащ, ауэ щалъхуа жылэжьым къэкIуэж лъагъуэр зэи щыгъупщакъым. А гъуэгум къыщытеувэжа зы махуэщ дыщызэрихьэлIар, си упщIэхэм я жэуап къриткIэрэ гъэщIэгъуэну дыщызэбгъэдэсар.
- Заур, Урысейм и канал нэхъыщхьэм адыгэбзэ зэрыщызэхэсхам, абы сызэрыригушхуам щхьэкIэ, пщIэ лей пхуэсщIу сыкъэхъуащ сэ. ИужькIэщ уи творчествэр нэхъ къыщысцIыхуар, уи уэрэдхэм едаIуэн щыщIэздзар. НэгъуэщIу жысIэнщи, Урысей шоу-бизнесым и курыхым хэт уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэр Бахъсэн щыщу къыщыщIэкIам згъэщIэгъуат. Сыту куэд щIа абы лъандэрэ…
- Си сабиигъуэр сигу къэбгъэкIыжащ, Замирэ. Адыгэбзэм увыпIэшхуэ щиубыдащ абы. ЕплIанэ классыр къэдухыху дызэреджар адыгэбзэщ, етхуанэм дыщыкIуам зы урысыбзи тщIэтэкъым. Ауэ сабийм псынщIэу псори къипхъуатэкъэ, зы гугъуехьи къыхэмыкIыу урысыбзэри зэзгъэщIэжат. А лъэхъэнэм щыIа егъэджэныгъэ ухуэкIэм сыхуэарэзыщ, абы и фIыгъэкIэ си бзэм шэрыуэу сропсалъэ. Бзэр псэунрэ мыпсэунрэ зэманым къигъэлъэгъуэнщ, ар Iуэхугъуэ куэдым елъыта къиинщ. Ауэ гур игъэкIуэдыркъым адыгэбзэмрэ балъкъэрыбзэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къэралыбзэу зэрыщагъэувам.
Къэрэшей-балъкъэрыбзэм и къэкIуэнур нэхъ наплъэщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар тюркскэ бзэ гупым хохьэ икIи ар зи анэдэлъхубзэхэм гулъыти пщIэи хуащI. Ауэ адыгэ-абхъазыбзэр нэгъуэщIым зыми ещхькъым, ирипсалъэу дунейм тетри мащIэщ. Абы къыхэкIкIэ, дэтхэнэ унагъуэми гулъытэ лей щигъуэтын хуейщ адыгэбзэм. Си бынхэр къыщалъхуар Налшыкщ, ауэ иджыри цIыкIуу Москва сшэн хуей хъуащ сыщылажьэр арати. Адыгэбзэри, урысыбзэри зэхуэдэу ящIэ абыхэм, инджылызыбзэми иропсалъэ. Абы дегугъуащ си щхьэгъусэ Маринэ сэрэ. Бзэр махэ зэрыхъум щхьэкIэ властыр зыгъэкъуаншэхэм сарителъхьэкъым сэ, адыгэ лъэпкъми, адыгэ цIыхубэми я къэкIуэнур зи IэмыщIэ илъыр езы цIыхухэращ.
- СабиигъуэмкIэ къыщедгъэжьакIэ, зы упщIэ уэстынут. Иджыпсту уэрэд жызыIэ (хъуми-мыхъуми) щIалэгъуалэр куэд хъуа щхьэкIэ, нэхъапэм ар IэщIагъэу ябжу щытакъым, псом хуэмыдэу цIыхухъум дежкIэ, псом хуэмыдэу ди лъахэгъухэм…
- Пэж дыдэщ. Абы щыгъуэм уэрэджыIакIуэ сыхъуну сыхуейщ жысIамэ, зыми сыкъыгурыIуэну хъунтэкъым. Ауэ гъэмахуэ хуабэм, щхьэгъубжэхэр зэIухарэ бахъсэныжь и уэр макъымрэ бзухэм къраш уэрэдымрэ сыщIэжеикIыжу щытащ сэ. ЩIыуэпсым къыхэIукI апхуэдэ макъамэ гурыхьым щхьэм кърилъхьэ гупсысэхэри дахэт, нэгум къыщIигъэувэ сурэтхэри фафIэт. А лъэхъэнэм сыщIэхъуэпсырт Хиль Эдуард, Трошин Владимир, Кобзон Иосиф сымэ я концерт зэгуэр сеплъыным. ИужькIэ къэунэхуащ Магомаев Муслими. Абы щыгъуэм къэралым радио, телевидение каналитI къудей щыIэу арати, сыт хуэдэ макъамэ нэтын срихьэлIэми си махуэшхуэт. ЗэрыжыпIауэ, макъамэм хузиIэ лъагъуныгъэм гу лъата пэтми, сэ уэрэджыIакIуэ сыхъуну зыми игу къэкIыртэкъым, ар IэщIагъэ нэсу зэрамыбжым къыхэкIыу.
- ИтIани, уэрамым топ джэгуу дэта сабийхэм уащыща хъункъым, гъуазджэм и дахагъэм пасэу ущыдихьэхакIэ, жэщым и даущым игъэIу макъ щабэр щызыхэпхыфакIэ?
- Хьэуэ, макъамэм нэмыщI спортми сыдихьэхырт. Къуажэ щIалэ цIыкIухэм я дежкIэ футболратэкъэ спорт хъужри. Еджэнымрэ унагъуэ къалэнхэмрэ дыкъыщыдэхуэм губгъуэм лъапцIэу топ къыщетхуэкIырт. КъэжьыхьынкIэ дрикъумэ, бахъсэныпсым зыхэддзэрт, тутей мэракIуэкIэ зыттIыжырт. Дыщызэзауэ къэхъурт. Пэжым ерыщу срителъхьэу зэрыщытар сощIэж, абы щыгъуэм дэнэ щысщIэнт абы гъащIэм щиубыд увыпIэр зэрымащIэ дыдэр.
Классибл нэужьым, илъэс къэс гъэмахуэ мазищым сылэжьащ. УхуакIуэу.
- Ар дэнэ къипха IэщIагъэт?
- Бахъсэн ухуакIуэ бэлыхь дэсащ Марченкэ Ваня. Абы унэ куэд дищIыхьащ а лъэхъэнэм къуажэм. Хуабжьу IэкIуэлъакIуэт. Сэ абы и гъусэу сылажьэрт, раствор зыхэсщIэрт, чырбыш, блок хуэдэхэр къесхьэкIырт. Ваня сриIэпыдзлъэпыдзт, кIэщIу жыпIэмэ. Сыхьэтитхум дыдэкIырти, шэджагъуэнэужь хъуху дылажьэрт, тIэкIу зыдгъэпсэхурти, дыгъэ къухьэжыгъуэм аргуэру лэжьыгъэм дыпэрыхьэжырт. Тонн бжыгъэкIэ хьэлъэ къесхьэкIырт махуэм. Ауэ жэщым сыт хуэдэу IэфIу сыжейрэт. Ди пщIантIэм гъуэлъыпIэ дэтти, гъэмахуэм абдежт си жеипIэр. Сыгъуэлъыжа къудейуэ, жейм сыщыхилъафэм сыкъагъэушу къысщыхъурт, жэщыр блэлъэту Ваня сыдишыну къыщысщхьэщыхьэм деж. Гъэмахуэ мазищым зы сом мин къэзлэжьырт. Ар ахъшэшхуэт, си анэмрэ си шыпхъу закъуэмрэ садэIэпыкъурт. Си адэр пасэу дунейм ехыжащ.
Ноби Бахъсэн сыкIуэжа нэужь, Ваня и гъусэу тщIа унэхэр къызоцIыхуж…
- Хуабжьу хъыбар гъэщIэгъуэнщ, Заур. Дауэ тIэ, музыкэ лъагъуэм узэрытехьар?
- IэщIагъэ схуэхъунур къыхэсхын хуей щыхъум, япэу сызэгупсысар дохутыр IэщIагъэращ. Сехъуапсэрт абы, си анэ закъуэри сымаджэрилэти, абы сытым дежи дэIэпыкъуэгъу сыхуэхъуфу сыщытыну сыхуейт. АрщхьэкIэ, школым зы егъэджакIуэфI диIащ дэ аккордеонист бэлыхьу. Абы Налшык къалэ дэт Музыкэ училищэм сыщIэтIысхьэну чэнджэщ къызитащ, гу лъитауэ къыщIэкIынт зэчий гуэр зэрызбгъэдэлъым. Абы куэдрэ классым я пащхьэ уэрэд щыжызигъэIэу щытащ. СукIытэт, ауэ сфIэфIт.
СедэIуащ си егъэджакIуэм и чэнджэщым. Зы цIыхум ямыщIэу Налшык сыкIуэри, Музыкэ училищэр къэзгъуэтащ, сызэрыщIыхьэуи Хьэсанэ Мусэ сыхуэзэри (арат унафэщIыр) къызэдэIуащ, Магомаевым и уэрэдхэм щыщ жесIащ, адыгэ уэрэди згъэзэщIащ. «Уи тхылъхэр къэхь», - жэуапу къызитащ абы. Мис абдеж къыщыщIидзащ, зи гугъу пщIы лъагъуэм, Замирэ. ЗэрысщIэжрэ, макъамэм си гур хузэIухащ, уеблэмэ, сыкъэзыухъуреихь дунейр абы еслъытурэщ зэрызыхэсщIэр. Псыпэр зэрыжэм псыкIэр ирожэ жыхуаIэращи, лъагъуэр къэбгъуэта хъуамэ, гъуэгу хэпшынри гугъужкъым. Налшык къыщыщIэздза щIэныгъэр, Москва щыпысщащ, ауэрэ Урысей утыку сихьащ.
- Пасэу укIуащ Москва, уэрэджыIакIуэуи, цIыхууи ущызэфIэувар арауэ жыпIэ хъунущ. Ауэ уи адыгагъэри, уи адыгэбзэри зыкIи нэхъ махэ хъуакъым. СыткIэ упыщIа, Заур, укъызыхэкIа лъэпкъым, сыт ар уи дежкIэ?
- Псоми ящIэ сэ гу къуэпс быдэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Адыгейм сазэрыпыщIар. Тутхэ я нэхъыжьхэм зэрыжаIэжымкIэ, сэ сызэрыцIыкIурэ си лъэпкъым и блэкIам, и тхыдэм сыдихьэхырт. БалигъыпIэ сиува нэужь, абы теухуа тхылъхэр, ди щIэныгъэлIхэм я IэдакъэщIэкIхэр щIэзджыкIыу хуежьащ. Пэжыр жыпIэмэ, Совет Союзыр лъэлъэжа нэужькIэщ, абы щыпсэуа лъэпкъхэм я тхыдэр нэхъ къаулъэпхъэщыжу щыхуежьар.
Зы лъэпкъи щыIэкъым, къикIуа тхыдэ гъуэгуанэм фэбжь темылъу, абы елъытамэ, адыгэ тхыдэм и фэбжьыр нэхъ куущ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, абы щыгъуазэр мащIэщ. Ди тхыдэр зыщIэр щIэныгъэлI-тхыдэджхэмрэ езы адыгэхэмрэщ. Абы къыхэкIыу, ди щхьэ егугъужын хуейр дэращ. ДызэныкъуэкъукIэ, зыгуэрым дыпэщIэувэкIэ зыри къэтхьынукъым.
Нобэ пщырэ пщылIрэ щыIэжкъым. Пщыщ унэтIыныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ ехъулIэныгъэхэр зыIэрызыгъэхьэф псори. Ахэращ ди пщIэр зыIэтри, ди лъэпкъми, хэкуми я зыужьыныгъэм хуэлажьэри. Дэ къыдгуроIуэ ди лъэпкъым и щыIэныгъэмрэ и къэкIуэнумрэ Урысейм зэрепхар, абы дыхэту зыдужьмэ, фIым дызэрыхуэкIуэнур. Си щхьэр къэсщтэнщи, илъэс I8 сызэрыхъу лъандэрэ адыгэм и щэнхабзэр фIыкIэ, дахэкIэ къызэрыхэзгъэщыным иужь ситщ. Сэ зэи зыкIи схъуэжынукъым икIи хэзгъэгъуэщэнукъым анэбыдзышэм и гъусэу къыспкърыхьа хэкупсагъэмрэ сыкъызыхэкIам хузиIэ лъагъуныгъэмрэ.
- Урысей Федерацэм и цIыхубэ артисту ущыту, щхьэзакъуэ утыкум уесауэ уцIэрыIуэу, Театр гъуазджэмкIэ Урысей академием щебгъаджэу… КIуэаракъэ, творческэ щыгум уиту, 2005-20I3 гъэхэм КъБР-м и Iэтащхьэу лэжьа Къанокъуэ Арсен къыпхуегъэлъагъуэри, ди республикэм щэнхабзэмкIэ министру укъокIуэж. Щэнхабзэм и щытыкIэр щымыщIагъуэ, къуажэ клубхэр щымылажьэ, библиотекэхэр щызэхуащIыжа лъэхъэнэм, гугъуехьыр щыкуэд IэнатIэм ущыунафэщIыну дауэ утегушхуат?
- Къанокъуэ Арсен езым къыдэлэжьэн гуп зэхуишэсырти, Щэнхабзэмрэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмкIэ министерствэм и унафэщIу сыкъакIуэмэ зэрыфIэигъуэр къыщызжиIэм, тIэкIу Iэнкун сыхъуащ. Сэ зыхэсщIэрт си пщэм къыдэхуэ жэуаплыныгъэр икIи Арсен дэсIыгъыну сыхуейт. Ар куэд щIауэ си ныбжьэгъут, си концерт нэхъ инхэр Москва и пэш нэхъыфIхэм щыстынымкIэ сэбэп къысхуэхъурт ар сыт щыгъуи. ИужькIэ гу лъыстащ ар хьэрычэтыщIэ лъэрыхьу зэрыщытым и мызакъуэу зэрыхэкупсэми.
Сэ абы и гъусэу илъэсищрэ ныкъуэкIэ министру сылэжьащ. Ар гъащIэ дерс схуэхъуа лъэхъэнэщ жысIэмэ, сыщыуэнукъым.
Щэнхабзэм и щытыкIэр ст щыгъуи зэлъытар къэрал политикэм и ухуэкIэрщ. Дауи, Урысей Федерацэм и зы хэгъэгур къапщтэу, «щэнхабзэ жэнэт» щыбухуэфынутэкъым. Ди жагъуэ зэрыхъущи, къэралым зэхъуэкIыныгъэхэр щыщекIуэкIа лъэхъэнэм, щэнхабзэми жьэхэуащ ныкъусаныгъэхэр, щэнхабзэ IухущIапIэ куэд къэрал унафэм щIэкIащ. Абы къыхэкIыу гугъущ иджыпсту илъэс мин бжыгъэхэм къыпхаха щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ пхъумэну. ИтIани ди министерствэм зы илъэсым къриубыдэу щэнхабзэр зыхуей хуэзэу зэфIэгъэувэжынымкIэ цIыхухэр къигъэгугъакъым, атIэ ди адэжьхэм къащIэна псэкупсэ къулеигъэр хъумэныр, адэкIэ зегъэужьыныр и къалэн нэхъыщхьэу лэжьэн щIидзащ. Псом япэ идгъэщырт тхакIуэхэм, композиторхэм, сурэтыщIхэм, архитекторхэм я зэгухьэныгъэхэр, ахэр къэбгъэсэбэпкIэрэ щэнхабзэм и унэтIыныгъэ псоми улъэIэсыфынут. Иджыпсту кIыхь хъунущ абы махуэ къэс лэжьыгъэу щедгъэкIуэкIар къеббжэкIын щIэбдэзэмэ. ФIыщIэ яхузощI зи акъыл къыстехуэу къыздэлэжьахэм, си зэфIэкIым къыщыгугъыу сезыгъэблэгъа Къанокъуэ Арсен. Абы республикэм куэд хуищIащ, ди министерствэм и лэжьыгъэми куэд къыхилъхьащ.
- Уэ зэрыжыпIащи, илъэс 18 узэрыхъу лъандэрэ гъуазджэм уролажьэ, Урысейм и сценэшхуэм уитщ, ди республикэм и щэнхабзэ гъащIэм зыщыбгъэгъуэзэну Iэмал хъарзынэ уиIащ… Щэнхабзэм и лъапIэныгъэхэмрэ Iулыджымрэ зыщIэ уэ, дауэ уеплърэ иджыпсту ар зэрыхуа щытыкIэм, ахъшэ къралэжьын къудей щхьэкIэ абы гъунэгъу зыхуэзыщIхэм?
- Сыт хуэдэ лъэпкъми фейцейуэ, акъылыншэу зилъагъужыну хуейкъым, псори зыщIэхъуэпсыр псэкупсэ къарурэ дахагърэ яхэлъу къэгъуэгурыкIуэнырщ. Апхуэдэ еплъыкIэ уиIэныр Iэмалыншэщ лъэпкъ хабзэмрэ щэнхабзэмрэ пхъумэжыфын щхьэкIэ. Ди къэралыр зэрыщыту къапщтэмэ, гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я IэфIагъыр тIэкIу зыхамыщIэж хъуащ. Сэ сызэреплъымкIэ, абы къезыгъэгъэзэжыфынур къэрал политикэ лъэщымрэ экономикэ зыужьыныгъэмрэщ. А зи гугъу пщIы ахъшэ зыIэпыхым ди щэнхабзэр темыкIуэдэжын папщIэ, «ныбэ нэщIхэр» гъэнщIын хуейщ. ИтIанэщ цIыхухэр щэнхабзэ лъагэм и дунейр зыхуэдэр щызэхащIэфынур. Нобэрей Урысейр къащти еплъыт, лъэпкъ зэхущытыкIэр зэрыбгъунлъам, цIыхухэм пщIэ зэрызэхуамыщIыжым. Дапщэщ апхуэдэ щыщыIар? Псэкупсэ къулеягъымрэ щэнхабзэ лъагэмрэ я утыкур зэдгъэгъуэтыжмэщ дэ а щытыкIэм дыкъыщикIыфынур.
- Пэжу жылагъуэм, цIыхубэм и гупсысэкIэр нэгъуэщI хъуащ, аращ щэнхабзэми и пщIэри зыгъэлъахъшэр.
- БлэкIам къыщIэна а гурыщIэ, гупсысэ псори и кIэм нэс кIуэдауэ жыпIэ хъунукъым. Ди насыпщи, дуней псом къыщацIыху литературэ, хамэ къэралхэм щедаIуэ музыкэ диIэщ. Мис ахэр дгъэкIуэд мыхъун беягъэщ. Иджырей технологиехэм я фIыгъэкIэ щIы хъурейр зэпыщIа хъуащ иджыпсту. Ар икъукIэ щхьэпэщ, ауэ зэрани къыхокI. Къапщтэмэ, зауэмрэ мамырыгъэмрэ, зыужьыныгъэмрэ кIуэдыжыгъуэмрэ, цIыхугъэмрэ цIыхугъэншагъэмрэ зэгъунэгъущэщи, дэтхэнэр япэ ищынуми къыпхуэщIэкъым. Абы къыхэкIыу, лъэпкъкIэ, динкIэ зэтемыхуэ цIыхубэр щэнхабзэкIэ зэпыщIэн хуейщ, аращ абыхэм я зэгурыIуэныгъэмрэ зэкъуэтыныгъэмрэ къызыпэкIуэнур. Щэнхабзэр ар Iэмал гъуэзэджэщ дунейм нэхъыфIу тетыр ирипхъумэну.
- Заур, укъыщалъхуа республикэм укъэзышэжхэм ящыщщ уи ныбжьэгъухэр, Москва ущIыщыпсэуфыр зи фIыгъэхэм ящыщщ абы ущиIэхэр. Къытхутепсэлъыхьыт уи гъащIэ гъуэгуанэр къыбдагъэпсынщIэу, щIэщыгъуэ къыпщащIу къыббгъэдэт уи ныбжьэгъухэм.
- Дэтхэнэ цIыхуми ныбжьэгъуншэу къигъащIэ гъащIэр насыпыншэщ. Ныбжьэгъу пэжыр куэд хъуркъым, жаIэ. Ар пэжщ. Псом хуэмыдэу илъэсхэр кIуа нэужьщ ар къыщыпщIэр. Си насыпщи сэ ныбжьэгъуфIхэр сиIэщ, къищынэмыщIауэ, сызыхэзыщIыкI, сыкъызыгурыIуэ, фIыуэ къысхущыт, сызыхущыт цIыхугъи си куэдщ. Дауи, япэ къыхэзгъэщынур, фэ фIыуэ фцIыху уэрэдытх Жырыкъ Заурщ. Абырэ сэрэ Налшык училищэр къызэдэдухащ, илъэс I8 ныбжьым диту уэрэд зэдэттхащ, студентыгъуэм и IэфIыр зэдэдгуэшащ. Апхуэдэу си ныбжьэгъуфIщ композитор цIэрыIуэ, Iуэхугъуэ куэдым хуэIущ ХьэIупэ ДжэбрэIил. ХьэIупэм езым итха усэ къеджэу уедэIуэным уасэ иIэкъым, адрей ищIэ къомым къищынэмыщIа. Абы и адыгэбзэ шэрыуэм хуэдэ зыIурылъ куэд диIэкъым. Си хэкужь щыщу ныбжьэгъуфIхэщ Джэрыджэ Хьэсэн, Ацкъан Руслан, Къуныжь Хьэчим, Мэлбахъуэ Борис, Црым Руслан, Каиров Гъузер, нэгъуэщIхэри. Адыгейм щыщу си ныбжьэгъушхуэщ Хъуэт Заур, Хъунэгу Рашид сымэ.
МосквакIэ уIэбэмэ, хуабжьу си ныбжьэгъуфIу сиIащ икIи сыщыкIуагъащIэм къыздэIэпыкъуащ музыкант Михайлов Александр, ар машинэ зэжьэхэуэм хэкIуэдауэ щытащ.
Пахмутовэ Александрэ, Добронравов Николай сымэрэ сэрэ ди зэдэлэжьэныгъэм ныбжьэгъугъэ кърикIуауэ жыпIэ хъунущ. Си гур хэзыгъахъуэхэм ящыщщ ахэр. Къапщтэмэ, си творческэ гъуэгуанэм лэжьыгъэ IуэхукIэ сыщрихьэлIэу, ныбжьэгъу схуэхъуахэр куэд мэхъу. Ахэр зэи сIэщIэужэгъуэнукъым, си щхьэкIэ дэтхэнэ зыри си дежкIэ лъапIэщ, узыншагъэ быдэ Тхьэм къарит, Iуэхугъуэ дахэкIэ Тхьэм дызригъэхьэлIэ.
- Тхьэм жиIэ, Заур. ФыщIэ пхузощI уи гъащIэм щыщ IыхьэхэмкIэ укъызэрыддэгуэшам папщIэ.
Епсэлъар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2587.txt"
} |
Урысейпсо зэпеуэм хэтщ
Хабзэ хъуауэ, ди къэралым илъэс къэс щокIуэкI «ТекIуэныгъэ» урысейпсо дзэ-спорт джэгухэр. УФ-м хыхьэ щIыналъэхэм джэгу-зэпеуэхэр щекIуэкIакIэщ. Iуэхум и кIэух зэхыхьэр мыгувэу Москва щекIуэкIынущ. Ар къыщызэрагъэпэщынущ щыхьэрым и Iэшэлъашэм щыIэ «Хэкупсэ» паркышхуэм. Абы хэтщ къэралым и «Армие ныбжьыщIэ» зэщIэхъееныгъэм къызэщIиубыдэ гуп куэд.
Ди республикэм и щIыхьыр Москва щахъумэнущ «Гвардие ныбжьыщIэ» зэгухьэныгъэм и щIыналъэ къудамэм хэтхэм. Гупым я пашэщ Аргъэщокъуэ Лианэ. НыбжьыщIэхэм я гъэсакIуэщ Шыд Адэлбий. Къэралпсо утыкум я зэфIэкIхэр щагъэлъэгъуэным ерыщу зыхуагъэхьэзыр ди щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ. Зэпеуэм къызэщIиубыдэ зэхьэзэхуэ лIэужьыгъуэхэм абыхэм махуэ къэс зыхуагъасэ, еш ямыщIэу. Гупым хэт дэтхэнэми фIыуэ къыгуроIуэ а зэхыхьэхэм мыхьэнэшхуэ зэраIэр, сыту жыпIэмэ «ТекIуэныгъэ» джэгу-зэпеуэр къэралым и щIэблэр хэкупсэу гъэсэнымкIэ жылагъуэм пщIэ лъагэ щызиIэ Iуэхугъуэщ.
НыбжьыщIэхэм я зэфIэкIхэр ирагъэфIакIуэ екIуу, зэдэууэ къэкIухьынымкIэ, Iэщэ лIэужьыгъуэхэр зэпкърыхын-зэпкърылъхьэжынымкIэ, ябгъэдэлъ къарумрэ бэшэчагъымрэ я мардэхэри къапщытэ. Абыхэм ягъэхьэзырын хуейщ утыку щихьэкIэ, зыкъызэрырагъэцIыхуну теплъэгъуэ кIэщIи. КъинэмыщIауэ, абыхэм фIыуэ хащIыкIын хуейщ ди къэралым и тхыдэм. НыбжьыщIэхэр хэтынущ дзэ тактикэм ехьэлIа джэгу-зэпеуэхэми.
Ди гуапэ зэрыхъущи, ди республикэм икIыну ныбжьыщIэ гупым ягурэ я щхьэрэ зэтелъщ икIи фIэщхъуныгъэ яIэщ къапэщылъ зэпеуэхэм ехъулIэныгъэ къызэрыщахьынумкIэ. Дэри дохъуэхъу ди хэку дахэм и щIыхьыр къэралым и щыхьэрым щызыхъумэну гупым я мурадхэр къехъулIэну.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2588.txt"
} |
КърахьэлIэжыр зыхуэдэр
Кавказ Ищхъэрэм и «Россельхознадзор» IуэхущIапIэм дызэрыщигъэгъуэзамкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и мэкъумэш IэнатIэхэм хьэцэпэцэр кIэрыхуншэу кърахьэлIэжащ. Иджыпсту нартыхур, сэхураныр, кIэртIофыр, хадэхэкIыр Iуахыж.
«Россельхознадзор» ФГБУ-м и Къэбэрдей-Балъкъэр референт центрым и лабораторэм щIадзауэ къыщапщытэ 202I гъэм Iуахыжа гъавэр зыхуэдэр. Ар лъэныкъуэ псомкIи техуэн хуейщ УФ-м и Таможеннэ зэгухьэныгъэм гъавэр зэрышынагъуэншэмкIэ игъэува мардэхэм.
Мы зэманым ирихьэлIэу гуэдзым, хьэпцIийм, хьэм я щапхъэу къаIэрыхьа лIэужьыгъуэ I9-р къапщытащ. Хабзэм тету гъавэу тонн мин I2-м къыхаха а щапхъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, лъэныкъуэ зыбжанэкIэ ахэр ГОСТ-м и мардэхэм къыщхьэщыкIащ: яжьэ псыIэ зэрыхэлъымкIэ, клейковинэмрэ белокымрэ здынэсын хуей мардэмкIэ, гъавэм иIыгъ псыIагъэмкIэ. Хьэцэпэцэр къезыхьэлIэжа мэкъумэш IуэхущIапIэхэм апхуэдэ ныкъусаныгъэхэр ягъэзэкIуэжын хуейщ гъавэр хъумапIэхэм ирагъэшэн е ящэн ипэ.
Шэрэдж Дисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2589.txt"
} |
Олимп лъагапIэм лъэбакъуэ зырызурэ хуэкIуа Шыхъуэ Борис
Шыхъуэ Борис. БлэкIа лIэщIыгъуэм и блыщI гъэхэм абы и цIэм иримыгушхуэ адыгэ къэгъуэтыгъуейт – арат Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу Олимп чемпион хъуар. Абы ипэжкIэ къэралпсо, дунейпсо лъагапIэхэри мызэ-мытIэу къищтат.
Зэманыр макIуэ, ауэ цIыхухэм ящыгъупщэркъым нэхъапэм дэрэжэгъуэ къезытахэр, лъэпкъымрэ Хэкумрэ я пщIэр зыIэтахэр. Шэч хэлъкъым апхуэдэхэм зэращыщыр нобэ ди хьэщIэщым къытхуеблэгъа, лъакъуэрыгъажэ спортымкIэ СССР-м тхуэнейрэ и чемпион (1968, 1971, 1972 гъэхэм команднэ зэпеуэм, 1968 гъэм щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэм, 1972 гъэм махуэ куэдкIэ екIуэкIа зэдэжэм), дунейпсо чемпион (1970 гъэ), Олимп чемпион (1972 гъэ) Шыхъуэ Борис.
- Борис, сыт щыгъуи ди гуапэщ укъытхуеблэгъэну икIи псалъэмакъым и пэщIэдзэу щIэджыкIакIуэхэр уи къекIуэкIыкIам щызгъэгъуэзэну сыхуейт.
- Тхьэр арэзы къыфхухъу! Сэри сыт щыгъуи си гуапэу адэжь щIыналъэм сыкъокIуэж икIи зыхызощIэ псори фIыуэ къызэрысхущытыр, сазэрыщымыгъупщэр.
Си къекIуэкIыкIам и гугъу пщIымэ, сэ 1947 гъэм Закарпатьем сыкъыщалъхуащ. Си адэ Хьэбалэ Хэку зауэшхуэм жыджэру хэта офицеру а щIыпIэм дзэм къулыкъу щищIэрт. ИужькIи абы и гъусэу къэралым и щIыпIэ куэд къызэхэскIухьащ, сыщыпсэуащ.
- Уи адэр дзэ къулыкъущIэу щыщытакIэ, дауи, арагъэнщ зи фIыгъэр спортым узэрыдихьэхар?
- Спортым сыхыхьэн хуей щIэхъуам и щхьэусыгъуэр гур зыкъутэ Iуэхугъуэщ. Си ныбжьыр илъэсихым нэблэгъауэ зыдгъэпсэхуну зэрыунагъуэу псым дыкIуащ. Абы щыгъуэм ди адэм къулыкъу щищIэр Молдавиерат. МывэкIэщхъ къыщыщIаха щIыпIэхэм псыр ирагъэлъэдэжурэ гуэлхэр къэунэхурт икIи апхуэдэхэм ящыщ зым дыкъыщыувыIащ. Си адэм бдзэжьей къызэриубыдыну къунтхыр зэфIищIэну IукIащ, си анэм дызэдзэкъэн тIэкIу игъэхьэзырыну яужь ихьащ. Псым сыхэплъэну сыщыIухьэм сыгуэцIэфтри, напIэзыпIэм гуэлым сыхэхуащ. Ар зылъэгъуа си анэм зыныхидзащ икIи сэ сыкъригъэлыхукIэ езы тхьэмыщкIэр щIилъэфащ. Си адэр къыщысам Iуэхур зэфIэкIат.
ИужькIэ Львов къулыкъу щищIэну ар занщIэу ягъэкIуащ. ИкIи ди пIэм дызэризагъэу абы си Iэпэр иубыдри, бассейным сишащ икIи къызжиIащ: «Мис мыр уи тренерщ. Уи анэм етIуанэу гъащIэ къуитащи, псым есыкIэ зэгъащIэ».
ИлъэситI-щыкIэ сэ бассейным сыкIуащ, ауэ си гур абы бгъэдыхьэртэкъым. Зэхьэзэхуэ гуэрхэми сыхэтт, ехъулIэныгъэ мащIэхэри сиIэ хъуат, арщхьэкIэ псы есыныр сфIэфIтэкъым - си анэр зэрыкIуэдыкIар абы теслъхьэу къыщIэкIынт. Си псэм а спорт лIэужьыгъуэр къызэримыщтэр щилъагъум адэри къыспэувакъым. Абы и дежкIэ нэхъыщхьэр псы есыкIэм сесэнырати, ар хъарзынэу къызэхъулIат.
Мыгувэу гъунэгъу щIалэ цIыкIум сыкъигъэдаIуэри, езыр здэкIуэ боксымкIэ секцэм сыхыхьащ. Ар илъэс зытIукIэ сэ нэхърэ нэхъыжьынт икIи нэхъ лъагэт, Iэчлъэчт. Бокс Iэлъэм, зэуэкIэ сызэресэнум сыдихьэхат, ауэ абы сызэриIыгъар зы мазэщ. ТхузэфIэкIым еплъыну дыщызэпагъэувым, секцэм сыкъэзыша щIалэ цIыкIур ныкъуэкъуэгъу къысхуэхъуащ икIи фIыуэ сыкъиудыныхьащ. Унэм сыкъыщыкIуэжым си пэр апхуэдизу къытебэгати, слъагъужырт. Абы иужькIэ боксми гущыкI хуэсщIащ.
Зэгуэрым, футбол дыджэгуу пщIантIэм дыдэту, щIалэ балигъ гуэр къыдбгъэдыхьэри, къыткIэлъыплъащ. ИтIанэ, псоми къыдэджэри, зытхухым къыджиIащ къыкIэлъыкIуэ махуэм дыздекIуэлIэну щIыпIэмрэ зэманымрэ. Апхуэдэу футболым сыхыхьэри, 1962 гъэ пщIондэ абы зыхуэзгъэсащ.
Псоми зыкъыщигъэзар Львов къалэрщ - дыщыпсэу унэм щыдигъунэгъу щIалэ цIыкIур зэрызэдэжэ лъакъуэрыгъажэкIэ къэкIуэжауэ сыщрихьэлIаращ. Сэ абы занщIэу сыбгъэдэлъэдащ икIи псынщIагъыр зэрытраухуэр, и шэрхъхэр сфIэхьэлэмэту зэпэсплъыхьу щIэздзащ. Сигури къыхэскIыкIащ – зыхэсщIащ абы си гъащIэр епха зэрыхъунур.
Школ щIэтIысхьэжыгъуэрат спорт секцэхэм щыхатхэри, ар къысхуэмыгъэсу сыпэплъащ икIи сентябрым и 1-м лъакъуэрыгъажэ зэдэжэм щыхуагъасэм сыхыхьащ. АрщхьэкIэ, сэ къызэрысщыхъуамрэ къызэрыщIэкIамрэ шурэ лъэсрэ я зэхуакут – институт гуэрым и подвалым дыщIашащ икIи ди тренер цIыхубзыр дагъэлъэгъуащ. Лъакъуэрыгъажэ сызыщIэхъуэпсари къыслъысакъым, абы и пIэкIэ къызэрыгуэкI къызатащ. Абы щхьэкIэ къэмынэу псоми сатежыну къысщыхъурт икIи япэ тренировкэм щIэддзащ. КилометрипщI-тIощI хуэдиз къэджын хуейти, абы и къызэнэкIыным къарууэ сиIэр тезгъэкIуэдащ икIи унэм ерагъкIэ си лъэр къэсхьыжауэ аращ. ИужькIэ тхьэмахуэкIэ сысымаджэжащ.
Апхуэдэу щыт пэтми, тренировкэхэм кIуэн щызгъэтакъым, футболым зыхуэгъэсэнри зэпызгъэуатэкъым. А тIур зэрызэдэсхьыр къыщащIэм, спорт школым и унафэщIхэм къысхуагъэуващ языхэзыр къыхэсхыну.
- Дауи, къыхэпхар лъакъуэрыгъажэрщ.
- Пэжщ. СыкъызэрыхэкIыжам щхьэкIэ футболым фIэкIуэдар сыт хуэдизми сщIэркъым, сыти жыIи ди къэралыр зэи абыкIэ дунейпсо чемпион хъуакъым, ауэ лъакъуэрыгъажэ спортым хэхъуэ иIауэ къыщIэкIынущ. Ар къызэрыхэсхар си гъащIэм унэтIыныгъэ хуэхъуащ.
Лъакъуэрыгъажэ спортым гурэ псэкIэ сыкIэрыпщIат икIи арыншауэ сыпсэужыфыртэкъым. Абы иужькIэ хъуэпсапIэхэри къыкъуэкIащ. 1960 гъэм Совет Союзым щыщу Капитонов Виктор япэ дыдэу а спорт лIэужьыгъуэмкIэ дыщэ медалыр Олимпиадэм къыщихьащ. Хэт и гугъэнт иужькIэ, зэман дэкIыу, ар къэралым и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу, сэ гупым срикапитану етIуанэ дыщэ медалыр СССР-м къыхуэтхьыну?! Капитоновыр си дежкIэ тхьэпэлъытэт икIи абы и зэранкIэ игъащIэм япэу икIи иужь дыдэу сыдыгъуауэ щытащ.
- Ар дауэ?
- «Комсомольская правда» газетым Олимпиадэм щытекIуа Капитоновым и сурэтышхуэ къытрадзати, ар сыщеджэ школым и кIэлындорым и блыным абджым илъу къыфIадзащ. Сэ абы сыбгъэдыхьэурэ щIэх-щIэхыурэ сеплъырт икIи и лъабжьэм щIэта тхыгъэр гукIэ зэзгъэщIауэ нобэр къыздэсым сощIэж. Арати, зэгуэрым, псори зэбгрыкIыжа нэужькIэ, кIэлындорым сыкъытехьэщ, абджым и IункIыбзэр къыIусхри, абы илъ газетыр зыIэрызгъэхьащ. Иджыри къэс ар зызохьэ.
- Олимп чемпион Капитоновым ещхь ухъун папщIэ, шэч хэмылъу, гугъуехь Iэджи пшэчащ, зэман куэди тебгъэкIуэдащ.
- ЗэманкIэ илъэс пщыкIутI текIуэдащ, пщIэнтIэпсу згъэжар къыпхуэпщытэжынукъым. Олимп лъагапIэм лъэбакъуэ зырызурэ сыхуэкIуащ. Тренерым махуэ къэс бэшэчагъым дыхуигъасэрт, тщIэнухэр, зэрызытIыгъынур къыдгуригъаIуэрт. Сэхуран, мороженнэ тшхыуэ идэртэкъым, ди бэуэкIэр зэпимыудын папщIэ, махуэ къэс бассейным дишэрт. Псом ящхьэращи, щхьэхынагъэм дытекIуэу дигъэсащ. Уэшх къыщешхи, уэс къыщеси, дыгъэр щывэржьэрми дэ тщIэрт а махуэм зэпытчын хуей гъуэгуанэр къызэрызэднэкIынур. Апхуэдэурэ илъэс куэдкIэ екIуэкIащ икIи ехъулIэныгъэхэр къыпэкIуащ. ГъащIэми зэрыщытыр апхуэдэущ. IэщIагъэлI нэс хъуну зи мурадым щхьэхыр зищIысыр ищIэн хуейкъым, махуэ къэс и щIэныгъэм, Iэзагъым хигъэхъуапхъэщ.
- Япэу ехъулIэныгъэ ущиIар пщIэжрэ?
- Ар дауэ пщыгъупщэн?! 1966 гъэм союзпсо чемпионат Тбилиси щекIуэкIырт. Балигъхэм я зэпеуэр иуха иужькIэ сэ щIалэгъуалэ зэхьэзэхуэм сыхэтыну зызгъэхьэзырырт. АрщхьэкIэ, гуп нэхъыщхьэм хэтхэм языхэз сымаджэ хъуащ икIи ар икIэщIыпIэкIэ яхъуэжын хуейт. ЩIалэгъуалэм къытхэплъэри, сэ ар нэхъ схузэфIэкIыну къалъытащ. Къалэн лъэпкъи къысхуагъэувакъым, командэм хэтын хуей цIыху бжыгъэр сэркIэ ирагъэкъуауэ арат. Абы къыхэкIыу сэри сыгузэващэртэкъым. АрщхьэкIэ зэпеуэм зэрыщIидзэу бэнэныгъэм сыдихьэхащ икIи ещанэу сыкъэсри, дыжьын медалыр къэсхьащ. ИужькIэ куэдрэ зэзгъэпщэжати, дунейпсо зэпеуэхэми, Олимп джэгухэми, къэралым щекIуэкIа нэгъуэщI зэхьэзэхуэхэми апхуэдизу гугъу зэи сыщехьакъым. Аращ а си япэ медалыр дыщэ пэлъытэу нобэми щIызесхьэр.
Тбилиси щекIуэкIа чемпионатым и ужькIэ СССР-м и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэр къызбгъэдыхьэри, къызжиIащ: «Хъарзынэу къыщIэбдзащ, адэкIэ деплъынщ. Декабрым дызэхуэсынущи, некIуалIэ». Абы лъандэрэ къэралым и командэ къыхэхам зэи сыкъыхагъэкIакъым икIи гупым и капитану илъэсихкIэ сыщытащ.
- Апхуэдизу дэтхэнэ спортсменри зыщIэхъуэпс Олимпиадэм 1968 гъэм укIуэнуи Iэмал къыпхукъуэкIащ…
- Мексикэм щекIуэкIа Олимп джэгухэм сыкIуэн ипэкIэ къэралым и чемпионатым и зэдэжэгъуищми сыщытекIуащ. Союзпсо радиом и корреспондентым интервью къыщысIихым жесIащ къыкIэлъыкIуэ медалыр Олимпиадэм къисхыну икIи къэрал псом ар хэIущIыIу щыхъуащ. СлIожьт, си ныбжьыр илъэс 21-рэ хъууэ арати, схузэфIэмыкIын щымыIэу къысщыхъурт. СщIэрт Олимпиадэм сызэрыкIуэнур, командэм и капитануи сыхахат. А псоми си щхьэр ягъэунэзауэ къыщIэкIынут. ЖысIэнур жысIа иужькIэщ сыщегупсысыжар абы къикIым. ИкIи хуабжьу сыгузэвэжащ, схузэфIэмыкIыжмэ, жысIэри. Псом нэхърэ нэхъ сыщIэпIейтейр а псори си адэм зэхихамэ икIи къызэмыхъулIэжмэ, сызэрыукIытэнурат.
Апхуэдэуи къэхъуащ – Олимп джэгухэм ерагъыу еханэу сыкъыщысауэ аращ. Сытыт адэкIэ сщIэнур, дауэ апхуэдэу сыкъэкъуэжынут? Сытми си щхьэр лъахъшэу ехьэхауэ къэзгъэзэжри, нэхъ ерыщыжу зызгъасэу щIэздзащ.
ИлъэситI дэкIри, ди къэралым зэи къыщымыхъуауэ, дунейпсо чемпион сыхъуащ. Ар, дауи, Iэтауэ дгъэлъэпIащ. Дауэдапщэхэр зэфIэкIа иужькIэ, си закъуэу зыкъысхуигъазэри, ди адэм къызжиIащ: «Дунейпсо чемпион узэрыхъуам дрогушхуэ – абы шэч хэлъкъым. АрщхьэкIэ, Олимпиадэм ущытекIуэну дыкъэзырыбгъэгугъари зыщумыгъэгъупщэ».
Спортым сыкъыхэкIыжа иужькIэ куэдрэ сегупсысащ икIи хьэкъ сщыхъуащ: абы щыгъуэм ди адэм къызимыубыдылIауэ щытамэ, Олимп чемпион сымыхъунри Iуэхум хэлът. Сыт щыгъуи си нэгу щIэтт абы и псалъэхэр икIи псэхугъуэ къызатыртэкъым.
- Мюнхен щекIуэкIа Олимпиадэр уи гъащIэ псокIэ, дауи, гум къинащ.
- Аращ си ехъулIэныгъэ нэхъ ин дыдэр къыщысхьар. Олимпиадэм щIидзэным махуэ зыбжанэ иIэжущ абы кIуэнухэр щаубзыхуар. Сэри командэм и капитану Мюнхен кIуэнухэм сыхагъэхьащ. Иджы къикIуэт щыIэжтэкъым – дыщэм щIэбэнын хуейт. Ар Iуэху тынштэкъым, хьэрхуэрэгъухэр егъэлеяуэ зэрылъэщым къыхэкIыу. АрщхьэкIэ абыхэм дефIэкIыфащ икIи Совет Союзым Олимп дыщэ медалхэр къыхуэтхьащ. Хэку зауэшхуэм хэта ди адэм абы гуфIэгъуэу къритар пхуэмыIуэтэжыным хуэдизщ, дэрэжэгъуэр игъэбагъуэрт Германием дызэрыщытекIуам.
- Апхуэдэу щыт пэтми, илъэс дэкIри, уи къаруилъыгъуэу, илъэс 26-рэ фIэкIа умыхъуу, спортым укъыхэкIыжащ. Сыт абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар?
- 1973 гъэм Испанием дунейпсо чемпионат щекIуэкIыу а щIыпIэм щыщ спорт лэжьакIуэхэр къызбгъэдыхьэри къызжаIащ «Барселона» профессионал командэм контракт къызищIылIэну зэрыхьэзырыр. Абы ипкъ иткIэ, доллар мини 100-120-рэ тхьэмахуэм къэзлэжьынут. Апхуэдиз ахъшэ Совет Союзым зэи щыслъагъунутэкъым. Арати, зэхьэзэхуэм етIуанэ увыпIэр къыщысхьауэ сыкъэкIуэжри, ди спорткомитетым и унафэщI генерал Куприяновым и деж сыщIыхьащ икIи Iуэхур зытетыр хуэсIуэтащ. Ар гупсэхуу къызэплъщ, итIанэ къысщхьэщыувэри жиIащ: «Сэ къызгуроIуэ испанхэр ди нэхъыфIхэр тхашыну зэрыхуейр. Ауэ уэ Совет Армэм уриофицерщ, сэ сыгенералщ. Мы Iуэхур къетхьэжьэмэ, уэри сэри Макар и шкIэхэр щимыгъэхъуам дызэрахунур пщIэрэ? Аращи, испанхэм къыбжаIар зыщыгъэгъупщи, тIури бэIутIэIуншэу пенсэм дынэгъэс».
Абы иужькIэ сызыхущIэкъун лъакъуэрыгъажэ спортым щыIэжтэкъыми, сыкъыхэкIыжащ. Зэ ущытекIуа зэхьэзэхуэм етIуанэу къыщыпхь ехъулIэныгъэр апхуэдэу хьэлэмэтыжкъым.
- Зэхьэзэхуэхэм я медалхэм къищынэмыщIауэ, къэрал дамыгъэхэри мымащIэу къыпхуагъэфэщауэ къыщIэкIынщ.
- АбыкIи Iыхьэншэ сыхъуакъым. ФIыщIэм, ГуащIэдэкIым и Бэракъ Плъыжь орденхэр, «ГуащIэдэкI хэхуагъэм папщIэ», «Лэжьыгъэм къызэрыхэжаныкIам папщIэ», нэгъуэщI медалхэри къысхуагъэфэщащ, СССР-м спортымкIэ щIихь зиIэ сримастерщ.
- Борис, уи гъащIэм и нэхъыбэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и адрыщIкIэ щыбгъэкIуащ, иджыпстуи Самарэ ущопсэу. Адэжь лъахэр къоджэжыркъэ?
- НэхъапэIуэкIэ къызэрыхэзгъэщащи, си адэм дзэм къулыкъу зэрыщищIэм къыхэкIыу къэралым и щIыпIэ куэд къызэхэскIухьын хуей хъуащ. Сыкъэзылъхуахэр адыгэщ. ТIури Тэрч районым щыщхэщ: си адэр Арыкъ, си анэр Дей къуажэм. Абы къыхэкIыу Къэбэрдей-Балъкъэрым сыт щыгъуи си псэр къыхуеIэ зэпытт. АрщхьэкIэ дыкъэкIуэжыну щытхузэфIэкIар ди адэр отставкэм щыкIуа 1964 гъэрщ. Мыращ спортым и япэ ехъу-лIэныгъэхэри щызиIар, тренер цIэрыIуэ Хьэжалы Исуф и нэIэм сыщIэту.
Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъапэми къэзгъэзэжынут, арщхьэкIэ си узыншагъэм и щытыкIэм къыхэкIыу дохутырхэм нэхъ щIыIэтыIэ щIыпIэхэм сыщыпсэуну къысхуагъэуващ. Абы щхьэкIэ къэмынэу илъэс къэс тIэу-щэ сыкъокIуэжри, си шыпхъум, Iыхьлыхэм сахэсщ, къаруущIэ къысхалъхьауи Самарэ согъэзэж. Абы си унагъуэр щопсэу: ди щIыпIэм исша щхьэгъусэ, къуитI, къуэрылъху сиIэщ.
Илъэс зыбжанэ ипэкIэ архив IэнатIэм къикIри зыкъысхуагъэзащ. КъызэрыщIэкIымкIэ, си ехъулIэныгъэхэм теухуауэ абы зыри щIэлътэкъым. Япэу сыкъыщыкIуэж зэхуэсхьэса дэфтэр псори къахуэсшэжри, тыгъэ яхуэсщIащ. Ещхьыркъабзэу, Лъэпкъ музейми сыхуэупсащ. ЗыIэрызгъэхьа текIуэныгъэхэр зейр си закъуэкъым, ар адыгэм зэрыщыту ди ехъулIэныгъэщ.
Епсэлъар Жыласэ Заурбэчщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "259.txt"
} |
Пхъэщхьэмыщхьэр кърахьэлIэж
КъБР-м къыщызэрагъэпэщащ тонн мини 150-рэ зыщIэхуэну хъумапIэ. 2016 гъэм республикэм и хъумапIэхэм щIэхуэну щытар зэрыхъур тон 88,5- рэ къудейт, нэгъуэщIу жыпIэнумэ, иужьрей илъэситхум къриубыдэу ар процент 70-кIэ нэхъыбэ хъуащ.
Мы гъэми тонн мин 17-м нэблагъэ зыщIэхуэну хъумапIэщIэ ягъэхьэзырынуя мурадщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым мэкъумэш хозяйствэмкIэ иминистрСыжажэХьэсэн къызэрыхигъэщащи, мэкъумэшым елэжьхэм гъавэу, пхъэщхьэмыщхьэу кърахьэлIэм я бэвагъым къыхохъуэри, гъэтIылъыпIэ, хъумапIэ тэмэм уимыIэу, гъавэхэкIхэри пхущыгъэлъынукъым. Псалъэм папщIэ, абы къызэрымыкIуэу хуэныкъуэщ пхъэщхьэмыщхьэ къезыхьэлIэжхэр. Пхъэщхьэмыщхьэм и фIагъри, и теплъэри фIэмыкIуэдын папщIэ, хъумапIэ яухуэхэм щIалъхьэхэр илъэс псокIи зыри къащымыщIу, я теплъэми зимыхъуэжу щIэлъынущ, - жиIащ министрым.
Мы гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрымпхъэщхьэмыщхьэу тонн мин 530-рэ къыщрахьэлIэжыну хуагъэфащэ.
НАФIэдз Мухьэмэд.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2590.txt"
} |
Псыбей-Кхъужьыб
Мы цIэр зезыхьэ жылэшхуэу къалэ теплъэ зиIэр Краснодар крайм и Мостовской районым итщ. Километр 12 и кIыхьагъми, абы хуиту зригъэзэгъащ Лабэ ЦIыкIу щежэх тIуащIэм Къырылъэ шытхыр «щызэпитхъым» ипщэ лъэныкъуэмкIэ къедза щIыпIэ зэлъыIухам деж.
Къуажэшхуэм фIащар, зэрынэрылъагъущи, адыгэбзэм хэт «псы», «бэ» псалъэхэм къытехъукIащ, къызэрыдгурыIуэ хъунури «псы куэду здэщыIэ лъахэ» жыхуиIэущ.
Лабэ ЦIыкIу абдежым къыщыхэлъэдэж псы къуэпсу мы зэманым урысхэм «Псебайкэ» зыхужаIэри, гу зэрылъытэгъуафIэщи, зи гугъу тщIы фIэщыгъэм и «благъэщ». Хъыбархэм къызэрыхэщыжымкIэ, а тэхъуанэм иса адыгэхэм иужьрейм ехьэлIауэ нэхъ къагъэсэбэпу щытар «Кхъужьыб» фIэщыгъэрщ, «кхъужькIэ бей къуакIэ» кърагъэкIыу.
Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ
Урыс-Кавказ зауэр здекIуэкIым, I856 гъэм пащтыхьыдзэхэм Кхъужъы́б (Псыбей) адыгэ къуажэр, дэсахэр зэхэзехуэн ящIу, зэтрагъэсхьа иужь, зэрыпхъуакIуэхэм а щIыпIэм быдапIэ щаухуащ.
Тхыдэтх Щербинэ Фёдор «История Кубанского казачьего войска» и тхылъым зэрыщитхымкIэ, «I856 гъэм Лабэ ЦIыкIу къущхьэ жьанэхэм къыщыдэбыргъукIым нэс зыщызыгъэбыда урысхэм Iэшэлъашэу зрихьэлIэ псоми зыхуэныкъуэу къалъытэ гъуэгущIэхэр щыпхашырт, Шэдыкъуэ (Шедок), Псыбей быдапIэхэр щаухуэрт».
Ауэрэ здекIуэкIым, зауэр иджыри имыухыпауэ, хэкурысхэр изыхуу абыхэм я пIэ зизыгъэувахэм I862 гъэм Псыбей быдапIэм «ирагъэблэгъащ» а щIыпIэр къэзызэуа сэлэтхэм Урысей пхащIэм къыщагъэна я унагъуэхэмрэ Новопокровскэ станицэм щыщ къэзакъхэм я Iыхьлыхэмрэ.
Къыхэгъэщыпхъэщ, урысхэм зи гугъу тщIы Псыбей къуажэщIэр а цIэ дыдэр зезыхьэу Лабэ ЦIыкIу къухьэпIэмкIэ къыщыхэлъадэ псы бгъунжым деж зэрыщаухуауэ щытари.
ИкIи, дгъэщIагъуэр аращи, дэс щIагъуи щымыIэу, мащIэ-мащIэурэ зыкъэзыужьа жылэшхуэм, Лабэ ЦIыкIу и Iуфэу сэмэгу лъэныкъуэмкIэ щыIэм, тIуащIэ абрагъуэм километр I2-кIэ дехыу мы зэманым зыщиукъуэдиящ. Зыхиубыдэ районым и къуажащхьэ Мостовской станицэм ар зэрыпэжыжьэр километр 35-кIэщ.
ИщхъэрэкIэ нэхъри деIэбыхынщи, Лабэ ижьрабгъу лъэныкъуэмкIэ Iус Курганинск къалэм къикIыу Псыбей кърашэлIауэ щыта гъущI гъуэгур (километр 95-рэ и кIыхьагъщ) нобэр къыздэсми мэлажьэ.
Псыбей и лъабжьэкIэ нэхъ къыщыпэгъунэгъуу къалъытэ Шэдыкъуэ (Шедок) километр I4-кIэ пыIудзащ, къуэкIыпIэмкIэ (Лабэ ЦIыкIу узэпрыкIмэ) къыпэщысыр Андрюки (Мэрэтыкъуэ Къасым зэритхымкIэ, Андрыгу) зыхужаIэ станицэрщ.
ЩIыуэпс
Къалэ теплъэ зиIэ къуажэшхуэр здэщыс щIыпIэм къыщыщIедзэ Iэшэлъашэм и нэхъ дахапIэхэм. Къыпэгъунэгъу Къырылъэ шытхым ипщэ лъэныкъуэмкIэ гъэза и джабэ нэкIухэр задэщ, языныкъуэхэм дежи метрищэ зыбжанэ зи лъагагъ щыхупIэ теплъэ яIэу. Абыхэм цIэуэ зэрахьэхэри гъэщIэгъуэнщ: «Ахъмэт и щыхупIэ», «Щыхьым и епкIапIэ» «Джэрпэджэж шытх», нэгъуэщIхэри. Мыбдежым гъуэдыдж-гъуэжлаухэми бгъуэнщIагъхэми куэдыжьу уащрохьэлIэ. ЗэрыжаIэмкIэ, абыхэм яхэтщ щIы щIагъым, зэрызэпыщIа и лъэныкъуэкIэ, километр зыбжанэ зи кIыхьагъыу щIыхьэхэри.
ЩIыпIаплъэхэр Пщыбей ипщэкIэ щыс Никитинэ къуажэ цIыкIум икIыурэ, Лабэ ЦIыкIу и псыхъуащхьэхэмкIэ щыIэ псыкъелъэхэм макIуэ, бгыщхьэ тафэхэм йохьэ, Хуэдз зи фIэщыгъэ псы цIэрыIуэр зи къежьапIэ ТхьэщIы IуащхьэмкIэ екIуэкIыжхэри абыхэм яхэтщ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2591.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
♦Зи ныбжь хэкIуэтахэм я дунейпсо махуэщ
♦Макъамэм и дунейпсо махуэщ
♦Лы мышхыным и дунейпсо махуэщ
♦Кофем и дунейпсо махуэщ
♦УФ-м и лъэсыдзэхэм я махуэщ
♦Азербайджаным и прокуратурэм и лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦Китайм и лъэпкъ махуэшхуэщ. 1949 гъэм жэпуэгъуэм и 1-м къызэрагъэпэщащ Китай ЦIыхубэ Республикэр.
Узбекистаным щагъэлъапIэ егъэджакIуэмрэ гъэсакIуэмрэ я махуэр
♦1550 гъэм Грозный Иван Урысейм и армэм и лъабжьэр зыубзыху унафэ къыдигъэкIащ – «Москварэ абы къедза щIыпIэхэмрэ къулыкъу щызыщIэну цIыху миным ятеухуауэ» жыхуиIэр.
♦1661 гъэм дунейм щыяпэу Инджылызым щызэхэтащ кхъухьхэмкIэ къыщызэдэжа зэпеуэ. Зэхьэзэхуар зэкъуэшитIт – а къэралым и пащтыхь Карл ЕтIуанэмрэ абы и къуэш Джеймсрэ. ТекIуар, дауи, къэрал унафэщIырт.
♦1869 гъэм дунейм щыяпэу Австрием и къалащхьэ Венэ къыщыдагъэкIащ маркэ зытет япэ пощт открыткэр.
♦1881 гъэм Франджым къыщызэрагъэпэщащ «Бордо» футбол клубыр.
♦1924 гъэм Москва къыщызэIуахащ Сатирэм и театрыр.
♦1924 гъэм Налшык егъэджакIуэхэр щагъэхьэзыр техникум къыщызэIуахащ.
♦1931 гъэм СССР-м и телевиденэм пIалъэ зэхам тету лэжьэн щIидзащ.
♦1933 гъэм Налшык Лениным и цIэр зэрихьэу дэт еджапIэ къалэ цIыкIум къыщызэрагъэпэщащ лъэпкъ студие.
♦1967 гъэм СССР-м и Телевиденэ нэхъыщхьэм и нэтынхэр щхъуэкIэплъыкIэу къигъэлъагъуэу хуежьащ.
♦1988 гъэм СССР-м футболымкIэ и командэ къыхэхар Корее Республикэм и къалащхьэ Сеул щекIуэкIа ХХIУ гъэмахуэ Олимп Джэгухэм я чемпион хъуащ.
♦1754 гъэм къалъхуащ урысей император Павел Езанэр.
♦1906 гъэм къалъхуащ къэбэрдей тхакIуэ, драматург Нало Жансэхъу.
♦1924 гъэм къалъхуащ США-м щыщ политик цIэрыIуэ, къэралым и 39-нэ президенту щыта, Нобель и цIэр зезыхьэ саугъэтыр зрата Картер Джимми.
♦1927 гъэм къалъхуащ урысей актёр, режиссёр, СССР-м и цIыхубэ артист Ефремов Олег.
♦1937 гъэм къалъхуащ дзэ къулыкъущIэ, генерал-майор Хъуэт Владимир.
♦1945 гъэм къалъхуащ къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэ Къущхьэ Амырхъан.
♦1950 гъэм къалъхуащ адыгей усакIуэ, тхакIуэ, критик Ергъукъу-ШащIэ Шэмсиет.
♦1951 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, УФ-м и цIыхубэ артисткэ Усатовэ Нинэ.
♦1956 гъэм къалъхуащ Инджылызым щыщ политик, а къэралым и премьер-министру щыта Мэй Терезэ.
♦1975 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, УФ-м и цIыхубэ артисткэ Хаматовэ Чулпан.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градуси 7 - 8, жэщым градуси 6 – 7 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ДЖАТОКЪУЭ Марьянэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2592.txt"
} |
Бажэм пенальтир дигъэкIакъым
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гцпым щекIуэкI зэхьэзэхуэм хыхьэу фокIадэм и 26-м «Спартак-Налшыкым» Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм къыщригъэблэгъат ди къуэш Адыгейм и «Дружба»-р.
ЗэпрэщIэува командэхэм зэIущIэр хуабжьу къыщIадзащ. ЗэпэщIэтыныгъэр гъуэрыгъуэурэ лъэныкъуитIымкIи щекIуэкIырт. Абыхэм ящыщ зым «Дружба»-м и гъуащхьэхъумэныкъуэ, нэхъапэм «Спартак-Налшыкым» щыджэгуа КIыщ Залым налшыкдэсхэм яIэщIэкIри, Антиповым и гъуэм еуащ. АрщхьэкIэ топыр щхьэпрылъэтащ.
Япэ Iыхьэм и ныкъуэм къызэригъэлъэгъуамкIэ, хьэщIэхэр нэхъ жыджэрт. «Спартак-Налшыкым» и ебгъэрыкIуэныгъэхэм ящыщ зыр къызэпаудри, мейкъуапэдэсхэм контратакэ псынщIэ къызэрагъэпэщащ. Абы кърикIуа угловойм иужькIэ «Дружба»-р япэ ящыным зымащIэщ иIэжар, арщхьэкIэ ди къуэш республикэм къикIахэм яхэт КIыщ Залым топым зэрыхуейм хуэдэу аргуэру техуакъым. Апхуэдэ щытыкIэ шынагъуэ зытIущ иджыри налшыкдэсхэм я штрафнойм къыщекIуэкIащ, ауэ абыкIэ Iуэхур зэфIэкIащ.
«Спартак-Налшыкыр» япэ ищыным пэгъунэгъу дыдэ хъуат командэхэм загъэпсэхуну икIыным куэд къэмынэжауэ. Хэгъэрейхэм я ебгъэрыкIуэныгъэр къыщIэзыдза Дэхъум топыр ЛIупым и дежкIэ къыхитащ, ауэ иужьрейр щхьэкIэ зэуа топыр «Дружба»-м и гъуащхьэтетым къиубыдащ.
Ди щIалэхэм нэхъ жыджэру къыщIадзащ етIуанэ Iыхьэр. Штрафнойм щекIуалIэм къыпэува гъуащхьэхъумэхэм топыр яIэримыгъэхьэн папщIэ Ольмезовыр лъэщу еуащ, ауэ зымащIэкIэ гъуэм щхьэпрылъэтащ.
Майкъуапэ къикIа командэми ебгъэрыкIуэныгъэ зыбжанэкIэ жэуап къаритыжащ хэгъэрейхэм. Абыхэм ящыщ зым хабзэр къызэпиуду фIэкIа Iэшэ Анзор къыхуэгъэувыIакъым Шумахуэ Заур. Судьям абы къыпэкIуэу дагъуэ къыхуищIащ ди гъуащхьэхъумэм.
ЗэIущIэм хухаха зэманыр иухыным куэд къэмынэжауэ «Спартак-Налшыкым» и ебгъэрыкIуэныгъэм хэту топыр къызыIэрыхьа Хьэшыр Алан штрафнойм ихьауэ гъуащхьэтетым хуэзанщIэ щыхъуам хабзэр къызэпауду фIэкIа къахуэгъэувыIакъым – пенальти. Ар игъэзэщIэну и пщэ дилъхьэжащ Бажэ Амир. Хэгъэрейхэм я капитаныр зэуа топыр угловойм игъэкIуащ «Дружба»-м и гъуащхьэтет, ирауда Алан и къуэш Хьэшыр Темырлан. 85-нэ дакъикъэкъэми Ольмезовыр штрафнойм пэмыжыжьэу щрауда иужькIэ топым еуари Бажэращ, арщхьэкIэ аргуэрми гъуэм техуакъым.
90-нэ дакъикъэр екIуэкIыу налшыкдэсхэм хэщIыныгъэ ягъуэтащ. Хабзэр къызэпиуду судьям етIуанэу дагъуэ къызыхуищIа Шумахуэ Заур джэгум къыхахуащ икIи къыкIэлъыкIуэ зэIущIэм губгъуэм къихьэну Iэмал иIэнукъым.
Мы зэIущIэм иужькIэ ди щIалэхэр зы увыпIэкIэ къыщекIуэтэхащ зэхьэзэхуэм и турнир таблицэм. ИджыпстукIэ ахэр ебгъуанэщ. Мейкъуапэ и «Друкжба»-р къыкIэрыхухэм зэрахэтщ.
«Спартак-Налшыкым» къыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр Владикавказ щригъэкIуэкIынущ. Жэпуэгъуэм и 3-м ар IущIэнущ «Алания-2»-м.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2593.txt"
} |
КъБР-м и Пенсэ фондым къет
УФ-м и Пенсэ фондым и къудамэу КъБР-м щыIэм цIыхухэм хъыбархэр зэраIэригъэхьэ щIыкIэр егъэфIэкIуэным хуэунэтIауэ «линэ пщтыр» мэлажьэ мы телефон номерымкIэ - 8 (800) 600-01-84.
Абы и операторхэм пщIэншэу чэнджэщхэр къуатынущ пенсэ (социальнэ) къызэгъэпэщыныгъэмрэ Iэмал зимыIэ пенсэ страхованэмрэ ехьэлIа IуэхухэмкIэ, къудамэм и щIыналъэ IэнатIэхэм я хэщIапIэм, телефонхэм, щылажьэ зэманым теухуа хъыбархэр къыбжаIэнущ, цIыхухэмрэ страховой взносхэр зытхэмрэ щыгъуазэ ящIынущ къэрал Iуэхутхьэбзэхэр зэрыхуащIэ хабзэхэм.
Пенсэ фондым и лэжьыгъэм къыщигъэсэбэпын щIидзащ «проактив Iуэхутхьэбзэхэр».
Ар лъэIу тхылъ хэмыту IэнатIэм Iуэху псори щызэфIагъэкIынущ. Ахэр зыхуэдэм щыгъуазэ фыхуэтщIынщ.
Ныкъуэдыкъуэхэм я федеральнэ реестрым къызэригъэлъэгъуам ипкъ иткIэ иджы проактив мардэм тету ныкъуэдыкъуэхэмрэ сабий ныкъуэдыкъуэхэмрэ мазэ къэс ират ахъшэр хуагъэув.
Ар къащтэ балигъыр е сабийр ныкъуэдыкъуэу къыщалъыта махуэм щыщIэдзауэ икIи абы теухуа хъыбарыр реестрым зэрыIэрыхьэу махуи 10-м къриубыдэу ахъшэ ирату ягъэув.
2020 гъэм бадзэуэгъуэм и 15-м къыщегъэжьауэ къалъхуа сабийм папщIэ адэ-анэхэм СНИЛС къыдахын хуейкъым.
Пенсэ фондым езым игъэхьэзырынурэ абы теухуа хъыбарымрэ сабийм и лицевой счетым и номерымрэ Госуслуги порталым анэм щиIэ кабинетым къигъэхьынущ.
Анэ мылъкум и сертификатхэри ират проактив щытыкIэм иту.
Пенсэ фондым ЗАГС-м и реестрым кърагъэхьхэр къигъэсэбэпурэ ахэр езым егъэхьэзырыж. Электроннэ сертификатыр сабийр къэзылъхуам ПФР-м и сайтым щиIэ и щхьэ кабинетым ирагъэхь.
ДЫГУЛЫБГЪУ Жантинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2594.txt"
} |
Кавказым и симфоние
ФокIадэм и 27-28-хэм Налшык къалэ щыхьэщIащ Ленинград областым и къэрал симфоние оркестрыр (и художественнэ унафэщI, дирижёр, КъБР-м и цIыхубэ артист Голиков Михаил и гъусэу), Адыгейм щIыхь зиIэ и артисткэ Чэныб Нэфсэт, КъБР-м и цIыхубэ артист Къэбэрдокъуэ Мурат, «Голос» телезэпеуэм щытекIуа, КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Бэрбэч Аскер сымэ. Абыхэм концерт инхэмкIэ къалэдэсхэр ягъэгушхуащ.
Абыхэм КъБКъУ-м и студентхэм пщIэншэу ирагъэлъэгъуащ СССР-м и цIыхубэ артист, композитор цIэрыIуэ Петров Адрей и цIэкIэ къызэрагъэпэща концерт гъэщIэгъуэныр. Гупым ягъэзэщIащ композиторым и репертуарым щыщ макъамэ цIэрыIуэхэр.
ЕтIуанэ махуэм Музыкэ театрым щэнхабзэм и Iутыж щащIащ къалэдэсхэм. «Кавказым и симфоние» концертыр псалъэ хуэныкъуэкъым, дауэ макъамэм убгъуауэ узэрытепсэлъыхьынур? Ар зыхэпщIэн хуейуэ аращ!
Концертым и япэ Iыхьэм гъэIукIэщIэ зрата пасэрей уэрэдыжьхэр щагъэзэщIащ, етIуанэр мюзиклхэмрэ фильмхэм хуатха макъамэ телъыджэхэмрэ хухахат.
Гупым КъБКъУ-м къыщыхузэрагъэпэща пресс-конференцэм я мурадхэмрэ, зыгъэпIейтей IуэхухэмкIэ журналистхэм щадэгуэшащ.
«Эрмитаж - Кавказ» щэнхабзэ IуэхущIапIэм и унафэщI Саральп Альберт зэIущIэр къыщызэIуихым хьэщIэхэм псалъэ гуапэ куэд хужиIащ.
КъБКъУ-м и ректорым и къалэнхэр зыгъэзащIэ Алътуд Юрий оркестрым хэтхэм фIыщIэ яхуищIащ апхуэдэ цIыху цIэрыIуэхэм я университетым концерт зэрыщатым зэрыщыгуфIыкIри жиIащ.
- Дэ фIыуэ къыдгуроIуэ, мыпхуэдэ зэIущIэхэм я мыхьэнэр, псом хуэмыдэу щIэблэм дежкIэ ар зэрыиныр. ФIыщIэ ин фхудощI апхуэдэ гулъытэ къызэрытхуэфщIам папщIэ. Нобэ дэ къытхуеблагъэжа ди лъэпкъэгъухэр къэралым и щэнхабзэ дунейм хэт къудейкъым, атIэ я цIэр фIыкIэ къыхощ. Догушхуэ фэркIэ», - жиIащ Алътудым.
Голиков Михаил псалъэ иритын ипэ, Саральп Альберт къызэхуэсахэм ягу къигъэкIыжащ абы «КъБР-м и цIыхубэ артист» цIэ лъапIэр щIрата щхьэусыгъуэр. «Кавказым и симфоние» проект телъыджэр ирагъэжьа иужькIэ, КъБР-м и щэнхабзэм зегъэужьыным хуищIа хэлъхьэныгъэр къалъытэри, 20I3 гъэм хуагъэфэщат. Абы лъандэрэ Голиковым ди щIыналъэм куэдрэ къытригъэзам имызакъуэу, ди лъэпкъ макъамэ щэнхабзэм нэхъыбэри зригъэужьащ.
Кавказ Ищхъэрэр, Налшык къалэр фIыуэ зэрилъагъур, ди деж концерт щитыну зэрыфIэфIымкIэ къригъэжьащ Голиковым.
- Бгырыс лъэпкъ щэнхабзэм и зы Iыхьэу дэ дызыхэIэба макъамэм и дунейр апхуэдизкIэ бейщи, уелэжьыну, бджыну гъащIэ зыбжанэри пхурикъунукъым. КъызэрымыкIуэу си Iуэхур псынщIэ сщащI сызыдэлажьэ гупым, псом хуэмыдэу и цIэ къисIуэну сыхуейщ илъэсипщIым нэблэгъауэ си ныбжьэгъу пэж Къэбэрдокъуэ Мурат.
«Шэрджэс альбомым» и гугъу щищIым абы жиIащ Къэбэрдокъуэ Мурат гъэIукIэщIэ зрита макъамэщIэхэр абы зэрыхагъэхьар, ар куэдым гурыхь ящыхъуну къызэрилъытэр.
- ДгъэзащIэ макъамэхэм я нэхъыбэр, ухуейрамэ, зэрыщыту Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я дунейм пыщIащ, дэ фIыуэ къыдгуроIуэ мыбы щыпсэухэр макъамэ къабзэм, классикэ жыпхъэм итым зэрыхуэзэшар, аращ гугъу зыщIедгъэхьыр,-жеIэ Голиков Михаил.
Композитор цIэрыIуэ Петров Андрей и цIэкIэ КъБКъУ-м утыку къыщрахьа программэм тепсэлъыхьри, а композитор Iэзэм щэнхабзэм хуищIа хэлъхьэныгъэми къытеувыIащ ар. Петров Андрей Къэбэрдокъуэ Мурат и егъэджакIуэ къудейкъым, атIэ икIи и гъуэгугъэлъагъуэхэм ящыщщ.
Ди республикэр фIыуэ зэрилъагъумкIэ иджыри и гуапэ дыдэу къызэрыкIуамкIэ къыщIидзащ Чэныб Нэфсэт.
- СэркIэ мы къалэр лъапIэщ, хуабагъэ гуэр дапщэщи щызэхызощIэри. Сызыдэлажьэ оркестрым си гъащIэм увыпIэ щхьэхуэ щеубыд. ПщIэ ин хузощI оркестрыр къызэзыгъэпэщу ар лъэгапIэшхуэхэм хуэзыша Голиков Михаил.
Къэбэрдокъуэ Мурат Iуащхьэмахуэ и щыгум щатыну концертым, абы зэрызыхуагъэхьэзырам яхутепсэлъыхьащ журналистхэм. Абыхэм я мурадщ «Мир» станцым дэкIуейуэ, Санкт-Петербургрэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ щыпсэухэм яку дэлъ зэныбжьэгъугъэм и нэщэнэу, я Гимнхэр щагъэзэщIэну. Апхуэдэ IэмалкIэ «Iуащхьэмахуэ» зыгъэпсэхупIэр нэхъыбэм ирагъэцIыхун жэрдэм яIэщ абыхэм.
Бэрбэч Аскер зыдэлажьэ гупым гушхуэныгъэ къызэрыхалъхьэм, ар и дежкIэ щIыхь ин зыпылъ Iуэхуу зэрыщытым теухуауэ псэлъащ. Езым игъэзащIэ цIыхубэ уэрэдхэм я IэфIыр анэ быдзышэм игъусэу зэрызэхищIар, ар утыкушхуэхэм ирихьэну зэрыхузэфIэкIым зэрырипагэр жиIащ абы.
Журналистхэм упщIэ я куэдт. Иджырей эстрадэ уэрэдхэм теухуа упщIэм Чэныб Нэфсэт жэуап иритащ.
- Макъамэм и жанр дэтхэнэри фIыуэ солъагъу, нэхъыщхьэр ар зэрытхарщ, зэрагъэзащIэм и фIагъырщ. ЩIалэгъуалэм я нэхъыбэм апхуэдэ уэрэдхэрщ фIыуэ ялъагъури зэдаIуэри. Сэ сызэреплъымкIэ, абы и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр нэгъуэщI макъамэ щыIэу абыхэм зэрамыщIэрщ. Оркестрым и концертым зэ нэхъ мыхъуми щIэсахэм абы къыпхилъхьэ къарур зыхащIэ, IэфIыр къагуроIуэ, аращи, нэхъыбэрэ концертхэм фыкIуэ!- къыхуриджащ абы къызэхуэсахэр.
Иджы къыщытрагъэзэным теухуа упщIэм и жэуапу Голиков Михаил илъэс къэс ди деж концерт щатыну зэрамурадыр жиIащ.
Гъуазджэм и критик дызэримыIэм, щэнхабзэм игъуэт зыужьыныгъэм, оркестрыр зыIууэ лъэпощхьэпохэм теухуа упщIэ куэдым жэуап щратащ пресс-конференцэм.
ЗэIущIэм и кIэухым Чэныб Нэфсэт Саральп Альберт фIыщIэ хуищIри, Налшык щэнхабзэм и гъуей (оазис) абыхэм къыщызэрагъэпэщауэ къызэрилъытэр жиIащ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2595.txt"
} |
ЛIыхъужьхэм я фэеплъу
Волейбол
Афганистаным щекIуэкIа зауэм хэкIуэда Къэбэрдей-Балъкъэрым хыхьэ Аруан куейм щыщхэм я фэеплъ зэхьэзэхуэ волейболымкIэ иджыблагъэ Къэхъун къуажэм щызэхэтащ.
Хабзэ зэрыхъуауэ, илъэс къэс екIуэкI зэхыхьэр къызэрагъэпэщащ Аруан районым афган зауэм и ветеранхэм я зэгухьэныгъэмрэ Къэхъун къуажэм и щIыпIэ администрацэмрэ. Фэеплъ зэIущIэм кърихьэлIащ щIыналъэ администрацэм спортымкIэ и къудамэм и унафэщI КIурашын Владимир, КъБР-м Афганистаным щекIуэкIа зауэм и ветеранхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ Тхьэгъэлэдж Тимур, а зэгухьэныгъэм Аруан куейм щиIэ и къудамэм и унафэщI Аргъэщокъуэ Аслъэн, Къэхъун къуажэ администрацэм и Iэтащхьэ Къандэхъу Леонид, афган зауэм и ветеранхэр.
Зэхьэзэхуэм и саугъэтхэм щIэбэнащ Шэрэдж Ищхъэрэ, Ташлы-Тала, Къэхъун къуажэхэм, Нарткъалэ дэт курыт еджапIэ №2-м я командэхэр.
ЗэIущIэр къыщызэIуахым къызэхуэсахэм захуигъэзащ КIурашин Владимир. «Илъэс къэс хабзэ хъуауэ екIуэкI фэеплъ зэхьэзэхуэр икъукIэ Iуэху щхьэпэщ. Мыпхуэдэхэр къыдэкIуэтей щIэблэщIэм и дежкIэ щапхъэщ, ар хэкупсэу къэгъэхъуным и хэлъхьэныгъэшхуэщ», - къыхэщащ абы и псалъэхэм.
КъБР-м Афган зауэм и ветеранхэм къыбгъэдэкIыу Тхьэгъэлэдж Тимур фIыщIэ тхылъхэр яритащ КIурашын Владимир, Къандэхъу Леонид, Гулэжын Беслъэн сымэ. Зауэм и ветеран Бэч Мадин «Советыдзэр Афганистаным къызэрырашыжрэ илъэс 30 зэрырикъум папщIэ» медалыр къыхуагъэфэщащ.
Зэхьэзэхуэм и судья нэхъыщхьэу щыта Гулэжын Беслъэн фэеплъ махуэм хухэха зэхыхьэм тепсэлъыхьа иужь командэхэр утыкум къригъэблэгъащ. ВолейболымкIэ зэIущIэхэр къекIуэкI щIыкIэм тету къызэрагъэпэщащ. Дэтхэнэ зы зэпэщIэтыныгъэри жыджэру, удэзыхьэхыу командэхэм кърахьэлIащ. Нарткъалэ дэт курыт еджапIэ №2-м и школакIуэ гуп закъуэращ ныбжьыщIэхэу зэхьэзэхуэм хэтащ. Ахэр егъасэ Къардэн Алим.
ЗэпэщIэтыныгъэ гуащIэхэм пашэныгъэр щаубыдащ Къэхъун къуажэм и волейболистхэм. Абыхэм къакIэлъокIуэ Ташлы-Тала, Шэрэдж Ищхъэрэ, Нарткъалэ и командэхэр. ТекIуахэр грамотхэмкIэ, кубокхэмрэ медалхэмкIэ ягъэпэжащ.
ЗэIущIэр щызэхуащIыжым къызэхуэсахэм фIыщIэ псалъэкIэ зыхуагъэзащ Тхьэгъэлэдж Тимуррэ Къандэхъу Леонидрэ. Абыхэм къыхагъэщащ илъэс къэси хуэдэу зэхьэзэхуэр икъукIэ дахэу, зэгъэкIуауэ къызэгъэпэща зэрыхъуар. АдэкIи лIыхъужьхэм я фэеплъым дэтхэнэри зэрыхуэфэщэнур я фIэщ зэрыхъур.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2596.txt"
} |
Пасэрей хьэпшыпхэр нобэрей гъащIэм къыхехьэж
IэпщIэлъапщIэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ къадэгъуэгурыкIуэ IэщIагъэхэм пызыщэхэр диIэщ. А Iуэхум елэжьхэм ящыщщ УФ-м и цIыхубэ IэпщIэлъапщIэ Тубей Валерэ и унагъуэр. И щхьэгъусэ ФатIими, и къуэ Мурати, езыри йолэжь пхъэм хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэр къыхэIущIыкIыным.
Уасэ яIэкъым абыхэм къагъэщIэрэщIэж махъсымэ фалъэхэм. Адыгэм и хьэщIэр зэригъэлъапIэу щыта а хьэкъущыкъур дэтхэнэми и унагъуэм илъыпхъэт икIи абы пщIэ зэриIар иджырей IэпщIэлъапщIэхэм нэрылъагъу тщащI. Тубей Мурат нэхъыжьхэм я щIэиныр лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэу къелъытэ, адэ-анэм я IэщIагъэр къызэрыхихыжами ирогушхуэ.
Валерэ Налшык къалэм дэта культпросвет училищэр къиуха нэужь, Москва Васнецов В. М. и цIэр зезыхьэ Абрамцевскэ художественно-промышленнэ еджапIэм щеджауэ щытащ. ЩIэныгъэ зрагъэгъуэту абырэ ФатIимэрэ къагъэзэжа иужь, ахэр щылэжьащ Художественнэ хьэпшыпхэр къыщIэзыгъэкIыу щыта Налшык заводым, КъБКъУ-м декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ и факультетым. Нэхъ иужьыIуэкIэ ФатIимэ Нартан дэт Сабий унэм лъэпкъ IэщIагъэхэм щIэблэр хуригъаджэу щыIащ. 2008 гъэм щегъэжьауэ Санкт-Петербург къалэм ахэр щолажьэ, хьэпшып зэхуэмыдэхэр къагъэщIэрэщIэж.
Адыгэ хьэпшып нэхъ жьы дыдэу къалъытэхэм щыщу махъсымэ фалъэхэмрэ фэлъыркъэбхэмрэ Тубей Валерэ къигъэщIэрэщIэжын щIидзащ I986 гъэм. Урысейм и мызакъуэу, Измир, Страсбург къалэхэм къыщызэрагъэпэща гъэлъэгъуэныгъэхэм мызэ-мытIэу ар хэтащ. Апхуэдэ щэнхабзэ дахэ къызыдекIуэкI унагъуэм къыщыхъуа Мурат е 8-нэ классыр къыщиухым, егупсысын щIидзащ гъащIэм IэщIагъэ щыхуэхъунум. Адэ-анэм я IэщIагъэр игу къызэрыдыхьэм шэч хэлътэкъыми, мурад ищIащ художественнэ школым щIэтIысхьэну.
Адыгэм япэм яIа хьэпшыпхэр - фэлъыркъэб жыпIэми, пхъэ вакъэми - зэращIым фIэгъэщIэгъуэну кIэлъыплъу хуежьащ. ИлъэсищкIэ а еджапIэм щеджауэ, КъБКъУ-м декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ и факультетым и щIэныгъэм щыхигъэхъуэну щIалэр кIуащ. «Пхъэм и Iэмалхэр си адэ-анэм деж арыншами къызэрыщысщIэнур сщIэрти, гъущIхэкIхэм зэрелэжьым сыхуеджэмэ нэхъ сфIэкъабыл хъури, ар къыхэсхат. Иджы а тIур зэдэзгъэIэпыкъуну Iэмал сиIэщ», - къыхегъэщ Мурат.
ЕджапIэм щIэсу Мурат Эстетикэ гъэсэныгъэмкIэ Къэзанокъуэ Жэбагъы и цIэр зезыхьэ IуэхущIапIэм щылэжьэн щIидзащ, ныбжьыщIэхэр пхъэм хьэпшып къызэрыхаIущIыкIым хигъэгъуазэу.
«Адыгэр и хьэл-щэнкIи зэпIэзэрыту, и дуней тетыкIэкIи къызэрыгуэкIыу щытащ, цIуугъэнэхэр, гъэщIэрэщIар и хамэу. Апхуэдэ бгъэдыхьэкIэт лъэпъкъ IэщIагъэхэми хуаIэр, уеблэмэ а гъэсэныгъэр къытощ абы зэрихьа хьэпшыпхэм. ЖысIэнуращи, цIыхумрэ IэщIагъэмрэ зэкъуэпч мыхъуну быдэу зэпыщIат», - пещэ Тубейм.
Къэбгъэлъагъуэм, цIыхум сыт хуэдэ IэщIагъэри къохъулIэ, фIэгъэщIэгъуэну, гукъыдэж иIэу абы еувалIэмэ. «Университетыр къэзуха нэужь, зы илъэскIэ лъэщапIэм сыщылэжьауэ щытащ, иужькIэ си адэм и гъусэу Санкт-Петербург къалэм хьэпшыпхэр къэгъэщIэрэщIэжыным делэжьуу сыщыIащ, - жеIэ щIалэм. - Си IэщIагъэм епха сыт хуэдэ лэжьыгъэми зеспщытыну сфIэфIщ. Апхуэдэу илъэсищкIэ сыщылэжьащ ЦIыхубэ IэпщIэлъапщIэхэм я IуэхущIапIэми, сфIэгъэщIэгъуэну сыхэтщ гъэлъэгъуэныгъэ, зэпеуэ зэхуэмыдэхэми. «Кавказ джэгухэр» зэхыхьэм ди хьэпшыпхэр мызэ-мытIэу щыдгъэлъэгъуащ.
2017 гъэм «Амра» фондым иригъэкIуэкIа «ЩIэблэм зэIэпах щIэин» Iуэхум Тубей Мурат хэтащ. Къуажэ нэхъ пхыдзауэ хым лъэпкъ IэпщIэлъапщIагъэм хуригъаджэу мазитIкIэ Мурат щылэжьат.
- КъыдэкIуэтей щIэблэм лъэпкъ IэщIагъэхэр IэщIыб емыгъэщIынращ сызыхэта Iуэхум и мурад нэхъыщхьэу щытар, - къыхегъэщ щIалэм.
Тубей Мурат Эстетикэ гъэсэныгъэмкIэ Къэзанокъуэ Жэбагъы и цIэр зезыхьэ центрым пхъэм щелэжь и лъэщапIэм и унафэщIу щыщыIам елэжьащ адыгэ нысашэм епха хабзэ щхьэхуэхэр къэгъэщIэрэщIэжыным. Псом хуэмыдэу пхъур щрагъашэкIэ и хьэпшыпхэр зыдалъхьэжу щыта пхъуантэр гъащIэм къыхэгъэхьэжыным абы гулъытэ хуещI. «Ар ди гъащIэм хэкIащ, иджырей зэманым дэлъхьапIэ зэмылIэужьыгъуэ куэд къызэрежьам и зэранкIэ. Ауэ пхъуантэм езым лъэпкъ гупсысэ хэлъщ, унагъуэм щагъэлъапIэ хьэпшып нэхъыфI дыдэхэр щахъумэу щытащ. Уеблэмэ псалъафэ щыIэщ «пхъуантэдэлъ пщIыну?» жаIэу, нэхъ щагъэлъыну, яхъумэну хуейхэр абы щахъумэу щытауэ, - жеIэ Мурат.
Апхуэдэ япэ пхъуантэр Тубейм ищIащ сурэтыщI-модельер Сэралъп Мадинэ зыкъыхуигъэза нэужь. «Пэжыр жысIэнщи, си гугъакъым а лэжьыгъэм апхуэдиз зэман пIихыу. Мазэ хуэдэкIэ ар зэрысщIыну щIыкIэм, и теплъэ хъунум сегупсысат. Нэхъыбэу зытезгъэщIар адыгэм къыдэгъуэгурыкIуа Iэдэбагъымрэ зэпIэзэрыту зэрыщытамрэ хьэпшыпым зэрыкIэрыслъхьэнырт. Абы къыкIэлъыкIуащ я инагъкIэ зыр адрейм къыщхьэщыкIыу иджыри зыбжанэ. Гу лъыботэ пасэм къагъэсэбэпу щыта хьэпшыпхэр иужьрей зэманым цIыхум нэхъ къафIэIуэху зэрыхъужам. Ахэр къэгъэщIэрэщIэжыным зыгуэркIэ си лэжьыгъэ схухэлъхьэмэ си гуапэщ», - жеIэ Мурат.
Тубей Мурат щIохъуэпс пасэреймрэ иджырей зэманымрэ щызыхиухуэнэфыну хьэпшып хьэлэмэт зыми емыщхьу и Iэдакъэ къыщIигъэкIыну. Ди гуапэщ щIалэм и мурадхэр къехъулIэну.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2597.txt"
} |
Лъагъуныгъэр щIэныгъэм и жагъуэгъукъым
Щэн-щэхуэным иуфэбгъуа ди хъуреягъым цIыху гухэлъыр нэгъунэ ахъшэм и унафэм щIэту къыпщегъэхъу.
ЦIыхур цIыху зыщIыж гурыщIэхэри нэхъ чэнж дохъу фейдэр щытепщэ дунейм. Арагъэнщ щIэныгъэ зыбгъэдэлъ ныбжьыщIэхэр гъащIэ гъусэ къагъуэтыным гугъу нэхъ щIыдехьыр.
А гугъэншагъэм укъыхэзыш гуэр къыщыхъуащ мы махуэхэм Налшык. Къэбэрдей-Балъкъэрым и щыхьэрыр тхылъеджэ нэхъыбэ дыдэ зыдэс Кавказ Ищхъэрэм и щIыпIэ ищIын и мураду, «Sredabook» тхылъ тыкуэн къызэIузыха КIуэкIуэ Мурат, зэрихабзэу, и щэхуакIуэхэм хуэдэ дунейм зэрытетымытыр ди фIэщ ищIын папщIэ, и тыкуэным къыщыхъуа Iуэхугъуэ гъэщIэгъуэным щыгъуазэ дещI.
«Дыгъуэпшыхь инстаграмым хамэ къэрал щыщ щIалэ гуэр къыщысхуэтхащ, - жеIэж Мурат зэгуэкIуаитIыр зэзыпх лъэмыж зэрыхъуам иригушхуэу. – КъызэрыщIэкIымкIэ, абы фIыуэ илъэгъуа хъыджэбзыр Налшык щыщти, пщащэм тхылъ къыхуищэхун щхьэкIэт къыщIэтхэр».
Инджылызыбзэ зыщIэ тыкуэнтетымрэ хы адрыщI къитхыкI абы и щэхуакIуэмрэ зэIэпаха тхыгъэми къыпхуиджыкIыр аращ: «Налшык щыщ си хъыджэбзым тхылъ къыхуэсщэхуну сыхуейщ».
«Дзыхь хуэзмыщIыщэу и упщIэхэм жэуап естым, зыщIэупщIэр езгъэлъагъуурэ, щIалэм икIэм-икIэжым тхылъи I30-рэ къыхихащ, - пещэ Мурат и хъыбарым. - Дакъикъэ зыбжанэ фIэкIа дэмыкIыуи, сом мин 54-рэ си телефоным къызэрыкIуам и хъыбар къысIэрыхьащ. Иджы тхылъхэр саугъэт къызэрыхуащIар зэхиха нэужь, зи гуфIэнэпсхэр къыщиуда хъыджэбзыр къыщысынум дожьэ».
КъэхъукъащIэр зы телъыджэ, ар щIалэгъуалэм къазэрыщыхъуар телъыджэ етIуанэ.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2598.txt"
} |
Йопи и школ
«Suomenmaa» фин газетым и корреспондент Митенев Валерий газетым къытридзащ и фин лэжьэгъу Хаапаваарэ Хейккихэ я деж хьэщIапIэ зэрыщыIар. Финнхэм зэрахабзэу, саунэм зэрыщIигъэсари, зэригъэхьэщIари етхыж абы икIи Хейкки и къуэ Йопи зэрызэригъэцIыхуам топсэлъыхь. Саунэм щIэлъ пхъэм къыхэщIыкIа къащыкъыр зыщIар Йопит.
- Дэнэ щыпщIар? – жиIэу илъэс 12 зи ныбжь Йопи щеупщIым:
- Школым. Иджыпсту езым къижыхьу катер сощIри, гъатхэм хьэзыр хъунущ, - етыж щIалэщIэм жэуап.
А псоми къадэкIуэу фин школхэм цIыкIухэр щагъасэ пщафIэу, дэуэ, зэрызэрагъэщIэращIэ, унэм къыщагъэсэбэп нэгъуэщI хьэпшыпхэр ящIу. Абы къыщалъытэ: сабийм IэкIэ зыгуэр щищIым и дежщ Iуэхум егугъуу, и кIэм нигъэсу, хуэсакъыу щесэр. Финнхэм я бынхэр мис апхуэдэ Iуэху цIыкIуфэкIухэм щIапIыкI. Псалъэм папщIэ, школым уэзджынэ къыщрагъауэркъым, зыгъэпсэхугъуэ пIалъэр къэсмэ, къыщIэкIыу аращ. Абы зэманыр здынэсам кIэлъыплъу, укъыкIэрыхуи зэрымыхъунум ныбжьыщIэр хуегъасэ.
Финнхэм илъэс 40 ипэкIэ школ лэжьэкIэм зэхъуэкIыныгъэ халъхьэу щIадзащ. Унафэу къащтащ Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм хухэха школ щхьэхуэхэм къыщIашыжу, зи ныбжьыр илъэси 7 ирикъуа псори илъэси 9 еджапIэм ягъэкIуэну, къызэрыгуэкI программэкIэ, гъащIэм нэхъ епхакIэ ирагъэджэну. Гуманитарнэ предметхэрат нэхъ зытрагъащIэр. Класси 9 къауха нэужь, и ныкъуэр иджыри илъэсищкIэ гимназием е лицейм щоджэхэр. Адрейхэр ПТУ-м щIотIысхьэ. ТIуми зэрыщеджэ программэхэр школым елъытауэ нэхъ гугъущ.
Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, класс 6-нэм щIэсхэм папщIэ математикэмкIэ тхылъым ит есэпхэр зэ еплъыгъуэкIэ тынш дыдэщ: электричествэм мазэм ихьыр, унэм къыщыщIэдзауэ школым нэс дэлъ гъуэгум и кIыхьагъыр къэбжын…. ШколакIуэхэм я процент 9I-р полъэщ апхуэдэ есэпхэр щIыжыным. Гъэхуауэ, щыуагъэншэу къызэреджэмкIи фин еджакIуэхэр куэдым япэ итщ. Абыхэм хуагъэувыр литературэ тхыгъэр зэпкърыхыным и закъуэкъым, атIэ лэжьыгъэм ехьэлIа текстхэми хагъаплъэ: хъыбарегъащIэ, рекламэ ирагъэтх, авиарейсхэм я зэманыр зрагъащIэ, лэжьапIэ укъащтэн щхьэкIэ птхын хуей анкетэхэр ягъэхьэзыр. Мис абыхэм я жэуапыр къыщалъыхъуэкIэ, ныбжьыщIэхэм Интернетыр щIапщытыкI, литературэр щIаджыкI. НэгъуэщIу жыпIэмэ, куэд йоджэ.
Инджылызыбзэр сабийхэм класс 3-нэм щыщIэдзауэ ирагъэдж, тхьэмахуэм сыхьэтитIкIэ. Абыхэм а бзэр зэращIэмкIэ Европэм еплIанэ увыпIэр щаубыд. ЕплIанэ классым щыщIэдзауэ етIуанэ хамэ къэралыбзэр къыхрагъэх.
Фин школхэм я ехъулIэныгъэр, дауи, зыдэплъагъур егъэджакIуэхэрщ. Фин егъэджакIуэр – Iэзэщ, ар университетым щыщIэтIысхьэкIэ езым хуэдэ 12-м нэхърэ нэхъыфIу къалъытэн хуейщ. ЕгъэджакIуэм и лэжьыгъэм улахуэ хъарзынэ къыпокIуэ. ПэщIэдзэ еджапIэм (1-7-нэ классхэр) щылажьэхэм сом мини 120-рэ къахь. 7-м къыщыщIэдзауэ 9-нэм нэс щезыгъаджэхэм я улахуэр сом мини 160-рэ мэхъу. Класс унафэщIымрэ гупжьей зэмылIэужьыгъуэхэр езыгъэкIуэкIымрэ и улахуэм хуэдиз дыдэ ахъшэ мазэ къэс ират. Фин еджапIэхэм щыIэщ сабийхэм ядэIэпыкъу психологхэр, социальнэ лэжьакIуэхэр, медсестрахэр. Абыхэм я бжыгъэмкIи Европэм щынэхъ пашэщ финнхэр.
Фин егъэджакIуэр – щхьэхуитщ. Ар езыр хуитщ зэрыригъэджэну тхылъхэр къыхихыну, методикэр иубзыхуну. ИкIи отчет щхьэхуэхэр ищIыжын хуейуэ и къалэнкъым. АтIэ нэхъыщхьэу къыхуагъэувыр сабийхэм 9-нэ классыр къаригъэухынырщ, дэтхэнэми ирита щIэныгъэр зэхуэдизу. Ар апхуэдэуи тынш дыдэкъым, сабийхэм я дэтхэнэ етхуанэри еджэным тыншу зэрыхэмызагъэр къэплъытэмэ. Апхуэдэ ныбжьыщIэхэм зы тхьэмахуэм сыхьэти 2-3 хуэдэкIэ щхьэхуэу уадэлэжьэн хуейщ. Ауэ ар зи къалэныр нэгъуэщI егъэджакIуэщ.
Фин егъэджакIуэм класс журнал иIыгъкъым. Сабийхэм ятехуа псори компьютерым илъщ. Аращ урокым зыщытепсэлъыхьынури, тестхэм къарикIуахэри щахъумэр. Адэ-анэхэм папщIэ электроннэ почти яIэщ.
Абыхэм зы илъэсым къриубыдэу щэ къаIэрохьэ я сабийр зэреджэм теухуа хъыбарыр. Къахь оценкэхэм нэмыщI, я хьэл-щэнри, жыджэрагъыу яхэлъри, ныбжьэгъухэм зэрахущытри, школ мылъкум зэрыхуэсакъри тхауэ хурагъэхь.
Адэ-анэхэми я сабийр школым щIэмыкIуам и щхьэусыгъуэмкIэ хъыбар зэрырагъащIэр интернеткIэщ. ЕгъэджакIуэм медицинэ справкэ зэи къапиубыдыркъым и гъэсэнхэм. Илъэсым къриубыдэу тIэу егъэджакIуэр унагъуэм макIуэри, абы щIэсхэм яхуозэ. Ар «адэ-анэхэм я махуэкухэращ». Къэгъэлъэгъуапхъэщ егъэджакIуэр школакIуэм зэи зэремышхыдэри, уеблэмэ, щхьэхынэу жриIэну хуиткъым.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2599.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым щынэхъ лъэщхэр
Кикбоксинг
Прохладнэ щIыналъэм хыхьэ Прималкинскэ къуажэм щызэхэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрым кикбоксингымкIэ и чемпионатрэ зэхьэзэхуэрэ. Ар траухуат Хэкум и хъумакIуэм и махуэм.
Республикэм и щIыпэ зэмылIэужьыгъуэхэм къикIа командэ пщыкIутI зэпеуэм хэтащ. Я хьэлъагъым къищынэмыщIауэ, спортсменхэр гуэшат я ныбжькIи: сабийхэу, щIалэгъуалэу, балигъхэу.
Зэхьэзэхуэм кърикIуахэм япкъ иткIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэ къыхэхар зэхагъэуващ. Ар хэтынущ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэмрэ Урысей Федерацэмрэ я зэхьэзэхуэрэ чемпионату мыгувэу екIуэкIынум.
Темыр Дисанэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "260.txt"
} |
Бжьыхьэ лэжьэгъуэр яублэ
КъБР-м и Парламентым и бжьыхьэ лэжьэгъуэр фокIадэм и 30-м къызэIуахащ. Зэрыхабзэу, зэIущIэм и пэм Урысей Федерацэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэмрэ я къэрал гимнхэр къеуащ.
ЗэIущIэр иригъэкIуэкIащ КъБР-м и Праламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэ. Абы хэтащ УФ-м и сенатор - КъБР-м и Парламентым и лIыкIуэ Ульбашев Мухьэрбий, УФ-м и Къэрал Думэм и депутат Геккиев Заур, КъБР-м и прокурор Хабаров Николай сымэ.
Егоровэ Татьянэ Геккиев Заур зыхуигъазэри, УФ-м и Къэрал Думэм и еянэ зэхыхьэгъуэм хагъэхьа депутатхэм ехъуэхъуащ, ехъулIэныгъэ яIэну, хэхакIуэхэм я дзыхь къызэрырагъэзар ягъэпэжыну зэригуапэр дыщIигъуащ.
ЗэIущIэм депутатхэм зэдэарэзыуэ Iэ яIэтащ Жэмыхъуэ Мадинэ Дзэлыкъуэ районым и суд IуэхущIапIэ №3-м и зэзыгъэкIуж хеящIэу, Созаевэ Аминат Шэрэдж районым и суд IуэхущIапIэ №2-м и зэзыгъэкIуж хеящIэу ягъэувыну къызэрагъэлъэгъуам теухуауэ.
КъБР-м и Къэзыпщытэ-къэзыбж палатэм и аудитор къулыкъум хахащ Марьяш Иринэ.
КъБР-м и Парламентым и депутат Пономаренкэ Роман ПромышленностымкIэ, транспортымкIэ, связымрэ гъуэгу IэнатIэмкIэ комитетым къыхагъэкIыжри, Лъэпкъ зэхущытыкIэхэмкIэ комитетым хагъэхьащ. Апхуэдэуи иужьрейм и унафэщIхэм ящыщ ар ящIащ.
Депутатхэр арэзы техъуащ «КъБР-м и Конституцэм халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэм ятеухуауэ» КъБР-м и Законыр къызэращтам ипкъ иткIэ республикэм и хабзэубзыху акт щхьэхуэхэм зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным и IуэхукIэ» КъБР-м и законым и проектым и япэ еджэгъуэм.
«КъБР-м и зэзыгъэкIуж хеящIэхэм ятеухуауэ» КъБР-м и Законым зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным теухуауэ» КъБР-м и законым и проектыр зэхагъэуващ 2021 гъэм мэлыжьыхьым и 5-м Федеральнэ закон №63-р къызэращтам ипкъ иткIэ. Абы къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, зэзыгъэкIуж хеящIэр япэу щыхахым деж илъэсищкIэ ягъэув, щIэрыщIэу щыхахыжкIэ - пIалъэншэу.
Депутатхэр япэ еджэгъуэу едэIуащ «IуэхущIапIэхэм я мылъкум техьэ налогым теухуауэ» КъБР-м и Законым и Iыхьэ щхьэхуэхэм къару ямыIэжу къэлъытэным и IуэхукIэ», «ЩэкIуэгъуэр къызэрызэрагъэпэщымрэ абы ехьэлIа фIыгъуэхэр зэрахъумэмрэ теухуауэ» КъБР-м и Законым зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным теухуауэ» КъБР-м и законхэм я проектхэм.
КъищынэмыщIауэ, КъБР-м административнэ хабзэхэр къызэпемыгъэудынымкIэ и кодексым халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыгъэлъэгъуа законопроектым япэ еджэгъуэу депутатхэр хэплъащ. Абы дыщIагъуну къыхалъхьэ зыми и нэIэм щIэмыт псэущхьэхэм зэрахущытыпхъэр къызэпызыудхэм жэуап зэрырагъэхьынур къыщыгъэлъэгъуа Iыхьэ 4.14-р.
«Унагъуэм, анэм, адэм, сабиигъуэм хуащI гулъытэм теухуауэ» КъБР-м и Законым и Iыхьэ 21-7-м халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэм щытепсэлъыхьым, КъБР-м лэжьыгъэмрэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмкIэ и министр Асанов Алим жиIащ дэфтэрым ипкъ иткIэ, унагъуэ хуэмыщIахэм мазэ къэс зэрызыщIагъакъуэ ахъшэр зэрагъэув щIыкIэм 2021 гъэм щIышылэм и 1-м щегъэжьауэ зэрызихъуэжыр. Псалъэм папщIэ, къыхалъхьэ сабийр ирипсэун щхьэкIэ нэхъ мащIэ дыдэу зыхуейуэ щIыналъэм щагъэува ахъшэм и процент 50-р ирату зэраубзыхуа Iэмалыр зэрыщытауэ къагъэнэжыну. ДэIэпыкъуныгъэр яIэрыхьа нэужь, унагъуэм щIэс дэтхэнэми цIыхур ирипсэун щхьэкIэ нэхъ мащIэ дыдэу зыхуейм хуэдизыр темыхьэмэ, зэрызыщIагъакъуэ ахъшэр процент 75-м нагъэсыну къагъэлъагъуэ. Апхуэдэ Iэмалыр къагъэсэбэпауэ итIани унагъуэр хуэныкъуэу къалъытэмэ, апхуэдэхэм дэIэпыкъуныгъэр проценти 100 хуащIынущ.
- Мы зэманым Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм мазэ къэс дэIэпыкъуныгъэр щаIэрохьэ цIыхур ирипсэун папщIэ зыхуейм хуэдиз къэзымыхь унагъуэ мин 40-рэ 600-м. 2021 гъэм сабийр нэхъ мащIэ дыдэу зыхуей ахъшэр сом 13815,25-рэ мэхъу, - къыхигъэщащ Асановым.
Министрым дыщIигъуащ дэIэпыкъуныгъэр зэрагъэув IэмалыщIэм тету, унагъуэр зэрыхуэмыщIар къызэралъытэм елъытауэ, хуагъэувынущ: сом 6907-рэ, сом 10136-рэ е 13815-рэ хъууэ.
ЗэIущIэм япэ еджэгъуэу депутатхэр щыхэплъащ «ЛэжьакIуэ щхьэхуэхэм я улахуэм теухуауэ» КъБР-м и Законым и Iыхьэ 4-1-м, «КъБР-м и туризм лэжьыгъэм теухуауэ», «КъБР-м и зыгъэпсэхупIэхэмрэ узыншагъэр щрагъэфIэкIуэж щIыпIэхэмрэ, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэм ятеухуауэ», «КъБР-м физическэ щэнхабзэмрэ спортымрэ я Iуэхухэр къызэрыщызэрагъэпэщым теухуауэ» КъБР-м и законхэм халъхьэ зэхъуэкIыныгъэхэм ятеухуа законопроектхэм.
ЗэIущIэм щедэIуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и бюджетыр 2021 гъэм и япэ илъэс ныкъуэм зэрагъэзэщIам теухуауэ КъБР-м и Правительствэм и отчётым.
КъБР-м финансхэмкIэ и министр Лисун Еленэ зэрыжиIамкIэ, республикэ бюджетым и хэхъуэр сом мелард 21-рэ мелуан 938,3-кIэ ягъэзэщIащ, къигъэсэбэпар сом мелард 21-рэ мелуан 269,4-рэщ. Профицитыр сом мелуан 668-рэ мэхъу.
Налог хэхъуэхэр сом меларди 5-рэ мелуан 755-рэ хъуащ (проценти 120,1-рэ), нэгъуэщI хэхъуэхэр - сом мелуан 355-рэ (проценти 121,3-рэ). Зымыгъэзэж хэхъуэу республикэм къыIэрыхьащ сом мелард 15,8-рэ - илъэсым тещIыхьам и процент 50. 2021 гъэм бадзэуэгъуэм и 1-м ирихьэлIэу республикэм и къэрал щIыхуэр сом меларди 7-рэ мелуан 330,7-рэ мэхъу.
ЗэIущIэ нэужьым Егоровэ Татьянэ къыхигъэщхьэхукIащ бжьыхьэ лэжьэгъуэм КъБР-м и Парламентыр нэхъыщхьэу къызытеувыIэну Iуэхухэр. Абы жиIащ бжьыхьэ сессиер гъатхэ лэжьэгъуэм нэхърэ зэрынэхъ кIэщIыр, ауэ абы щхьэкIэ къэмынэу, Iуэхугъуэ купщIафIэхэр зэрырагъэкIуэкIынур.
- Бжьыхьэ лэжьэгъуэр щIэддзэжащ УФ-м и Къэрал Думэм и хабзэубзыху лэжьыгъэр къэкIуэну илъэситхум зыгъэбелджылыну хахахэр я къалэным щыпэрыхьэм техуэу. Абы къыхэкIыу КъБР-м и Парламентми и лэжьыгъэр абыхэм къыхалъхьэм куэдкIэ хуэунэтIауэ щытынущ. Къэрал Думэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыкIуэу хэтыну хахахэм нобэ сехъуэхъуащ икIи сащогугъ, нэхъ ипэIуэкIи хуэдэу, дяпэкIи купщIафIэу дызэдэлэжьэну, - къыхигъэщащ Егоровэм. - Зэрыхабзэу, ди нэIэ тедгъэтынущ федеральнэ законодательствэм игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэм тещIыхьауэ ди щIыналъэ законхэри зэрызэдгъэзэхуэнум. Псалъэм папщIэ, нобэрей зэIущIэм къыщытщ-тащ УФ-м и Конституцэм ипкъ иткIэ республикэ закон зыбжанэм зэхъуэкIыныгъэхэр зэрыхэтлъхьэр къыщыгъэлъэгъуа дэфтэрхэр. Къыхэзгъэщыну сыхуейт КъБР-м и Парламентыр сыт щыгъуи хуэдэу набдзэгубдзаплъэу зэрыхэплъэнур республикэ бюджетыр къэкIуэну илъэсищым зэрытрагуашэм теухуа законым и проектым. Апхуэдэуи депутатхэм гулъытэ хэха хуащIынущ республикэ законхэр зэрагъэзащIэми. Парламент къэпщытэныгъэхэм хиубыдэу Iуэхугъуэ 30-м щIигъу едгъэкIуэкIыну ди мурадщ. Абыхэм къызэщIедгъэубыдэнущ стIол хъурейхэр, комитетхэм, Правительствэм хухах сыхьэтхэр, районхэм щедгъэкIуэкI зэIущIэхэр, нэгъуэщIхэри. Къэбэрдей-Балъкъэрым и илъэси 100-м и щIыхькIэ къызэдгъэпэщынущ «Къэбэрдей-Балъ-къэрыр Урысей Федерацэм хэту: щIэдзапIэр, зэрызэфIэувар, зэрызиужьар» зыфIэтща конференцыр. Си гугъэмкIэ, щIэщыгъуэ икIи щхьэпэ хъунущ депутат ныбжьыщIэхэм я зэхыхьэ къызэрызэдгъэпэщынури. Мазищ пIалъэкIэ дызэлэжьын Iуэхугъуэ куэд диIэщ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2600.txt"
} |
Коронавирусыр зэуалIэхэм я бжыгъэм хохъуэ
Оперативнэ штабым къызэритымкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым аргуэру коронавирус уз зэрыцIалэм зыщиубгъуу хуежьащ. ФокIадэм и 30-м ирихьэлIэу сымаджэщу плIым цIыху 872-рэ щIэлъащ (сабийуэ 15 яхэту), абыхэм ящыщу 106-р хьэлъэ дыдэу. Хэхауэ шынагъуэу щыт уз зэрыцIалэхэр зэуэлIахэм щеIэзэ сымаджэщхэм а зэманым щыIащ сымаджэхэм папщIэ гъуэлъыпIэу 937-рэ.
Коронавирус уз зэуэлIахэм иджыпсту щоIэзэ сымаджэщу плIым - Налшык и къалэ сымаджэщ №1-м, къалэ сымаджэщ №2-м, Прохладнэ муниципальнэ районым щыIэ район зэхуаку сымаджэщым, Прохладнэ къалэм и сымаджэщым. Лэжьэн щIедзэж Налшык къалэ сымаджэщ №1-м и унэм ковидым щеIэзэну къыщызэIуахауэ щыта сымаджэщым. Мы уз зэрыцIалэм зэрыщеIэзэнум аргуэру хуагъэхьэзырыжащ СПИД-мкIэ центрымрэ Тэрч муниципальнэ районымрэ я сымаджэщхэр.
Махуэ къэс коронавирусыр къеуэлIауэ шэч зыхуащI цIыхуу 200-м нэблагъэм я узыншагъэр компьютер томографхэмкIэ къапщытэ. Апхуэдэ аппаратхэр яIэщ Налшык и къалэ клиникэ сымаджэщ №1-м, къалэ клиникэ сымаджэщ №2-м, Прохладнэ къалэм дэт район сымаджэщым, уней клиникэу тIум. НэгъуэщI зы аппарат аргуэру мыгувэу щагъэувынущ Налшык и къалэ клиникэ сымаджэщ №1-м. Мы уз зэрыцIалэр къызэрежьэрэ компьютер томографхэмкIэ цIыху мини 100-м щIигъум, илъэсыр къызэрыунэхурэ - цIыху 35148-м еплъащ.
Уз зэрыцIалэр зэуэлIахэр къахутэн папщIэ махуэ къэс тест 1700-м щIигъу ирагъэкIуэкI икIи цIыху 80-м нэблагъэ сымаджэ хъуауэ къыщIокI. Иужьрей махуищым къриубыдэу сымаджэ нэхъ хьэлъэу, сымаджэ лъэрытету 160-м щIигъу ягъэгъуэлъащ, махуипщIым къриубыдэу сымаджэщхэм щIэлъхэр 340-кIэ нэхъыбэ хъуащ, а зэман дыдэм цIыху 33-рэ а уз зэрыцIалэм илIыкIащ.
Дохутырхэм зэрыжаIэмкIэ, иджыпсту мы узым цIыхур нэхъ хьэлъэ ещI, ар икIи нэхъ гъэхъужыгъуейщ. Языныкъуэхэм деж мы узыфэр зэуэлIахэм къахокI дохутырым мыкIуэу зызыгъэхъужыну хуежьэхэр икIи абыхэм узыр нэхъри хагъэужьынэ. Вакцинэр зыхалъхьахэм ящыщу сымаджэ хъур закъуэтIакъуэщ, апхуэдэхэр узми хьэлъэ дыди ищIыркъым.
Дохутырхэм фигу къагъэкIыж: плъыржьэр, къарууншэ фы-хъуу хуежьауэ гу лъыфтэмэ, фыпсчэмэ, икIэщIыпIэкIэ поликлиникэм фыпсалъэу дохутыр къевджэн хуейщ. Апхуэдэу цIыхухэм фащыхыхьэкIэ нэкIуIупхъуэхэр зыIуфлъхьэ, щIэх-щIэхыурэ фи Iэхэр фтхьэщI, Iэмал зэриIэкIэ цIыхухэм защывдзей.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2601.txt"
} |
Лъэпкъхэм я спорт лIэужьыгъуэхэмрэ щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ яхъумэ
Урысейм и Ипщэ щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэм щэнхабзэмрэ спортымкIэ я фестиваль иджыблагъэ Кърымым щекIуэкIащ. Абы екIуу хэтащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и лIыкIуэхэри. Спорт лIэужьыгъуэ зэмыщхьхэмкIэ зэфIэкI лъагэхэр зыбгъэдэлъ щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ, «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблыр, къулыкъущIэхэр я пашэу, Алуштэ щыIащ ди щэнхабзэ дахэмрэ спортсменхэм я зэфIэкIхэмрэ ягъэлъагъуэу. Зэхыхьэм и ныкъуэр Севастополь къалэм щекIуэкIащ.
Хуабжьу гъэщIэгъуэнт икIи удэзыхьэхт мы гъэм ебланэу ирагъэкIуэкI фестивалым и программэм и зэхэлъыкIэр. Спортсменхэр лIэужьыгъуэ 13-кIэ зэпеуащ. ЩэнхабзэмкIэ Iыхьэм хэтащ Урысей Федерацэм и Ипщэ щIыналъэмрэ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэмрэ я къафэмрэ уэрэдхэмкIэ къэрал ансамблхэр, урысейпсо, дунейпсо, лъэпкъ фестивалхэм щытекIуа гупхэр.
Кърым Республикэм щыпсэухэм я дежкIэ гурыфIыгъуэшхуэт Кавказ Ищхъэрэм и ансамбль цIэрыIуэхэу «Кабардинка», «Налмэс», «Алан», «Вайнах», «Ингушетия», «Къарча», «Ставрополье» ансамблхэм я зыкъэгъэлъэгъуэныгъэхэм еплъыну.
Фестивалыр Алуштэ къалэм и «Крымский» стадионым щекIуэкIащ. Ар къыщызэIуахым хэтащ Урысей Федерацэм спортымкIэ и министрым и къуэдзэ Байсултанов Одес, Кърым Республикэм и Iэтащхьэ Аксенов Сергей, хэгъэгу пщыкIуплIым щэнхабзэмрэ спортымкIэ я министрхэр.
Къызэхуэсахэм фIэхъус псалъэкIэ защыхуигъазэм, Байсултанов Одес Кърымым и Iэтащхьэм фIыщIэ хуищIащ Iуэху дахэр я лъахэ къыщызэрагъэпэщыныр къазэрыдиIыгъам папщIэ.
- УФ-м СпортымкIэ и министерствэм къыбгъэдэкIыу фIэхъус гуапэ фызох фестивалым къекIуэлIахэми, и хьэщIэхэми. Иджы япэу щекIуэкIыу аращ мы зэхьэзэхуэр Кърым Республикэм. Си гугъэщ зэхыхьэшхуэм спортым цIыхум дежкIэ иIэ мыхьэнэр, гъащIэ узыншэ къэбгъэщIэнымкIэ абы и сэбэпынагъыр цIыхубэм я деж нихьэсыну, иджыри зэ ягу къигъэкIыжыну. Апхуэдэуи лъэпкъ зэгурыIуэныгъэмрэ зэныбжьэгъугъэмрэ нэхъри зэригъэбыдэнум шэч къытесхьэркъым, - жиIащ министрым и къуэдзэм.
Ар зэхьэзэхуэм хэт псоми ехъуэхъуащ ехъулIэныгъэ яIэну.
Фестивалыр къыщызэIуахым я хэгъэгу ныпхэр яIыгъыу, я къэфакIуэхэр фащэ дахэхэмкIэ зэщыхуэпыкIауэ, спортсменхэм фэилъхьэгъуэ зэщхьхэр ящыгъыу дахэу утыку кърашащ, дэтхэнэри зыщыщ республикэр жаIэу. А махуэм утыку нэхъыщхьэм зэхьэзэхуэм и дамыгъэр, спорт ехъулIэныгъэм и мафIэ бзийр щыщIагъэнащ. Ар стадионым кърихьэну хуагъэфэщащ Токио щекIуэкIа Олимп Джэгухэм жэз медаль къыщызыхьа, боксёр цIэрыIуэ Бакши Глеб.
Фестивалым гъэщIэгъуэну къыщыхъуахэм ящыщщ Урысейм рекордыщIэ зэрыщагъэувар. УФ-м Къару экстримымкIэ и федерацэм и унафэщI Грищенкэ Василий килограмм щитI хъу мывэ къиIэтащ.
2022 гъэм Урысейм и Ипщэ щIыналъэм щыпсэу лъэпкъхэм щэнхабзэмрэ спртымкIэ я фестивалыр Шэшэн Республикэм щекIуэкIынущ, абы и спортсменхэр япэ зэрищам ипкъ иткIэ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, мы фестивалыр я нэIэ щIэту йокIуэкI Урысей Федерацэм СпортымкIэ, ЩэнхабзэмкIэ я министерствэхэм. Щэнхабзэ Iыхьэм и къызэгъэпэщакIуэр «Росконцерт» компаниерщ. Илъэс зыбжанэ и пэ мы Iуэху дахэр Кавказ Ищхъэрэм къыщрахьэжьащ, итIанэ Байсултанов Одес и фIыгъэкIэ нэхъри зиубгъури, хэт хэгъэгухэм я бжыгъэм хэхъуащ.
Фестивалым и мыхьэнэ нэхъыщхьэр лъэпкъхэм къадекIуэкI спорт лIэужьыгъуэхэмрэ щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэхэмрэ хъумэнырщ, Урысей Ипщэм ис лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэр гъэбыдэнымрэ дяпэкIи зэхущытыкIэфIхэр я зэхуаку дэлъу къэгъуэгурыкIуэнымрэ хуэунэтIынырщ.
Къэбарт Мирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2603.txt"
} |
ШыIэныгъэр, зэныбжьэгъугъэр, зэгурыIуэныгъэр зи тегъэщIапIэ
Иджыблагъэ Татарстаным щекIуэкIа Муслъымэн кином и дунейпсо фестивалым хэтащ театрымрэ киномрэ я режиссёр цIэрыIуэ, Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ЕмкIуж Андзор. Щэнхабзэ зэпыщIэныгъэхэмкIэ лъэпкъхэр зэшэлIэныр зи къыхуеджэныгъэ фестивалым къэрал лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэдым къахэкIа цIыху зэчиифIэхэр зэхуишэсащ.
Абыхэм я лэжьыгъэхэмкIэ утыку кърахьэ Iуэхур зытеухуар зыт: шыIэныгъэр, зэныбжьэгъугъэр, лъэпкъ, дин зэгурыIуэныгъэр гъэбыдэнырт. ЕмкIужым 2019 гъэм триха «Невиновен» фильмри хагъэхьащ зэпеуэм хэмыт гъэлъэгъуэныгъэм. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы лъабжьэ хуэхъуар фестивалым и гупсысэ нэхъыщхьэрщ.
2019 гъэм къэрал псор зэплъа адыгэ кинощ «Невиновен»-р. Ди хэкужьым и беягъыр, ди лъэпкъым и хабзэ дахэр, ди цIыхухэм я дуней тетыкIэр къызыхэщ, шыIэныгъэмрэ гущIэгъумрэ зи лъабжьэ, дунейм щекIуэкI къэхъукъащIэхэр Кавказым щыпсэу цIыхум и нэкIэ зэрилъагъум теухуа фильмыр ноби «Ютуб»-м щызэIэпах. Куэд щIауэ къэмыхъуауэ, дунейм къытехьащ адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхуэ хъун, дунейпсо утыку ипхьэну узытемыукIытыхьын, лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэжьхэр къызыхэщ фильм телъыджэ. Адыгэ къуажэм, хьэблэм, пщIантIэм, унэм деж щегъэжьауэ жылэм дэлъ хабзэмрэ щекIуэкI адыгэ гъащIэмрэ къыщыгъэлъэгъуащ «Кавказфильм» кинокомпанием триха фильмым. Дунейпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэщ, цIыху куэд зыгъэпIейтей къэхъукъащIэщ зыхуэгъэпсар.
«Кавказфильм»-м и унафэщI, режиссёр ЕмкIуж Андзор зэрыжиIэмкIэ, цIыху зэхэгъэж, лъэпкъ зэныкъуэкъу, щIалэгъуалэ зэпэщIэувэныгъэ щыIэн хуейкъым. ЦIыху гъащIэр зыщ зэрыхъур, ар зым адрейм Iихыныр къезэгъыркъым. ЗэгурыIуэрщ, шыIэныгъэрщ, мамырыгъэрщ мы дунейр щызыгъэIэри зэтезыIыгъэри. Мис ахэращ адыгэ кином цIыхубэр къызыхуриджэ гупсысэ нэхъыщхьэр.
XVII дунейпсо фестивалым кино хьэзырхэр Къэзан зэрыщагъэлъэгъуам нэмыщI, режиссёрхэр утыку щхьэхуэ иришат дяпэкIэ трахыну фильмхэм щытепсэлъыхьу. КъищынэмыщIауэ, зэIущIэм хэтт кинор зыщэхухэмрэ прокату къэзыщтэхэмрэ. Кинорынокми щигъэлъэгъуэн иIэт ЕмкIужым. «Невиновен-2» кинопроектыр Къэзан япэу утыку къыщрихьащ икIи къеплъахэм, къедэIуахэм ягу ирихьащ адыгэ фильмым щыпхыша гупсысэ нэхъыщхьэмрэ ар лъэпкъ проект гъэщIэгъуэну зэрыщы-тымрэ.
- Фестивалыр гъэщIэгъуэнт икIи Урысей Федерацэм и хэгъэгухэм къищынэмыщIауэ хамэ къэралхэм къикIа си лэ- жьэгъухэри щыIэт. Абы и мурад нэхъыщхьэр кинор тезыххэмрэ ар зыгъэлъагъуэхэмрэ зэрыцIыхунырщ, зэдэлэжьэнырщ. УФ-м щытрах кинохэр къэрал кIуэцIым цIэрыIуэ щыщIынырщ, - къыддогуашэ Андзор. - Фестивалыр ди киностудием пэгъунэгъу дыдэщ жыпIэмэ, ущыуэнукъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ди гупсысэхэр зэрызэщхьэщыкI щымыIэу зэтохуэ. Дэ Европэм щытрах фильмхэм захэдгъэгъуэщэну дыхэткъым, атIэ ди лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэр, тхыдэр, хабзэр кинокIэ хъума, гъэлъэгъуа зэрыхъунырщ зиужь дитыр. Абы и лъэныкъуэкIэ Къэзан фестивалми лъабжьэ хуащIар цIыхугъэ лъагэмрэ псэкупсэ къулеягъымрэ къызыхэщ фильмхэр утыку къихьэнырщ, апхуэдэхэр тезыххэм защIэгъэкъуэнырщ. Лъэпкъ хабзэхэмрэ муслъымэн диным къигъэув зэхэтыкIэ къабзэмрэщ япэ иригъэщыр. ИтIани динкIэ къытщхьэщыкIыу, ауэ гуапагъэм, мамырыгъэм, пэжыгъэм теухуахэм гулъытэ хуащI. Абы и къэпщытакIуэхэм яхэтщ дуней псом щыцIэрыIуэ режиссерхэр, операторхэр, кином елэжьхэр.
ДэркIэ нэхъыщхьэрати, ди щIыналъэ кином зэрызедгъэужьын, утыку нэхъ инхэм дызэрихьэн Iуэхущ зиужь дитар. ИкIи зэхыхьэм цIыхугъэ куэд къыщытхуэхъуащ, къищынэмыщIауэ ди лэжьэгъухэу «Татарфильм», «Сибирьфильм», «Сахафильм», Москва, Калининград, нэгъуэщI щIыпэхэм щылажьэ киностудиехэм дяпэкIэ дадэлэжьэнымкIэ зэгурыIуэныгъэхэр етщIылIащ. Сэ сыхуейщ Кавказыр жыжьэу фIэкIа зымыцIыху, мыбы щекIуэкI гъащIэм щымыгъуазэ щэнхабзэм и лэжьакIуэхэр лэжьыгъэ IуэхукIэ ди лъахэм къезгъэблагъэурэ ди псэукIэр, ди тхыдэр, ди щIыпIэ дахэхэр къезгъэцIыхуну. Щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ къэдгъэсэбэпу ди зэпыщIэныгъэхэр нэхъыбэ, нэхъ лъэщ сщIыну. Езыхэм я дежи деблагъэурэ проект щхьэхуэхэр зэдэтщI хъунущ. Ар хэкIыпIэфIщ Урысейми, хамэ къэралхэми Кавказым къахуаIэ еплъыкIэм зебгъэхъуэжынымкIэ, ди хабзэм и дахагъымрэ ди хэкум и беягъымрэ утыкушхуэхэм ипхьэнымкIэ, - жеIэ зи лъэпкъ Iуэхур сыт хуэдэ и лэжьыгъэми лъабжьэ хуэзыщI режиссёр цIэрыIуэм.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2604.txt"
} |
Дерс щIэщыгъуэхэр
Хъаничэхэ Хьэбасрэ Аринэрэ япхъу Раисэ зэрысабийрэ хъыджэбз щэныфIэу къэхъурт. Адэ-анэр хущIэкъуащ я хъыджэбзищми (Раисэ, Ларисэ, ФатIимэ сымэ) гъэсэныгъэ тэмэм, щIэныгъэрэ IэщIагъэрэ иратыным, гъащIэм дахэу зэрыхэпсэукIынымкIэ щапхъэ яхуэхъуу.
Псыгуэнсу дэт курыт школ №l-м щыщIэса илъэсхэм идж предметхэм Раисэ яхилъагъукIат географиер. ЗэрыжиIэмкIэ, ар куэдкIэ и фIыгъэщ я класс унафэщIу щыта Хьэсанэ Владимир.
Курыт школ нэужьым Раисэ игъэунэхуащ IэщIагъэ зэхуэмыдэхэр, пщэфIэнымрэ товароведениемрэ епха еджапIэр къиухащ, зэман зыбжанэкIи ирилэжьащ. ИужькIэ и сабий хъуэпсапIэр нахуапIэ ищIыну яужь ихьащ. Ар щIэтIысхьащ КъБКъУ-м и педколледжым, абы иужькIэ – КъБКъУ-м биологие факультетым и географие кьудамэм.
- КъБКъУ-м егъэджакIуэ Iэзэ, цIэрыIуэ куэдым дыщрагъэджащ, – игу къегъэкIыж Раисэ. – Апхуэдэхэщ географие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Борей Рауф, педагогикэ щIэныгъэхэм я кандидат Емуз Людмилэ сымэ, нэгъуэщIхэри. Ахэр къызэджэ лекцэхэмрэ ирагъэкIуэкI семинархэмрэ купщIафIэт, хьэлэмэтт, куэдым гукъинэ тщыхъурт. Апхуэдэуи дыщеджэми иджыри сэбэпышхуэ къытхуохъу филологие щIэныгъэхэм я доктор, еджагъэшхуэ цIэрыIуэ КIуэкIуэ Джэмалдин топонимикэмкIэ къыдигъэкIауэ щыта и тхылъхэр.
Раисэ мы зэманым щолажьэ Нарткъалэ курыт еджапIэ №4–м, географие щIэныгъэ хьэлэмэтым и щэхухэр ныбжьыщIэхэм къахузэIуихыу. Ар фIыуэ къалъагъу, пщIэ къыхуащI иригъаджэ цIыкIухэми къыдэлажьэ IэщIагъэлIхэми. Раисэ и дерсхэр дапщэщи яфIэщIэщыгъуэщ еджакIуэ цIыкIухэм.
- Сабийхэм географиер яфIэгъэщIэгъуэнщ, – и гупсысэхэмкIэ къыддогуашэ егъэджакIуэр. – Дауи уфIэмыгъэщIэгъуэнынрэ укъэзыухъуреихь дунейм и зэхэлъыкIэр къозыгъащIэ предметыр? КъимыдэкIэ, географиер естествознаниемрэ гуманитариемрэ зэзыпх «лъэмыжщи», лъоIэс бзэ щIэныгъэми, тхыдэми, биологиеми, зоологиеми, химиеми, физикэми, уеблэмэ экономикэм щыщ lыхьэхэри мымащIэу къыхохьэ езгъэдж предметым. Сабийхэм а псори къащIэху, я къэухьми зеубгъу.
ЕгъэджакIуэм зэрыжиIэмкIэ, географ зэи умыхъунуми, географием епха IэщIагъэ къыщыхэпхкIэ, къыпхуэсэбэпыжынущ абыкIэ зэбгъэгъуэта щIэныгъэр. Раисэ фIыщIэ ещI курыт школым и унафэщI Шыбзыхъуэ Динэ егъэджакIуэхэм я лэжьыгъэр къызыхуэтыншэу къызэгъэпэщыным гулъытэ хэха зэрыхуищIыр. Абы и жэрдэмкIэ еджапIэм щолажьэ гупжьей зэмылIэужьыгъуэхэр, географиемкIэ гупри яхэту. Сабийхэр яфIэфIу йокIуалIэ абыхэм, дэзыхьэх предмет елъытауэ щIэныгъэщIэхэр къыщащIэу.
Раисэ унагъуэ дахи иIэщ. Абырэ и щхьэгъусэ КIущ Аскэррэ бынищ зэдапI: Алинэ, Адмир, Аделинэ. Сабийхэр иджыри цIыкIуми, я анэм и лъагъуэм ирикIуэну яужь итщ: иджыпсту къыщыщIэдзауэ абыхэм яфIэгъэщIэгъуэнщ псыежэххэм, гуэлхэм, тенджызхэм, хыхэм я теплъэхэр. Я сабий джэгукIэхэм а фIэщыгъэхэр щIэх-щIэхыурэ къыщагъэсэбэп.
ЕгъэджакIуэм и махуэмкIэ дохъуэхъу КIущ Раиси еджапIэм и IэщIагъэлI псоми. Фи мурадхэр къывэхъулIэу, еджакIуэфI куэд фиIэу Тхьэм узыншэу фигъэлажьэ.
ПЩЫХЬЭЩIЭ Хьэмзэт.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2605.txt"
} |
Iэужьщ икIи лIэужьщ
ФокIадэм и 27-м, Адыгэ фащэм и махуэм пежьэу, Саралъп Мадинэ и Арт-центрым «Зы фащэм и хъыбар» (2 Iыхьэ) гъэлъэгъуэныгъэ къыщызэIуахащ. Абы утыку къыщрахьащ Къуэжокъуэ Фенэ (ФатIимэт) зэрихьа бзылъхугъэ фащэхэмрэ пасэрей сурэтхэмрэ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, «Зы фащэм и хъыбар» проектыр 2019 гъэм ирагъэжьащ. Абы щыгъуэ утыку кърахьауэ щыта фащэр XX лIэщIыгъуэм псэуа ди лъэпкъэгъухэм ящыгъа фэилъхьэгъуэщ. А бостейр Саралъп Мадинэ къритат илъэс куэдкIэ егугъуу зыхъума Ельмэс Iэминат. Иджы ар арт-центрым и гъэлъэгъуэныгъэхэм дапщэщи хэтщ. ИрагъэкIуэкIа къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр щызэхуэхьэсыжа альбоми а гъэм къыдагъэкIыжат. Проектым и жэрдэмщIакIуэхэм я мурадыр цIыху щхьэхуэхэм я сурэтхэмрэ я гъащIэ гъуэгуанэмрэ къахутэжкIэрэ лъэпкъ тхыдэр яхъумэнырщ, ар ягъэбагъуэнырщ.
-Гъэлъэгъуэныгъэм утыку къыщитхьахэр дэркIэ хьэпшып лъапIэщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар ди блэкIам щыщ Iыхьэщ, ди нэхъыжьхэм я Iэужьщи. Зэман гугъу зэрыхэпсэукIам емылъытауэ, абыхэм яхузэфIэкIащ а дахагъэ псори я щIэблэм хуахъумэн, - жиIащ Мадинэ зэIущIэр къыщызэIуихым.
Гъэлъэгъуэныгъэм данэм къыхэщIыкIауэ фащитI утыку къыщрахьат – хьэплъыфэрэ удзыфэрэ. И анэм и фэилъхьэгъуэхэр арт-центрым щахъумэмэ фIэкъабылу къезытар Наурыз (Тарбастаевэ) Лейлэщ. Зэ еплъыгъуэкIэ мы фащэм хуэсакъыу, егугъуу зэрахъумар нэрылъагъущ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар мащIэу фаджэ зэрыхъуам нэхъ лажьэ иIэкъым. Абы къегъэлъагъуэ а унагъуэм я блэкIам хуащI пщIэмрэ лъытэныгъэмрэ.
Саралъп Мадинэ жеIэ бостейтIми лъэхъэнэм и нэпкъыжьэ зэрателъыр, апхуэдэщ ахэр щадым къагъэсэбэпа щэкIхэр, тхыпхъэхэр. Нэрылъагъущ ар зыдахэм я IэпэIэсагъри.
Пэшым утыку къыщрахьа сурэтхэм я гъэлъэгъуэныгъэр къызэзыгъэпэща Къэбэрдокъуэ Людмилэ къыщыпсалъэм, абы зыкърезыгъэхьэлIа псори къыхуриджащ щхьэж я унэ щIэлъ сурэтхэм теухуа тхыгъэ кIэщI кIэщIатхэну, ар къэкIуэну щIэблэм къащхьэпэну къызэрилъытэр.
Сурэтхэмрэ бостейхэмрэ ямызакъуэу выставкэм шылэхъар телъыджэ зыбжанэ щагъэлъагъуэрт.
Саралъп Мадинэ къиIуэтэжащ мы бостейхэр зезыхьэу щыта Къуэжокъуэ Феня (ФатIимэт) зэман ипэ арт-центрым къыхуеблагъэу, и фащэхэм я хъыбар къызэрыжриIар, уеблэмэ, къытригъэзэну псалъэ зэрызэIэпахар. Абы яужь Мадинэ бзылъхугъэр илъагъужакъым, ауэ, абы ипхъу Лейлэ езым игу къэкIри, бостейхэр арт-центрым къритащ. Хъыджэбзым дызэрыщигъэгъуэзамкIэ, мы фащэхэр нысащIэ куэд унагъуэ щихьэм щатIэгъащ.
ЗэIущIэм щыжаIащ бостейр зэрадрэ зэрыхэмыIэбар, абы и зы дыпIи зэремыIусэжар. Зи гугъу ящI бостейр щыгъыу Къуэжокъуэ Феня зэрыт сурэт иныр къызэхуэсахэм яригъэлъагъури, а фащэ дыдэр ипхъу Лейлэ щрагъэтIагъэу сурэт трахыну, ари иужькIэ арт-центрым щагъэлъэгъуэну зэрамурадыр жиIащ Саралъп Мадинэ.
Лейлэ и щхьэгъусэ Тарбастаев Алексей (медицинэ щIэныгъэхэм я кандидатщ, Москва и Правительствэм и университетым къэхутэныгъэхэмкIэ къудамэм и унафэщIщ) псалъэ щратым къызэгъэпэщакIуэхэм фIыщIэ яхуищIащ, икIи жиIащ лъэпкъ щэнхабзэм, абы иIэ щхьэхуэныгъэхэм куэд щIауэ зэрыдихьэхыр. Абы и щыхьэтщ гъэлъэгъуэныгъэм иужькIэ тхыпхъэхэмрэ абыхэм я щIагъыбзэмрэ теухуауэ щIэныгъэлIым иригъэкIуэкIа псалъэмакъыр.
Лъэпкъ щэнхабзэм и беягъым, Iэужьхэр хъумэным иIэ мыхьэнэм, гъэлъэгъуэныгъэм теухуауэ абы къыщыпсэлъащ копозитор ХьэIупэ ДжэбрэIил, «Адыгэ унэ» тыкуэн-музейр зыгъэлажьэ IутIыж Мэжид, Ленинград областым и къэрал симфоние оркестрым и художественнэ унафэщI, дирижёр, КъБР-м и цIыхубэ артист Голиков Михаил сымэ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
ЩОМАХУЭ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2606.txt"
} |
Лондон и унэ лъапIэхэр
Лондон и языныкъуэ хьэблэхэм щекIуэкI псэукIэр апхуэдизкIэ ехьэжьащи, абы унэ щызиIэхэр хьэщIапIэ кIуэуэ аращ.
Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Белгравия куейм щыIэ ямыгъэIэпхъуэ мылъкур дуней псом щынэхъ лъапIэ дыдэу къалъытэ. Ауэ пщыхьэщхьэхэм а щIыпIэм щыплъагъур гъэщIэгъуэнщ – зэрыщIэмысIам и щыхьэтщ, унэ щхьэгъубжэхэм я ныкъуэр сыт щыгъуи кIыфIщ.
КъызэрыщIэкIымкIэ, мыбдеж унэ къыщызыщэхуф къулейхэр щыпсэуну хуейкъым. Нэгъабэ Savills риэлтер фирмэм зэхигъэкIауэ щытащ: хьэблэ нэхъ лъапIэхэм унэ къыщызыщэху цIыхухэм я процент 37-м ар псэупIэ ящIыну я мурадкъым.
«Белгравиер махуэ къэс цIыхухэр зыдэIэпхъукI къуажэ цIыкIум ещхь мэхъу», - жеIэ риэлтор Боскауэн Алистер. Ар щылажьэр, езым зэрыжиIащи, «акъылым къимытIасэ псэукIэ здэщыIэ Лондон и Iыхьэрщ», абы унэ уасэу щызекIуэр фунт мелуани 7,5-м къыщегъэжьауэ мелуан 75-м нос. Ар къэзыщэхуфхэр, дауи, ямылейуэ къулей хамэ къэрал щыщ цIыхухэрщ – Урысейм, Къэзахъстаным, Ипщэ-КъуэкIыпIэ Азиемрэ Индиемрэ. Абыхэм я дежкIэ Лондон къэувыIэпIэ къудейуэ аращ, Нью-Йорк, Москва, Монакэ я зэхуаку дэту дунейпсо зекIуэм щыхэтым и деж.
Poilane щIакхъуэгъажьэ цIэрыIуэр, зыми ящымыгъ фэилъхьэгъуэхэр зыщIэлъ тыкуэныр зытет Элизабет-Стрит хьэблэри нэщIщ. Белгравие щыпсэу колумбийкэр псэущхьэ тыкуэным щыщэхуэну щIыхьати, жиIащ я хьэблэм инджылыз унагъуитI фIэкIа зэрытемысыр, адрейхэр зэи унэм зэрыщымыIэр. Бзылъхугъэм и хьэмрэ и джэдумрэ зытесыну алэрыбгъу цIыкIуитI къищэхури щIэкIыжащ, зыр - доллар 358-рэ, адрейр доллар 289-рэ я уасэу.
Лондон и закъуэкъым къулейхэм бгъэIэпхъуэ мыхъу мылъку щызэрагъэпэщыр, къащэхуа унэхэм щыщIэмысыр. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, Манхэттен и куей зыбжанэр. Ауэ Белгравие «кIэпхъуэхэр» хамэ къэрал къикIа къулейхэращ икIи зы унэ мыхъуу, хьэблэ псо къыщащэху щыIэщ.
Лондон аналитикэ центрым Смит и цIэр зэрихьэу хэт институтым игъэхьэзыра дэфтэрым зэритымкIэ, къалэдэсхэм я дежкIэ ущыпсэуну, унэ къыщыпщэхуну егъэлеяуэ лъапIэ хъуащ Лондон и куей зыбжанэр. Абы игъэгузавэу щIидзащ щIыпIэ депутатхэри.
«Дунейм щынэхъ къулей дыдэ цIыхухэм я мылъкухэр ирагъэIыгъын папщIэ къащэхуу аращ мы куейм щыIэ унэхэр, - жеIэ Димолденберг Пол. - Гъэмахуэм тхьэмахуэ зы-тIу щопсэури, адрей гъэ псом щIыпIэ экономикэм и сэбэпынагъ лъэпкъ къапыкIыркъым. ЯщIу хъуа унэщIэм уэздыгъэ щыщIагъанэркъым, ар гугъуехь куэд къызыпэкIуэну Iуэхушхуэщ».
Апхуэдэ щытыкIэм Лондон хуишакIэщ а къалэр нэхъ лъапIэ, нэхъ нэщI зэрыхъуам, лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къахэкIа цIыху нэхъыбэ зэрыщыпэкIум.
Языныкъуэхэм унэхэр къащэхуурэ фэтэру ят. Ауэ апхуэдэхэр мащIэ дыдэщ. Унэ къэзыщэхухэм я нэхъыбэр хуэныкъуэкъым фэтэрыпщIэ. Абыхэм ар уней хьэщIэщым хуагъадэ, щыхуей махуэм пщIэншэу къыщыувыIэ хъуну.
Къыхэгъэщыпхъэщ мыбы уасэхэр псынщIэ дыдэу зэрыщыдэкIуейри.
Лондон дэт унэхэм я уасэр куэдкIэ къащхьэщокI а къэралым щызекIуэ уасэхэм. 2008 гъэм щыIа кризисым лъандэрэ абы иджыри уасэхэр щызэтеувэжакъым. Иужьрей илъэситхум Лондон и Iэгъуэблагъэхэм унэ уасэр проценти 10-кIэ щехуэхамэ, езы къалэм процент 21-кIэ щыхэхъуащ. Мейфэр хьэблэр къащти, процент 30-кIэ унэ уасэр щыдэуеящ.
НЭЩIЭПЫДЖЭ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2607.txt"
} |
Африкэм щолажьэ Къармэр
Илъэсищ хъуауэ Къармэ Астемыр Африкэ Ипщэм щолажьэ, Йоханнесбург къалэм дэт AxxonSoft (ITV) IуэхущIапIэм хьэрычэт IэнатIэм зегъэужьынымкIэ и унафэщI къулыкъур къыщыхуагъэфэщауэ. ЩIалэщIэм и лэжьыгъэр зытеухуар шынагъуэншагъэм ехьэлIауэ программэхэр зэхэгъэувэнырщ.
КъБКъУ-р къиуха нэужь, (Урысейм и студент нэхъыфIхэм я зэпеуэм еханэ увыпIэр щиIыгъыу еджащ) Астемыр щылэжьэну хунэсащ КъБР-м Курортхэмрэ туризмэмкIэ и министерствэм инвестицэ проектхэмкIэ и къудамэм. 2015 гъэм КъБР-м и Жылагъуэ палатэм и ЩIалэгъуалэ советым и и жэрдэмкIэ къызэрагъэпэща «Илъэсым и ехъулIэныгъэ» зэхьэзэхуэм «IT технологиехэр» Iыхьэм ар щытекIуауэ щытащ.
Иджыпсту щылажьэ IуэхущIапIэм IэщIагъэлI ныбжьыщIэхэр къызэрилъыхъуэм и хъыбарыр абы къыжриIат и егъэджакIуэу щыта Гъурф Ритэ. Япэ зэманым Астемыр и лэжьыгъэр Урысейм щыIэу зэфIигъэкIыу екIуэкIащ, итIанэ къыхуагъэлъэгъуащ Азием, КъухьэпIэм е Африкэм щыIэ къэралхэм щыщ зым менеджеру кIуэну.
- Африкэр щIыналъэ бэIутIэIуншэхэм зэращымыщыр гурыIуэгъуэщ, ауэ ар къыщIыхэсхар узэлэжьынрэ узыхущIэкъунрэ абы зэрыщыгъунэжырщ, - жеIэ Къармэм. - Мыбдеж шынагъуэншагъэр тэмэму къыщызэгъэпэщакъым. Махуэ къэс укIыгъэ 60-м нэблагъэ къыщохъу, машинэ щэ бжыгъэхэр ядыгъу, сабийхэм я гугъу умыщIыххи. Абы къыхэкIыу икъукIэ мыхьэнэ зиIэщ ди IуэхущIапIэр зэлэжьыр. ЩIэпхъаджащIэхэр къагъуэтын щхьэкIэ дгъэув системэхэм щIэупщIэшхуэ щаIэщ. Апхуэдэуи мыхьэнэшхуэ иIэщ щIэпхъаджагъэ ялэжьыныр къызэпыудыныр. Псалъэм папщIэ, щIэпхъаджагъэ зылэжьахэм я базэ щыIэщи, абыхэм ящыщ гуэр тыкуэн инхэм щIыхьауэ къыщIэкIмэ, ди программэм хъыбар ирегъащIэ полицэм.
Зы илъэсрэ ныкъуэрэ фIэкIа нэхъ дэмыкIыу Къармэ Астемыр къыхуагъэфэщащ щIыналъэм хьэрычэт Iуэхум зегъэужьынымкIэ и унафэщI IэнатIэр. Ар щылажьэ IэнатIэм и Iуэхутхьэбзэхэр къэрал зэмылIэужьыгъуэ куэдым хэIущIыIу щыхъуащи, зэрызэдэлэжьэну зэгурыIуэныгъэхэм Iэ традзэн мурадкIэ щIэх-щIэхыурэ нэгъуэщI щIыпIэхэм макIуэ. Ар щыIащ Лесотэ, Зимбабве, Замбие, Кение къэралхэм. Иджыри апхуэдэ IуэхукIэ къэрали 10-м щIигъум кIуэн хуейуэ къапэщылъщ.
- Къэбгъэлъагъуэмэ, Африкэ Ипщэр щIагъуэу зызымыужьа щIыналъэщ, ауэ шынагъуэншэ къалэ куэд иIэ хъуащ, дуней псом зыщызыубгъуа «SPAR» сату IуэхущIапIэм и къудамэхэри щыIэщ, - дыщегъэгъуазэ Астемыр. - КъищынэмыщIауэ, ди программэр къэзыгъэсэбэп, дыщэ, налкъутналмэс хуэдэхэр къыщыщIах шахтэ куэд дыдэ мыбы щыIэщ. Проект куэд щыдгъэзэщIащ. «MTN» компанием дызэрыдэлэжьэну зэгурыIуэныгъэм Iэ щIэддзащ - ар Урысейм и «Ростелеком» IуэхущIапIэм хуэдэу мобильнэ зэпыщIэныгъэхэр мыбдеж къыщызэзыгъэпэщ IэнатIэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщщ. Ахэр щIэх-щIэхыурэ гугъуехь хэтщ, зэпыщIэныгъэхэр къызэрызэрагъэпэщ пкъохэм фIэдза гъущIыкIэ лъапIэхэр зэрадыгъум къыхэкIыу. Аращи, ди Iэмэпсымэхэр абыхэм щыдгъэува иужькIэ, а щIыпIэм зыгуэр гъунэгъу зэрыхуэхъуу полицэм и лэжьакIуэхэм е хъумакIуэхэм хъыбар ярегъащIэри, хабзэншагъэ ялэжьыну мурад яIэу вышкэхэм бгъэдыхьахэр яубыд.
Африкэм ущыпсэуну зэрыгугъур зым и дежкIи щэхукъым. Астемыр зэрыжиIэмкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжа нэужь, лы гъэгъуа килограмми 10-м нэс здехьри, адыгэ шхыныгъуэхэр щепщэфI, абы и хэкум исыж хуэдэу къыщигъэхъуу жеIэ. Къармэр здэщыIэ щIыналъэм щIапхъаджагъэ зылэжьхэр апхуэдизкIэ щыкуэдщи, лъэсу узекIуэ зэрымыхъунур, пщыхьэщхьэм укъызэрыдэмыкIыпхъэр - щхьэхуэныгъэ куэд хэлъщ Африкэм и гъащIэм. Къармэм къыхиха гъуэгур мытыншми, и мурадхэр и Iыхьлыхэм къызэрыдаIыгъым къару къыхелъхьэ. Илъэсищ ипэкIэ щIыналъэ нэхъ хуэмыщIа дыдэхэм ящыщт Астемыр здэкIуар, иджы абы жеIэ иужьрей илъэсым я IуэхущIапIэм зэфIигъэкIар нэрылъагъу хъуауэ.
Къэбэрдей-Балъкъэрми проект зыбжанэ абы щегъэзащIэ. ЦIыху мин 18-м щIигъум къагъэсэбэп хъуа «Скидки КБР» мобильнэ гуэдзэныр къэзыгупсысар Къармэращ. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм нэхъ пуд щыхъуа путевкэхэр, акцэхэр абы къегъэлъагъуэ. НапэкIуэцIыр къыщызэIупхкIэ нарт лIыхъужьым и теплъэр къытридзэу ищIащ. Зи гугъу тщIа Iуэхутхьэбзэхэм къищынэмыщIа, республикэм теухуа хъыбарыщIэхэм, дунейм и щытыкIэнум, нэгъуэщI куэдми абдеж зыщыщыбгъэгъуэзэфынущ. Астемыр республикэм къыщихьа саугъэтымкIэ дунейм щыяпэу къызэригъэпэщащ зи нэм фIыуэ имылъагъухэм папщIэ Интернет сайтри.
- Уи Хэкум сэбэп ухуэхъун щхьэкIэ абы Iэмал имыIэу ущыIэн хуейуэ щыткъым иджырей зэманым. Нэхъыщхьэр апхуэдэ гукъыдэж уиIэнырщ. Ущыпсэуну дэнэт узыхуейр жаIэмэ, шэч хэмылъу, ар си лъахэращ, - жеIэ Астемыр. - Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр щIыналъэ цIыкIуу щытми, щIыдагъэ, газ фIыгъуэхэр бгъэдэмылъми, зыбужьын щхьэкIэ Iэмалхэр щыIэщ, узыщыгугъын хуейр уи къарурщ. Дэтхэнэми сыхьэт 24-рэ иIэщ зы жэщ-махуэм. Махуэ къэс узэупщIыжын хуейщ: Сыт нобэ сщIар нэхъыфI сыхъун щхьэкIэ?
Инджылызыбзэр зэгъэщIапхъэщ. Фи фIэщ фщIы, дызэплъэкIыжыну дыхунэсынукъым, апхуэдизкIэ щIэхыу ар ди гъащIэм къыхыхьэнущи. Анэдэлъхубзэм къищынэмыщIа, иджыри зы бзэ зэбгъэщIэхукIэ уи къэухьым хохъуэ. Зэманыр псынщIэу йожэкIри, щIалэгъуалэри нэхъ жыджэру щытын хуейуэ къызолъытэ - я Iуэху еплъыкIэхэр къагъэлъэгъуэфу, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм хэту, утыку къихьэфу. Ди зэманым IэщIагъэншэу ущытыныр къезэгъыжыркъым. Апхуэдэуи цIыхум зэрызиIэт Iэмалхэм ящыщу къызолъытэ хамэ щIыпIэхэм я псэукIэм зыщигъэгъуэзэныр. Иджыпстурей зэманым хамэ къэрал куэдым еджакIуэ укIуэ мэхъу. Сэ къэрал куэдым сыщыIащ. Шэч хэмылъу, дунейм, цIыхухэм, нэгъуэщI лъэпкъхэм ятеухуауэ куэд къэсщIащ, си еплъыкIэми зихъуэжащ, - дыщIегъу Къармэм.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2608.txt"
} |
Хрущеврэ Брежневрэ зэдзэкIакIуэхэм зэрадэлэжьар
- Иджыпсту къэрал унафэщIым и докладыр зэIущIэм и пэ къихуэу зэдзэкIакIуэхэм иратыркъым зыхагъэгъуэзэн папщIэ, - жиIэжт Хрущев дэлэжьа зэдзэкIакIуэ Бреус Евгений. – Совет лъэхъэнэм и зэманым ар Iэмал зимыIэт. Ауэ абы щыгъуэми зи IэщIагъэм фIыуэ хэзыщIыкI зэдзэкIакIуэр тхылъымпIэ напэм еплъ нэхърэ, псалъэм гупсэхуу едэIуэныр нэхъ къищтэрт, апхуэдэу нэхъ ущыуэнутэкъым. Генсек Хрущев Никитэ нэхъ пасэу хуагъэхьэзыра, партым и ЦК-р зыхэплъэжа тхыгъэм куэдрэ къыщытекI щыIэт.
Никитэ, цIыхухэр докладым едаIуэурэ езэшауэ къыщыхъурти, гушыIэ гуэр сытым дежи къыхилъхьэрт. Апхуэдэхэм деж узыпэмыплъа гуэр къэхъурт. Зэгуэр хамэ къэрал къыщыпсалъэу, зэрихьэлу гушыIэ жиIэжащ. Пэшым цIыхуу щIэсыр къэдыхьэшхри, Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ. Зыхуэарэзыжу си дежкIэ къеплъэкIри, фIыщIи къысхуищIат, гушыIэр тэмэму зэрызэздзэкIам щхьэкIэ. Ауэ иужькIэ зыкъэзумысыжат. Хрущев Никитэ зэрыгушыIар яжесIэри, пэшым щIэсхэм лIыщхьэм Iэгу хуеуэну селъэIуауэ арат…
Языныкъуэхэм деж Хрущев гушыIэныр къэгъэнауэ, егъэлеяуэ ткIийуэ щыпсалъэ щыIэт. «Зауэ щIыIэр» щекIуэкIым и лъэхъэнэм Москва щыIэ Польшэм и посольствэм капитализмыр щиубырт. И къэпсэлъэныгъэр зэриухар зэдзэкIакIуэм мыпхуэдэу жиIат: «Дэ фэ фыщIэттIэнщ!».
Хамэ къэрал къикIа цIыхухэм жаIэнур ямыщIэжу къэуIэбжьат. Iуэхур зэхагъэкIа нэужь, Хрущев Никитэ жиIар хьэкъ хъуащ: «Дэ фи яужьи дыпсэунущ!».
- Зэгуэрым ди зэдзэкIакIуэ зыбжанэ Хрущев и гъусэу Франджым ягъэкIуат, - жиIэжт Евгений. – Си лэжьэгъу, зэдзэкIакIуэ щIалэ Тарасевич-Скрыльников Александр зэIущIэр щIимыдзэ ипэ псори щызэхуэс пэшым и пэIущIэм деж тест. Хрущев гъуджэм бгъэдыхьэри, зэрызыхуэарэзыжыр и нэгум къищу, Скрыльниковым къыхуеплъэкIри IукIыжащ. Александр и щхьэм мыгъуагъэ хуихьыжащ, ар къызэрыгуэкI дыдэу хуэпати, а сыхьэту жэри ахъшэу иIыгъымкIэ франджы кIэстум лъапIэ къищэхуащ.
ЗэIущIэр щIидзащ. Хрущев, де Голль, нэгъуэщI лIыкIуэхэр щысщ. Абдежым Хрущев Александр зыкъыхуегъазэри жеIэ: «ЩэкIым щелэжь совет промышленностыр, Совет Союзым щекIуэкI псэукIэр ягъэикIэу куэд топсэлъыхь, феплъ къызэрыгуэкI совет зэдзэкIакIуэр зэрыхуэпам!».
Леонид Ильич лейуэ хуэлажьэрт
Брежнев и зэдзэкIакIуэ Суходрев Виктор игу къигъэкIыжырт, генсекым лэжьэгъуэ пIалъэр иуха нэужьи куэдрэ хуэлэжьэн хуей зэрыхъур. Брежневым машинэфIхэр зэрыфIэфIыр ищIэрти, США-м и президент Никсон Ричард Леонид Ильич тыгъэ къыхуищIат «Линкольн-Континенталь» автомашинэ екIур.
- Брежнев си деж къэпсалъэри, машинэ Iэмэпсымэхэр зэрыт каталог къызэрыхуахьар къызжиIащ икIи сыкIуэу сыдэIэпыкъуну къызэлъэIуащ, - жеIэж Суходрев. - ЗыкIи мысэбэп лэжьыгъэм иужь сихьэн хуей хъуащ. Каталогым ит Iэмэпсымэхэр къыхэстхыкIыу, ар зэздзэкIыу сыздэщысым Брежнев и телефоныр къоуэ. Кириленкэ и зыгъэпсэхугъуэ пIалъэр къэсати, зригъэутIыпщыну арат.
Трубкэр трилъхьэжа нэужь, Леонид Ильич хэгупсысыхьауэ жиIащ: «Сытым ещхь си лэжьэгъухэри: хэт зыгъэпсэхуакIуэ кIуэнущ, хэти аращ. Уэ дядя Леня, уизакъуэу щыс, уи щхьэр тебгъэужу».
НЭЩIЭПЫДЖЭ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2609.txt"
} |
Зи лъэпкъым папщIэ куэд зыхузэфIэкIа
Мы махуэхэм и ныбжьыр илъэс 80 ирикъуащ балъкъэр усакIуэ Гуртуев Сэлихь СулътIанбэч и къуэм.
Гуртуев Сэлихь Белэ Речкэ къуажэм 1938 гъэм къыщалъхуащ. Зи адэр Хэку зауэшхуэм хэкIуэда щIалэ цIыкIур зи лъахэр зрагъэбгына адрей и лъэпкъэгъухэм я гъусэу 1944 гъэм Азие Курытым яшащ. Къыргъыз ССР-м и Джелал-Абад областым и Ленинскэ районым хыхьэ Ленин-Джал къуажэм курыт еджапIэр 1956 гъэм къыщиухащ.
Балъкъэр лъэпкъыр хей ящIыжа иужь, 1957 гъэм абы и хэку къигъэзэжащ. 1963 гъэм абы къиухащ КъБКъУ-м и тхыдэ-филологие факультетыр. Ар районым къыщыдэкI газетым и редактору (1965 - 1968 гъгъ.), «Коммунизмге жол» газетым и лэжьакIуэу (1970 гъэм щегъэжьауэ) щытащ. 80 гъэхэм КъБР-м ИздательствэхэмкIэ, полиграфиемрэ тхылъхэр щэнымкIэ и комитетым и унафэщI къалэныр ирихьэкIащ. 1968 гъэм къыщыщIэдзауэ СССР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, 1988 гъэм абы къыфIащащ «КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр, ар Къэбэрдей-Балъкъэрми Къэрэшей-Шэрджэсми я цIыхубэ усакIуэщ.
Литературэм Гуртуевыр хыхьащ 1953 гъэм, и IэдакъэщIэкIхэр республикэми гъунэгъу щIыналъэхэми къыщыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ къытехуэу. И япэ усэ тхылъыр, «Эртден» («Пщэдджыжь») зыфIищар, 1961гъэм дунейм къытехьащ.
Илъэс хыщIым къриубыдэу Сэлихь балъкъэрыбзэкIи урысыбзэкIи тхылъ куэд къыдигъэкIащ. Абыхэм ящыщщ «Синий ливень» (1967 гъэ), «Ныхытла» (1970), «Кюн орта» (1974), «Песня птицы» (1990), нэгъуэщIхэри. УрысыбзэкIэ итха и япэ тхылъыр, «Грызёт мой конь удила» зыфIищар, 1972 гъэм Москва, «Советский писатель» тхылъ тедзапIэм, къыщыдэкIауэ щытащ.
КъызыхэкIа и лъэпкъым и гурыфIыгъуэхэр, и гукъеуэхэр, дунейм и къэхъукъащIэхэр, нэгъуэщIхэри лъабжьэ зыхуэхъу и усыгъэм къыдэкIуэу, Сэлихь и къалэмыпэм къыщIэкIащ зи гуащIэм дихьэх цIыхушхуэхэм я гъащIэмрэ я лэжьыгъэмрэ теухуа тхыгъэхэр. Псалъэм папщIэ, «Свет звёзд» зыфIища тхылъым ихуащ тхакIуэ, усакIуэ цIэрыIуэхэу Тувим Юлиан, Бехер Иоганнес, Симонов Константин, Айтматов Чингиз, Кулиев Къайсын, КIыщокъуэ Алим, Карим Мустай, нэгъуэщIхэми ятриухуахэр.
ЗэдзэкIакIуэ емызэшыжыуи зыкъигъэлъэгъуащ Гуртуевым. Абы балъкъэрыбзэм иригъэзэгъащ Пушкин Александр, Лермонтов Михаил, Хетагуров Коста, Есенин Сергей, Джалиль Муса, Карим Мустай, Гамзатов Расул, нэгъуэщIхэми я усэхэр. Псоми къахэбгъэщхьэхукI хъунущ Руставели Шота и «Витязь в тигровой шкуре» поэмэр зэрызэридзэкIар.
Куэд зыхузэфIэкIа балъкъэр усакIуэр, ди гуапэ зэрыхъунщи, ноби узыншэщ, и къару илъщи, дохъуэхъу ехъулIэныгъэ иIэну.
P.S. Гуртуевым и IэдакъэщIэкIхэм щыщхэр бзэ зыбжанэкIэ зэрадзэкIащ, абыхэм ящыщ зыщ адыгэбзэри. УсакIуэ гъуэзэджэ Бицу Анатолэ адыгэбзэм къригъэзэгъа усэхэр тыдодзэ.
Гуртуев Сэлихь
ЩIакхъуэ
Iуэху щымыIэ, гугъуехь зыпымылъ.
Гуэдз зыгъэкIым ар нэхъыфIу ещIэ.
Щхьэмыж хъуар щхьэ апхуэдизу тхъуэплъ? -
Ещхь мэхъужыр и фэм мэкъумэшыщIэм.
КъыпIурыуэу IэфIу къыхих мэр,
Дыгъэ плъыфэу, щIакхъуэ жьар телъщ Iэнэм.
«ИугъащIэ зи IэщIагъэм мыр!» -
Дэ жытIэпхъэщ, дытIысыху дышхэну.
КъэзыгъэщIхэр куэдрэ ирепсэу
Уэгу адрыщIым ихьэф жыр кхъухь лъэщхэр.
Ауэ зезыгъакIуэр дуней псор
Дэ тшхы щIакхъуэ Iыхьэр къэзылэжьхэрщ.
ЩIым зыгуэрым щхьэщэ щыхуэщIын
Хуейуэ щытмэ, сэ хузощIыр щIакхъуэм…
Нэхъ дахэж мы гъащIэр дэ тхуэщIынщ,
ЩIакхъуэм щыщIэ щремыIэ закъуэ!
Дзыхь
Дзыхь зыгуэрым хуэзымыщI
Тету сщIэркъым щIылъэм зыри:
Дыгъэ къепсыр и псэм пещI
Хъууэ жыгым фIэлъ жызумым.
Уафэ къащхъуэрщ къуалэбзум,
Ятетщ дами, дзыхь зыхуащIыр.
Бзэрэбзэжу ежэх псыр
Тенджызышхуэрщ зыхуэпIащIэр.
ЦIыхум и Iэм къыщогугъ
ГъавэхэкIыу щIым трасэр.
Удз къэс поплъэ, хъуамэ уэгъу,
Пшэ гуэрэнхэм къахь уэшх ткIуэпсым.
ФIыуэ слъагъум сыIуплъэху,
КъаруущIэ согъуэтыжыр.
Згъэпэжынущ ар сылIэху,
СфIощI езыми сигъэпэжуи.
Си ныбжьэгъур мэхъу си фIэщ -
Арщи сиIэр къуэш пэлъытэу.
Си гъунэгъу, пхужысIэр фIыщ, -
СыщымыщIэ уи гулъытэ.
Къытезмыхьэ зэи шэч
Сэ сабийм я гу къабзагъэм.
Анэ псалъэм сытемыкI,
ЗыхэсщIащи и Iущагъыр.
ХузощI си щхьэр щхьэузыхь,
Сыхуэпэжщи си Хэку дыщэм…
ЯхуэтщIам нэхъыбэм дзыхь,
КуэдкIэ хъунт нэхъыфI ди гъащIэр!
* * *
Схуэзыгъэбагъуэу си гуащIэр,
Си гущIэ мафIэр сэ уэрщ.
Уэ ущысщIыгъум, си гъащIэр
Къуршыжьхэм къелъэ псы уэрщ.
Уэ ущысщIыгъум, си нитIым
ЯфIэщIэщыгъуэщ дунейр.
Насыпу щыIэр си натIэщ,
ФIыгъуэу щIым телъыр сысейщ.
Солъагъур бжьыхьэм зэрыгъур
Губгъуэм удз щхъуантIэ итар.
СIэщIэкIыу сэ си щIалэгъуэр,
УсщIыгъумэ, гу лъызмытэн.
СлъэкIынщ сэ, уэ узигъусэм,
Куэд щызлэжьын мы дунейм.
Сыхуэарэзыщ си дыгъуасэм,
Сыхуэарэзынщ си пщэдейм.
Гъэ къэскIэ уэсу къытесэм
Дрехъу, хуейм, ди щхьэхэр хужь.
Къыттехьэлъэнкъым илъэсхэр -
Си Iэблэр уэ умыутIыпщ!
* * *
Сыт щыIэ
Сэ уэр папщIэ сымыщIэн?
Сыт щыIэ
Сызэрымыхъун уэр папщIэ?
Ухуеймэ -
Дыгъэу сыпхуэгумэщIэнщ,
Ухуеймэ -
Удзу сыщIэтынщ уи лъабжьэ.
Уэс щабэу,
ПфIэфIмэ, сэ сыкъыпхуесынщ.
Аузым
Сыщыпхуежэхынщ къуршыпсу.
Уэгу къащхъуэм ситу
Сэ къызэджэм уи псэр,
Дакъикъэм
Уи деж пцIащхъуэу сыкъэсынщ.
Iэщэншэу сэ сыпэувын слъэкIынщ
Дунейм нэхъ хьэкIэкхъуэкIэ
Бзаджэу тетым.
СыкъикIуэтынкъым,
Къыстридзэу щытми
Абы
УIэгъэ сызэрылIыкIын…
Зы щыIэщ
Сэ уэр папщIэ сымыщIэн.
Къыспумыубыд:
«Игъэху уи анэр уи гум», -
Симыплъэжыну
Сыпсэуху уи нэгум,
Ди лъагъуныгъэ-гъуджэр
Згъэщэщэнщ!
ИСТЭПАН Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "261.txt"
} |
Къуэпсыбэрэ зэнзэныпсу
Абын – аращ зэреджэр 1835 гъэм быдапIэ папщIэу яухуауэ щыта Абинск къалэ цIыкIум пхрыж псым. Лъахэхутэхэм ящыщу языныкъуэхэм къызэралъытэмкIэ, а цIэр „мэз“ мыхьэнэ иIэу абхъазыбзэм хэт „абнэ“ псалъэм къытехъукIащ.
IыпIэцIэхэр джыным илъэс куэдкIэ яужь ита Твёрдый Александр «Топонимика Кавказа» и тхылъ удэзыхьэхым зэрыщитхымкIэ, «Абын» фIэщыгъэр а бзэ дыдэм «быдапIэ» мыхьэнэ зиIэу къыщыкIуэ «абаа» жыIэкIэми йокIуалIэ, дызытепсэлъыхь щIыпIэм и Iэгъуэблагъэм щыпсэуа «абун» мэуэт лъэпкъым зэреджэу щытами хуокIуэ, апхуэдэуи, илъэс 2150-рэ ипэкIэ псэуа алыдж астроном, математик, географ Птолемей Клавдий КъухьэпIэ Кавказым хузэхилъхьауэ щыта картэм къыщигъэлъэгъуа Абунис быдапIэжьым и цIэми ирагъэщхь.
Зи гугъу тщIы псыр Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм едза тхыцIэ нэхъ цIыкIухэм ящыщ зым, «Къуацэ гъуркIэ» дызэджэм, ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ гъэза и джабэ нэкIухэм къыщожьэри, ищхьэхэмкIэ, зихуэдэ щымыIэу, зэнзэныпсу къабзэрэ къуэпсыбэу зыкъыщызэщIекъуэ.
Шапсыгъхэм, зэрыщыту къатщтэмэ адыгэхэм, я щэнхабзэм дихьэххэр кIуэ пэтми нэхъыбэ зэрыхъум и фIыгъэкIэ, Абын и кIейм зыщызыплъыхь щIыпIаплъэхэм я бжыгъэми иужьрей илъэсхэм хэпщIыкIыу хэхъуащ. Ахэр малъхъэдису зыщIэзышэ нэгузегъэужьыпIэхэм ящыщщ, ижь-ижьыж лъандэрэ мы къуэладжэм адэкIэ-мыдэкIэ Iэрамэ-Iэрамэу щызэхэт испы унэхэри (дольменхэр, мегалитхэр).
Зи ныбжьыр илъэс мини 3-м щхьэдэха а ухуэныгъэ телъыджэхэр щIыпIаплъэрыгъуазэхэм, ди гуапэ зэрыхъунщи, зрапхыр адыгэхэм я тхыдэм и закъуэщ. ИпэжыпIэкIи, мывэ джафэ пхъэбгъушхуэхэр апхуэдизу дахэу икIи зэгъэкIуауэ зэтегъэзэгъащи, яIуплъэ дэтхэнэми ямыгъэщIэгъуэн яхузэфIэкIыркъым. Мегалитхэм нэхъыбэ дыдэу узыщрихьэлIэр Абын хэлъэдэж Жьанэпс псы бгъунж цIыкIум и Iуфэрщ.
Гъэм и хуабэгъуэм зыкърезыгъэхьэлIэ щIыпIаплъэхэм зи лъащIэр лъагэу щхьэщыIэтыкIа машинэхэмкIэ (джип лIэужьыгъуэхэмкIэ) Абын и псыхъуэр къызэхажыхь. Бдзэжьей щещэну къыдыхьэхэми я бжыгъэри мащIэкъым, ахэри мы щIыпIэм «къуентхъыншэ» зэрыщымыхъум и щыхьэту.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2610.txt"
} |
«Жьы» псалъэм къытепщIыкIахэр
Жьыбгъэ – къыкъуэуурэ къепщэ жьы.
Жьыуейпсыуей – жьыи къепщэу, уэшхи къешхыу; уэтIпсытI.
Жьыпэу, жьыугъуэджэ – жьы къыщемыпщэ щIыпIэ. («Унэ блыниплIри сэ зыкIи жьыпэу а махуэм схуэмыхъут»).
Жьапщае – жьышхуэ, жьы шынагъуэ. Дуней жьапщае.
Жьычу – «жьычу зэщIэщтхьэн», «щIымахуэ жьычым», «дунейри жьычу зэщIэщтхьауэ».
ЖьыгъуркI – жьы пщтыр, жьы хуабэ. Губгъуэшэкъракъым (къумым) жьы пщтыр къыщытщIихуащ.
Жьыхъарз – жьы кIэрахъуэ.
Жьыкурий – гъуэжькуий. Мэкъу аргъынэр жьы гъуэжькуийм губгъуэм ирикъухьащ.
ЖьыщIэху – жьы мащIэ къыщепщэм деж апхуэдэу хужаIэ (пщэдджыжьым, пщыхьэщхьэм, къинэмыщIхэми).
Жьыху – 1. Жьы иризыщIрагъэхуу IэкIэ яIыгъ хьэпшып; 2. Псэуалъэхэр щIыIэтыIэ зэращI иджырей электроIэмэпсымэ.
БЭРАУ Бышэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2611.txt"
} |
Балеринэм и гупсысэ
Дахэу, щабэу зелъатэ хьэндырабгъуэм ебгъэщхь хъунущ балетым къыщыфэ хъыджэбзыр. Ари а хьэндырабгъуэм хуэдэу Iэсэлъасэщ, пшэм лъапэпцIийуэ къыщикIухь фIэкI умыщIэну сакъщ. АбыкIэ щапхъэу диIэщ КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ, КъБР-м и Музыкэ театрым и къэфакIуэ пажэ Щэбэтыкъуэ Юлианэ.
Балеринэр Налшык къыщалъхуащ, и анэр музыкантщ, фортепианэмкIэ егъэджакIуэщ. Юлэ къыхегъэщ и гъэсэныгъэмрэ и зыужьыныгъэмрэ теухуауэ куэдым хуэзыущияр, и къэкIуэну дахэм лъагъуэ щыхишынымкIэ гугъу зыкъыдезыгъэхьар и адэшхуэ-анэшхуэр арауэ. ИлъэсипщIым иту балетым хыхьа Юлэ музыкэ школыр къиухащ, КъБР-м и Музтеатрым егъэбыдылIауэ лэжьа балет студиеми и Iэзагъэм щыхигъэхъуащ. 8-нэ классым къыщIэкIыу музыкэ училищэм и хореографие къудамэм щыщIэтIысхьам зэфIэкI хъарзынэхэр зригъэхъулIагъэххэт: и Iэпкълъэпкъыр балет къафэм хуигъэпсат, макъамэ гъуазджэм епха пэщIэдзэ щIэныгъэри иIэт. ИужькIэ абы ГъуазджэхэмкIэ Кавказ-Ищхъэрэ къэрал институтыр къиухыжащ.
ГъащIэм узригъэхьэлIэ насыпми куэд елъытауэ къыщIэкIынщ, Юлэ Щэбэтыкъуэхэ я унагъуэм щигъуэтащ щIэгъэкъуэни чэнджэщэгъуфIи. Щхьэгъусэ хуэхъуар Музыкэ театрым и дирижер нэхъыщхьэ Щэбэтыкъуэ Натбий и къуэ Заурщ (пианистщ, концертмейстерщ).
Юлэ и дахагъэм къыдэкIуэу, и акъыл жанми нэхъ гурыхьыж ищI цIыхубзщ. Ар наIуэ къащI и Iуэху еплъыкIэхэм.
«Ашэмэз и бжьамий» лэжьыгъэр
Юлэ мы спектаклым Ахумыдэ дахэ и образыр къехъулIэу щигъэзэщIащ.
- Ахумыдэ и теплъэ зэкIужыр къэгъэлъэгъуэным нэхърэ абы и хьэл-щэн дахэр цIыхум я деж нэсхьэсыныр нэхъ сфIэхьэлэмэту а образым селэжьат. Ар «зи Iыхьэ зыIыгъыж» жыхуаIэм хуэдэщ, и ныбжьым емылъытауэ Iущыцэщ икIи зы нарт щауэкъым абы и гулъытэ щIэзэур. Къапщтэмэ, езы спектаклыр IыхьитIу зэхэт балетщ, къызэрыслъытэмкIэ, ар лэжьыгъэшхуэ хъуащ. Абы къыхощ нарт лIыхъужь Ашэмэз и къэхъукIэри, ар Ахумыдэ зэрыхуэзэри, шабзауэхэм я теплъэгъуэри - псори къафэкIэ къэIуэтащ. Ахумыдэ и образым адрей хъыджэбзхэм къызэрыщхьэщыкI гуэр хэлъщ. Спектаклым и пэм пщащэ ерыщ цIыкIуу, щхьэпэлъагэу дыхуэзэмэ, лIыхъусэ-благъуэ фIыцIэм ар идыгъуу пIалъэкIэ щIыунэм щиIыгъын хуей щыхъуам и Iуэху еплъыкIэкIэ нэхъ балигъ хъуауэ, псори зэпэзышачэ хъыджэбз губзыгъэу дыIуощIэж. СызэригугъэмкIэ, гугъуехь ирихьэлIа сыт хуэдэ цIыхуми нэхъ зыхигъэкIыф мэхъу гъащIэм и фIыгъуэхэмрэ мыщIагъуэу абы хэлъхэмрэ. Апхуэдэу хьэл быдэрэ пкъы жанрэ иIэу къыщIэкIащ Ахумыдэ хъыджэбзми. Ар къезыгъэлар пщащэм и лъыхъуакIуэ ежьа Ашэмэзщ, абы и бжьамийрщ. Иджыри сыщеджэм зы къэфакIуэ цIыхубзым къызжиIауэ щытащ: «Укъэфэн и пэ, макъамэм фIыуэ щIэдэIу. ЗэгъащIэ ар дунейм къызэрытехьа щIыкIэри, абы гупсысэ щIэлъри, композиторым ар утыку къызэрырихьэ Iэмалри». А чэнджэщым сфIэкъабылу сытетщи, сфIэгъэщIэгъуэну седжащ Ашэмэз и лIыгъэу щытахэми Ахумыдэ IуэрыIуатэм къызэрыхэщыжми.
«Гимн Восходящему Солнцу»
- Музтеатрым иужьрей илъэсхэм къехъулIахэм ящыщу къыхэзгъэщынут мы спектаклри. «Ашэмэз и бжьамийм» кIэщIкIэ къыкIэлъыкIуа а лэжьыгъэшхуэр театрым и балет труппэм и лэжьакIуэ псоми я зэхуэдэ гуащIэщ. Я лэжьыгъэр нэрылъагъуми, езыхэр ямыцIыхуу къанэ художникхэм, фащэ зыдхэм, декорацэр зыгъэхьэзырхэм я гугъуехьри хэбгъэкIуадэ хъунукъым.
Спектаклым сэ щызгъэзэщIащ Iэдииху и ролыр. Ахумыдэ хъыджэбзым ейм емыщхьу, Iэдииху и гъащIэр гуузу къекIуэкIащ. Лъагъуныгъэм текIуэда а хъыджэбзыр зымыхъумэфа щауэми мащIэу гужьгъэжь хуэпщI хуэдэщ. Ауэ ар Iэмал къызыхуомыгъуэтыф Iуэхухэм щыщу къыщIэкIынщ. Зы теплъэгъуэм къитIасэ къафэкIэ сэ къэзгъэлъэгъуэн хуейт цIыхупсэм бэлыхь щишэч дакъикъэ нэхъ гугъухэр. ИщхьэкIэ зи гугъу сщIа «Ашэмэз и бжьамий», «Гимн Восходящему Солнцу» спектаклхэр сыт я уасэ?! А псор щIытхуэщIэр ди балетмейстерым и фIыщIэу къызолъытэ. Театрым и лэжьакIуэхэм я егугъуныгъэр абы щIыгъужи, гурыIуэгъуэу си гугъэщ лэжьыгъэм щыдиIэ ехъулIэныгъэм и хэкIыпIэр.
Классикэм сыт щыгъуи едаIуэ, еплъ и цIыху иIэжу къызолъытэ. ЖаIэр оперэмрэ балетымрэ ущысабийм щегъэжьауэ зыщыбгъэгъуэзэн хуейуэ, а гъуазджитIым удихьэхын-удимыхьэхыныр абдеж щызыхэкIыу. Пэж хъунщ. Ди спектаклхэм къекIуалIэр цIыху мащIэкъым икIи абыхэм ядыболъагъу ди лэжьыгъэр зэрафIэфIыр.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2612.txt"
} |
Iуэхугъуэ купщIафIэхэр къапэщылъщ
КъБР-м и Парламентым и бжьыхьэ лэжьэгъуэр къызэрызэIуаха зэIущIэм депутатхэр щедэIуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и бюджетыр 2021 гъэм и япэ илъэс ныкъуэм зэрагъэзэщIам теухуауэ КъБР-м и Правительствэм ищIа отчётым.
КъБР-м финансхэмкIэ и министр Лисун Еленэ зэрыжиIамкIэ, республикэ бюджетым и хэхъуэр сом мелард 21-рэ мелуан 938,3-кIэ ягъэзэщIащ, къигъэсэбэпар сом мелард 21-рэ мелуан 269,4-рэщ. Профицитыр сом мелуан 668-рэ мэхъу.
Налог хэхъуэхэр сом меларди 5-рэ мелуан 755-рэ хъуащ (проценти 120,1-рэ), нэгъуэщI хэхъуэхэр - сом мелуан 355-рэ (проценти 121,3-рэ). Зымыгъэзэж хэхъуэу республикэм къыIэрыхьащ сом мелард 15,8-рэ - илъэсым тещIыхьам и процент 50. 2021 гъэм бадзэуэгъуэм и I-м ирихьэлIэу республикэм и къэрал щIыхуэр сом меларди 7-рэ мелуан 330,7-рэ мэхъу.
КъищынэмыщIауэ, зэIущIэм КъБР-м и Парламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэ къыщыхигъэщхьэхукIащ бжьыхьэ лэжьэгъуэм КъБР-м и Парламентыр нэхъыщхьэу къызытеувыIэну Iуэхухэр. Абы жиIащ бжьыхьэ сессиер гъатхэ лэжьэгъуэм нэхърэ зэрынэхъ кIэщIыр, ауэ абы щхьэкIэ къэмынэу, Iуэхугъуэ купщIафIэхэр зэрырагъэкIуэкIынур.
- Бжьыхьэ лэжьэгъуэр щIэддзэжащ УФ-м и Къэрал Думэм и хабзэубзыху лэжьыгъэр къэкIуэну илъэситхум зыгъэбелджылыну хахахэр я къалэным щыпэрыхьэм техуэу. Абы къыхэкIыу КъБР-м и Парламентми и лэжьыгъэр абыхэм къыхалъхьэм куэдкIэ хуэунэтIауэ щытынущ. Къэрал Думэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыкIуэу хэтыну хахахэм нобэ сехъуэхъуащ икIи сащогугъ, нэхъ ипэIуэкIи хуэдэу, дяпэкIи купщIафIэу дызэдэлэжьэну, - къыхигъэщащ Егоровэм. – Зэрыхабзэу, ди нэIэ тедгъэтынущ федеральнэ законодательствэм игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэм тещIыхьауэ ди щIыналъэ законхэри зэрызэдгъэзэхуэнум. Псалъэм папщIэ, нобэрей зэIущIэм къыщытщтащ УФ-м и Конституцэм ипкъ иткIэ республикэ закон зыбжанэм зэхъуэкIыныгъэхэр зэрыхэтлъхьэр къыщыгъэлъэгъуа дэфтэрхэр. Къыхэзгъэщыну сыхуейт КъБР-м и Парламентыр сыт щыгъуи хуэдэу набдзэгубдзаплъэу зэрыхэплъэнур республикэ бюджетыр къэкIуэну илъэсищым зэрытрагуашэм теухуа законым и проектым. Апхуэдэуи депутатхэм гулъытэ хэха хуащIынущ республикэ законхэр зэрагъэзащIэми. Парламент къэпщытэныгъэхэм хиубыдэу Iуэхугъуэ 30-м щIигъу едгъэкIуэкIыну ди мурадщ. Абыхэм къызэщIедгъэубыдэнущ стIол хъурейхэр, комитетхэм, Правительствэм хухах сыхьэтхэр, районхэм щедгъэкIуэкI зэIущIэхэр, нэгъуэщIхэри. Къэбэрдей-Балъкъэрым и илъэси I00-м и щIыхькIэ къызэдгъэпэщынущ «Къэбэрдей-Балъкъэрыр Урысей Федерацэм хэту: щIэдзапIэр, зэрызэфIэувар, зэрызиужьар» зыфIэтща конференцыр. Си гугъэмкIэ, щIэщыгъуэ икIи щхьэпэ хъунущ депутат ныбжьыщIэхэм я зэхыхьэ къызэрызэдгъэпэщынури. Мазищ пIалъэкIэ дызэлэжьын Iуэхугъуэ куэд диIэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2613.txt"
} |
Къэрэндащми гъуэгуанэ къикIуащ
Пасэм, мывэ лъэхъэнэм, щакIуэ гуэрым мывэ папцIэкIэ бгъуэнщIагъым къыщритхъат цIыхухэмрэ псэущхьэхэмрэ я тхыпхъэ. Зэманыр кIуащ… Тхыбзэр къежьащ. Ассирием тхыбзэ дамыгъэхэр пхъэ упсакIэ ятIэ псыфым къыхэщIыкIа жыпхъэм къыщратхъэрт, итIанэ ар мафIэм ирагъэужырт.
ЩIыр къазэрыхуэупсар
XIV лIэщIыгъуэм щегъэжьауэ Европэм и сурэтыщIхэм къагъэсэбэпын щIадзащ бдзапцIэ, дзэху, дыжьын зэхэгъэвам къыхэщIыкIа Iэмэпсымэ. АпхуэдэкIэ и сурэтхэр ищIу щытащ Боттичелли цIэрыIуэм. Европэм а зэманым къыщIигъэкIыу щыта тхылъымпIэр егъэлеяуэ быдэт, и щIыIур быркъуэшыркъуэт. ГъущI Iэмэпсымэ упэмцIакIэ апхуэдэ тхылъымпIэм ущытхэну тыншт. XVI лIэщIыгъуэм и кум Камберленд пащтыхьыгъуэм щыщ мэлыхъуэхэм къагъуэтащ гъущIыкIэ фIыцIэ лIэужьыгъуэ щабэ. И фэр бдзапцIэм ейм зэрещхьым къыхэкIыу, абы хагъэзэрыхьат. Ауэ ар зэрымыбдзапцIэр, фочышэ къыхэпщIыкI зэрымыхъур къащыгурыIуэм, а гъущIыкIэ лIэужьыгъуэм графиткIэ еджэ хъуащ. Ар мэлыхъуэхэм къагъэсэбэпырт мэлхэм дамыгъэ щытращIэкIэ.
Къапщтэмэ, графитыр тхыгъэм къыщагъэсэбэпу щытащ пасэрей алыджхэм. АрщхьэкIэ, иужьым ар яIэщIэхужри, илъэс минитIым нэблагъэкIэ къытрагъэзэжакъым. I656 гъэм гъущIыкIэхэм ятеухуа трактат къыдэкIащ. Абы япэу щытепсэлъыхьащ графитым. Ар «grafo» алыдж псалъэм къытехъукIащ, «сотхэ» жиIэу къокI. Къэрэндащыр тырку псалъэм къытекIащ: «кара» – «фIыцIэ», «даш» – «мывэ» къокI.
Зыужьыныгъэхэр игъуэтащ
Камберлендым графитыр щымащIэт. Инджылыз парламентым ар къэралым ирашыну хуит ищIыртэкъым, а хабзэм ебакъуэм и судыр укIкIэ ящIэрт. Ауэрэ, къызыхащIыкIыр мащIэ щыхъум, Инджылызым къэрэндащ къыщыщIагъэкIыныр щызэпагъэуащ.
ИужькIэ, графит зыщIэлъ щIыпIэ къулей къыщагъуэтащ Урысейми, нэгъуэщI къэралхэми. Ауэ ар лIэужьыгъуэ къабзэу зэрыщымытым къыхэкIыу, Камберленд щащIу щыта шэкъэм хуэдэ къыхэпщIыкIыфыртэкъым.
Графит къэрэндащым и къыщIэгъэкIыныр щIэрыщIэу щаублэжар I970 гъэхэрщ, франджы IэпщIэлъапщIэ Жак Конте Николэрэ венэ IэпщIэлъапщIэ Хардмут Йозефрэ шэкъэ зэрызэхащIэ IэмалыщIэ къыщагупсысарщ. IэмалыщIэм ипкъ иткIэ, графит порошокыр ятIэмрэ псымрэ хагъэзэрыхьырти, плъыфэ зэрырат Iэмэпсымэ щхьэхуэм пхырагъэкIыжырт. КIапсэ фIыцIэ кIыхьым и теплъэр иIэ хъуа нэужь, цIыкIу-цIыкIуу зэпаупщIыжырти, быдагъ къащтэн папщIэ мафIэм ирагъэурт. Шэкъэр зэрызэхащIэм елъытауэ, къэрэндащыр нэхъ быдэуи, нэхъ щабэуи тхэуэ къызэрыдагъэкI Iэмал къагупсысащ. А Iэмалыр нобэми хъума хъуащ.
Графит къэрэндащ къыщIэгъэкIыныр Урысейм щызыублар Ломоносов Михаилщ. Графит къыщыщIах щIыпIэрэ мэзрэкIэ къулей къэралым а Iуэхур щегъэжьэгъуафIэт. КъыщыщIадзар Архангельск губерниерщ. Ломоносов Михаилщ къэрэндащыр къызэрапщытэ мардэр - гроссыр - къэзыгупсысар.
ЛIэужьыгъуэ куэду щыIэщ
Къэрэндащ къыщIэгъэкIыным щIэхыу зыужьыныгъэ щигъуэтащ къэрал куэдым. Абы папщIэ къагъэсэбэпырт жыг лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэр. Пхъэхуеймрэ псеймрэ а Iэхум хэзагъэртэкъым. Хъарзынэу езэгъырт можжевельникыр, кедр плъыжьыр.
Ди къэралым къыщагъэсэбэп сыбыр кедрым, щихум, екIэпцIэм, бзихум я пхъэхэр. Нэхъ цIанлъэу щытын папщIэ пхъэм зэщIрагъэфырт шэху.
Америкэм щыщ Таусенд Кросс Алонсо I869 гъэм гъущI къэрэндащыр къигупсысащ. Графит шэкъэр гъущIым къыхэщIыкIа шэкъалъэ цIыкIум иралъхьэрти, узыхуей кIыхьагъкIэ и пэр къибгъэкIуэт хъууэ ящIырт. Апхуэдэу, цанг къэрэндащыр къежьащ.
Механическэ къэрэндащхэр куэду къыщагъэсэбэп космосым, сыту жыпIэмэ, абы щыIэ щытыкIэми хьэпшыпым и фIагъыр хъума щохъу. Япэу ар къызыгурыIуар совет космонавтхэрщ.
Къэрэндащым и къуапих плъыфэр I85I гъэм къыхилъхьащ Faber-Castell фабрикэм и тет граф Лотар фон Фабер-Кастель. Апхуэдэ теплъэ зиIэ къэрэндащым уритхэну тыншщ - Iэпхъуамбэхэр иригъэшыркъым. Зэпэхъурей теплъэ зиIэхэм къащхьэщыкIыуи, ахэр ущытхэ стIолыщхьэ джафэм тозагъэ.
Къэрэндащым щапхъэ тетхмэ…
Къэрэндащым гу зылъытапхъэ фIагъыу плIы хэлъщ. Ахэр цIыхум и хьэл-щэным хипщэфамэ, тыншу псэунут.
Япэр: утхэн щхьэкIэ, къэрэндащыр щIэх-щIэхыурэ пыбупсыкIын хуейщ. Абы гугъуехь пыщIауэ щытынкIи хъунщ, ауэ итIанэ фIы дыдэу тхэнущ. ЦIыхури аращ. Гугъуехьыр ишэчыфу зригъасэмэ, иужьым абы хъер къыхухэкIыжынущ.
ЕтIуанэр: къэрэндащкIэ ущытхэм деж, щыуагъэу къэплъытэхэр хьэфэтегъэкIкIэ тебгъэкIыж мэхъу. ЦIыхуми и щыуагъэхэр игъэзэкIуэжыфу зригъасэмэ, гъуэгу пэжым гъунэгъу хуэхъунущ.
Ещанэр: къэрэндащым и теплъэракъым и фIагъыр къызэращIэр, атIэ абы и кIуэцIым илъ графитырщ. Апхуэдэу, цIыхури кIэлъыплъын хуейщ и гум щекIуэкIхэм.
ЕплIанэр: къэрэндащкIэ утха нэужь, тхылъымпIэм лъэужь къытренэ. ЦIыхуми лъэужь къигъэнапхъэщ.
Апхуэдэ Iуэхугъуэхэм цIыхур хуигъэсэфынущ къэрэндащ къызэрыгуэкIым.
Тумаринсон Генрих.
Сурэтыр Къарей Элинэ трихащ.
«Тайны XX века» журналым къитхыжащ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2614.txt"
} |
Вагъуэхэм куэд къыбжаIэ
(къыпыдощэ Къашыргъэ Назир
зэхуихьэсыжа вагъуэцIэхэхэм)
Шогуэгъагъвагъуэ – Алькор. Вагъуэзэшиблым ящыщ Мицар вагъуэм и щыгум итщ. Алькор, Мицар псалъэхэр зэхэтмэ, хьэрыпыбзэкIэ шузэтес жиIэу къокI. Алькор вагъуэм къращIэу щытащ цIыхум и нэм тэмэму илъагъурэ имылъагъурэ. Вагъуэр IупщIу илъагъумэ, цIыхум и нэхэр тэмэму къалъытэрт. Мы вагъуэм мыпхуэдэ хъыбар къыдокIуэкI. ШогуэкIэ еджэу хъыджэбз дахэ дыдэ гуэр щыIащ, жеIэж хъыбарым. Алькор вагъуэр къилъагъун и мураду ар куэдрэ лъыхъуащ. АрщхьэкIэ къыхуэгъуэ-такъым, и нэм сэкъат иIэти. Ар и жагъуащэ хъури гъащ. Абы щегъэжьауэ цIыхухэр Алькор вагъуэм ШогуэгъагъкIэ еджэ хъуащ.
Вагъуэдамэкъуэгурыгъ – Западная Рыба вагъуэ гуп. Гурыгъыр бжьым гур зэрыкIэращIэ дамэкъуэ гъумщ. Бжьым и кум иIэ гъуанэмрэ гуфитIым я пэм иIэ гъуанэхэмрэ зэхуэзэу зэтралъхьэри, гурыгъыр ирагъэжыжырт. Гурыгъым бжьыр фIокIэрэхъухь, бжьым и кIапитIыр чэзу-чэзукIэрэ япэ ищурэ. Дыгъэр, и илъэс гъуэгум (эклиптикэм) тету щекIуэкIкIэ, гъатхэпэм и 21-м къыщохутэ Западная Рыба вагъуэ гупым и щIагъым, экваторым и щыгум и занщIэу (вертикальнэу) уэгум иту, ипщэрабгъу лъэныкъуэмкIэ къикIыу, ищхъэрабгъу лъэныкъуэмкIэ кIуэуэ. А лъэхъэнэм экваторым и ипщэрабгъу лъэныкъуэм бжьыхьэр къыщохьэ, экваторым и ищхъэрабгъу лъэныкъуэм гъатхэм щыщIедзэ, адыгэхэм гъэрэ щIырэ щызэхэкIыу къалъытэ зэманщ. Гъэрэ щIырэ щызэхэкIкIэ а тIур зэныкъуэкъуу къафIэщIырт, абы теухуауэ адыгэм жаIэ: «Тхьэгъэлъэдж и къуитIыр зэрымыгъэкIэс, зэрымыгъэпсых». (Тхьэгъэлэдж – гъэм и тхьэщ, абы и къуитIыр гъэмахуэмрэ щIымахуэмрэщ). Гъэрэ щIырэ щызэхэкIыр илъэсыжьыр щиух, илъэсыщIэм щыщIидзэ зэманырщ. Абы ирихьэлIэу илъэсыщIэ тхьэлъэIуу мафIащхьэ джэд яукI, джэд фIыцIэр нэхъ ягъэкъабылу.
ЩIымахуэм щIыр нэхущ, хужьщ, гъэр фIыцIэщ; гъэмахуэм гъэр махуэщ, щIыр фIыцIэщ. МафIащхьэу джэд фIыцIэ букIмэ, «хуэдэм хуэдэ къешэ» жыхуаIэ хабзэм тету, джэд фIыцIэм гъэмахуэ щIы фIыцIэ къишэну ягъэувырт. ЖаIэрт: гъэрэ щIырэ зэхэкIмэ, дадэ джэдыгужьыр щихыжынщ. Абы къегъэлъагъуэ гъэрэ щIырэ зэхэкIмэ, дунейр хуабэ зэрыхъужыр. Гъэрэ щIырэ щызэхэкIа жэщ-махуэм и пщэдджыжьым уэлбанэмэ, шэджагъуэ нэужьым уэфI хъужмэ, жаIэрт гъэр текIуауэ, гъэ угъурлы хъуну, щIым гъавэ бэв къаритыну.
Западная Рыба вагъуэ гупым дамэкъуэм ещхь сурэт къагъэхъу. Гурыгъым бжьыр зэрыфIэкIэрэхъухьым ещхьу, дыгъэр а вагъуэ гупым и щIагъым щIэкIэрэхъухьу щIэтщ, щIым и экваторым и ищхъэрабгъу ибгъумкIэ хуэзэу. Западная Рыбэм къигъэхъу дамэкъуэ сурэтыр къалъытэ дунейм и къэхъукъащIэхэм щызахъуэж гурыгъыу.
Вагъуэсокурэ – Созвездие Чащи. Ар уолъагъу сокурэ кхъуэщыным ещхьыфэу (сокурэр псы пэгун зытIущ хуэдиз ихуэу, хупцIынэ ирапщу, махъсымэ иращIу адыгэхэм зэрахьэу щыта кхъуэщын Iу быхъущ). Вэн-сэн зэману вакIуэ махъсымэ щащI мэлыжьыхь - накъыгъэ мазэхэм Вагъуэсокурэр IупщIу уолъагъу. Ар экваторым и ипщэрабгъум щыIэ вагъуэ гупщ.
Зи анэр дыщэ джэдыгукIэ зыхъуэжа вагъуэр – Волопас вагъуэ гупым щыщ Арктурыр къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыболъагъу вагъуэшхуэ дыдэу, горизонтым лъагэу теIэтыкIауэ уэгум иту. Ар щIымахуэ пщэдджыжьым къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ экваторым и ищхъэрабгъукIэ къыщыщIокI, жэщ-махуэ къэс ипэ ита жэщ-махуэм къыщыщIэкIа зэманым нэхърэ дакъикъи 3-рэ секунд 55,91-кIэ нэхъ пасэу къыщIэкIыу. Арктур и анэр ар къыщыщIэкI щIымахуэр аращ. Ауэ екIуэтэкIыурэ и къыщIэкIыгъуэм зехъуэж. Аращ и анэр дыщэ джэдыгукIэ - гъэмахуэмкIэ ихъуэжащ щIыжаIэр.
Вагъуэгублащхьэдэсэ – Трубка Арктура вагъуэ гупырщ. Мыр ирагъэщхьагъэнущ выгум и гублащхьэм дасэ, къандесым ещхь пхъэ дыкъуакъуэм.
ВагъуэданэчщIопщ – Волосы Вероники вагъуэ гупырщ. Ар и теплъэкIэ ирагъэщхь зи щIопщыкIыр пыжьейм, къазмакъейм къыхащIыкI данэчщIопщым. Апхуэдэу абы щIеджэр фэ Iув зэпэхъурейм данэч фэдэн (данэ Iуданэ) трашэрти арат. ДанэчщIопщымкIэ шым ущеуэкIэ абы макъышхуэ ищIын щхьэкIэ щIопщыкIым данэчщIопщу зыщыплI кIэращIэрт.
Вагъуэхьэлывэ – Северная Корона вагъуэ гупырщ. Ар и теплъэкIэ мазэ ныкъуэм ещхьщ. Гъатхэм, гъэмахуэпэм дыгъэр къухьа нэужь, уэгум лъагэу иту уолъагъу.
Вагъуэщэлъахъэ – Стрела вагъуэ гупырщ. А вагъуэхэр щэлъахъэм ирагъэщхь. Езы псалъэми къызэрыхэщщи, щэлъахъэр шым и лъакъуищым иралъхьэ: шыр кIуэр ящIынумэ, шы емылыджыр ягъэсэнумэ, шыр къэкIухьреймэ. Мэкъуауэгъуэ-щэкIуэгъуэ мазэхэм Щэлъахъэ вагъуэр IупщIу уолъагъу.
Дэжыгвагъуэ – Лира вагъуэ гупырщ. Лирэм и вагъуэхэм халъагъуэ дэжыгым ещхь сурэт, аращ а вагъуэ гупым апхуэдэу щIыфIащар. Вагъуэ гупыр IупщIу уолъагъу накъыгъэ – щэкIуэгъуэ мазэхэм - дэр дейм къыпыкIэу хъууэ къыпачыжыху.
Вагъуэтокъмакъ – Дракон вагъуэ гупым и щхьэмрэ и плIэ лъакъуитIымрэщ. Мы цIэр къызытекIа псалъэм и гугъу пщIымэ, токъмакъыр зэрызауэу, удын хьэлъэ зэрадзу щыта Iэщэщ.
Вагъуэгуэзнэч – Дракон вагъуэ гупым щыщ Iыхьэщ: и кIэр, и кIэбдз лъакъуитIыр, Ищхъэрэвагъуэр я гъусэу. Гуэзнэчыр набжэщ, хъупIэм щагъэхъу мэлхэр жэщкIэ щаIыгъ Iуэр кърахухьу. Вагъуэгуэзнэчым и кум Вагъуэкъащыкъым и вагъуэхэр итщ. Драконыр гупсэхуу уолъагъу накъыгъэ – щэкIуэгъуэ мазэхэм. Май мазэм и кIэм къыщыщIэдзауэ ноябрь мазэм нэсыху мэл хъушэхэр жэщым щаIыгът гуэзнэчкIэ къэухъуреихьа егъэзыпIэхэм.
Вагъуэщыгъэ – Южная Корона. Вагъуэщыгъэр экваторым и ипщэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ вагъуэ гуп цIыкIущ. Абы и вагъуэхэр зэхэтщ щыгъэм ещхь сурэт къагъэхъуу, аращ адыгэхэм Вагъуэщыгъэ щIыфIащари. Вагъуэщыгъэр хуиту уолъагъу бадзэуэгъуэ – шыщхьэуIу мазэхэм.
Зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2615.txt"
} |
Зэманым декIу пасэрей хабзэ
Налшык дэт «Акрополь» уардэунэм иджыблагъэ щызэхуащIыжащ «Зэныбжьэгъугъэ» Iуэху дахэр.
Тхьэмахуэ хъуауэ екIуэкI проектым унагъуэ 18 хэтащ. А дауэдапщэм къекIуэлIа ныбжьыщIэхэр зызэщамыгъэнщIу зэрызэбгъэдэсыр нэрылъагъут.
Май къалэм щыщ Рудик Евгений (11-нэ классым щоджэ), Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Къармэхьэблэ къуажэ щыщ Бей Ислъам и деж щыхьэщIащ. Ахэр зэгъусэу школым кIуащ, загъэпсэхуащ, спорт джэгукIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ я зэфIэкI зэхуеплъащ. Евгений зыхыхьа унагъуэм илъ хабзэмрэ бзыпхъэмрэ ирагъэлъэгъуащ. Езы ныбжьыщIэ цIыкIухэм зэражаIамкIэ, проектым хэтыну зэрытегушхуам щыгуфIыкIыжащ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абы и фIыгъэкIэ ныбжьэгъу пэж къагъуэтауэ къылъытэ.
Шэджэм къалэ щыщ Семэн Владислав Эльбрус къуажэм щыщ Соттеевхэ я унагъуэм щыхьэщIащ. Абы Iуэхугъуэ куэдкIэ и нэгу зрагъэужьащ, ауэ езым нэхъыбэу игу ирихьауэ къыхигъэщыр, шыхэмрэ абыхэм якIэлъыплъу игъэкIуа зэманымрэщ.
КъБР-м граждан жылагъуэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министрым и къалэнхэр зыгъэзащIэ КIурашын Анзор зэIущIэр къызэIуихри Iуэхум хэта дэтхэнэми фIыщIэ яхуищIащ. Мыгъэрей зэхыхыхьэр куэдкIэ нэхъ дахэ хъуауэ къызэрилъытэр къыхигъэщащ абы.
Зэныбжьэгъугъэр зи лъабжьэ пасэрей хабзэжьыр къэгъэщIэрэщIэжыным хэта ныбжьыщIэхэм щIыхьэт тхылъхэмрэ фэеплъ саугъэтхэмрэ хуагъэфэщащ, хьэщIэхэр зэрыса унагъуэхэм министерствэм къыбгъэдэкI фIыщIэ тхылъхэр иратащ.
Пшыхьыр ягъэдэхащ ди республикэм и артист пажэхэмрэ къэфакIуэ гупхэмрэ.
Сурэтхэр Къарей Элинэ трихащ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2616.txt"
} |
Япэ текIуэныгъэшхуэ
ФутболымкIэ Лъэпкъ Лигэм и етIуанэ дивизионым хыхьэу «Алания-2»-р ЕсэнтIыгу щыдэджэгуащ «Спартак-Налшыкым». Зэхьэзэхуэм и кIэух увыпIэм щыт «хэгъэрейхэм» зэпэщIэтыныгъэр жыджэру къыщIадзащ. Япэ дакъикъэхэм щегъэжьауэ владикавказдэсхэм хьэщIэхэм я лъэныкъуэмкIэ зыщагъэбыдат. Зы ебгъэрыкIуэныгъэм адрей къыкIэлъыкIуэу налшыкдэсхэр къыхагъэзыхьырт абыхэм.
ЗэIущIэр зэрыщIидзэрэ куэд дэмыкIауэ Владикавказ и командэр япэ ищыным зымащIэщ иIэжар. «Алания-2»-м и гъуащхьауэхэм ящыщ зыр зэуа топыр ди гъуащхьэхъумэхэм угловойм ягъэкIуащ.
Джэгум щыщу сыхьэт ныкъуэр нэблэгъауэ «Спартак-Налшыкым» щытыкIэр зэпIэзэрыт ищIыжащ. И лъэныкъуэмкIэ зэпэщIэтыныгъэр къыIузыгъэкIуэта хьэщIэхэр нэхъ жыджэр къэхъуат, щIэх-щIэхыурэ ебгъэрыкIуэныгъэхэри къызэрагъэпэщырт. Бжыгъэр къызэIуамыхауэ джэгум и ныкъуэр и кIэм нэблэгъащ.
ЗэIущIэм и етIуанэ Iыхьэр зэрыщIидзэжу налшыкдэсхэр япэкIэ кIуэтащ. ХьэщIэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэм хэту топыр къызыIэрыхьа Бэчбо Марат Iэзэу «Алания-2»-м и гъуащхьэхъумэхэм къапекIуэкIри гъуэм еуащ икIи зэпэщIэтыныгъэм и бжыгъэр къызэIуихащ.
ЕтIуанэ топми куэдрэ зыпигъэлъакъым футболеплъхэр. КъыхудагъэкIа топым иужькIэ зыкъэзымыщIэжа Владикавказ и командэм и футболистхэм я щытыкIэр къигъэсэбэпри, штрафнойм ихьа Хьэшырым бжыгъэр игъэбэгъуащ.
ПсынщIэ дыдэу къыхудагъэкIа топитIым «хэгъэрейхэм» я джэгукIэр зэтрихуат. Iэнкун къэхъуа ди хьэрхуэрэгъухэм джэгур яIэщIэкIыпат. Ди щIалэхэм я ебгъэрыкIуэныгъэхэм ящыщ зым Хьэшырым топыр къыIэрыхьащ. Алан ар Iэзэу хэгъэрейхэм я гъуащхьэхъумэхэм яблихри гъуэм еуащ. «Алания-2»-м и гъуащхьэтетым абы къыхуегъэгъэзакъым – 0:3.
НэхъапэIуэкIэ къэхъуа щытыкIэм тету, джэгур къызэрыщIадзэжу «Спартак-Налшыкыр» ебгъэрыкIуащ. Штрафнойм иту Жангуразовыр зэуа топыр гъуащхьэхъуэмхэм ящыщ зым техуэри зэIущIэм и зэщхьэщыкIыныгъэр топиплIым хуэкIуащ.
БжыгъэшхуэкIэ зэрытекIуэм арэзы къищI налшыкдэсхэр нэхъ кIащхъэ къэхъуащ. Уеблэмэ, зэманкIэ набдзагубдзаплъагъэр яфIэкIуэдащ. Апхуэдэ Iэмалыр гулъытэншэу къагъэнакъым хэгъэрейхэм. ПсынщIэу къызэрагъэпэща контратакэм абыхэм ехъулIэныгъэ къахуихьащ. «Алания-2»-м и гъуащхьэхъумэныкъуэ Наниевыр зэуа топым налшыкдэсхэм гъуащхьауэм къыхуегъэгъэзакъым – 1:4.
Зэманыр икIэм нэблэгъауэ гуIэфIтещIэж иужьрей топыр хэгъэрейхэм яхудигъэкIащ зэпэщIэтыныгъэм бжыгъэр къыщэзыIузыха Бэчбо Марат. Къыхэдгъэщынщи, зи ныбжьыр илъэс 30-м щIигъуа, Псыкуэд къуажэм щыщ щIалэр «Спартак-Налшыкым» къызэрыхыхьэрэ зэман куэд дэмыкIами, ар псынщIэу гупым хэзэгъащ, футболеплъхэм ягу дыхьэн джэгукIи щIэх дыдэу къигъэлъэгъуэн щIидзащ. Абы и щыхьэтщ мы зэIущIэм тIэунейрэ къызэрыщыхэжаныкIар.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2617.txt"
} |
Зэадэзэкъуэ IэпэIэсэ
Ткаченкэ Андрей и цIэр зезыхьэ СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ музейм щагъэлъэпIащ УФ-м и цIыхубэ, КъБР-м щIыхь ¬ зи¬Iэ я сурэтыщI, республикэм и Къэрал саугъэтым и лауреат, Худо¬жес-твэхэмкIэ Урысей Академием и член-корреспондент, ЩIДАА-м и ¬ака-де¬мик, Красноярск Ксилогра¬фи¬ем¬кIэ щыIэ школым и къызэгъэпэщакIуэ икIи и унафэщI, профес¬сор Пащты Германрэ абы и къуэ, КъБР-м и цIыхубэ сурэтыщI Пащт-Хъан Алимрэ я творчествэр фIыуэ зылъагъухэмрэ изобразительнэ гъуазджэм дихьэххэмрэ я зэIущIэ.
Музейм и пэшхэм Герман нэхъ пасэу ищIа лэжьыгъэхэр щыплъагъурт, езы Пащтым зэрыжиIамкIэ, абыхэм яхэтщ япэ дыдэу ищIахэм ящыщи.
«Ди щхьэ дыщытхъужыну дыкъэкIуакъым, атIэ нобэкIэ дызэлэжьым дытепсэлъыхьыну, сурэтыщI ныбжьыщIэхэм ди щэхухэмкIэ дадэгуэшэну аращ»,- жиIащ Герман зэIущIэр къыщызэIуихым.
Зэадэзэкъуэ сурэтыщIхэм къыдагъэкIа сурэтылъэхэмрэ каталогхэмрэ къызэхуэсахэм ирагъэлъагъуурэ я творческэ гъуэгуанэм, я лэжьыгъэхэм тепсэлъыхьащ. Герман щхьэхуэу къытеувыIащ и гъэсэнхэм я IэдакъэщIэкIхэмрэ ехъулIэныгъэхэмрэ.
И гъэсэнхэм я гугъу щищIым Герман жиIащ егъэджэныгъэ Iуэхум куэдрэ зэрытемыгушхуар. А лэжьыгъэр зэрыгугъум имызакъуэу, сабийхэр къыхуэмыгъэдэIуэнкIэ шынами, лэжьэн щIидза иужькIэ, абы гу лъитащ иригъаджэхэр набдзэгубдзаплъэу къызэредаIуэм, Iуэхум яфIэгъэщIэгъуэну зэрыхишэфым (иджыкIэ абы щрегъаджэ Красноярск художествэмкIэ дэт институтым). Апхуэдэ щIыкIэкIэ Герман къыгурыIуащ егъэджэныгъэ Iуэхум зэрыхуэIэзэр, сабийхэм ядэлэжьэну къызэрымыкIуэу зэрыфIэфIыр.
Пащтым КсилографиемкIэ Красноярск къыщызэIуиха школым хуэдэу, цIыху 50-м щIигъу сурэтыщI - граверу зэхуишэсыфауэ, Урысейм итыр абы зэризакъуэр къыхигъэщащ.
Къызэхуэсахэм гъэщIэгъуэн ящыхъуу едэIуащ Герман и гъэсэнхэм я гъэлъэгъуэныгъэу ХудожествэхэмкIэ Урысей Академием и пэшхэм къыщызэрагъэпэщам теухуауэ къиIуэтэжахэм. АбыкIэ сэбэп къахуэхъуащ ХудожествэхэмкIэ Урысей Академием и президент Церетели Зураб.
Герман жиIащ езым и хъэтIым ещхь гъэсэн зэримыIэр.
-Языныкъуэ егъэджакIуэхэм езыхэм я лэжьыгъэхэм щапхъэ трахыну я гъэсэнхэр къыхураджэ, уеблэмэ, къемыщхьхэр фIыуэ зымылъагъуи щыIэщ. Сэ зыкъызагъэщхьу сфIэмыфIым и закъуэкъым, ар яхуэздэнкIэ Iэмал иIэкъым, - жиIащ абы.
Герман къызэхуэсахэм яригъэлъэгъуащ и гъэсэнхэм (I00-м щIегъу) ятеухуа тхыгъэ кIэщI, щыпсэу щIыпIэмрэ я телефон номерхэмри щIыгъужу зэрыт къыдэкIыгъуэр.
Пащт - Хъан Алим и творчествэм щытепсэлъхьым, абы къежьапIэфI хуэхъуа Iуэхугъуэр ягу къагъэкIыжащ. I995 гъэм Академическэ зэхъуэжэкIэ папщIэу Германием щыIэ IуэхущIапIэм и стипендиер къызэрихьам и фIыгъэкIэ абы нэмыцэм щыIэ ХудожествэмкIэ академием и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ. Абы яужь художествэмкIэ Burg Giebichenstein Академием и аспирантурэ зыбжанэ - графикэмкIэ, скульптурэмкIэ, медиа – гъуазджэмкIэ къиухыжащ.
-2003 гъэ лъандэрэ видеоинсталяцие сщIыну сыщIэхъуэпсырти, 2005 гъэм зэзгъэхъулIащ фарфорым къыхэщIыкIа матрешкэхэмкIэ, - жиIащ Пащт - Хъан Алим. Абы жиIэжащ фарфорымкIэ Кореем щекIуэкIа зэпеуэм зэрыхэтар, щымыгугъыххауэ, абы и матрешкэхэм дыжьын медаль къыхуагъэфэщат.
Абы къызэхуэсахэр щигъэгъуэзащ илъэс куэдкIэ литографием зэрегугъуар, иужькIэ ар скульптурэ щIыным дихьэхащ, иджыкIэ фильм ещI.
- Фильмым и сценариир сэращ зытхар, режиссёрри сэращ, и сурэтхэри езым сощIыж, - ядэгуэшащ къызэхуэсахэм сурэтыщIыр.
ЩIалэ IэпэIэсэр тепсэлъыхьащ метри 8 зи лъагагъ и вазэ цIэрыIуэм, ар зэрищIам, абы къыпэджэжахэм.
ЗэIущIэм и кIэухым зэадэзэкъуэм кърихьэлIахэм я упщIэхэм жэуап иратащ.
КъБР-м хуэгъэзауэ яIэ гуращэхэм теухуауэ абыхэм жаIащ я мурадхэр щэхуу къанэмэ зэрафIэкъабылыр.
-Мурад пщIыныр, зыгуэрым ущIэхъуэпсыныр зы Iуэхущ - къохъулIэныр нэгъуэщIщ, - жаIэ абыхэм.
Зым и лэжьыгъэхэм хэлъ ныкъусаныгъэхэр адрейм зэрыригъэлъэгъужым теухуауэ абыхэм жаIащ, пэжыр зэрамыбзыщIыр, ауэ зэманым нэхъ кхъузанэфI зэрыщымыIэр, фIыр абы и лъащIэм дапщэщи къызэринэнур.
КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министрым и къуэдзэ Карчаевэ Аминат зэадэзэкъуэм, дэнэ щIыпIэ щыIэми, къыщалъхуа щIыналъэм хуаIэ фIылъагъуныгъэм, я зэфIэкI лъагэм, КъБР-м и щэнхабзэм хуащIа хэлъхьэныгъэм папщIэ фIыщIэ яхуищIри, мы зэIущIэр Герман и илъэс 80 къэблагъэм пежьэ Iуэхугъуэу зэрыщытыр къыхигъэщащ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2618.txt"
} |
Дунеяплъэм и гукъэкIыжхэр
1859 гъэм Дрезден нэмыцэбзэкIэ дунейм къыщытехьауэ щыта дунеяплъэ Колетани Ф. А. и «Шэрджэс хэкум сызэрыщыIар» тхылъым и етIуанэ Iыхьэр Мейкъуапэ урысыбзэкIэ къыщыдэкIащ.
«ЩIэныгъэ зэрамащIэр зэран къахуэмыхъуу, уэркъыгъэ хэIэтыкIа къапкърыщу адыгэхэм сыт хуэдэ хьэщIэщи псалъэ щызэIэпах, IэбэкIэ дахэ ядыболъагъу», - дыкъыщоджэ фи пащхьэ итлъхьэ тхылъым. Ар зи IэдакъэщIэкIым теухуауэ зэкIэ дызыщыгъуазэр дохутыру зэрыщытам и закъуэщ. ЖиIэм тепщIыхьмэ, Колетани урысхэм я жьауэм щIэту Шэрджэс хэкур къызэхикIухьащ, иужькIэ и нэгу щIэкIахэр тхылъу зэхигъэувэжащ. Адыгэ лъэпкъхэм ятеухуауэ бжыгъэ пыухыкIа гуэрхэр къызэрихьым къыбгурегъаIуэ Колетани дэфтэр ирагъэлъагъун хуэдизу дзыхь зыхуащI хьэщIэу зэрыщытар. Тхылъыр къыщыдэкIа I859 гъэр Дагъыстаным хуит щыхъуа урысыдзэр зэрыщыту адыгэхэм щраутIыпща зэмант. «Боденштедт сымэ ятхыр пэжу пIэрэ?» «Боденштедт хуэдэхэм адыгэхэр къызэщIагъэст», - жиIэу зэритхми уи фIэщ ещI а лъэхъэнэм адыгэхэм ятеухуауэ дуней утыку ихьэ тхыгъэхэр урыс лъэныкъуэм къыфIэIуэхуу зэрыщытар.
«Адыгэхэр, чыристаныгъэ къащтэмэ, гъэр ящIынкIэ мэгузавэ, ауэ ар щыуагъэщ, сыту жыпIэмэ, урысхэм яфI бгырысхэр щIыпIэ нэхъ бейхэм ягъэIэпхъуауэ, езыхэм къахъумэ, къурш джафэм ихьэжауэ зауэ абыхэм я къуэшхэм елъытауи нэхъ Iэуэлъауэншэу, мамыру мэпсэу», - къехь зыплъыхьакIуэм зи гупкIэ исым и Iуэху еплъыкIэр.
И нэгу щIэкI псори щIэныгъэ жыпхъэм иригъэзэгъэну зэрыхущIэкъур плъагъуу, Колетани и тхылъыр Iыхьэ щхьэхуэурэ гуэшащ: щIым, псым, хьэуам я щытыкIэхэр; Шэрджэс хэкум пэгъунэгъу щIыналъэхэмрэ абыхэм щыпсэу лъэпкъхэмрэ; адыгэхэр зауэм зэрыхуэщIа щIыкIэр; я зыхуэпэкIэр, пщэфIэкIэр, шхыныгъуэхэр, сымаджэм зэреIэзэр, унагъуэ зэраухуэр, къинэмыщIхэр. Тхылъым уэрэд зыбжанэ ихуащ адыгэ бэнэныгъэм теухуауэ.
Илъагъур езыр зэса псэукIэм къызэрыщхьэщыкIым и щапхъэу тхакIуэм фIэгъэщIэгъуэн хъуахэр дэри тфIэгъэщIэгъуэнщ.
Дэ дыдыгъуэгъуакIуэкъым
Шыгу зэкIэрыщIа гуп гъуэгум кърикIуэу дрихьэлIащ зэгуэрым, я шэрхъхэр егъэлеяуэ кIыргъыу. Ар къэбэрдей Iэпхъуэхэрат. «Щхьэ фи шэрхъхэм дагъэ щывмыхуарэ?» - жысIэу сыщыщIэупщIэм, жэуап къызатащ: «Сыт дэ дыгъуэгъуакIуэу ара, макъыншэу дызекIуэн хуэдэу?»
ЕмыкIум нэхърэ нэхъ емыкIуж
Алэрыбгъу къызэпхъуха шыгу гуэрым бзылъхугъэ къиплъауэ слъэгъуати, сыщIэупщIащ: «Ар ипхъу хьэмэ и щхьэгъусэ?» «Абы ущIэупщIэну емыкIущ, жэуап ептыну нэхъ емыкIужщ», - къыспадзыжащ.
ЧЭРИМ Марианнэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2619.txt"
} |
«Невиновен» фильмыр Сочэ щагъэлъагъуэ
Мазаем и 15 - 17 махуэхэм Сочэ щекIуэкIащ «Сочи Фильм Фестиваль» ещанэ дунейпсо кинофестивалыр. Абы унэтIыныгъитIымкIэ саугъэт нэхъыщхьэр къыщихьащ театрымрэ киномрэ я режиссёр, Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ЕмкIуж Андзор триха «Невиновен» полнометражнэ художественнэ фильмым.
Фестивалым лэжьыгъэ 50-м нэблагъэ щагъэлъэгъуащ США-м, Германием, Канадэм, Швецием, Франджым, Инджылызым, Мексикэм, Бельгием, Израилым, Испанием, Италием, Вьетнамым, Тыркум, Корее Ипщэм, Урысейм щыщ режиссерхэм я Iэдакъэ къыщIэкIауэ. А лэжьыгъэхэр къапщытащ къэрали 5-м къикIа, дунейпсо кинематографием Iулыдж щызиIэ цIыху цIэрыIуэхэм.
Кинофестивалым и къызэгъэпэщакIуэхэм къызэрыхагъэщымкIэ, мурад нэхъыщхьэу зыхуагъэувыжыр кино гъуазджэр къагъэсэбэпу лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахэкIа цIыхухэр зэпэгъунэгъу зэхуащIынымрэ щэнхабзэ зэмыщхьхэм я фIыпIэхэр ягъэлъэгъуэнымрэщ.
Абы и лъэныкъуэкIэ къапщтэмэ, «Невиновен» фильмым мыхьэнэшхуэ иIэщ, ар къалъытагъэнщ къэпщытакIуэхэми. Фестивалым и мурад нэхъыщхьэм тохуэ ЕмкIужым и IэдакъэщIэкIым пхыша гупсысэр – дин, бзэ, щэнхабзэ зэмыщхь зезыхьэ цIыхухэр зэпэблагъэ хъуным укъыхураджэ абы къыщыIэта Iуэхугъуэхэм. Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахэкIа цIыхухэм я зэхуаку къыдэхъуэ зэпэщIэувэныгъэм, щIэщхъум, гукъеуэм емылъытауэ, шыIэныгъэр, зэхэщIыкIыр, зэгурыIуэр тепщэ мэхъури, фильмыр дахэу еух. Арагъэнщ къэпщытакIуэхэм я саугъэтри («Самый лучший фильм») еплъахэм ягу зэрыдыхьам и нэщэнэ саугъэтри («Приз зрительских симпатий») къыщIыхуагъэфэщар.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, нэгъабэ Канадэм щекIуэкIа 42-нэ Монреаль дунейпсо кинофестивалым щагъэлъэгъуащ зи гугъу тщIы фильмыр. Абы щыгъуэми фестивалым и тхыдэм къриубыдэу япэ дыдэу утыку къыщрахьауэ арат Кавказым щытраха, бгырыс лъэпкъхэм я щыIэкIэ-псэукIэм теухуа, адыгагъэм, ныбжьэгъугъэм, хабзэр къызыхэщ, сыт хуэдэ лъэпкъ укъыхэкIами, цIыхугъэм зэпэгъунэгъу уищIын зэрыхуейм укъыхуезыджэ фильмыр.
«Невиновен» фильмыр щытрахащ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Кавказ Ищхъэрэм хиубыдэ хэгъэгухэм, Москва, Санкт-Петербург, Краснодар къалэхэм, абы хэтщ КъБР-м, АР-м, ШР-м, Москва, Армением, ДНР-м щыщ актёрхэр. Фильмым и лIыхъужь нэхъыщхьэхэр КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Хьэмырзэ Ахьмэдрэ АР-м и Урыс къэрал драмэ театрым и артисткэ Дрожжинэ Татьянэрэщ. Фильмыр тезыха ЕмкIуж Андзор нэмыщI, абы продюсер хуэхъуащ АР-м щыщ Хъуажь Iэминат.
«Невиновен» художественнэ фильмыр мыгувэу щагъэлъэгъуэнущ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм ит хэгъэгухэмрэ нэгъуэщI къалэхэмрэ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "262.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
ЕгъэджакIуэм и дунейпсо махуэщ
Дохутырым и дунейпсо махуэщ
Архитектурэм и дунейпсо махуэщ
ПсэупIэм и дунейпсо махуэщ
УФ-м щIэпхъаджащIэхэр къэлъыхъуэным пыщIа и IэнатIэм и лэжьакIуэм и махуэщ. 1918 гъэм цIыхубэ комиссариатым и унафэкIэ РСФСР-м къыщызэрагъэпэщащ уголовнэ Iуэхухэм елэжьыну къудамэхэр.
Адыгэ Республикэр къыщызэрагъэпэща махуэщ
Португалием щагъэлъапIэ Республикэм и махуэр
Лъэсу къэкIухьыным и урысейпсо махуэщ
Таджикистаным и къэралыбзэм и махуэщ
1914 гъэм япэу уэгум щызэзэуащ. Абы щызэрихьэлIат франджыхэмрэ нэмыцэхэмрэ я кхъухьлъатэ зырыз.
1917 гъэм Владикавказ, Налшык округхэм я лIыкIуэу Советхэм я II урысейпсо съездым ягъэкIуат Киров Сергей.
1929 гъэм СССР-м щыяпэу Ленинград къыщызэIуахат макъри щIэту фильмхэр щыбгъэлъагъуэ хъуну кинотеатр.
1948 гъэм къызэрагъэпэщащ Дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэным хуэгъэпса зэгухьэныгъэр.
1991 гъэм СССР-м Дунейпсо валютэ фондым дэлэжьэным теухуауэ япэ зэгурыIуэныгъэр ирищIылIащ.
1930 гъэм къалъхуащ совет космонавт, авиацэм и генерал-майор, Совет Союзым тIэунейрэ и ЛIыхъужь Попович Павел.
1936 гъэм къалъхуащ Чехием щыщ тхакIуэ, къэрал къулыкъущIэ, а къэралым и япэ президенту щыта Гавел Вацлав.
1943 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ, Урысейм и Къэрал саугъэтыр тIэунейрэ зыхуагъэфэща Чуриковэ Иннэ.
1944 гъэм къалъхуащ актёр цIэрыIуэ, кинорежиссёр, Урысей Федерацэм, Приднестровье Молдавие Республикэм я цIыхубэ артист Михайлов Александр.
1950 гъэм къалъхуащ генерал-лейтенант, УФ-м и ВВС-м и командующэм и къуэдзэу щыта, техникэ щIэныгъэхэм я кандидат, Урысей Федерацэм дзэ хуэIухуэщIэхэмкIэ щIыхь зиIэ и IэщIагъэлI Быж Айтэч.
1952 гъэм къалъхуащ Таджикистан Республикэм и президент (I992 гъэм къыщыщIэдзауэ) Рахмонов Эмомали.
1952 гъэм къалъхуащ Адыгэ Республикэм къыщалъхуа совет спортсмен цIэрыIуэ, спортым щIыхь зиIэ и мастер, 1976 гъэм Монреаль (Канадэ) щекIуэкIа Олимп Джэгухэм дзюдомкIэ чемпион щыхъуа Невзоров Владимир.
1957 гъэм къалъхуащ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор, КъБР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат, ДАХ-м и тхьэмадэу 2006 - 2009 гъэхэм лэжьа, республикэм Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым и унафэщI Дзэмыхь Къасболэт.
1961 гъэм къалъхуащ совет волейболисткэ, 1980 гъэм Москва щекIуэкIа Олимпиадэм чемпионкэ щыхъуа Ахэмын Еленэ.
1965 гъэм къалъхуащ КъШР-м щIыхь зиIэ и журналист, «Ногай давысы» газетым и редактор нэхъыщхьэ Атуовэ Алтынай къыщалъхуа махуэщ.
1976 гъэм къалъхуащ Шэшэн Республикэм и Iэтащхьэ (2007 гъэ лъандэрэ), Урысейм и ЛIыхъужь Кадыров Рамзан.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 15 - 16, жэщым градус 12 - 13 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2620.txt"
} |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.