text
stringlengths 11
353k
| meta
dict |
|---|---|
СНГ-м хыхьэ къэралхэр ди дэIэпыкъуэгъуу
Урысей Федерацэм и Президент Путин Владимир УФ-м и Правительствэм пщэрылъ щищIащ ерыскъыхэкIхэм я уасэр дэмыуеин папщIэ СНГ-м хыхьэ къэралхэм я мэкъумэшхэкIыр ди къэралым кърагъэшэну. Иджы Федеральнэ антимонопольнэ къулыкъущIапIэм и къалэнщ хадэхэкIхэм, пхъэщхьэмыщхьэхэм, мэкъумэш IэнатIэм къыщалэжь ерыскъыпхъэхэм я уасэр щIипщытыкIыну, сату щIапIэхэр и нэIэ щIигъэтыну.
Путин Владимир ищIа унафэм хэтщ, цIыхухэм япэIэщIэу щымытын щхьэкIэ, бэзэрхэм, жармыкIэхэм, ерыскъы щапIэхэм я бжыгъэр нэхъыбэ ящIыну. Апхуэдэуи къэрал Iэтащхьэм жеIэ мэкъумэшым елэжьхэм кърахьэлIэр зэращэн Iэмал къахузэгъэпэщын хуейуэ.
Нэхъ пасэу Президентыр щыхьэт техъуащ Урысейм шхын уасэр зэрыщыхэхъуам. «Нобэ нэхъ дызыгъэпIейтейхэм ящыщщ къызэрыгуэкI хадэхэкIхэм, «борщым халъхьэкIэ» дызэджэм я уасэр зэрыдэкIуеяр, куэд щIакъым абы дызэрытепсэлъыхьрэ», - жиIащ Путин Владимир.
Урысей гуэдзхэкI зэгухьэныгъэм (РЗС) АналитикэмкIэ и департаментым и унафэщI Тюринэ Еленэ зэрыхуигъэфащэмкIэ, дяпэкIэ гъэшхэкIхэм-рэ лыхэкIхэмрэ я уасэми хэхъуэнущ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, былым зехуэнри пудкъым. Абы къызэрилъытэмкIэ, щIакхъуэм и уасэри дэуеинущ, гъавэ бэв хъарзынэ къызэрырахьэлIэжым емылъытауэ.
Экономикэ обозреватель Романовэ Иринэ къызэрыхигъэщамкIэ, языныкъуэхэм деж къуаншэр зэи иримыкъу реелторхэрщ, ахэращ ерыскъыхэкIым и уасэм хуэдэ зыбжанэ иджыри тезылъхьэжыр. «Мис апхуэдэ сатуущIэ иримыкъухэм унафэ яхуэщIын хуейщ», - жиIащ Романовэм. Ар арэзы техъуащ икIи и чэзууэ къилъытащ Путиным и унафэр, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, пандемием и лъэхъэнэм ерыскъыпхъэхэм я уасэм хэбгъахъуэу цIыхухэм уегуауэ хъунукъым.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2257.txt"
} |
КIэрыхубжьэрыхур зэтримыхьэн щхьэкIэ
КъБР-м и Iэтащхьэм и пщэрылъкIэ, КъБР-м Ухуэныгъэмрэ псэупIэ-коммунальнэ IэнатIэмкIэ и министерствэр, «Экологистика» щIыналъэ операторыр и гъусэу, елэжьащ кIэрыхубжьэрыхур зэрыдаш техникэхэм я бжыгъэм зэрыхагъэхъуэну щIыкIэм.
Абы кърикIуаращи, щIыналъэ операторым иджыблагъэ къыIэрыхьащ кIэрыхубжьэрыхур зэрыдаш техникэщIэу 7. Машинэхэр щылэжьэнущ мыпхуэдэ техникэр щымащIэ районхэм.
- Техникэм я бжыгъэм хэхъуэмэ, шэч хэмылъу, нэхъыфIу зэфIагъэкIыфынущ кIэрыхубжьэрыхур зэрыдашым ехьэлIа Iуэхутхьэбзэхэри. ШыщхьэуIум икухэм иджыри машинэшхуэу 3 къытIэрыхьэну дыпоплъэ, ахэр тещIыхьауэ щытынущ ухуэныгъэ кIэрыхубжьэрыхухэр, жыг къудамэхэмрэ къуацэ-чыцэхэмрэ дэшы-ным. КъищынэмыщIауэ, ди мурадщ иджыри техникэ 11 къэтщэхуну, - жиIащ КъБР-м Ухуэныгъэмрэ псэупIэ-коммунальнэ IэнатIэмкIэ и министр Котченкэ Роман.
КIэрыхубжьэрыхур зрадзэ контейнерхэр ирикъуу щIыпIэхэм щыгъэувынми зэман гъунэгъум елэжьынущ. Псалъэм папщIэ, литр 1100-рэ зэрыхуэн апхуэдэ контейнеру мин къащэхуну я мурадщ. Аруан, Бахъсэн районхэм кIэрыхубжьэрыхур щызэхадз я щIыпIэхэм папщIэ хьэлъэр къэзыIэт, къезыхьэкI техникэхэм хуэдэу 4 зэрагъэпэщынущ. Апхуэдэуи Аруан районым полигоным щылэжьэну зы бульдозеррэ зы экскаваторрэ.
Нэхъ ипэкIэ апхуэдэ техникэр зэрахуримыкъум къыхэкIт кIэрыхубжьэрыхур зэтрихьэныр. Иджы щытыкIэм зихъуэжыну щогугъ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2258.txt"
} |
Госпиталхэм я лэжьыгъэр къепщытэ
КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министр Къалэ-батэ Рустам коронавирус узыфэ зэрыцIалэ лIэужьыгъуэщIэр зыпкърыт сымаджэхэм щеIэзэ госпиталхэм я лэжьыгъэр къызэрызэгъэпэщам, ар зэрекIуэкIым зыщигъэгъуэзащ. А IуэхущIапIэхэр министрым къызэхикIухьащ и къуэдзэ Батыр Заурбэчрэ УФ-м Узынша-гъэр хъумэнымкIэ и министерствэм и штатым хэмыту узыфэ зэрыцIалэхэмкIэ IэщIагъэлI нэхъыщхьэу КИФЩI-м щиIэ Иуан Маринэрэ и гъусэу.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, IэщIагъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, коронавирус узыфэ зэрыцIалэ лIэужьыгъуэщIэм и «Дельта» штаммым псынщIэу зеубгъу, апхуэдэуи зэман кIэщIым къриубыдэу хотIасэри, сымаджэхэр реанимацэ къудамэм яшэн хуей мэхъу.
Мы зэманым республикэм щолажьэ госпиталиплI. Ахэр къыщызэрагъэпэщащ Налшык къалэ клиникэ сымаджэщ № №1, 2-хэм, Нарткъалэ дэт, ЩIыналъэхэм зэдай, узыфэ зэмылIэужьыгъуэхэр зыпкърытхэм щеIэзэ сымаджэщым, Прохладнэ район сымаджэщым. Псори зэхэту абыхэм щIэтщ гъуэлъыпIэ 930-рэ, сымаджэхэр 719-рэ мэхъу. Реанимацэхэм медицинэ Iуэхутхьэбзэхэр щыхуащIэ цIыху 90-м. Сымаджэ хьэлъэхэм я бжыгъэр нэхъыбэ зэрыхъум къыхэкIыу, операцэ щащI пэшхэри реа- нимацэм иратащ.
Министрымрэ сымаджэщхэм я дохутыр нэхъыщхьэхэм-рэ тепсэлъыхьащ зыхуэныкъуэ IэмэпсымэхэмкIэ, хущхъуэхэмкIэ, IэщIагъэлIхэмкIэ къызэрызэгъэпэщам. Иужьрейхэм къызэрыхагъэщамкIэ, сымаджэхэм зыхуэныкъуэ медицинэ дэIэпыкъуныгъэхэр нэгъэсауэ хуащIэ, я лэжьакIуэхэри я IэнатIэм ехъулIэу пэрытщ.
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, узыфэ зэрыцIалэр зыпкърытхэм яхэтщ сабийхэри. Иджыпсту госпиталхэм щIэлъщ балигъыпIэ имыува цIыкIухэу 12, абыхэм я нэхъыщIэ дыдэм и ныбжьыр мазэрэ ныкъуэрэ хъууэ аращ. Дохутырхэм жаIащ узым и япэрей къэкIуэгъуитIым елъытауэ, иджыпсту сабийхэр куэдкIэ нэхъ хьэлъэу зэригъэсымаджэр.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2259.txt"
} |
Тыгъэ хьэлэмэтхэр сабийхэм къахуигъэнащ
Къыргъыз тхакIуэшхуэ Айтматов Чингиз и роман «Буранный полустанок» зыфIищам мыпхуэдэ миф итщ. Жуанжуанхэр Азие Курытым щыпсэу лъэпкъ цIыкIу гуэрым къытоуэри хэкур яхъунщIэ. ЗауэфI щыIэкъым: жуанжуанхэм лейуэ зэрахьам я нэхъ Iей дыдэу цIыхум я гум мыпхуэдэ хьэкIэкхъуэкIагъэр къонэ. ЗэрыпхъуакIуэхэм зытекIуа лъэпкъым нэхъ щIалэ Iэчлъэчхэр къыхачырт, ахэр Iэпхлъэпх ящIырти, къумым къранэрт. Абыхэм я щхьэм фIэкъуа шхуэл цIынэр къурэу зэпрыгъукIырт.
Махуэ зытхух дэкIа нэужь жуанжуанхэм къагъэзэжырти - лIар лIащ, псэууэ къэнам я щхьэр ятIэтэжырт. Псэ яIуту къызэтена щхьэкIэ, абыхэм езыхэр зыщыщи, къызыхэкIаи, я ади, я ани къахуэцIыхужынутэкъым. Апхуэдэ лей зылъыса, къэзылъхуаи къыдалъхуаи зымыцIыхуж щIалэхэм зэреджэу щытар манкуртт.
Бзаджагъэр, цIыхугъэншагъэр, тхьэмыщкIагъэр зыр зым къилъхуж щхьэусыгъуэу щызэпхащ Айтматовым и романым хэт миф гъэщIэгъуэным. Мифыр таурыхъщ. Ауэ мы мифым зи гугъу ищI манкуртым и «Iыхьлы» гъащIэм дыщримыхьэлIэу щытамэ, езы мифри апхуэдэу щIэщыгъуэ, гъэщIэгъуэн къытщымыхъункIи хъунт.
Манкурт щэнщ укъыщалъхуа хэкум, укъызыхэкIа лъэпкъым и тхыдэм, и щэнхабзэм, и бзэм псэкIэ ухуэхамэу дунейм утетыныр. КъытщIэхъуэ щIэблэр мис абыхэм хуэхамэ мыхъуныр, дауи, ди сабий литературэм и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщ зыщ.
Дэ сабий IуэрыIуатэ къулей диIэщ: уэрэдхэр, усэхэр, таурыхъхэр, къебжэкIхэр, къуажэхьхэр, псынщIэрыпсалъэхэр. Ауэ ди нобэрей сабий литературэр къулейуэ жыпIэныр пасэщ, тхылъеджэ цIыкIухэмрэ цIыкIунитIэхэмрэ нэхъ зыхуеину тхылъу дунейм къытехьэм гулъытэ нэхъыбэ хуэщIын щIыхуейри гурыIуэгъуэщ.
АфIэунэ Лиуан и сабий тхылъхэм уащытхъукIэ емыкIу къэпхьынукъым. Лиуан цIыкIухэм усэбзэкIэ зэрепсэлъэн зэчиишхуэ бгъэдэлъащ. И усэ нэхъыфIхэр уащIытеукIытыхьын ябгъэдэмылъу хуэхьэзырщ зи школ щIэтIысхьэгъуэ нэмыса цIыкIухэми пэщIэдзэ классхэм щеджэхэми гукIэ зребгъэгъэщIэну.
Адыгэ тхакIуэхэм цIыкIухэм папщIэ зыгуэр зымытха е итхыну зи мымурад къытхэткъым, ауэ АфIэунэм хуэдэу сабийхэм епсэлъэфа, мы дунейр зэрытелъыджэр, сабиигъуэр таурыхъым и хьэуакIэ зэрыбауэр, псэущхьэхэми псэ зэраIутыр, абы я псэми хуэсакъын зэрыхуейр цIыкIухэм яжезыIэфа усакIуэ дэ диIэу сыщыгъуазэкъым.
Псом япэу гу зылъыптэр мыращ: Лиуан и усэхэм я нэхъыбэр сабийм зыкъыпхуигъэзауэ усэкIэ къопсалъэ хуэдэу тхащ. АпхуэдизкIэ «тыншу» тхащи, хэлъышхуэ щымыIэ хуэдэуи къыпщыхъунущ зэ еджэгъуэкIэ. АрщхьэкIэ сабий ухъужынуи тынш? Гугъущ, дауи, апхуэдэ усэ птхынри. Сабийм и гум и хуабэр, и дуней еплъыкIэр, и псэлъэкIэр хуэхъумэу цIыху балигъхэм къахэнар дапщэ? Сабийм я Iуэху еплъыкIэр, дунейр зэрызыхащIэ щIыкIэр гукъинэжу, гъэхуауэ къызэриIуэтэн анэдэлъхубзэ зыIурылъри куэд хъурэ?
Лиуан и усэхэм хэт сабийм мыпхуэдэу захуегъазэ псэущхьэхэм.
Бзум:
Току зэрыкIуэ кIапсэм,
КхъыIэ, фытемыс.
Си шэнт лъахъшэ цIыкIум,
ИIэт, фыкъэтIыс.
ТхьэкIумэкIыхьым:
Зэ къэувыIэ,
Нэхъ хуэм зыщI,
УмэжалIэм, умыбзыщI.
Умышынэ, умукIытэ,
Ди хьэ мыщи ублэсшынщ.
ЗыбгъэнщIыхукIэ
Пхъы, къэбыстэ
Ди деж къакIуи
Уэзгъэшхынщ.
ШкIащIэм:
КIышэ, кIышэ,
Си кIэбышэ,
Си лъэбыцэ
Быцэ цIыкIу,
УщIэбур сыт апхуэдизрэ,
Си нэIуцэ,
Iуцэ цIыкIу…
Усэм хэт сабийр шкIэм зэрепсалъэ щIыкIэм ущыщIэдэIукIэ, сабийр къыдалъхуа гуэр дэуэршэру, абы и гур фIы хуищIыныр езым дежкIэ насыпу къилъытэжу зыхыбощIэ.
Мы усэхэми нэгъуэщI щапхъэ куэдми гу щылъыботэ: IуэрыIуатэм и акъужь къабзэм иробауэ Лиуан и поэзиер. Лиуан ижьымкIэ мэIэбэри Iэмал къегъуэт, сэмэгумкIэ мэIэбэри а Iэмалыр ирегъэфIакIуэ, усэр сабийм и псэм дыхьэн хуэдэу ипсыхьын папщIэ. ИкIи ар гъуэзэджэу хузэфIокI.
МыкIуэщIыж гуапагъэкIэ, хуабагъэкIэ, гущIэгъукIэ гъэнщIащ АфIэунэм и усэхэр. Санэмрэ жызумымрэ зопсалъэри, жызумей пагэм санэр еущий нэхъ лъагэу дэкIеину. Санэм и жэуапыр мыращ:
«Хьэуэ, хьэуэ, жызумей,
Сабий цIыкIухэр зэзгъэхъуапсэу
Ин сыхъуну сыхуэмей».
Сабийм бгъэдэзмылъхьэн инагъ, беягъ сыту сщIын сэ жыхуиIэщ санэм. Уегупсысыпэмэ, хэт апхуэдэу жызыIэфынур? Санэра? Анэра? Адэра? Щхьэхуещагъэр зэрымыфIым теухуауэ усэуи, рассказуи, статьяуи сыт хуэдиз ухуейми бгъуэтынущ. АрщхьэкIэ АфIэунэм хуэдэу кIэщIу икIи дахэу цIыкIухэм ар яжезыIэфыр зырызыххэщ. Мис «Шылъэгу» зыфIища усэ цIыкIур.
Зым и уни ар щIэмыхьэ,
КъэкIухьынкIи лъэрымыхьщ.
Зы псэущхьи ящIэмыхьэ,
Зыми хъуркъым фIэгуэныхь.
Жыжьэ дыдэ умыIэбэжуи ди литературэм усэ куэд къыхэбгъуэтэфынущ я сатырхэр плакатым къытратхыкIам хуэдэу «занщIабзэу», итIани гум емыхуэбылIэу. «Умыщхьэх, уемышу лажьэ, япэкIэ бакъуэ, щIалэфIу дунейм тет» жыхуиIэ ущие гъущэхэмкIэ зэщIэузэдауэ. Ущие гъущэр къызытекIуа сабий усэм поэзие, дахагъэ ущIыщылъыхъуэжын щыIэкъым. АрщхьэкIэ поэзием и къэуат зылъэIэса ущиери псэм щIэщыгъуэу пIэпихыу къыщIокI мис мы «Бабыщ шыр» усэм хуэдэу:
Щимэ, щимэ,
Лъабэ щимэ -
Лъэпхъуамбищ.
ЗыгъэпскIакIуэ докIуэ
Псыхъуэм,
Уэри накIуэ,
Дяпэ нищ.
- Хьэуэ, хьэуэ,
Сыт а жыфIэр?
Сыздэфшэну фыхэмыт.
Бабыщ «мамэ» си мыгъусэу
СынэкIуэну сыхуимыт.
Лиуан и усэхэм хэлъ ущиер Iэдэб, сакъ, Iэ щабэ-Iущабэ зыщIыр а ущием и щIыбагъ къыдэт гущIэгъур, поэзиер къэзыгъэщI цIыхугъэ дахэр арщ. Мис абы и щапхъэ гъуэзэджэщ «Аргъуей» усэр:
Лъабэ псыгъуэщ.
Ар пэ кIыхьщ.
Жэщ зэрыхъуу
Къелъэтыхь.
КъыстотIысхьэ,
Къызодзакъэ,
Сигъэжейркъым,
Къысщымысхь,
Ауэ сщIэркъым,
Сэ итIани
Ар итIани
СфIэгуэныхьщ.
Аргъуей нэхърэ нэхъ угъурсызрэ нэхъ уфIэмыгуэныхьынрэ щыIэ? ИтIани аргъуейри фIэгуэныхьщ мы усэр къэзыIуатэ цIыкIум. «Аргъуейр бзаджэщ, и зы дзажэпкъ къыхэхын хуейщ», - жаIэ адыгэм ауаныщIу. Мы ауаным гущIэгъу тIэкIуи хэлъу къыщIэкIынущ. Лиуан и усэм а гущIэгъур сэтей къещIри къыбжеIэпэ: пэжщ, бзаджэщ аргъуейр, ауэ абыи псэ Iутщ, псэм гущIэгъу хуэфащэщ.
Сабийр нэхъ псэ щабэ, нэхъ гущIэгъулы хъунукъым «аргъуейр укI, хьэндрабгъуэу къыпIэрыхьэр фыщI», - жепIэкIэ. ЦIыкIур гущIэгъум, цIыхугъэм хуэущиинри, и анэдэлъхубзэр фIыуэ егъэщIэнри - а мурад дахэхэр зэщыщхъуу щызэхэтщ «Аргъуей» усэми нэгъуэщI усэфI куэдми. Сабийр зоопаркым кIуауэ къаплъэным бгъэдэтщи йоущие:
- Укъаплъэнкъэ уэ
Инышхуэр,
Сытыт нетIэ ущIэгъар?
Дэ къыджеIэт мыдэ
псынщIэу,
Хэт уи жагъуэ къэзыщIар?
- Зыми, цIыкIухэ,
СлъэмыкIыжу
ГуащIэмащIэ -
Жьы сыхъуащ.
Сабиигъуэр сигу къэкIыжри
Фыщыслъагъум тIэкIу сыгъащ.
Мыпхуэдэ усэхэм куэдрэ утепсэлъыхь нэхърэ куэдрэ уеджэну нэхъ гуапэщ. ФэрыщIыгъи, хьилагъи, бзэмыIугъи хэлъкъым мыбыхэм. ЦIыхур дэнэ къэна, псэ зыIут дэтхэнэ зыми дащысхьын хуейщ, ахэр дэ къэдгъэщIакъым - къыджаIэ хуэдэщ Лиуан и усэ куэдым.
ХьэкIэкхъуэкIэм, псэущхьэхэм теухуа усэхэм хэлъ хуабагъэм нэхърэ мынэхъ мащIэ щызыхыбощIэ гъэм и лъэхъэнэхэм теухуа - пейзажнэкIэ узэджэ хъуну усэхэми. Ахэри нэгъуэщI куэди ди сабий литературэм и тхыгъэ нэхъыфI дыдэхэм зэращыщым шэч хэлъкъым.
ЦIыкIухэр ди IуэрыIуатэм, литературэм, анэдэлъхубзэм и IэфIыр зыхащIэу къэтэджмэ, езыхэм я дежкIи къызыхэкIа лъэпкъым и дежкIи нэхъыфIщ. ЗэрынэхъыфIым утепсэлъыхьынуи емыкIу хуэдэу мэхъу: хэт ар зымыщIэр? - къыбжаIэфынущ. АрщхьэкIэ зымыщIэ дэнэ къэна, зыщIэну хуэмейхэми уарохьэлIэ.
Тыгъэ хьэлэмэтхэр лъэпкъ сабийхэм хуэзыщIар литературэм хуеджакъым. Ауэ щыхъукIи, Лиуан и усэхэр щапхъэщ литературэр зи IэщIагъэ куэдым я дежкIэ.
Адыгэбзэ
Си бзэ дахэу
Адыгэбзэ,
Си бзэ дахэу
Уэ си нэху!
Уэращ
Си анэдэлъхубзэр,
СфIэбэмащIэщ
Сыпсэлъэху!
Упсэу, си бзэ,
ХьетI жегъэIэ!
«Нур» журналми
Сыкъоджэф!
Си насыпти
Уэ узиIэщ,
Дэ ди нани
Сопсэлъэф!
Бзу цIыкIу
Уэ бзу цIыкIум
Адыгэбзэ
Хэт уэзыгъэщIар?!
«Псы сыхуолIэ, тIу», -
ЖыпIэфу
Сэ къызэрысщIар -
Сылъэтэным хуэдэу
Гуапэ,
Гуапэ къысщыхъуащ.
УрикъухукIэ
Псынэпс щIыIэ
Ефэ,
Къыпхуэсхьащ!
Щхъырыбей
Уехъуэпсэн къудейуэ,
Щхъырыб нащхъуэ къомбэ
Пытщ ди
Щхъырыбейм.
Ныбэкъ цIыкIу
ЦIыкIу чейуэ
ТхыпхъэщIыпхъэ защIи, -
Сыту дахэкIей!
Мыхъуу зытIущ сшхымэ,
Си дзэр игъэшынщ.
Плъыжь фIыцIафэу, хъумэ
Мис итIанэ сшхынщ.
Птеткъым банэ
Санэм,
Птеткъым жызумейм.
…Щхьэ къызжевмыIарэ
Зэрытетыр банэ,
Банэ
Щхъырыбейм?!
Нау цIыкIу
Уа-рэ, феплъыт,
Ди нау цIыкIум.
Феплъыт -
Сэ зыкъыспещIыж!
Сыт ишхами -
Шха иужькIэ
Iупи напи
ЕлъэщIыж!
Хьэлэмэткъэ -
СогъэщIагъуэ,
Ар зэрыгубзыгъэ
ЦIыкIу!
Напэ фIейуэ,
Iупэ фIейуэ
Къалъагъуну
ФIэемыкIущ!
Дадэ и сурэт
Мэди Берди къызэхъуапсэу,
Зы щымыIэу къызыхуэт,
Къыпачауэ ещхьыркъабзэу,
СщIакъэ дадэ и сурэт!
МыпIыщIэну щIыIэ хъуамэ,
ЩхьэрыстIагъэщ пыIэ къуаци,
Джэдыгу кIыхьи щыстIэгъащ.
МыпIыщIэну и лъакъуитIым
УпщIэ вакъи лъыстIэгъащ.
МыпIыщIэнуи сэ и IитIым
IэрыстIагъэщ дыжь IэлъитIи,
ПащIи жьакIи хуэсщIыжащ!
Къеплъыт, уэри, Iэниуар,
Фимыдадэу пIэрэ ар?!
Джэш дэжей
Уа-рэ, нанэ
Хиса джэшыр
ЩIым щхъуантIабзэу
КъыхэкIащ!
ПащIэ цIыкIухэр
ИгъэтIейуэ -
Джэш дэжейуи
КъыщIэкIащ!
Дадэ сэрэ
Дызэгъусэу
ЩыхухэтIтIэм
Баш куэдIей,
Ар ин хъуну
Си гугъакъым,
Си лъэгуажьэм
Къэс къудейт.
Иджы башхэм
Зыридзауэ,
Дэжеиныр
Имыух.
Сэ нэхъ цIыкIуи
Сыхъужауэ,
Езы джэшыр
Къысхуоплъых!
Тхьэгъэлэдж
Махуэм дэнэ
УздэщыIэр,
Зи бзэр дахэу
Си IэфI цIыкIу?!
«ЦIутIи-пIутIи»
Уэ жумыIэу,
ЗыщIэбгъэпщкIур сыт,
Хуэмыху?!
КъакIуэ мыдэ
Умышынэу,
КъоIусэну
ПфIэщIыр хэт?
ДегъэдаIуэ
ШыкIэпшынэм
Зэхэдгъэхыт
Уи уэрэд!
- Махуэ псом
СыхущIэмыхьэ:
Сотхыр псысэ,
Согупсысэ,
Сошхэ,
Дыгъэм зызогъэу.
Жэщыр хъуамэ,
Нэху щыхункIэ
Губгъуэ Нанэ
Сыхуоусэ,
Губгъуэ Нанэ
Тызогъэу!
Япэ уэс
Япэ уэсым щыгуфIыкIыу,
Къуаргъхэм къалъэтыхь.
Iэжьэ цIыкIухэм, щIэкIуэрыкIыу,
ДэнкIи къыщажыхь.
Си щхьэм щIыIэ хэмыхьэну
ПыIэр къескъухащ.
Гуэщи уни, зы къэмынэу,
Я щхьэр къетхъухащ.
Ди мамыжьри жьэгъуэшхэжу,
Мес, гъущапIэм щIэсщ.
Хужь защIыну я гугъэжу
Къуаргъхэр уэсым хэсщ.
Хьэндырабгъуэ
Изохужьэ, къэслъэгъуамэ,
СфIыхолъатэ удз гъэгъам.
Срегъэшыр - среуд.
Изогъэшыр - къызоубыд.
СодэхащIэ - соутIыпщыж.
Хуит сщIыжакъэ, мэлъэтэж!
Къаз
Уи шыр цIыкIухэм
СемыIусэ,
Уи пщэр хэпшу
Укъожажьэ.
Уи шыр цIыкIухэм
Загъэгусэу,
Сыбохужьэ -
Сыт си лажьэ?
УщымыхъуакIэ
Уэ адакъэ,
Гъуэгу сригъакIуэ,
Сыт уи дзакъэ?!
Ди Iэуа
НитIэ, нитIэ.
ЦIыкIунитIэ,
НитIэ, нитIэ,
Ди Iэуа.
Мамэ и псэ,
Папэ и псэ,
Сыт ущIэгъыр?
Хэт къоуа?
Мэж уи бжьэфыр,
Сэ зыцIыкIум,
Ар зыцIыкIум
Езмыта!..
Мамэ, сэри
СыщыцIыкIум
НитIэ хуэдэу
Сыщыта?
Къупщхьэ гуащэ
ЗезгъэкIуэнут -
СхуземыкIуэ,
ЩIыземыкIуэр
Уэ къэщIэф.
ЕзгъэщIэнут
Адыгэбзи,
Ар мыпсалъэ
Мыпсэлъэф.
СщIэркъым, сщIэркъым
Сэ итIани,
ЖысIэр сфIощIыр
ЗэхищIыкI.
Дахэ дыдэщ
АпхуэдизкIи,
Сэ а цIыкIур
Сигу пымыкI.
Жэщи махуи
Ар си гъусэщ,
Къабзэ цIыкIууи
КъызохьэкI.
Семыпсалъэм
Зегъэгусэ,
Семыпсалъэм,
Схуэмышэч.
Си бзу цIыкIур
Си бзу цIыкIухэм
Уэрэд жаIэ,
Си бзу цIыкIухэр
Уэрэдусщ.
Къезджэн?
Ахэр къызодаIуэ,
Ди бжэIупэм
КъыщотIыс.
КъэтIысакъэ -
Загъэтхъэжыр,
Зыгъэтхъэжхэри
Сэращ.
Загъэнщiакъэ.
Нэхъ дахэжу
УэрэдыщIэ
Къысхураш.
БЕЩТОКЪУЭ Хьэбас, КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "226.txt"
} |
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек Сату-промышленнэ палатэм и журналым интервью иритащ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек драгъэкIуэкIа интервью къытрадзащ Урысейм и Транспорым и лэжьакIуэхэм я зэгухьэныгъэмрэ УФ-м и Сату-промышленнэ палатэмрэ къыдагъэкI «Дороги и транспорт» журналым бадзэуэгъуэм дунейм къытехьа и зи чэзу номерым.
КIуэкIуэ Казбек тхыгъэм щытопсэлъыхь республикэм и зыгъэпсэхупIэхэр фейдэ къату гъэлэжьэным хуэгъэзауэ къагъэсэбэп хэкIыпIэхэм, транспорт инфраструктурэр зэрызэтеухуамрэ къэрал кIуэцI туризмэм зэрызрагъэужьымрэ. Псом япэрауэ, Iэтащхьэм и гугъу ищIащ зи бгы лъагэ зыгъэпсэхупIэхэмрэ къежэхыпIэхэмрэ зегъэужьыныр къэрал къалэну щыгъэува Iуащхьэмахуэ щIыналъэм и Iуэху абыкIэ зыIутым. Iуащхьэмахуэ лъапэ щагъэувакIэщ Урысейм щынэхъ лъагэ дыдэ кIапсэ гъуэгур, бгым къызэрежэхыну гъуэгущIэхэр ящI, щIыналъэм зыщызыгъэпсэхухэм я бжыгъэр иужьрей илъэсихым къриубыдэу хуэдитIым щIигъукIэ нэхъыбэ хъуащ.
«Мы зэманым щIадзауэ иджыри кIапсэ гъуэгуитI яухуэ. Абыхэм лыжэрэ сноубордкIэ бгым къежэхынухэр иридэкIынущ метр 3515-рэ хъу лъагапIэм нэс. Ауэ дэ Iуащхьэмахуэ лъапэ зедгъэужь къудейкIэ Iуэхур зэфIэдгъэкIыркъым. Туризмэм зегъэужьыным къызэщIыдогъэубыдэ Шэрэдж, Iуащхьэмахуэ, Дзэлыкъуэ щIыналъэхэри», - къыхигъэщащ КIуэкIуэм.
Абыхэм нэмыщI, республикэм и Iэтащхьэм и интервьюм щытепсэлъыхьащ къалащхьэм и аэропортым зэхъуэкIыныгъэхэр щегъэкIуэкIыным ехьэлIа лэжьыгъэхэми. Абы папщIэ зэгурыIуэныгъэ иращIылIащ «Новапорт» холдингым, апхуэдэуи «Шынагъуэншэ, фIагъ лъаги зиIэ гъуэгухэр» лъэпкъ проектым хыхьэу зэфIагъэкI лэжьыгъэхэми къытеувыIащ. КIуэкIуэм зэрыжиIамкIэ, республикэм зыхуей хуэзэу щызэрагъэпэщыжащ гъуэгу километр 230-рэ, мыбдежым гулъытэ хэха щыхуащI шынагъуэншагъэр къызэгъэпэщыным: гъуэгухэр тэмэму къэгъэнэхуным, Iуфэхэм къэухьхэр щыгъэувыным, лъэс зэпрыкIыпIэхэр зэIузэпэщ щIынымрэ гъуэгум къыщекIуэкI псори зытхыну Iэмэпсымэхэр гъэувынымрэ.
ЩIыналъэ проектхэр гъэзэщIэным щIыналъэхэр зэрехъулIэр щызэпалъытым наIуэ къызэрыхъуамкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр гъуэгухэр ухуэнымкIэ къэралым щынэхъыфI щIыналъитхум ящыщу къалъытащ.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2260.txt"
} |
Курыт еджапIэм къыщежьа олимп чемпионыгъэ
Нобэ Физкультурникым и махуэщ. Абы ирихьэлIэу Урысей Федерацэм и Президент Путин Владимиррэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбекрэ Iэ щIадзащ физкультурэмрэ спортымрэ зи цIэр фIыкIэ щыIуахэр зэрагъэлъапIэ унафэхэм.
Токио щекIуэкIа XXXII Гъэмахуэ Олимп джэгухэм къыщыхэжаныкIахэм къэрал дамыгъэхэр етыным теухуа указым Президентым щигъэпэжахэм ящыщщ «Зэныбжьэгъугъэм и орденыр» зыхуагъэфэща ди лъахэгъу цIэрыIуэ Ласицкене (Кучинэ) Марие. Лъагэу дэлъеинымкIэ цIыхубзхэм я зэпеуэм ар Японием и къалащхьэм чемпион щыхъуащ.
Указым къызэрыщыхэщымкIэ, дамыгъэ лъапIэр абы къратащ «хэкум спортым зыщегъэужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ зэрыхуищIам, ехъулIэныгъэ инхэр зэрызригъэгъуэтам, Токио (Японие) щыIа XXXII Олимпиадэ-2020-м текIуэныгъэм ерыщу зэрыщыхущIэкъуам, быдагърэ ерыщагърэ къызэрыщигъэлъэгъуам къыхэкIыу».
Иджыпсту дызэрыгушхуэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщалъхуа икIи зыщызыгъэса олимп чемпионкэ, щэнейрэ дунейпсо зэхьэзэхуэхэм щытекIуа Ласицкене Марие здынэса лъагапIэ инхэм къежьапIэ хуэхъуар Прохладнэ дэт курыт еджапIэхэм ящыщ зыщ. ФизкультурэмкIэ и егъэджакIуэу абы щылажьэ Габрилян Геннадий сабийхэм ядригъэкIуэкI урокхэм псынщIэу гу щылъитащ адрейхэм и инагъкIи зэфIэкIкIи къахэщ хъыджэбз псыгъуэ цIыкIум. КъыщызэдэжэкIи, лъагэу щыдэлъейкIи, нэгъуэщI дерсхэмкIи ар псоми фIыкIэ къахэщырт. Нэрылъагъут Марие спорт зэфIэкI лъагэ къызэрыкъуэкIыфынур. Абы папщIэ ерыщу дэлэжьэн хуейт. А Iуэхугъуэ мытыншыр и пщэ дилъхьэжащ физкультурэмкIэ егъэджакIуэ къызэрыгуэкI Габрилян Геннадий икIи, зэман дэкIри, щыгуфIыкIыжащ: тренерми абы и гъэсэнми дунейпсо цIэрыIуагъ ягъуэтащ.
Ди къэралым нобэ щагъэлъапIэ Физкультурникым и махуэр ехьэлIащ цIыху мелуанхэм. Школ спортзалхэмрэ секцэ зэмылIэужьыгъуэхэмрэщ къежьапIэ яхуэхъур дэтхэнэ олимп чемпионми дунейпсо рекодхэр зыгъэувми. Нобэрей ныбжьыщIэхэращ пщэдей къэралым и щIыхьыр зыIэтынур, Къардэн Мурат, Хъущт Аслъэнбэч, Мудрэн Беслъэн, Махуэ Билал, Ласицкене Марие, адрей ди лъахэгъу цIэрыIуэхэми яхуэдэу.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2261.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэм и Указ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2262.txt"
} |
«Спартак-Налшыкым» гугъуехьышхуэ пылъу япэ текIуэныгъэр къехь
Къаудыгъу Заур.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2263.txt"
} |
Мэздэгу адыгэхэм я псалъалъэ
Бжордадэ – чыристан диным и щыхьэтыгъэхэм тету щIалэм е хъыджэбзым адэ пэлъытэ хуэхъум мэздэгу адыгэхэм ящыщу къэзакъ къуэшкIэ зэджэхэм аращ зэрахьэр.
Бжорнанэ – чыристан диным и щыхьэтыгъэхэм тету щIалэм е хъыджэбзым анэ пэлъытэ хуэхъум мэздэгу адыгэхэм ящыщу къэзакъ къуэшкIэ зэджэхэм аращ зэрахьэр.
Бжысэ – члисэм щекIуэкI дауэдапщэхэм щызэрахьэ сэ лIэужьыгъуэщ, и пэри щимэу къыхэкIыу, и кIыри псыгъуэ кIыхьу. УрысыбзэкIэ «копие» жыхуаIэращ.
Гъыбжэ-тебжэ: гъыбжэ-тебжэу ягъэтIылъыжащ: щоджэным и тхьэлъэIури, цIыхум гъы-бжэ макъри зэхэту дунейм ехыжар щыщIалъхьэкIэ, апхуэдэу жаIэ. ПщIэ иIэу щIалъхьэжащ, жыхуиIэ мыхьэнэр хэлъщ.
Данэтепхъуэ – члисэм щекIуэкI дауэдапщэхэм щызэрахьэ щэкI тепхъуэщ, фоIэпсымрэ фоIэщIэтымрэ я щIыIум трапхъуэу. УрысыбзэкIэ «покровцы» жыхуаIэращ.
КIуэдыжын – игъуэ нэмысу дунейм ехыжам и лIэкIэм аращ мэздэгу адыгэхэр зэреджэр.
Мыстхъалъэ – члисэм щекIуэкI дауэдапщэхэм щызэрахьэ хьэкъущыкъу лIэужьыгъуэщ, щхьэтепIэ иIэу, къепхьэкI хъууэ ибгъухэмкIэ къыхэкI хьэIупэхэм псы ищIауэ илъу. УрысыбзэкIэ «кадило» жыхуаIэращ.
ТхьэгъуцIицIэ – тхьэгъушхэм макъ зэрырагъэщI гъущIыкIэ, урысыбзэкIэ «колокольный язык» жыхуаIэращ.
Тхьэгъуш бзэгу – еплъ тхьэгъуш бзэгум.
Тхьэгъуш уэхь – тхьэгъушым и лъащIэм гъуанэ иIэщ, тхьэгъуцIицIэр икIрэ къеджэрэзэкIын хуэдэу и щIыIукIэ иIэ фIэгъэнапIэм ихауэ. А фIэгъэнапIэр езыр тхьэгъуш тхьэкIумэм илъэфа кIапсэмкIэ бгыкъум епхыжащ. ТхьэгъуцIицIэр зэрыкI гъуанэращ тхьэгъуш уэхькIэ зэджэри.
Тхьэгъуш Iупэ – тхыпхъэхэр, Забурым щыщ усэ едзыгъуэхэр, тхьэлъэIу зэхуэмыдэхэр зытратхэ тхьэгъуш нэз.
Тхьэгъушанэ – члисэхэм лъагэу дэщIеяуэ къыбгъурыт ухуэныгъэщ, урысыбзэкIэ «колокольня» жыхуаIэращ.
Тхьэгъушбауэ – тхьэгъуштIауэм нэхърэ нэхъ ин, зи щIэжьыуэр нэхъ лъэщ тхьэгъуш лIэужьыгъуэщ. УрысыбзэкIэ «подзвонные колокола» жыхуаIэращ. Тхьэгъушбауэхэм бжыгъэ пыухыкIа яIэкъым, члисэм и инагъымрэ и зэфIэкIымрэ елъытащ. Тхьэгъушбауэм къыпыIукI макъыр тхьэгъушышхуэм и джэрпэджэж хуэдэщ, ар игъэдахэу, нэхъ лъагэу къызэщIиIэтэу.
Тхьэгъушгъуо – члисэм щекIуэкI тхьэлъэIу хуэIухуэщIэхэм цIыхур къызэрыхураджэ тхьэгъушышхуэ. НэгъуэщIуи «тхьэгъуш» жаIэ. УрысыбзэкIэ мы тхьэгъуш лIэужьыгъуэм «благовестниккIэ» йоджэ. Мэздэгу адыгэхэм я зы нанэ хъыбархэр къедгъэIуэтэжу дыздэщысым, тхьэгъушауэ макъ къэIуати, занщIэу жор зытрищIэжащи. Дэ ар дгъэщIагъуэу дыщеплъым, къыпыдыхьэшхыкIри, «фымыгъэщIагъуэ, ди тхьэгъушгъуор адыгэбзэщ зэрыджэр», жиIащ.
Тхьэгъушпкъо – тхьэгъушыр зыкIэрыщIа бгыкъу.
Тхьэгъуштокъу – тхьэгъуцIицIэм и пэм пыс щхьэ топым аращ зэреджэр. Тхьэгъуштокъум аранэ иIэщ, тхьэгъушауэр тхьэгъушым Iэрыхуэу еуэн щхьэкIэ кIапсэ иращIэу.
ТхьэгъуштIауэ – тхьэгъушым нэхърэ фIыуэ нэхъ цIыкIу, абы игъэIу макъым щIэжьыуэ къезыт, тхьэгъуш тхьэкIумэм илъэфа кIапсэкIэ зэкIэрыщIа тхьэгъуш гуп. Зы кIапсэ зэкIэрыщIам тхьэгъушищ-плIы фIэщIауэ щытынкIэ хъунущ. УрысыбзэкIэ «зазвонные колокола» жыхуаIэращ.
ТхьэнапэнатIэ – тхьэнапэхэр зралъхьэ пхъэ зэIулIа, рамэ.
Тхьэнапэнэху – унэм и плIанэпэ дыдэм лъагэу Iэтарэ абдеж щызэхэт тхьэнапэхэм къахэщ, я нэхъ иным апхуэдэу йоджэ.
ТхьэнапэIэгу – тхьэнапэхэр зыдэт плIанэпэ.
ФоIэпс – члисэм щекIуэкI дауэдапщэхэм щызэрахьэ хьэкъущыкъущ, и теплъэкIэ Iэгубжьэм ещхьу. УрысыбзэкIэ «потир» жыхуаIэращ.
ФоIэщIэт – члисэм щекIуэкI дауэдапщэхэм щызэрахьэ хьэкъущыкъущ, и теплъэкIэ шэщIэтым ещхьу. УрысыбзэкIэ «дискос» жыхуаIэращ.
Фохъуп – члисэм щекIуэкI дауэдапщэхэм щызэрахьэ хьэкъущыкъущ, и теплъэкIэ бжэмышх цIыкIум ещхьу. УрысыбзэкIэ «лжица» жыхуаIэращ.
ЧлисакIуэ – члисэм щекIуэкI дин хуэIухуэщIэхэм зыхэзымыгъэну кIуэ, абы зэпымычу хэт цIыху.
ЧлисэIут – члисэм щIэт щIалэ цIыкIу IуэхутхьэбзащIэ.
Щыт – члисэм щекIуэкI дауэдапщэхэм щызэрахьэ гъущIхэкI хьэпшып гъэшащ, тIууэ зэбладзрэ фоIэщIэтым щхьэщагъэувэу. Данэтепхъуэр фоIэщIэтым щытрапхъуэкIэ, лъэмыIэсын папщIэ зэрахьэ Iэмэпсымэщ. УрысыбзэкIэ «звездица» жыхуаIэращ.
Iуж – члисэм щыщ зы Ӏыхьэщ, и кIуэцIымрэ пэIущIэмрэ я зэхуакум иту.
Къэзакъкъуий (Русское) дэт члисэр
Псалъалъэри сурэтхэри зейр ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2264.txt"
} |
ЦIыху псэ къабзэхэр иджыри мащIэкъым
Ягъэджэгу лотерейхэмкIэ ахъшэшхуэ къэзыхьхэм я хъыбар щIэх-щIэхыурэ къоIу - насыпырыхьым зи кIэн къыщикI куэдым яхуэбзыщIыркъым къайуэлIа хэхъуэр.
США-м хыхьэ Массачусетс штатым щыпсэу Фиегэ Леа иджыблагъэ къыщыщIам хуэдэ щытыкIэ къихутэхэри мащIэкъым - тыкуэным къыщищэхуу игъэджэгуа билетым зыри къимыхьауэ къыщыхъущ, ар и жагъуэ хъужщ, «кунэфу» къилъыта и билетыр абдеж къыщигъанэри къыщIэкIыжащ. Тыкуэныр зей Шах Абхи тхылъымпIэ кIапэ цIыкIур къищтэри, аргуэру зэхуеплъащ къахьэхуахэр къыщыгъэлъэгъуа таблицэмрэ абырэ. Ар къигъэуIэбжьащ илъэгъуам - билетым сом мелуан къихьат. Абхи зэрыжиIэжамкIэ, ар гуфIэгъуэм къызэщIиIэтэри, уеблэмэ хитIэ-хисэу къэфащ, зэрымыщIэкIэ къыхэхъуа мылъкушхуэр зытригъэкIуэдэнухэм ятригуашэуи хуежьащ. ИужькIэ цIыхухъур зыщIэгупсысыжащ икIи и Iыхьлы нэхъыжьхэм ечэнджэщащ ищIэнумкIэ. Абыхэм зэрыжаIам арэзы техъуащ щIалэри - хьэкът мелуаныр езым зэримейр икIи ар зрихьэлIэну хуиттэкъым.
Тыкуэныр зейм мурад ищIащ щэхуакIуэ цIыхубзыр къигъуэтыну икIи куэдрэ мылъыхъуэу къищIащ ар щылажьэр. Билетыр хуихьыжри ар Леа и деж кIуащ. ЦIыхубзыр къэщтащ, къыжраIэр и фIэщ мыхъуу, иужькIэ къыщиудри гъащ. Езыр иримыхьэлIамэ, абы зэи и фIэщ хъунтэкъым апхуэдэ цIыху псэ къабзэхэр дунейм тету.
Мелуанырыбжэ хъуа цIыхубзым Абхии гулъытэншэ ищIакъым - гуфIапщIэу абы доллар минипщI иритащ.
ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2265.txt"
} |
Электрон Iэмэпсымэхэм Iуэхум щыгъуазэ уащI
Псоми зэхуэдэу къагъэсэбэп къэрал Iуэхутхьэбзэм и IуэхущIапIэм (Единый портал государственных услуг) цIыху щхьэхуэхэмрэ хьэрычэтыщIэхэмрэ папщIэ IэмалыщIэхэр къызэIуихащ. Ахэр къызэрагъэпэщащ ХеящIэ приставхэм я федеральнэ IуэхущIапIэмрэ УФ-м Бжыгъэр зи лъабжьэ зыужьыныгъэмрэ цIыхубэ зэпыщIэныгъэхэмкIэ и министерствэмрэ.
«Госпочта» Iэмэпсымэр къэбгъэсэбэпу уи уней кабинетым ущIыхьа нэужь, щIыхуэ птелъ-птемылъым теухуауэ суд приставхэм къыпхурагъэхьа хъыбарегъащIэхэр къыпIэрохьэ. А сервисыр щолажьэ Урысей Федерацэм и щIыналъэ псоми, Мэзкуурэ Санкт-Бытырбыхурэ яхэту. Нобэр къыздэсым зи гугъу тщIы Iуэхутхьэбзэ лIэужьыгъуэм щIэупщIахэм я бжыгъэр нэрыбгэ мелуни 109-м нос.
Псоми зэхуэдэу къагъэсэбэп къэрал Iуэхутхьэбзэм и IуэхущIапIэм иджыри Iэмал къыует Урысейм и Суд приставхэм я федеральнэ IуэхущIапIэм (ФССП) Iут къулыкъущIэм электрон IэмалкIэ лъэIу, упщIэ, къыщхьэщыжыныгъэ, тхьэусыхафэ хуэдэ дэфтэрхэмкIэ зыхуэбгъэзэну. Абы хеубыдэ гъащIэм узыщрихьэлIэ лъэпощхьэпо 30-м епха Iуэхутхьэбзэ лIэужьыгъуэхэр. Нобэр къыздэсым апхуэдэ зыхуэгъэзэныгъэкIэ а сервисыр къагъэщхьэпащ цIыъу I мелуанрэ 900-м.
Къэрал Iуэхутхьэбзэхэр щызэфIах электрон IуэхущIапIэм адрейхэм епсынщIэкIыу щолажьэ щIыхуэ зытелъ-Iызыхыжхэр щызэлъэIэс къудамэр. Апхуэдэ Iуэхухэм я процент 75-м нэсыр секунди 3-м и кIуэцIкIэ зэфIокI. Зи гугъу тщIы сервисым Iэмал къыует суд приставым уэ птеухуауэ къищта унафэм щыгъуазэ зыпщIынуи. Псалъэм папщIэ, уи мылъкум зыгуэр хагъэкIамэ, машинэр къызэрыбгъэсэбэп щIыкIэр ягъэмэщIамэ, къэралым уикIыну къыпхуамыдэмэ, е нэгъуэщIмэ.
Бжыгъэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, зи гугъу тщIы электрон Iэмалым зы жэщ-махуэм и кIуэцIкIэ мин 35-рэ къыщIоупщIэ. Апхуэдэ щIыкIэу зэIэпаха лъэIу тхылъхэм я бжыгъэр мелуани 4, 4-м нос.
ФССП-м и пресс-IуэхущIапэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2266.txt"
} |
НОБЭ
♦Астронавтикэм и дунейпсо академиер къыщызэрагъэпэща махуэщ. Швецием и къалащхьэ Стокгольм 1960 гъэм шыщхьэуIум и 16-м щызэхэтащ ХI дунейпсо Астронавтикэ конгресс. Абы унафэ къыщащтауэ щытащ а IуэхущIапIэр къызэгъэпэщыным теухуауэ.
♦Фошыгъу хэлъу гъэва мамкъутым и дунейпсо махуэщ
♦1896 гъэм Клондайк (Канадэ) щIыпIэм дыщэ куэду зэрыщIэлъыр къахутащ. Ар къыщIахыу къулей ирихъун мурадыр яIэу цIыху минищэ зэрехьэжьауэ щытауэ къыхощыж тхыдэм. А щIыпIэм нэсу дыщэ къэзыгъуэтар миниплI хуэдиз къудейщ. Адрейхэм къагъэзэжащ е гъуэгум щылIащ.
♦1930 гъэм Дисней Уолт и студием (США) дунейм щыяпэу щытрахащ макъи зыщIэт, щхъуэкIэплъыкIэуи яла мультфильмыр.
♦1934 гъэм Москва къыщызэIуахащ СССР-м и ТхакIуэхэм я япэ съездыр.
♦1939 гъэм «Кабардинка» ансамблым концертхэр КъуэкIыпIэ Жыжьэм тын щыщIидзащ.
♦1941 гъэм СССР-м IэщэкIэ ЗэщIэузэда и Къарухэм я командование нэхъыщхьэм и Ставкэм унафэ къыдигъэкIащ советыдзэм къулыкъу щызыщIэхэм бийм езыхэми гъэру зратыну, я Iэщэри Iэрагъэхьэну Iэмал зэримыIэм теухуа унафэр.
♦1956 гъэм СССР-м унафэ къыщыдэкIащ щIыщIэхэр вэным, абыхэм псы зэрыщIагъэлъадэ кIэнауэхэр щыукъуэдииным теухуа унафэр.
♦1960 гъэм Кипрыр къэралыгъуэ щхьэхуэ - Кипр Республикэ - зэрыхъуар хэIущIыIу ищIащ.
♦1960 гъэм Налшык къыщызэIуахащ изобразительнэ гъуазджэмкIэ музей. Абы республикэм щыцIэрыIуэу щыта сурэтыщI, егъэджакIуэ Ткаченкэ А. Л. и цIэр зэрехьэ иджыпсту.
♦1965 гъэм Урысейм щэнхабзэмрэ тхыдэмрэ я фэеплъхэр хъумэнымкIэ и зэгухьэныгъэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэр къызэрагъэпэщащ.
♦1976 гъэм къару игъуэтащ псантхуэм егуэуэнкIэ хъуну веществохэр къызэрагъэсэбэп щIыкIэм кIэлъыплъыным хуэгъэза Конвенцэм.
♦1902 гъэм къалъхуащ адыгэ тхакIуэ, СССР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат КIэрашэ Тембот.
♦1919 гъэм къалъхуащ композитор, уэрэджыIакIуэ, КъБР-м, АР-м, УФ-м я цIыхубэ артист Тхьэбысым Умар.
♦1934 гъэм къалъхуащ Франджым щыщ киноактёр цIэрыIуэ Ришар Пьер (и цIэ дыдэр - Пьер Ришар Морис Шарль Леопольд Дефей жиIэущ).
♦1947 гъэм къалъхуащ совет хоккеист, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, олимп чемпион тIэунейрэ хъуа Цыганков Геннадий.
♦1954 гъэм къалъхуащ дуней псом и кинорежиссёр нэхъ лъэщ дыдэхэм хабжэ, зи лэжьыгъэхэм папщIэ саугъэт куэд дыдэ зыхуагъэфэща Кэмерон Джеймс и ныбжьыр илъэс 65-рэ ирокъу.
♦1958 гъэм къалъхуащ США-м щыщ уэрэджыIакIуэ, актрисэ цIэрыIуэ Мадоннэ Чикконе и ныбжьыр илъэс 61-рэ ирокъу.
♦1973 гъэм къалъхуащ урысей актрисэ, теленэтынхэр езыгъэкIуэкI, УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ, ТЭФИ саугъэтыр зрата Высоцкая Юлие.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 21 - 23-рэ, жэщым градус 17 - 19 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Удын гуауэр мэгъущри, псалъэ гуауэр гъущыжыркъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2267.txt"
} |
Псыхуабэ щеджа щIалэр посол хъуащ
Нго Куанг Суан Хамэ къэралыбзэхэмкIэ Псыхуабэ дэта къэрал педагогикэ институтыр (ПГПИИЯ, иджы - Пятигорск къэрал университет) къиухащ. Вьетнамым къикIыу СССР-м щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызэригъэгъуэтыну япэ дыдэу къэкIуа студентхэм язт Нго Куанг Суан.
Ар 1969 гъэм университетым щIэтIысхьэри, франджыбзэм хуеджащ. Франджыбзэм, инджылызыбзэм, урысыбзэм нэмыщI, социальнэ щIэныгъэ куэдым хурагъэджащ студентыр икIи а предметхэм зэрыщыхурагъаджэр университетым щызэрагъэщIащ.
ЕджапIэм зэрыщIэсым хуэдэу, музыкэ школми кIуэрт Куанг Суан, еджапIэм макъамэмкIэ щекIуэкI зэпеуэхэми хэтт. Абы макъ дахэ иIэт, фортепиани еуэрт Iэзэу. Еджэн къиуха нэужь, Нго Куанг Суан и хэкум игъэзэжащ, мыбы щызригъэцIыхуа и щхьэгъусэр и гъусэу, икIи занщIэу Вьетнамым Хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и министерствэм щылэжьэну ирагъэблэгъащ. ИлъэсиблкIэ Чрезвычайнэ, Полномочнэ посол къулыкъур иIыгъа нэужь, 1993 гъэм щегъэжьауэ 1999 гъэ пщIондэ Вьетнам Социалистическэ Республикэм зэпымыууэ щыIэ и лIыкIуэу ООН-м ягъакIуэри, Нью-Йорк щылэжьащ. 2002 къыщыщIэдзауэ 2008 гъэ хъуху Вьетнамым и лIыкIуэу Женевэ щыIащ.
Ар лэжьащ Вьетнам Социалистическэ Республикэм и Лъэпкъ зэхуэсым и депутату, хамэ къэрал IуэхухэмкIэ комитетым и унафэщIым и къуэдзэу. Иджыпстуи Нго Куанг Суан и унафэщIщ ПГППИЯ (Псыхуабэ) къэзухахэм я ассоциациеу Вьетнамым щыIэм.
- Псыхуабэ университетым 1969 гъэм щегъэжьауэ 1974 гъэ пщIондэ сыщеджати, а зэманым къриубыдэу ди хэкум зауэ щекIуэкIащ, игу къегъэкIыж Нго Куанг Суан. - Абы щыгъуэм Урысейм куэд щызгъэващ, си гур си хэкумкIэ, си унагъуэмкIэ щыIэт, си адэ-анэр зауэм хэкIуэдэнкIэ махуэ къэс сытегузэвыхьырт. Сэ сыкъыздикIа Нгеан жылэр америкэ авиацэм махуэ къэс топышэр зытригъэлъалъэхэм ящыщт. Гузэвэгъуэшхуэт ар, - жеIэж Нго Куанг Суан.
КъулыкъущIэм зэрыжиIамкIэ, Псыхуабэ университетым и егъэджакIуэхэмрэ лэжьакIуэхэмрэ игъащIэ псокIэ игу къинащ. «Псыхуабэ дыкъызэрысу егъэджакIуэхэмрэ общежитием и лэжьакIуэхэмрэ дызыхуей псори къытхуащIэну хьэзыру къытпежьат, гуапэуи дыкърагъэблэгъат. Балигъыу сызрихьэлIауэ хъуар я быным хуэдэу къысхущытащ, къыздэIэпыкъунуи, чэнджэщэгъу схуэхъунуи хьэзырхэт. А илъэс бжыгъэм къриубыдэу си псэукIэри, еджэнри тынш сщащIын щхьэкIэ Iэмал псори къагъэсэбэпащ, набдзэгубдзаплъэуи къысхущытахэщ псори. Ахэр IэфIу сигу къинащ нобэр къыздэсым“, - жеIэ Нго Куанг Суан.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2268.txt"
} |
Тхылъхэм я дунейм
Хъыбар гуапэ
Урысейм и тхылъ тедзапIэхэм я зэгухьэныгъэм илъэс 30 хъуауэ къызэригъэпэщ «Илъэсым и тхылъ нэхъыфIхэр» зэпеуэм кърикIуахэр зэхалъхьэжащ. Ди гуапэщ Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдагъэкIахэр нэхъыфIу къызэралъытар.
Къэралым и щIыналъэ 46-м я тхылъ тедзапIи 120-м я къыдэкIыгъуэ 500-м щIигъу здагъэхьа зэпеуэм нэхъыфIу къыщалъытар лэжьыгъэ 50 къудейщ. Зэпеуэм «Лучшее издание о российских регионах» зыфIаща лIуэжьыгъуэм хагъэхьат «Выдающиеся поэты Кавказа» серием щыщу КIыщокъуэ Алимрэ Кулиев Къайсынрэ я усэхэр щызэхуэхьэсауэ Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдагъэкIа тхылъхэр.
КъызэгъэпэщакIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, зэхьэзэхуэм я зэфIэкI щеплъыжащ къэралым и тхылъ тедзапIэ нэхъыфIхэр. Апхуэдэхэщ «Эксмо», «Вече», «Молодая гвардия», «Русское слово» IуэхущIапIэхэр. Лъэпкъ республикэхэм щыщу Налшык, Къэзан, Уфа, Ижевск, Чебоксары, Якутск, Мэхъэчкъалэ, Петрозаводск, Йошкар-Олы щылажьэ уней тхылъ тедзапIэхэр.
Зэпеуэм и къэпщытакIуэ советым хэт щIэныгъэлIхэр, егъэджакIуэхэр, тхылъ тедзапIэхэм, библиотекэхэм я лэжьакIуэхэр мазэм нэблагъэ яужь итащ зэхьэзэхуэм и лIэужьыгъуэ 13-м хыхьэ къыдэкIыгъуэхэм нэхъыфIхэр къыхахын папщIэ. Псом хуэмыдэу щIэупщIэ нэхъ зиIэхэм ящыщу къагъэлъэгъуащ «Лучшее издание гуманитарной литературы», «Лучшее издание мемуарно-биографического характера», «Лучшая детская книга», «Лучшее издание о российских регионах» лIэужьыгъуэхэр. Иужьрейм щызэхуэхьэсащ лъахэхутэ литературэм и щапхъэ нэхъыфIхэр - тхыдэм, щэнхабзэм, къэралым и щIыпIэ дахэхэм, теухуа лэжьыгъэхэр. НэхъыфIу къагъэлъэгъуа лэжьыгъэ 50-м щыщу 21-р лъэпкъ республикэхэм я тхылъ тедзапIэхэм къабгъэдэкIащ. Иужьрей илъэсыр зэрыхьэлъами емылъытауэ, къэралым и IуэхущIапIэ нэхъыфIхэм къыкIэрымыхуу лэжьыгъэ щхьэпэхэр щIыналъэ тхылъ тедзапIэхэм къызэрыдагъэкIар къыхагъэщащ.
КъищынэмыщIауэ, Ижевск щекIуэкIа «Книга года на родине П. И. Чайковского» тхылъ фестиваль-зэпеуэм Котляровхэ Викторрэ Мариерэ томищ хъууэ къыдагъэкIа «Кабардино-Балкария: чудеса и тайны» лэжьыгъэм диплом къыщыхуагъэфэщащ. Зэхьэзэхуэр къызэрагъэпэщащ Удмурт республикэм ЩэнхабзэмкIэ, Лъэпкъ политикэмкIэ и министерствэхэм, Печатымрэ цIыхубэ коммуникацэхэмкIэ и агентствэм. Урысейм и къалэ 15-м я тхылъ тедзапIэ 50-м щIигъум я лIыкIуэхэр щагъэлъэпIащ Ижевск къалэм и Лъэпкъ библиотекэм. Зэхыхьэ гуапэм щызэхуэсащ тхакIуэхэмрэ журналистхэмрэ, къэрал IуэхущIапIэхэм я IэщIагъэлIхэр.
Гу зылъытапхъэ: Иджыри зы хъыбар гуапэ. Котляровхэ Викторрэ Мариерэ я тхылъ тедзапIэм иджыблагъэ щаутIыпщащ тхылъ интернет-тыкуэныр. Абы и фIыгъэкIэ иджы Iэмал яIэщ, Урысейм и къалэхэм щылажьэ пощт IуэхущIапIэхэр къагъэсэбэпу, я тхылъхэм щIэупщIэхэм тыншу лъагъэIэсыну.
Интернет-тыкуэным и «Книги о Кавказе» Iыхьэм щызэхуэхьэсащ художественнэ, документальнэ къыдэкIыгъуэ гъэщIэгъуэнхэр. Къэбгъэлъагъуэмэ, апхуэдэщ том зыбжанэ хъу «Кавказ» сериалыр, «Народы Кавказа» лэжьыгъэхэр, нэгъуэщIхэри.
Къэбэрдей-Балъкъэрым теухуа къыдэкIыгъуэхэр щхьэхуэщ. Ди щIыналъэм къыдэкIуэу, Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ адрей республикэхэми я гъуэгугъэлъагъуэхэр, «Родной ландшафт» тхылъ-сурэтылъэ телъыджэр абы щывгъуэтынущ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2269.txt"
} |
Нобэ
Дунейм щыхъыбархэр
ЩытыкIэр нэхъри зэIагъэхьэнкIэ шынагъуэщ
«Japan Business Press» газетым дыгъуасэ къытрадза тхыгъэм УФ-м и унафэщIхэр зэригъэпIейтеинум шэч хэлъкъым, игъэгубжьынущ жумыIэнумэ.
Iуэхур зытетращи, Урысейм и Курилы хытIыгухэм ящыщу плIыр, Японием езым ейуэ къыдигъэлъытэну зыхэтхэр, США-м и ракетэхэр ибгъэувэнымкIэ икъукIэ щIыпIэфIу жеIэ тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым. Апхуэдэ щIыкIэкIэ, Япониемрэ Америкэмрэ зыщахъумэну я мураду жеIэ Корее Ищхъэрэм и баллистическэ ракетэхэм.
УФ-м ФедерацэмкIэ и Советым хэт Морозов Олег абы щытепсэлъыхьым къызэрыхигъэщащи, хытIыгухэм США-м и ракетэхэр кърагъэувэным теухуа псалъэмакъым Урысеймрэ Япониемрэ а щIыналъэхэм ятеухуауэ мамыру зэгурыIуэжынымкIэ яIэ мурадхэр лъэныкъуэ иригъэз къудейкъым, атIэ «еукIыпэ» икIи арыншами мыщIагъуэ щытыкIэр нэхъри зэIагъэхьэнкIэ шынагъуэщ.
«Апхуэдэ жэрдэмыр къыхэзылъхьэхэм щытыкIэр абы зэрызэIигъэхьэр къагурымыIуэнкIэ Iэмал иIэкъым. Тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIхэр Японием и премьер-министр Абэ Синдзэ и ныкъуэкъуэгъухэу аращ е ди къэралым къытрырагъэкъузэным США-р къыхураджэу аращ», - къыхигъэщащ Морозовым.
Ущыпсэуну нэхъыфI къалэр
Сыт хуэдэ къэрал цIыхур тыншу псэуным нэхъ хуэщIар, абы папщIэ зыхуеину псори къыщызэгъэпэщар? Апхуэдэ упщIэ зэзымытыж, абы емыгупсыс цIыху щIагъуэ щыIэу къыщIэкIынкъым.
Абы ипэжыпIэр зэхэгъэкIыным сайт зыбжанэ йолэжь, ауэ абыхэм я нэхъ иныр икIи цIыху нэхъыбэм дзыхь зыхуащIыр Сербием щылажьэ Numbeo жыхуаIэрщ. Иджыблагъэ абы иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ди къэралым и къалэхэм ящыщу псэуныгъэ и лъэныкъуэкIэ зи Iуэху нэхъ зэпэщыр Новгород Ищхъэрэщ, Дунейпсо рейтингым (абы къалэ 226-рэ хэтщ) абы 109-нэ увыпIэр къыщыхуагъэфэщащ. Санкт-Петербург - 182-нэ, Москва - 191-нэ, Екатеринбург - 199-нэ, Новосибирск - 206-нэ увыпIэхэм щытщ.
Япэ увыпIищыр, зэрызэкIэлъыкIуэм хуэдэу яубыдащ Канберрэ (Австралие), Эйндховен (Нидерланды), Роли (США) къалэхэм. Ущыпсэуну нэхъ Iей дыдэхэм я цIэхэри ябзыщIакъым сайтыр зыгъэлажьэхэм - ахэр Манилэ (Филиппинхэр), Пекин (Китай), Даккэ (Бангладеш), Лагос (Нигерие), Каракас (Венесуэлэ) къалэхэрщ.
Мазаем и 6
♦1918 гъэм Урысейр григориан махуэгъэпсым зэрыхуэкIуэм теухуа декрет къыдэкIащ.
♦1930 гъэм Совет Армэм и академическэ театр нэхъыщхьэр къызэIуахащ. Иджыпсту ар Урысеидзэм и академическэ театр нэхъыщхьэщ.
♦1935 гъэм «Кабардинка» къэрал къэфакIуэ ансамблым Советхэм я VII съездым и делегатхэм папщIэ Москва и Театр Иным концерт щитащ.
♦1936 гъэм Гармиш-Партенкирхен къалэм (Германие) къыщызэIуахащ IV ЩIымахуэ Олимп Джэгухэр. Ахэр мазаем и 16 пщIондэ екIуэкIащ.
♦1943 гъэм Курган областыр къызэрагъэпэщащ.
♦1945 гъэм Лондон щыщIидзащ Профсоюзхэм я япэ дунейпсо конференцым. Абы къыщызэрагъэпэщащ Профсоюзхэм я дунейпсо зэгухьэныгъэр.
♦1952 гъэм пащтыхь тажыр щхьэратIэгъащ Елизаветэ ЕтIуанэм - Инджылызым и Пащтыхьыгъуэ Зэгуэтымрэ Ирландие Ищхъэрэмрэ я унафэщIым.
♦1968 гъэм Гренобль къалэм (Франджы) къыщызэIуахащ Х ЩIымахуэ Олимп Джэгухэр. Ахэр къызэIуихат а къэралым и президент Шарль де Голль. Джэгухэр мазаем и 18-м зэхуащIыжащ.
♦1985 гъэм СССР-м къыщызэрагъэпэщащ «Главкосмос» зэгухьэныгъэр.
♦2004 гъэм Москва и метром, «Автозаводская», «Павелецкая» станцхэм я зэхуакум лагъым къыщагъэуащ. Абы цIыху 41-рэ хэкIуэдат, 250-м щIигъу фэбжь зэмылIэужьыгъуэхэр хахат.
Къалъхуащ:
♦1911 гъэм - США-м и 40-нэ президент (1981 - 1989 гъэхэм а къулыкъум тетащ) Рейган Рональд.
♦1923 гъэм - КъБР-м и цIыхубэ артисткэ Тэмазэ Маржэнэт.
♦1938 гъэм - СССР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и отличник, КъБР-м и цIыхубэ дохутыр Тембот Мухьэмэд.
♦1952 гъэм - хьэрычэтыщIэ Сэбаншы Назми.
♦1960 гъэм - Урысей продюсер, композитор, «Любэ», «Иванушки Интернэшнл», «Корни», «Фабрика» уэрэджыIакIуэ гуп цIэрыIуэхэр къызэзыгъэпэща, УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Матвиенкэ Игорь.
♦1961 гъэм - журналист, продюсер, «Япэ канал» телекомпанием и генеральнэ унафэщI Эрнст Константин.
♦1975 гъэм - адыгэ усакIуэ, журналист, дохутыр ПщыукI Латмир.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уэфIу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 8 - 11, жэщым градуси 2 - 3 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Ахъшэр пшахъуэщи, гъащIэр пцIащхъуэщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "227.txt"
} |
Пхъэидзэр йокIуэкI
«Зы мандат зиIэ Къэбэрдей-Балъкъэр хэхыпIэ округ №14-м» и депутату къагъэлъагъуэхэмрэ политикэ партхэмрэ ящIэн папщIэ:
Урысей Федерацэм и Федеральнэ Зэхуэсым и Къэрал Думэм и еханэ зэхыхьэгъуэм и депутатхэр щыхахыну фокIадэм и 19-м ипэ къихуэу, КъБР-м и ХэхакIуэ комиссэм пщэдей щекIуэкIынущ кандидатхэм яхэту зыкъэзыгъэлъэгъуа политикэ партхэр телевиденэмрэ радиомрэ къызэрыщыпсэлъэну чэзур, апхуэдэуи я Iуэху еплъыкIэхэр газетхэм къызэрыщытрадзэнур зыгъэбелджылы пхъэидзэр.
УпщIэ зиIэхэр псалъэ хъунущ 8(8662) 40-81-22 телефон номерымкIэ.
КЪАНЩАУЭ Мэлычыпхъу
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2270.txt"
} |
Лъэпкъ зэхущытыкIэхэм зезыгъэужь
КъБР-м Граждан жылагъуэ IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министерствэм къыщызэщIакъуэжащ «Маяки дружбы. Башни Кавказа» зыфIаща щIалэгъуалэ щэнхабзэ-тхыдэ Iуэхум кърикIуахэр.
Проектыр къызэригъэпэщащ Лъэпкъ IуэхухэмкIэ федеральнэ агентствэм, «Маяки дружбы» урысей зэщIэхъееныгъэм хэт волонтёрхэр щIыгъуу. ШыщхьэуIум и 6-м къыщыщIэдзауэ 11 пщIондэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щекIуэкIа а Iуэхур зытещIыхьауэ щытар Урысейм щыпсэу лъэпкъхэм я зэпыщIэныгъэр егъэфIэкIуэнымрэ щIалэгъуалэр я щэнхабзэмрэ тхыдэ щIэинхэмрэ хэгъэгъуэзэнымрэщ.
Абы хэтахэр гуп зыбжанэу гуэшауэ щытащ. Ахэр жылагъуэ Iуэхухэм, щIыуэпсыр зэрахъумэ лэжьыгъэхэм хэтащ, КъБР-м и Лъэпкъ музейм щыIащ икIи Хэку зауэшхуэм и зэманым Кавказым щхьэкIэ екIуэкIа зэхэуэхэм теухуа Iуэхугъуэ куэд зэрагъэщIащ. ЩIалэгъуалэм махуэ къэс ялъэгъуам, щIэуэ къащIам теухуа тхыгъэхэр иратхащ я электроннэ дневникхэм.
КъБР-м Граждан жылагъуэ IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министр КIурашын Анзор жиIащ Iуэхур къызэзыгъэпэщахэм я гъусэу проектыр Къэбэрдей-Балъкъэрым зэрыщагъэзэщIэну щIыкIэм зэрелэжьар икIи абы Москва къалэм, Дагъыстэн, Къэбэрдей-Балъкъэр, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэм щыщу цIыху 17 зэрыхэтар.
- Мыпхуэдэ Iуэхухэр щхьэпэщ жылагъуэм къахузэбгъэпэщыну. Абыхэм я фIыгъэкIэ нэгъуэщI щIыналъэхэм щыщхэр зэроцIыху, зым и щэнхабзэм адрейр щегъэгъуазэ. Къыхэзгъэщыну сыхуейт, ди республикэ унафэщIхэм гулъытэшхуэ зэрыхуащIыр лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм щыщхэм я зэгурыIуэныгъэм теухуа мыпхуэдэ Iуэхухэр егъэкIуэкIыным, - къыхигъэщащ министрым.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2271.txt"
} |
Мамоновэ Светланэ и лэжьыгъэхэр
Гъэлъэгъуэныгъэхэр
Республикэм сурэтыщI гъуазджэхэмкIэ и музейм щагъэлъагъуэ художник Мамоновэ Светланэ и лэжьыгъэхэр. Выставкэр къызэрагъэпэщащ сурэтыщIыр илъэс 40 хъуауэ гъуазджэм зэрыхуэлажьэм и щIыхькIэ.
Музейм и пэшищым щагъэлъагъуэ Мамоновэм и Iэдакъэ къыщIэкIа сурэтхэр, скульптурэ, графикэ лэжьыгъэхэр, декоративно-прикладной гъуазджэм щыщ хьэпшыпхэр, гуащэ телъыджэхэр. Гъэлъэгъуэныгъэр къыщызэIуахым зыкърезыгъэхьэлIахэм къыхагъэщащ Светланэ и гупсысэхэр и лэжьыгъэхэм зэрыхиухуэнар, абыхэм купщIэ зэращIэлъыр.
КъБР-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщI Темыркъан Геннадий Мамоновэм и IэдакъэщIэкIхэм, и зэфIэкIым тепсэлъыхьа, абы ехъуэхъуа нэужь республикэм и цIыхубэ художник Жылэ Анатоли къыхуигъэхьа хъуэхъу псалъэ гуапэхэмкIэ зыкъызэрыхуигъазэри жриIэжащ. Апхуэдэу Темыркъаныр кърихьэлIахэм къахуеджащ ЦIыхум и хуитыныгъэхэмкIэ и уполномоченнэу КъБР-м щыIэ Зумакулов Борис и хъуэхъу тхыгъэм.
ТхакIуэ икIи лъахэхутэ Котляров Виктор къыхигъэщащ выставкэм щэнхабзэ, гъуазджэ мыхьэнэшхуэ зэриIэр, Светланэ скульптурэ унэтIыныгъэм сыт щыгъуи зэфIэкI ин зэрыщиIар, дэтхэнэ и зы лэжьыгъэми гупсэхугъуэ къазэрыпкъырыкIыр.
Гъэлъэгъуэныгъэм зыкърагъэхьэлIащ Мамоновэ Светланэ Пензэ и художественнэ училищэм къыщыдеджахэм. Апхуэдэу сурэтыщIым къехъуэхъуащ курыт еджапIэм къыдыщIэса Марченкэ Владимир.
БизнесымкIэ институтым и унафэщI Хъурей Феликс жиIащ Мамоновэм и лъэщапIэм хуэдэхэм хамэ къэралхэм нэгузыужьакIуэ кIуэхэм зэрызыщрагъэплъыхьыр. Абы теухуауэ Хъурей Феликс Темыркъан Геннадий зыхуигъэзащ IэпщIэлъапщIэхэм, сурэтыщIхэм я мастерскойхэр зэIуахыну, ахэр зэрылажьэр жылагъуэм ирагъэлъагъуну.
Мамоновэ Светланэ фIыщIэ яхуищIащ и гъэлъэгъуэныгъэм къекIуэлIахэмрэ псалъэ гуапэхэр къыхужызыIахэмрэ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2272.txt"
} |
Я Iэшэлъашэр турист кIуапIэщ
Мы тхыгъэм зи гугъу щытщIыну щIыпIэцIэр, Псыущхъо зыхужаIэр, Iыхьищу зэхэтщ: «Псы - у(ы) - шъ(у)хъо».
Шапсыгъ диалектым ирипсалъэхэм зэрыжаIэмкIэ, «псыущхъуэ» псалъэм «узыпхрыплъу къабзэ», «уафэм хуэдэу къащхъуэ» мыхьэнэхэращ къарыкIыр.
Ар дыдэм щыхьэт тохъуэ бзэ щIэныгъэхэм я доктор, щIэныгъэлI КIуэкIуэ Джэмалдин. Абы зэритхымкIэ, псалъэм и иужьрей пычыгъуэм «щхъуантIэ» мыхьэнэ иIагъэнущ икIи и пкъитIым я зэхуаку дэувэ «уы» префиксым къигъэхъур «ущхъуэнтIын», «кIуэ пэтми нэхъри нэхъ щхъуантIэ хъун» егупсысыкIэхэращ.
Адыгэ Республикэм щыпсэуа, филологие щIэныгъэхэм я доктор Мерэтыкъуэ Къасым «Адыгейский топонимический словарь» и тхылъ цIэрыIуэм зэрыщитхамкIэ, кIахэ (адыгей) диалектым ирипсалъэхэм «Псыушъхъо» псалъэ зэхэтым «тхъурымбэ зыщI псы» мыхьэнэри кърагъэкIыу щытагъэнущ. Зэрытлъагъущи, зи гугъу тщIы жыIэкIэм ехьэлIауэ щIэныгъэлIхэм щхьэж езым и Iуэху еплъыкIэ иIэжщ.
Шапсыгъ щIыналъэм мы и Iэгъуэблагъэм «Псыущхъуэ» фIэщыгъэм къытехъукIауэ нэгъуэщI щIыпIэцIэхэми уащрохьэлIэ. Абыхэм ящыщ зыбжанэм я гугъу фхуэтщIынщ:
- «Псыущхъуэ Ин» - Ашэ сэмэгу лъэныкъуэмкIэ къыщыхолъадэ. Нэужьыкъуэпс зи фIэщыгъэ псы бгъунжыр и къежьапIэщ. Километр 17 и кIыхьагъщ.
- «Псыущхъуэ щхьэдэхыпIэ» зыхужаIэ сэнтхыщхьэм къыщIэж псы къуэпсхэр, Псыущхъуэ Инрэ Псыущхъуэ ЦIыкIурэ хэлъэдэжхэр, а лъагапIэм лъэныкъуэ зырызу зэхегуэшыкI. ТIуми щIэдзапIэ яхуэхъуар зы Iуащхьэ щхьэкIэ, зыхэлъэдэжыр псы зырызщ - япэр ТIуапсы, етIуанэр Ашэ хохуэж.
- А джабащхьэм и лъэныкъуэ зэпэщхьэхуэхэмкIэ щыIэ шапсыгъ къуажэхэми а цIэ дыдэхэращ зэрахьэр: «Псыущхъуэ ЦIыкIу», «Псыущхъуэ Ин». Мыхэр къызытепщIыкIар урысыбзэкIэ зэреджэр арами, адыгэхэм абыхэм хужаIэр «ШIоикъу», «Кодэшъахьып» цIэхэращ. Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, иужьрей фIэщыгъэм «Къуэдэс (Кодеш) тыхь щыхуащI щIыпIэ» мыхьэнэри ирапхыу щытащ.
XIX лIэщIыгъуэм и кIэхэм пащтыхь правительствэм игъэувыIащ урыс администрацэм и «жыIэ» къемыувалIэу бгым къафIинауэ щыта адыгэ тIэкIум я зэхэзехуэныр икIи ахэр хуит ищIащ зыщагъэпщкIуа къуакIэбгыкIэхэм къыдэкIыу, нэхъ яфIэкъабыл щIыпIэхэм къуажэщIэхэр щаухуэну.
Арати, абыхэм, шапсыгъ-хьэкIувхэм, зи гугъу тщIы жылэхэр къыщагъэунэхужащ пасэрей къуажэжьхэр здэщыса щIыпIэхэу Псыущхъуэ Iуащхьэжьым къедзам деж. Ар къыщыхъуар 1895 гъэращ.
ТIуапсы районым и бгылъэ-мэзылъэхэм ис адрей къуажэхэми хуэдэу, мы жылэ цIыкIуитIым я экономикэм увыпIэ нэхъыщхьэ щызыубыд унэтIыныгъэхэм ящыщ зыщ пхъэщхьэмыщхьэ хадэхэр егугъуу къэгъэкIыныр. Нэхъ мыхьэнэшхуэ зрат жыгхэм я гугъу тщIымэ, ахэр мыIэрысэ, кхъужь, дэ цIыкIу къызыпыкIэхэращ.
Iуащхьэ екIуэкIхэм я джабэ нэкIухэмрэ мэзылъэ бгыхэмрэ иджыри къыздэсым уащрохьэлIэ Урыс-Кавказ зауэжьым ипэкIэ мы щIыпIэм исахэм щызэрахьэу щыта жыг хадэхэм ящыщу къыщызэтенахэм. ГъэщIэгъуэныр аращи, абыхэм яхэт жыгхэм ноби пхъэщхьэмыщхьэ узыншэ къапокIэ. Iэгъуэблагъэм исхэм хъер къызыпах IэнатIэхэм ящыщщ бжьэ гъэхъунри.
Шапсыгъ къуажэ цIыкIуитIым я Iэшэлъашэр турист кIуапIэщ. Абыхэм я бжыгъэм хэхъуэ зэпытщ, псом хуэмыдэжу гъэмахуэ лъэхъэнэм. ЩIыпIэм къакIуэхэр гъунэгъу бгыхэм яшэ, шытхыщхьэхэм зыщрагъэплъыхь, мэзылъэ тIуащIэхэм къыщрагъэущыхь, псыкъелъэ дахэхэм къедза къуакIэбгыкIэхэм я нэгу зыщрагъэужь.
ЛУЦЭ СулътIан.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2273.txt"
} |
«Ищхъэрэ» автовокзалыщIэр къызэIуахащ
Ухуэныгъэ
Налшык дэлъэдапIэм щаухуа автовокзалыр иджырей мардэм изагъэу, «Туризмым щIыналъэм зыщегъэужьын» федеральнэ программэм хыхьэу ящIащ. Ар шыщхьэуIум и 14-м къызэIуахащ.
Лэжьыгъэр и кIэм нэсыху зэрекIуэкIым и нэIэ тригъэтащ КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек.
ЩIыуэ гектариплIым нэблагъэ зиIэ автовокзалым хэтынущ автобусхэм ущежьэ пэшышхуэ, анэхэмрэ сабийхэмрэ къахузэрагъэпэща, медицинэ хуэIухуэщIэм ипэшхэр, полицэм хухэха IуэхущIапIэ.
Вокзалым къытехьэну цIыхухэм я Iуэхур нэхъ тынш ящIын папщIэ, къалэм цIыху къыщызешэкI транспортыр автовокзалым кIуэуэ ящIащ. IэщIагъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, мы автовокзалым и фIыгъэкIэ нэхъ мащIэ хъунущ автомашинэу минищым нэблагъэ щызекIуэ къалэ уэрамхэм щызэтрихьэхэр.
УЭРКЪ Жыраслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2274.txt"
} |
Тхыдэм и щIэинлъыхъухэр
Археологиер тхыдэ щIэныгъэм и гуэдзэнщ. Зэреджэр алыджыбзэм къытехъукIащ, archaios - пасэрей, logos – егупсысыкIэ, зыгурыгъэIуэкIэ мыхьэнэхэр къызэрыкI псалъэхэу зэхэтщ.
Зэман жыжьэу блэкIахэм къыщекIуэкIахэр, щыпсэуахэм щагъэхъахэр зыхуэдам дезыгъэгупсысыж, уеблэмэ, ахэр ди нэгу къыщIэзыгъэувэжыф IэщIагъэ-щIэныгъэм гулъытэ хэха щыхуащI махуэр, шыщхьэуIум и 15-р, мы зэманым щагъэлъапIэ Урысей Федерацэм, Белорусием, Къэзахъстаным, Украинэм.
Дызытепсэлъыхь Iуэхум и къежьэкIэ хъуам ехьэлIауэ гукъэкIыж зэхуэмыдэхэр щыIэщ. Япэрейм и гугъу тщIынщи, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и академик Янин Валентин зэрыжиIэжымкIэ, Хэку зауэшхуэр иджыри къэмыхъеяуэ Новгород къалэм и Iэшэлъашэм щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэкIуэкIырт. Зэгуэрым, шыщхьэуIум и 15-м, археолог ныбжьыщIэхэм языхэзым, и гушыIэр япэ иригъэщу, щIэупщIат жаIэ, зыпэрыт IэнатIэр гъэлъэпIэным теухуауэ махуэ хэха алъандэрэ щIыщымыIэм ехьэлIауэ. Ар зэхэзыха нэхъыжьхэм ящыщ зым, псори зэрызэхэту зыкъызэкъуихри, «нобэ хъунукъэ?» жиIат…
Пэжыр нэхъ зи тегъэщIапIэу дэ къэтлъытэ къыкIэлъыкIуэ гукъэкIыжыр пыщIащ совет археолог цIэрыIуэ Пассек Татьянэ 1947-1968 гъэхэм иригъэкIуэкIа щIэныгъэрылажьэ зекIуэ зыбжанэм. ЖытIэнур арамэ, а бзылъхугъэр тхыдэм и лъэхъэнэ жыжьэхэу неолитыр, энеолитыр, домбеякъыр зи тепщэу щыта лIэщIыгъуэхэр Европэм и Ипщэ-КъуэкIыпIэмкIэ зэрыщекIуэкIар джынымкIэ IэщIагъэлI нэсу дуней псом къыщызэдалъытат. КъызэраIуэтэжымкIи, къыдэлажьэхэм Пассек Татьянэ апхуэдизу пщIэ хуащIырти, къыхалъхьат ар къыщалъхуа шыщхьэуIум и 15-р Археологием и махуэу абдежым къыщыщIэдзауэ гъэувын зэрыхуейм ехьэлIауэ.
Гу зэрылъытэгъуафIэщи, зи гугъу тщIы Iуэхур зрихьэлIэр гъэм и зэблэкIыгъуэхэм ящыщу губгъуэм хуиту ущит хъу лъэхъэнэрщ. Абы къыхэкIыуи, а IэщIагъэм ирилажьэхэм я нэхъыбапIэм ар щагъэлъапIэр зекIуэм щыхэт зэманырщ. Апхуэдэуи, Археологым и махуэм гулъытэ хэха щыхуащI тхылъ хъумапIэхэм, тхыдэм пыщIа музейхэм, институтхэм, нэгъуэщIхэми. Абдежхэм къыщызэрагъэпэщ хабзэ зэIущIэхэм къыщызэхуэсхэр топсэлъыхь зи гугъу тщIы Iуэхум ехьэлIауэ ягъэхьэзыра я щIэныгъэ лэжьыгъэхэм.
«Археология» фIэщыгъэр япэ дыдэу къыщыгъэсэбэпар Пасэрей Алыджым и философ цIэрыIуэу щыта Платон къызэринэкIа и щIэныгъэ лэжьыгъэхэрщ, къызэрыщыкIуэри «блэкIам теухуа Iуэтэжхэр, щыхьэтлыкъхэр» егупсысыкIэм хуэкIуэущ.
Тхыдэ мыжыжьэм къызэрыхэщыжымкIэ, Урысейм и пащтыхьу щыта Петр Езанэм унафэ ищIат езыр зи тепщэ къэралым и щIыналъэм зэман блэкIахэм и щIэину къыщагъуэт хьэпшыпыжьхэр и уардэунэм кърахьэлIэн зэрыхуейм ехьэлIауэ, и къыхуеджэныгъэр зыгъэзащIэ дэтхэнэми тыгъэ лъапIэхэмкIи егуэпылIэну къигъэгугъэу.
ГъэщIэгъуэныр аращи, ди лъэхъэнэм ипэ ита VI лIэщIыгъуэм ВавилоныщIэ зыхужаIэ къэралыгъуэм и пащтыхь Набонид абы ипэкIэ псэуахэм я кхъэхалъэжьхэр здэщыт щIыпIэхэм щIытI лэжьыгъэхэр щаригъэгъэкIуэкIырт, къыщагъуэтхэр зэрыфIэгъэщIэгъуэныщэм къыхэкIыу.
Мыдрейуэ. Дэ дыщыгъуазэщ дыщыпсэу лъэхъэнэм (ди эрэм) ипэ ита 79-нэ гъэм Италие хытIыгуныкъуэр ижькIэрэ «зи унапIэу» къекIуэкI Везувий мафIэбгым (иджырей Неаполь къалэм пэгъунэгъущ) ямылейуэ зыкъызэкъуихыу, къызыпхигъэвыкIа магмэмрэ къызыпхипхъыкIа сахуэмрэ а лъэхъэнэм абы и Iэшэлъашэм щыIа Помпеи къалэжь цIыкIур зэрыщIихъумэпауэ щытам. АтIэ, мис а щIыпIэм 1748 гъэм щрагъэкIуэкIа щIытI лэжьыгъэхэм я фIыгъэкIэ, зи гугъу тщIы жылэжьыр, къэхъукъащIэ шынагъуэр абы зэрырихьэлIам хуэдэ къабзэу, къыщIагъэщыжауэ щытащ. АтIэми, дызэрыт лъэхъэнэм къызэрыщIидзыжар аращи, Помпеи – уафэр «зи тепIэн» музей зэIухащ, еплъыну хуейхэм гъунэгъу зыхуащIыну хуиту. Ар ящыщщ, ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм къызэрилъытауэ, дуней псом пщIэ нэхъ зыщыхуэщIыпхъэ, тхыдэм и щIэин нэхъ лъапIэ дыдэхэм.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2275.txt"
} |
КъБР-м щыIэ МВД-м къет
Дыгулыбгъу Жантинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2276.txt"
} |
Къэралым и чемпионатым кIуэнухэр Налшык къыщыхах
Тхэквондо
Налшык дэт Универсальнэ спорт комплексым мы махуэхэм щекIуэкIащ олимп тхэквондомкIэ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм и чемпионат. Зэхьэзэхуэхэр къызэрагъэпэщащ «КъБР-м терроризмэмрэ экстремизмэмрэ щапэщIэтын» къэрал программэм къызэщIиубыдэу.
Коронавирус узыфэм и зэранкIэ чемпионатым хэтахэр мащIэ дыдэу щытащ - абы къэкIуар щIыналъэхэм я спортмен нэхъыфIхэрщ», - жиIащ КИФЩI-м ТхэквондомкIэ и федерацэм и секретарь нэхъыщхьэ Къанкъул Беслъэн.
ЗэпэщIэтыныгъэ гуащIэхэм щыбэна гупхэм пашэныгъэр щызыубыдахэм Iэмал ягъуэтащ фокIадэм и 9 - 15-хэм Подмосковьем щекIуэкIыну Урысейм и чемпионатым хэтыну.
КИФЩI-м и чемпионатым къыдэкIуэу «Гладиатор»-м щызэхэтащ илъэси 10 - 14-м ит щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ я щIыналъэ зэхьэзэхуэ. ТекIуэныгъэ къэзыхьахэр кубокхэмкIэ, медалхэмрэ грамотэхэмкIэ ягъэпэжащ.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2277.txt"
} |
Кхъухьлъатэхэм Антарктидэм къыщIыпакIухьыр
Кхъухьлъатэхэр транспорт лIэужьыгъуэхэм ящыщу нэхъыбэрэ къагъэсэбэпхэм, щIым и дэнэ щIыпIи кIуэфхэм ящыщми, ахэр зыщхьэщымыхьэ, уеблэмэ апхуэдэ хуитыныгъэ щамыIэ щIыпIэхэр, мащIэ дыдэми, щыIэщ. Псалъэм папщIэ, апхуэдэ щIыналъэ нэхъ ин дыдэхэм хабжэ Антарктидэр. ЛIэщIыгъуэ ныкъуэкIэ абы и уэгум кхъухьлъатэ ихьакъым.
Дунейм тепщэныгъэр щызыIыгъ къэрал лъэрызехьэхэр 1959 гъэм зэгурыIуащ ипщэ континентыр мамырыгъэ мурадхэм, псалъэм папщIэ, щIэныгъэ къэхутэныгъэхэр щегъэкIуэкIыным хуэдэхэм, фIэкIа къыхуамыгъэсэбэпыну
Антарктидэр зы къэрал хэхами ейуэ щымыт щIыналъэщ икIи кхъухьлъатэхэр абы игъэкIуэну зыми пимыубыдми, авиакомпаниехэм дзыхь ящIыркъым абы лъэтэну - псом япэрауэ, шынагъуэншагъэм егупсысу аращ. Сыту жыпIэмэ, къызэрымыкIуэ щытыкIэ ихуэмэ, кхъухьлъатэр щетIысэхыфын щIыпIэкъым ар.
Кхъухьлъатэхэр щытIысу зыщаIэтыжын гъуэгу зыбжанэ абы щыпщIу, рейсхэр къызэбгъэпэщ хъунут, ауэ дуней щытыкIэр а щIыпIэм апхуэдизкIэ щыткIийщи, абы мылъкушхуэ дыдэ зэрытекIуэдэнум къыхэкIыу зы къэралми зрипщытынукъым апхуэдэ Iуэхум. ЩIыналъэр зыми зэримейр абы хэлъхьэжи, гурыIуэгъуэ мэхъу апхуэдэ лэжьыгъэм яужь зыри щIимыхьэр. Абы юридическэ и лъэныкъуэкIэ гугъуехь куэди кърикIуэжынущ.
Кхъухьлъатэхэр а щIыпIэм щхьэщымыхьэххэу жыпIэнри къемызэгъ дыдэ хуэдэу хъуащ иужьрей зэманым, сыту жыпIэмэ авиакомпание гуэрхэм Антарктидэр цIыхухэм ирагъэлъагъуным, абыкIи ахъшэ къалэжьыным хуэгъэза рейсхэр къызэрагъэпэщ. Апхуэдэ зыплъыхьакIуэ кIуэну хуей къулей дыдэхэр я жып ирагъэIэбэу езыхэм я фейдэ къыхахыным Iуэхур тезыщIыхьхэр къыкъуэкIыу хуежьащи, а щIыпIэр цIыхухэр нэгузегъэужьакIуэ здэкIуэхэм щыхагъэхьэну зэманри жыжьэжу къыщIэкIынкъым. Псалъэм папщIэ, апхуэдэ гукъыдэж зиIэ дэтхэнэри Австралием, Чилим е Аргентинэм вертолётым щитIысхьэу Антарктидэм и мылылъэ телъыджэхэр зрагъэлъагъуну Iэмал щыIэщи, ар куэдым къагъэсэбэпу зэрыщIадзэнум шэч къытумыхьэми хъунущ.
ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2278.txt"
} |
ДУНЕЙМ ЩЫХЪЫБАРХЭР
Нобэ
♦Латвием и къалащхьэ Ригэ и махуэщ
♦Индонезие Республикэм и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
♦1771 гъэм Екатеринэ ЕтIуанэм и указкIэ Къэбэрдей цIыхубэм Щытхъу тхылъ къаритащ.
♦1812 гъэм пащтыхь Александр Езанэм урысыдзэм и командующэ нэхъыщхьэу игъэуващ Кутузов Михаил.
♦1903 гъэм Пулитцер Джозеф игъэуващ и цIэр зезыхьэ саугъэт, литературэм, журналистикэм, музыкэм, театрым ехъулIэныгъэшхуэхэр къыщызыхьхэм иратыну. Иджыпсту ар саугъэт нэхъ лъапIэхэм щыхабжэ США-м.
♦1928 гъэм Москва къалэм «Динамо» стадионыр къыщызэIуахащ.
♦1934 гъэм СССР-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и япэ съездыр зэхэтащ.
♦1961 гъэм СССР-м къыщызэрагъэпэщащ граждан зыхъумэжыныгъэмкIэ IэнатIэр.
♦1977 гъэм «Арктика» совет мылкъутэ кхъухьыр, зы къэралми апхуэдэ хузэфIэмыкIауэ, ЩIым и Ищхъэрэ полюсым нэсащ.
♦1988 гъэм Ныкъуэдыкъуэхэм я урысейпсо зэгухьэныгъэр къызэрагъэпэщащ.
♦1898 гъэм къалъхуащ совет дзэ къулыкъущIэ, Совет Союзым и Маршал, Словет Союзым тIэунейрэ и ЛIыхъужь Захаров Матвей.
♦1911 гъэм къалъхуащ дунейпсо гроссмейстер, дунейм шахматымкIэ и чемпион Ботвинник Михаил.
♦1922 гъэм къалъхуащ къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэшхуэ, Мысырым щыщ адыгэлI, мамырыгъэр хъумэнымкIэ Дунейпсо Ленин саугъэтым и лауреат Хъалид (Жэмбей) Мухьэдин.
♦1928 гъэм къалъхуащ филологие щIэныгъэхэм я доктор, АКъУ-м и профессору щыта, КъШР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Тхьэркъуахъуэ Инус.
♦1935 гъэм къалъхуащ урысей актёр, режиссёр, егъэджакIуэ, СССР-м и цIыхубэ артист Табаков Олег.
♦1941 гъэм къалъхуащ урысей актёр, режиссёр, сценарист, жылагъуэ лэжьакIуэ, УФ-м и цIыхубэ артист Губенкэ Николай.
♦1942 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ, СССР-м и цIыхубэ артист Магомаев Муслим.
♦1943 гъэм къалъхуащ США-м щыщ актёр, режиссёр, продюсер, «Оскар» саугъэтыр зыхуагъэфэща Роберт де Нирэ.
♦1946 гъэм къалъхуащ философие щIэныгъэхэм я доктор, КъШКъУ-м и профессор, КъШР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, ЩIДАА-м и академик Абдокъуэ Станислав.
♦1952 гъэм къалъхуащ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор Куэш Мырзэбэч.
♦1984 гъэм къалъхуащ урысей фигуристкэ, УФ-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, Ванкувер (Канадэ) 2010 гъэм щекIуэкIа щIымахуэ Олимп джэгухэм жэз медаль къыщызыхьа Домнинэ Оксанэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 26 – 27-рэ, жэщым градус 18 – 20 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Гуащэрэ пэт данэ кIапэ щощIэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2279.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым IуэхукIэ къэкIуащ Урысейм лэжьыгъэмрэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмкIэ и министр Топилин Максим
КъБР-м махуитIкIэ щыIащ УФ-м Лэжьыгъэмрэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмкIэ и министр Топилин М. А. КъБР-м и Iэтащхьэм и къалэнхэр пIалъэкIэ зыгъэзащIэ КIуэкIуэ Казбек, Лэжьыгъэмрэ цIыхухэр IэнатIэкIэ къызэгъэпэщынымкIэ федеральнэ къулыкъущIапIэм и унафэщI Вуколов Всеволод, КъБР-м къегъэщIылIа федеральнэ инспектор нэхъыщхьэ Ткачёв Евгений сымэ щIыгъуу Топилин Максим къызэхикIухьащ социальнэ IэнатIэм хиубыдэ IуэхущIапIэ зыбжанэ - КъБР-м Медико-социальнэ экспертизэмкIэ и бюро нэхъыщхьэр, Яныкъуей къуажэм дэт психоневрологие интернатыр.
Министрым республикэм щригъэкIуэкIащ «демографие», «2024 гъэм нэсыху цIыхухэм и пэжыпIэкIэ къаIэрыхьа хэхъуэхэр нэхъыбэ щIынымкIэ социально-экономикэ зыужьыныгъэм и лъэпкъ мурадхэр зэгъэхъулIэныр икIи УФ-м и щIыналъэу Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округым хыхьэхэм хуэмыщIауэ щыпсэухэр гъэмэщIэныр» лъэпкъ проектхэр зэфIэгъэкIыным ятеухуа зэIущIэхэр.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "228.txt"
} |
Тхыдэр мывэ сурэткIэ зытхыж
Тыркум щыпсэу адыгэхэм гъуазджэм Iэзагъ къызэрымыкIуэ къыщызыгъэлъагъуэ куэд зэрахэтым дыщыгъуазэ пэтми, я тырку унэцIэм зэрыадыгэр щытфIигъэпщкIу къохъу. Абыхэм язщ мывэм фэеплъ инхэр къыхэзыщIыкI Ачин Нухь.
Тырку унэцIэ зэрихьэ щхьэкIэ, Нухь хыIуфэIус шапсыгъхэм ящыщщ, Лъэпщыкъуэхэ къахэкIащ. Къэралыгъуэм и тхыдэр къызыхэщ мывэ фэеплъхэрщ Нухь нэхъыбэу ирагъэщIыр. Тыркум и тхыдэм зи цIэр фIыкIэ къыхэщ тхыдэ лIыхъужьхэм я теплъэр мывэм къыхеIущIыкI. Ауэ езым и гуащIэр зэрыщыту зрихьэлIэр адыгэ тхыдэм епха хьэпшып къызэрымыкIуэхэрщ, зыхуэбгъэдэфыни дунейм теткъым абы и Iэужьхэр. Аращ нэрыгъыу иубыдауэ, езыри лъэщапIэм щIэмыхьэу, щIыбым щIыщылажьэр. Нухь нэхъ къещтэ и фэеплъхэр хьэуа къабзэм къыщызэфIигъэувэну. Апхуэдэ щIыкIэу абыхэм щIыуэпсымрэ дунеймрэ я дахагъэр яхелъхьэф. Лъэпщыкъуэм и унэ-лъапсэ Истамбыл къалэкIэм щыIэр псысэм къыхэувыкIа хуэдэу къыщIыпфIэщIри аращ.
- ТIуапсэ и Iэхэлъахэм щыпсэуа си адэжьхэр Урыс-Кавказ зауэм и кIэм езыхэм я лъэпкъэгъу щэрэ минхэм я гъусэу Тыркум щтапIэ щихьэжауэ щытащ, - Нухь и унагъуэм и тхыдэм щыгъуазэ дещI. - Ауэ Хэкур зэрабгынар псоми ещхьу хы гъуэгуанэкIэкъым, КавказщIыб щIыналъэм пхыкI лъэс гъуэгукIэщ. ЯпэщIыкIэ ахэр Эрзрум пытIысхьахэщ, иужькIэ къэралым икукIэ кIуэтащ.
И лъэпкъым и тхыдэр нэгъэсыпауэ иджри, Нухь нарт лIыхъужьым ещхьу, езым и IэкIэ Кавказымрэ Шэрджэсеймрэ я тхыдэм къыхэщ цIыхушхуэхэм я фэеплъ абрагъуэхэр мывэм къыхиIущIыкIащ. Нобэ абы и унэ щиухуэжа музейм щыболъагъу зи лIыгъэр кавказ тхыдэм къыхэлыдыкI лIы ахъырзэманхэм я фэеплъхэр: Хьэжы Дэгумокъуэ Бэрзэдж, Дыгъужьыкъуэ Къазбэч, Бэлэтокъуэ Жамболэт, Шупакъуэ Къалэбатэ, Щамил Iимамыр, щихъ Мансур, Хьэжы Мурат сымэ. Адыгэ таурыхъхэм хэт лIыхъужьхэми уарохьэлIэ.
ЧЭРИМ Марианнэ. «Шапсугия» газетым къитхащ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2280.txt"
} |
IэшрыI махуэм и лъапIагъыр
Къурмэн зэрыдукIрэ мазэ дэкIа иужькIэ адыгэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ IэшрыI дощI. А махуэм нартыхум е прунжым къыхэщIыкIа хьэнтхъупс ягъавэурэ хьэблэмрэ Iыхьлымрэ къыщрахьэкI. Ар ди зэхуаку дэлъ лъагъуныгъэмрэ зэпыщIэныгъэмрэ зыгъэбыдэщ икIи умыгъэзащIэкIэ гуэныхь зыпылъкъым. АтIэ, дауэ къежьа IэшрыIыр икIи сыт абы и мыхьэнэр?
«IэшрыI» псалъэр къызытекIар хьэрып «гъашураI»-ращ («епщIанэ» къикIыу аращ). А махуэр муслъымэнхэм ягъэлъапIэ. Ар къыбгурыIуэн папщIэ, тхыдэм куууэ ухэплъэжын хуейщ. Мы Iуэхугъуэр зэпхар Мусэ бегъымбарымрэ абы и лъэпкъымрэ зэгуэрым къащыщIарщ.
А лъэхъэнэм Алыхьыр зыгъэзакъуэ ХьэзрэIил и бынхэр, иджыпсту «журт»-кIэ дызэджэхэр, пасэрей зэманым Мысырым (Египетым) щыпсэуащ. Ауэ а лъэпкъым и къежьапIэр а щIыпIэратэкъым. Хэхэсу щытми, абыхэм яхузэфIэкIат здэIэпхъуа къэралым къулыкъушхуэхэр щаубыдыну, щIым и нэхъыфIыр зыIэрагъэхьэну. Ар, дауи, зигу иримыхьхэр куэду щыIэт.
Апхуэдэ тепщэгъуэ ХьэзрэIил и бынхэм ягъуэту щилъагъум, Мысырым и фирхьэуным (пащтыхьым) мурад быдэ ищIащ ахэр зэтриукIэну. Абы къыдигъэкIа унафэ ткIийм журтхэм я тетыгъуэр игъэкIуэдырт икIи щIыуэ зыIэрагъэхьари къатрихыжырт. КъищынэмыщIауэ, ХьэзрэIил и бынхэм сабийуэ къащIэхъуэм щIалэ цIыкIуу къахэкIыр яукIырти, хъыджэбзхэр къагъанэрт. А псори фирхьэуным щIищIэр журт лъэпкъыр игъэкIуэдын, щIэблэм я къуэпсыр пиупщIын мурадкIэт.
А лъэхъэнэрат Алыхьым и нэфIыр зыщыхуа Мусэ бегъымбарри къыщалъхуар. Унафэ щыIэмкIэ ари яукIын хуейт, ауэ Тхьэм къихъумащ. Алыхьым Мусэ къэзылъхуам унафэ хуищIащ имытхьэлэн хуэдэу и къуэр гущэм трипхэу псым тригъэтIысхьэну. Анэм а унафэр, дауи, фIэкIыпIэншэу игъэзэщIащ - сабий къалъхуагъащIэр гущэм быдэу трипхэри, гъуэгуанэ мыцIыхум тригъэуващ.
Зы зэман гуэр дэкIри, гущэр пащтыхьым и унэм деж псым Iуихьащ. Ар унэIуэтхэм къыщалъагъум, сабийр гуащэм хуахьащ. Абы езым бын иIэтэкъыми, псым къихьа цIыкIур къигъэнэжащ. Апхуэдэу Тхьэм и IэмыркIэ Мусэ бегъымбарыр пащтыхьым и унагъуэм къыщыхутащ. Ар елIалIэу, зыхуей хуэзэу абы къыщагъэхъуащ.
Мусэ цIыху пэжу, захуэу, лей зезыхьэр имыдэу къыдэкIуэтеящ. Алыхьым и фIыщIэри абы лъысащ икIи бегъымбару цIыхухэм къахихри, ахэр гъуэгу захуэм тригъэувэжыну къалэн щищIащ.
Алыхьталэм къызэрыхихар икIи унафэу къыхуищIар зыхуэдэр абы фирхьэуным и деж нигъэсыжащ. Япэ дыдэу Мусэ бегъымбарым пащтыхьым жриIащ ХьэзрэIил и бынхэм адэкIэ лей яримыхыу хуит ищIыжыну. АрщхьэкIэ а лъэIур игъэзэщIэн пащтыхьым идакъым. Апхуэдэу щыхъум икIи адэкIэ фIы къызэрыпэмыплъэр къыщыгурыIуэм, Мусэ бегъымбарым журтхэр зыщIигъури, жэщым щэхуу ежьащ. Мысырыр ябгынэу Палестинэм Iэпхъуэну я мурадт абыхэм.
Мыгувэу фирхьэуным къищIащ ХьэзрэIил и бынхэр зэрыщIэпхъуэжар. НапIэзыпIэм и дзэр зэщIигъэуIуэри, ар абыхэм якIэлъыпхъэращ.
Мусэ и гупыр тенджыз Плъыжьым нэсауэ бийр къылъэщIыхьэу хуежьащ. Iуэхур хэкIыпIэншэ щыхъум бегъымбарыр Тхьэм елъэIуащ ахэр къригъэлыну. Абы и жэуапу Алыхьым и унафэр Мусэ къыIэрыхьащ - иIыгъ башымкIэ ар псым хэуэн хуейт. Апхуэдэу щищIым, тенджызыр тIууэ зэгуэкIри, ХьэзрэIил и бынхэм лъагъуэ къаритащ. Мусэ и гупыр абы ирикIуащ. Журтхэм я гъуэгуанэр къызэрызэранэкIыу, псыр зэгухьэжащ. Абы хитхьэлыхьащ къызэпрыкIыну хунэмыса къакIэлъыпхъэрахэр.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ Алыхьталэм Муси абы и лъэпкъри ахэр зыукIыну хэта фирхьэуным къыIэщIихащ. Ар къыщыхъуа мухьэрэм мазэм и епщIанэ махуэр муслъымэнхэм ягъэлъапIэ икIи абы и щIыхькIэ нэщI зыIыгъхэр мащIэкъым.
Дауи, ар яIэт ХьэзрэIил и щIэблэ журтхэми. АрщхьэкIэ, абыхэм ящхь дымыхъун щхьэкIэ, ди ЛIыкIуэ ЛъапIэм унафэ къытхуищIащ зы махуэ абы и пэкIэ е иужькIэ щIыгъун хуейуэ. Аращи, журтхэр мухьэрэм мазэм и епщIанэ махуэм и закъуэ нэщIмэ, муслъымэнхэм ебгъуанэр е епщыкIузанэр абы дыщIагъу. Махуищми унэщIмэ, нэхъыфIыжщ, ауэ ар Iэмал зимыIэу щыткъым, псапэ нэщIу аращ. Мухьэмэд бегъымбарым жиIащ: «IэшрыI махуэм къэбнэщIам илъэс блэкIам и гуэныхьыр егъэгъу». НэгъуэщI зы хьэдиси щыIэщ. Бегъымбар лIыкIуэ лъапIэм жиIащ: «Шэч хэмылъу, нобэ IэшрыIщ. Фэ а махуэр къэвнэщIыну фи къалэну щыткъым. Ауэ сэ сонэщI. Хэт хуейми нэщI иреIыгъ».
Къызэрыхэдгъэщащи, IэшрыIыр муслъымэн махуэрыбжэм и мухьэрэм мазэм и епщIанэ махуэм тохуэ. Мы гъэм ар ирохьэлIэ шыщхьэуIум и 19-м. Абы къыкIэлъыкIуэ махуитIри лъапIэщ. Аращи, хуейхэм псапэ нэщI ирахьэкI хъунущ шыщхьэуIум и 18 - 19-м е 19 - 20, 18 - 20 махуэхэм. Тхьэм къабыл ищI! ЕтIанэгъэ пIалъэ гуфIэгъуэкIэ Алыхьым дынигъэс!
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2281.txt"
} |
«И НАНЭР ХУЭДЗ ЩАГЪЭДЫЩАСЭУ, ПСЫЖЬ ЩАГЪЭНЫСАУЭ БЕСЛЪЭНЕЙ УХУЭЗЭМЭ, АР ХЭТИ ЩРЕЩ, УЗЭРИКЪУЭШЫР ЗЫЩУМЫГЪЭГЪУПЩЭ…»
Адыгэбзэм щыщщ
(Беслъэней адыгэбзэм и псалъалъэ)
Беслъэней адыгэбзэм и псалъалъэ цIыкIуу нобэ теддзэм гукъэкIыж мащIэкIэ дыхуэкIуэмэ, тфIэигъуэт. Анкара къалэм дэтщ Лъэпкъхэм я музей гъэщIэгъуэн, Тырку щIыналъэм и щIыдэлъху лъэпкъыжь куэдым я щэнхабзэр щагъэлъагъуэу. 2009 гъэрщ абы япэу сыщыщIыхьар. Тыркум ит адыгэ хасэхэм я Хасащхьэм (KAFFED жыхуаIэм) абазэ-адыгэбзэхэмкIэ къызэригъэпэщауэ щыта бзэ курсым щхьэ къыхэхыпIэ димыIэу тхьэмахуищ хуэдизкIэ дыхэлэжьауэ, жьы Iурыхьэгъуэм и хьэтыркIэ си хэгъэрей щIалэм адыгэхэмрэ абазэхэмрэ ди унэкъуэщ хьэтхэм я щIэиныжьхэр уэзгъэлъагъунщ, жиIэри сишауэ щытат. ТхылъкIэ фIэкIа дымылъэгъуа пасэрей хьат мывэскъар къомыр тфIэгъэщIэгъуэну, дрикIукI-дыкърикIукIыу щызэпэтплъыхьу дыздыщIэтым, зыгуэр къызэрыдэплъакIуэм тIуми гу лъыттащ. ЛIыр ди ужь щимыкIыххэм, си хэгъэрейр абы нэкIуэпакIуэу бгъэдыхьэри еупщIащ зыщыщымкIэ, апхуэдизу къыщIыткIэлъыплъымкIэ. Зыбгъэдыхьа лIыри адыгэбзэ къабзэкIэ къэпсэлъащ: «ЕмыкIу сывмыщI, фи адыгэбзэм фи ужь сыкъригъэуващ, сыщытегушхуэ сывбгъэдыхьэнурат», жиIэри. ЗанщIэуи зыкъыдигъэцIыхуащ – Анкара къалэм и Iэгъуэблагъэм ит Бала жыхуаIэ щIыпIэм къызэрыщыхъуари, Чазокъуэхэ зэращыщри къыджиIащ.
Хъейри, арат лIым и цIэр, и адыгэбзэм гу зылъыуигъатэу дахэт, къабзэт, хэкуми зэрыщыжаIэу жытIэнщи, екIууи беслъэнеибзэт. ТIэкIу къыдэпсэлъылIэмэ зэригуапэр щыжиIэм, музейм дызэплъынум деплъри, дыкъыщIэкIыжри, зыщIыпIэ деж дыщетIысэхащ.
Хъейри цIыху гъэщIэгъуэну къыщIэкIащ. И адэшхуэм бгъэдэсати, езыми ныбжь хъарзынэ иIэти, иIуэтэжыни игъэхъыбарыжыни и гъунэжт. Анкара дапщэрэ дымыкIуами, дызэхуэзащ, дыбгъэдэсащ. Дунейм ехыжыным къэнэжа щымыIэу телефонкIэ къищIри, куэдрэ дызэпсэлъэжыгъат: «Сыпсалъэурэ си гукъэкIыжхэр зытрезгъэшэжа кассетхэр укъыщыкIуэ зыдумыщтэжу къыумыгъанэ», – жиIэри къысхуигъэбыдэгъат. Кассетэхэр, иужьым, и щIалэхэм къысIэрагъэхьэжауэ щытащ.
Хъейри къызэриIуэтэжамкIэ, Бала жыхуаIэ щIыпIэм и Iэнэгъунэм адыгэ къуажэ зыбжанэ щысащ, нэхъыбэр беслъэнейуэ. Хэкум икIагъащIэ тхьэмыщкIэхэм Тырку дыгъэмрэ жьы пщтырымрэ езэгъакъым, уз бзаджэ гуэр къахыхьэри, зэтриукIэу хуежьащ. Зэдытэджу IукIыжыну яхузэфIэкIакъым, зэныкъуэкъуи къахыхьэри, зырыз-тIурытIурэ унагъуэхэр IукуэшыкIыурэ, я лъэужь кIуэдащ, къэнар Бала щIыпIэм къинащ. А щIыпIэри Анкара къалэм зы хьэблэу щыхагъэхьэжми, зэбгрыкIыпащ, е, нэхъыбэр, тыркум яхэзэрыхьащ. ХэмыкIуэдэжу къэна къуажэ закъуэтIакъуэм ящыщщ Анкара километр тIощIкIэ нэхъ пэмыжыжьэу щыс, тыркубзэкIэ Çerkezhüyük (Черкезхююк) жыхуаIэ беслъэней къуажэр. Ар 1890 гъэхэм Хэкум икIауэ щытащ. Хъейри и адэшхуэм и псалъэу къиIуэтэжахэм къызэрыхэщамкIэ, ахэр Хуэдз дэкIауэ щытащ, КургъуокъуейкIэ зэджэ къуажэм кIэлъыкIуэу, абы щыпсэухэр ягъэблагъэу щытащ. Беслъэнейхэр щызэбгрыкIым, ар зигу къеуэ Хъейри и адэшхуэм жиIэгъауэ щытащ: «И нанэр Хуэдз щагъэдыщасэу, Псыжь щагъэнысамэ, ар хэти щрещ, узэрикъуэшыр зыщумыгъэгъупщэ». «Си гъащIэ Iыхьэр кIуащ, ар зытрижыIэкIар къызгурыIуэхункIэ. А щIыпIэхэрат Хэкужьу къилъытэри, абы щыщу адыгэбзэ зыIурылъ, жиIэу арат къригъэкIыр», – и адэшхуэм игу хуэузыжу жиIэрт Хъейри.
Нобэ къызэкIэлъытхь псалъэхэм я нэхъыбэр абы и адыгэбзэм щыщщ. Зэгуэр бзэщIэныгъэм беслъэней адыгэбзэм и гупэр хуигъазэмэ, мыкIуэдыжа Iэджэр абы и фIыщIэу зэрыщытынум шэч къытесхьэркъым.
Адзыжь – Тэджэн тIуащIэм узыщрихьэлIэ щIыпIэм и цIэщ.
Адзыжь тхьэлъэIупIэжьыр – Тэджэн псыхъуитIым узыщыхуэзэ щIыпIэм и цIэщ.
Адэ́ – уз Iей, жыхуэтIэращ.
АжэпIыжь – Лабащхьэ узыщрихьэлIэ щIыпIэм и цIэщ.
АнгъукIэ – гъукIэн щызыгъэтыжа, ауэ кIыщым щыпэщащэ, гъукIэгъэсэным еущие гъукIэжь.
Андзырэ – гъэужь, щIэрыщIэу къызэщIэрыуэжа удз.
Бэтэгъэ, бэтэгъэн – лъагапIэм тет быдапIэ.
Бдзэщыщ – бдзэжьей куэд зыхэс псыежэх.
Бдзэякъуэ – Уарпрэ Тэджэн цIыкIурэ я зэхуакум ит щIыпIэм и цIэщ.
Бзунэф – дзыгъуэнэф, жыхуэтIэращ.
Бынш – жиIами ищIами яхутемыкIыу инату зизыгъэнам апхуэдэу йоджэ. Къэбэрдейм «ищIэм зы вынш къикIыркъым» жаIэ, мыхьэнэ къызэримыкIыр къыхагъэщу. МыхьэнэкIи макъкIи зэтекIами, зэрызэлъапсэгъур нахуэщ.
Вэрыжь – Тэджэнышхуэ псыхъуэм щыIэ щIыпIэм и цIэщ.
Гуащэнжьэкъу – я задагъкIэ укъыхимыгъэзыхьу, гуащэрэ пэт щызекIуэфын хуэдизу щыт бгы-Iуащхьэхэм апхуэдэу йоджэ.
Губдзырэ – гулъытэншэ.
Гуэрэут – бжьэпэм укъеплъыхрэ псыежэхым ущыхуэплъэкIэ, псымрэ къуэкIийм дэт Iуащхьэмрэ я зэхуакум илъ щIы кIапэм аращ зэреджэр.
ГуэщIын – зы Iуэху хьэлъэ гуэрым пэлъэщын, зэфIэгъэкIын, жыхуиIэщ.
Гунабдзэ – гулъытэ зиIэ, набдзэгубдзаплъэ.
ГундэмыщI – адыгэпщ Къанокъуэхэ я жанхэр хэдыкIкIэ цIэрыIуэу щытащ. IэщIагъэ дахэу зэрахьэми унейуэ тхыпхъэ зэмыщхь куэд халъхьэу щытауэ ягъэхъыбарыж. Мыри тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм и фIэщыгъэщ.
ЗэраIуатэмкIэ, Къанокъуэхэ я жанхэм яIэщIэлъа IэщIагъэращ «Бэчмырзейм я хъар» щIыжаIар. Хъыджэбзыр унагъуэ щихьэну пIалъэр ягъэнэхуамэ, илъэскIэ щысыжыныр хабзэу щыIащ. А илъэсым и кIуэцIкIэ абы зэрыдэкIуэну фащэр зыхуей хуигъазэрт – ибзырт, зэIуищэрт, идырт – кIэщIу жыпIэмэ, и псэ хилъхьэрт. Къэбэрдейм щызэрахьэ зы псэлъафэ, ноби щызэхэпхынущ «Бэчмырзейм я хъару» жаIэри. Щыгъыныр гурыхь ящыхъуамэ, апхуэдэу хуэубзэгуфIэрт. ДэкIуагъащIэ хъыджэбзыр унагъуэщIэм зэрыхыхьэ фащэм хэлъ тхыпхъэхэр гурыхь ящыхъуамэ, зэраIуатэ псалъэт ар. Къанокъуэхэ Хэкум щикIыжым, цIыху трамыгъаплъэу пхъуантэ ирашащ, жаIэ, тхыпхъэщIыпхъэм я бзыхьэхуэхэр илъу. ГъэщIэгъуэнращи, а пхъуантэм и гугъу Тыркум щызэхэтхыжыну къытхуихуащ.
ГундэпщIий – Къанокъуэхэ я тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэ фIэщыгъэщ.
Гундэпщатэ – Къанокъуэхэ я тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэ фIэщыгъэщ.
Гундэрэф – Къанокъуэхэ я тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэ фIэщыгъэщ.
Гундэхъий – Къанокъуэхэ я тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэ фIэщыгъэщ.
Гундэхъур – Къанокъуэхэ я тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэ фIэщыгъэщ.
Гурымытхъэ – зыщыгуфIыкI щымыIэу цIыху зэкIуэцIылъым щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ
Гъэущэ – гъэсэпэтхыдэ лIэужьыгъуэщ, ауэ псалъитI-щыкIэ къэIуэтауэ. Тэркъанхэ я гуащэм зэрыкъуажэу егъэущэ, жаIэ.
Гъуармэ: пшынэ гъуармэ – жыжьэ къиIукI пшынэ макъ.
Жан щIыпхъэ – жанхэм, жангуащэхэм я тхыпхъэщIыпхъэхэр къызэрацIыхуу щыта нэщэнэм зэреджэр аращ.
Дэбарэуз: дэбарэуз къеузын – мэкъуауэгъуэ хъуамэ, е нэгъуэщI Iуэху къыкъуэкIамэ, Iуэхум зыщIригъэхыну хущIэкъуу сымаджэ нэпцI зызыщIым апхуэдэу хужаIэ.
Дэжыг – дэкIэ ябла жыг къудамэ.
Дэзэрыхъэ – жыг къудамэр дэкIэ зэраблэ Iэмал лIэужьыгъуэщ.
Дэзэхэблэ – жыг къудамэр дэкIэ зэраблэ Iэмал лIэужьыгъуэщ.
Дзэлтауч – къэкIыгъэм и цIэщ, зи лIэужьыгъуэр тхузэхэхуакъым.
Дзэлтаучыкъуэ – щIыпIэцIэщ, иджырей Багъхьэблэм пэжыжьэкъым.
Дзэлтэучыкъуэ тIуащIэ – щIыпIэцIэщ, иджырей Багъхьэблэм пэжыжьэкъым.
Жьгъыр – къурш дзакIэ.
Зэгъалъэ – бостей.
Зэлэн – зэгурыIуэн.
КIыжьмыжь – жьы хъуа щыгъыныгъуэ, щэкIыпхъэжь, хъыданыжь.
Къащ – удзым и цIэщ, «шэмэджщхьэрыпхъуэ» жыхуэтIэращ.
КъызэфIэмынэжу Iуэху щIэн – щхьэкъэIэт имыIэу лэжьэн, жыхуиIэщ.
КъурIэн теджэн – къэбэрдей адыгэхэм «КъурIэн хуеджэн» жыхуаIэращ.
Къуэду – къурш тхыцIэм хэкIуэдэжу кIуэцIрыкI къуэ кIыхьым, къуэнэфым апхуэдэу йоджэ.
Кхъуарп – Iэгъэбэгу. «Хъуап» псалъэм къытекIагъэнкIэ хъунущ, абазэбзэм Iэгъэбэгур зэрыщацIыхур «кхъуарп» жиIэущ, апхуэдэуи адыгэбзэм къигъэзэжащ. «Хъуапыкъуэ», «Хъуапыкъуэжьей» щIыпIэцIэхэр Тэджэн тIуащIэм щыIэщ.
Кхъуб-цIыбыжь – цIыху зэкIэлъымыкIуэ.
Латэ – арейкIэм щхьэкIэ аращ жаIэр.
ЛъэIув – иныщэ, ин дыдэ.
ЛъэIужьэ – цIыкIу, лъахъшэ.
МэкIыгъуэ – гъэмахуэ шылэм ехъулIэу гъуатIафэ къыщIыхьэу къэкI удз лIэужьыгъуэщ. Iэщым ирагъэшх удз хущхъуэу зэрахьэ. И урысыбзэр къытхуэгъуэтакъым.
МэкIырэ – псы Iуфэм уэру къыIукIэ псыудз зэмылIэужьыгъуэ псори къызэщIрагъэубыдэу аращ жаIэр беслъэней адыгэхэм.
МэлмытI – Уарпрэ Тэджэн цIыкIурэ я зэхуакум ит щIыпIэм и цIэщ.
Нащэмамэ – хъэуан лIэужьыгъуэщ.
НащэпIастэ – хъэуан лIэужьыгъуэщ.
Нащэфо – хъэуан лIэужьыгъуэщ.
Нэшу – къоплъу умыщIэну, ауэ и хъуреягъкIэ къыщыхъум щыщу зы блэмыкIыу зылъагъум апхуэдэу йоджэ.
Ныджэбэкъу I – ныджэр псы къытелъэдам тIууэ щызэпхритхъкIэ, диха къуэ бэкъу лъэужьым апхуэдэу йоджэ.
Ныджэбэкъу II – Тэджэн тIуащIэ щыIэ щIыпIэм и цIэщ.
Псыбгъундж // псыбгъунж – псэущхьэ щIагъуэ къызыхэмылъагъуэ псы е псыежэхым щыщ зы щIыпIэ.
Псыгъу – щIымахуэм ушкIуэрашкIуэу ежэхыу, гъэмахуэм игъущыкIыж псыежэх цIыкIум беслъэней адыгэхэр аращ зэреджэр.
Пхалъэ – гъуэншэдж, жыхуэтIэращ.
ПIавэ I – ади ани ящхьэщымытыжу зеиншэу къэнахэм я щхьэ ирапIыжынщ, жаIэу къуажэ унафэкIэ хухах щIы Iыхьэм аращ зэреджэр.
ПIавэ II – зеиншэхэм я щIы Iыхьэр зывэ вакIуэхэми аращ зэреджэр.
Там я псысэр Iуэтэн – и Iуэхур дигъэкIын щхьэкIэ, къихь щхьэусыгъуэр игъэщIэращIэурэ хъыбар пызылъхьэм хужаIэ. Беслъэнейхэмрэ тамхэмрэ зэхэсащ, зэгъунэгъуащ. Далъэгъуа щэным теIукIа псалъэщ. Тамхэр пцIы упсынкIэ Iэзэт, жаIэж. Лабэ тIуащIэ къыдэна гъуэгурыкIуэхэр лэгъупэжь лъыхъуэмэ, Там лэгъупэжь зытес пщыIэ, жаIэурэ лъыхъуэрт. И пцIыр зылъэмыIэсыну зэштегъэу лъыхъуэр Там лэгъупэжьым щIэупщIэрт, и нэгу зригъэужьын, зигъэпсэхун щхьэкIэ. Сэмэркъэу псалъэщ. Ноби бзэм щызокIуэ.
Таудж – зы Iуэхум къытригъэзэж зэпыту, ауэ и кIэм нэс зэхихыну Iэмал хуэзымыгъуэт. «Мыр хъункъым, мыр а Iуэхум и зэфIэхынкIэ и насып хэлъкъыми, къыпэрыфш», жаIэу, псалъэм хэлъ жыIэгъуэщ.
Тэкурэку – Iэнэгъунэ, Iэгъуэблагъэ, Iэхэлъахэ, жыхуиIэщ.
Тегуагуэ – мыхъурым ещхь Iэмэпсымэ, пресс-папье.
Тефалэ – IэхъуэгъуэтегъэкI, щхьэтегъэцIэфту, жыхуиIэщ.
ТхылъымпIэпсыпс – тхылъымпIэ пIащIэ дыдэ.
ТIамбыр – щIыпIэцIэщ, ТэджэныкъуитIым я зэхуакум итщ.
ТIыхъукъуэ – Уарпрэ Тэджэн цIыкIурэ я зэхуакум ит щIыпIэм и цIэщ.
Убэрэпщын I – къэпщын, зыкъиIэтын, къэшэрыбын.
Убэрэпщын II – къэбэгын.
Хуапхъэ – Iуданэу зэIуащэ цы пхъашэ.
ХуаркIэ – Iуданэу зэIуащэ цы щабэ псыгъуабзэ.
Хьэбжьэхъун: сыкъихьэбжьэхъуащ – къэгъэщIэхъун, жыхуиIэщ.
Хьэбэн [хьэбэныр маджэ] – и мыхьэнэр тхузэхэхакъым.
ХьэкIыртIэ – щIыгулъ жа, зэхэжыхьа.
ХьэкIэмауэу – бауэбапщэу, жыхуиIэщ.
ХьэкIэрапкIэу: хьэкIэрапкIэу зыхэIун – нэхъыжьыIуэхэр щызэпсалъэкIэ, зыхуейр зыIэригъэхьэну абыхэм я псалъэм зыкъыдэзыIу нанум щхьэкIэ хьэкIэрапкIэу зыкъыхеIу, жаIэ.
ХьэкIэтIий: хьэкIэтIийуэ зэхэлъын – къабзагъэ зыщIэмылъ, и пIэм зыри имылъу зэхэтхъуа, жыхуиIэщ.
Хьэпапщэу: хьэпапщэу къэсын – бауэбапщэу къэсын, жыхуиIэщ.
Хьэудз – псым къыщыкI псыудз лIэужьыгъуэщ, псыгъуэ кIыхьу мэкI, шыудзым ещхьыфэщ. И урысыбзэр къытхуэгъуэтакъым.
Хьэхъуей – хьэбжэж, жыхуэтIэращ.
Хьэцкъэ – мывэм къыгуэуда дзакIэ.
Хьэшу – IуэхутхьэбзащIэ щIалэ цIыкIу.
Хъэрарэ – беслъэней лIакъуэлIэш Куогъуокъуэхэ тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэр аращ.
Хъэрауэ – беслъэней лIакъуэлIэш Куогъуокъуэхэ Iэщхьэтхьэмпэм халъхьэ тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэр аращ.
Хъэращэ – беслъэней лIакъуэлIэш Куогъуокъуэхэ хъыджэбз пыIэм халъхьэ тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэр аращ.
Хъэщагу – беслъэней лIакъуэлIэш Куогъуокъуэхэ цIыхубз фащэм и гъунэм къыдекIуэкI Iудэм халъхьэ тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэр аращ.
ЦIымбын – кIэн джэгум щыщ зы Iуэхугъуэщ; кIэныр щадзкIэ и кумбыгъэр и щIыIу къыдэгъэзеяуэ къэувмэ, кIэныр цIымбауэ аращ зэрыжаIэр.
ЧIэдыгу – хьэблэ, жыхуэтIэращ. Хьэжрэт къэбэрдейхэм «щIэдыгу» жаIэ.
ЩIыбдзэ – тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэ фIэщыгъэщ.
Шыпсылъ[э] кхъуей – кхъуей хэхыкIэ лIэужьыгъуэщ.
ЩIанкIэ – кIэкъинэ, жыхуиIэщ.
ЩIыгъагъ – тхыпхъэщIыпхъэ лIэужьыгъуэм зэреджэ фIэщыгъэщ.
ЩIыпхъэ лэныстэ – тхыпхъэщIыпхъэ бзыпхъэхэр къызэрыхах Iэмэпсымэщ.
IэгуфэнэщI – IэнэщI, зыри зыIэщIэмылъ.
Iубдзэ – IункIыбзэм иIэ лэдэх цIыкIухэм апхуэдэу йоджэ.
Тхыгъэри сурэтхэри зейр ТАБЫЩ Муратщ, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2282.txt"
} |
«Кабардинец» - япэ адыгэ газет
Дэ дызэрыщыгъуазэмкIэ, япэ адыгэ газетыр Дым Iэдэмрэ ЦIагъуэ Нурийрэ 1923 гъэм къыдагъэкIын щIадза «Адыгэ макъращ». Абы къыкIэлъокIуэ 1924 гъэм мэкъуауэгъуэм и 1-м япэу дунейм къытехьа «Къэрэхьэлъкъыр». Ауэ, къызэрыщIэкIымкIэ, газет Iуэхум Налшык иджыри Граждан зауэм и зэманым зэфIэувэн щыщIидзат, зи гупыжри совет тхыдэм и нэфI зыщымыхуа «офицер хужьхэращ». Абы щыгъуазэ дещI «Къэрэшейм Налшык хужьхэм я унафэм зэрыщIэтам теухуауэ къиIуэтэжахэр» зи псалъащхьэ Жансит Уэсмэн и кандидат тхыгъэм щыщ пычыгъуэм.
Къэрэшей Бэчмырзэ Февраль революцэм и ужькIэ Налшык къыщыунэхуа гъэзэщIакIуэ граждан комитетым и лIыкIуэт. Ар 1918 гъэм и шыщхьэуIумрэ щэкIуэгъуэмрэ я зэхуакум Налшык округым и комиссару щытащ. 1919 гъэм Къэрэшейм Бекович-Черкасский Тембот (зи гугъу ищIыр «Шуудзэ щхьэмыгъазэм» хэта офицер «хужьращ») иухуа администрацэм цIыхубэ унафэхэр щызэблэхыныр и къалэну хэтащ. Дызытепсэлъыхь Iуэхур Бэчмырзэ «1919 гъэм екIуэкIа пщы-уэркъ съездыр» тхыгъэм къыщеIуэтэж. Абы зэрыжиIэмкIэ, 1919 гъэм Налшык «хужьхэм» щаIыгъа зэман кIэщIым къриубыдэу, къалэм «Кабардинец» зи фIэщыгъэ газет махуитI къэс зэ урысыбзэкIэ къыщыдэкIыу щытащ. Дэфтэрхэм къыхощ газетым текIуадэ мылъкур барон Тандефельт къызэрыбгъэдэкIар. «Адыгэбзэ къудамэм и унафэщIыр ЩоджэнцIыкIу Алийщ», - дыкъыщоджэ адэкIэ а тхыгъэм. Газетыр къуажэ унафэ щIапIэхэм хурагъэхьырт. Редакторыр Татарчевский Михаил Иванович зи цIэ, большевикхэр Налшык къыдыхьэн ипэкIэ къалэм дэIэпхъукIа къулыкъущIэ гуэрт. Никольская зи унэцIэ абы и шыпхъум Налшык адрыщIкIэ, Долинск щIыпIэм, унэ лъапсэ щиIащ.
«Совет тхыдэджхэр Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ «хужьхэм» я унафэм зэрыщIэтам щытепсэлъыхькIэ большевикхэм лей къазэрытехьахэм, ахъшэ къызэрыхахам, щIалэхэр армэм зэрыдашам, къинэмыщIхэм фIэкIа тепсэлъыхьыркъым, - щетх Жансит Уэсмэн «Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ большевикхэм зэрапэщIэтар» и лэжьыгъэм. - Ауэ щыхъукIэ, Бекович-Черкасскэм и администрацэр узыншагъэр хъумэн, щIэныгъэм зегъэужьын хуэдэ Iуэхухэм егугъурт. «Лъэпкъым и щэнхабзэм зригъэужьын» мурадкIэ абы 1919 гъэм и накъыгъэм щегъэжьауэ тхьэмахуэ къэс «Адыгэ газетэ» къыдигъэкIыу щытащ, къэбэрдей адыгэбзэкIэ тхарэ хьэрып хьэрфкIэ къэщыпауэ. КъинэмыщIауэ «Кабардинец» зи фIэщыгъэ газетри къыдэкIыу щытащ».
Жанситым зи гугъу ищI газетым и хъыбарым дыщрохьэлIэ 2002 гъэм Бытырбыху дэт Урысей лъэпкъ библиотекэм и жэрдэмкIэ къыдэкIа «Совет зэманым химыубыдэ газетхэр (1918 - 1922)» тхылъым. 209-нэ номерым щIэту абы дыкъыщоджэ: «Кабардинец». Махуэкъэс хъыбархэмрэ телеграммэхэмрэ. Редакторым и къалэныр Хуциев М. Е. егъэзащIэ, къэбэрдей къудамэр зыгъэлажьэр ЦIагъуэ Н.- щ. 1919 гъэ, фокIадэм и 22; Тэрч-Дагъыстэн край. Барон Тандефельт къыдегъэкI, щытрадзар Львов К. М. и цIэр зезыхьэ типографиеращ.
Даутокъуэ-Серебряков Заурбэч и тхыдэтх Чхеидзе Константин и гъащIэм теухуа тхыгъэри щыхьэту къоув куржы зауэлI-тхакIуэм «1919 гъэм Врангелым и «Кабардинец» газетым тхыгъэхэр къытрыригъадзэу зэрыщытам.
ЧЭРИМ Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2283.txt"
} |
Гъуэгум и ижьырабгъумкIэ
Лэскэн щIыналъэ
Куэд щIакъым ди тхыгъэхэм ящыщ зым къызэрыщыхэдгъэщрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и ипщэ-къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыдиIэ къурш жьанэхэм я лъабжьэкIэ зыщIэзыубгъуа мэзылъэ жьэгъухэм якIэщIэс къуажэ цIыкIухэм я къэунэхукIэ хъуар зэрытфIэгъэщIэгъуэныр.
Лэскэн псыхъуэр къэтщтэнщи, абы удэту Ерокъуэ адыгэ жылэм ублэжа иужькIэ, ди гъунэгъу республикэм и Лэскэн Езанэ осетин къуажэм удолъадэ. Ар къызэрызэднэкIыу, аращ кIуапIэу иIэри, гъуэгу нэхъыщхьэм, сэмэгу лъэныкъуэмкIэ зегъазэри, лъагапIэ гуэрым дытрешэ. ДыкъызэплъэкIыжакъэ-зызыщхьэщытIэтыкIа псыхъуэри (тIуащIэ лъащIэр), Лэскэн Езанэ къуажэри, абы и Iэгъуэблагъэри Iэгум илъым хуэдэу дахащэу долъагъу.
ЗыкъыщытщIэжыну дыхунэмыс щIыкIэ, дыздэжэм, аргуэру дыкъохутэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыгум. Сыту жытIэмэ, сэмэгумкIэ пхырыкI гъуэгум Осетие Ищхъэрэм и щIыналъэм нэхъ куужу дришэми, ижьымкIэ щыIэ Лэскэн Ипщэ, Ташлы-Тала къуажэхэри, ахэр зыжьэхэгъэкъуа мэзылъэ Iуащхьэхэри, абы адкIэжкIэ къэлъагъуэ къуршыжьхэри зыхиубыдэр, ди гуапэ зэрыхъунщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыгурщ...
Къуршым нэхъ пэгъунэгъуу
ИщхьэкIэ къызэрыщыхэдгъэщащи, Лэскэн Ипщэ, Ташлы-Тала жылэ цIыкIуитIым я къэунэхукIэ хъуахэр дэркIэ гъэщIэгъуэнщ. Япэр, ихъуреягъкIэ къепщIэкIа мэзхэм щIагъэна къуакIэбгыкIэ мылъагэ дыдэхэм «къакъуэплъу», Лэскэн и къуэладжэ дыхьэнейм и лъабжьэкIэ щысщ. ЕтIуанэр, Ташлы-Тала, къырылъэ жьанэм Хъырзынэпс (Хъазнидон) къыщыдэунэхукIым деж щIыуэпсым сэмэгу лъэныкъуэмкIэ щыдрищIея мывалъэ тафэм зытриуфэбгъуауэ тесщ.
Ташлы-Тала
Псалъэр IыхьитIу зэхэлъщ: «ташлы» - «мывалъэ», «тала» - «хуей». Мы жылэр Лэскэн щIыналъэм и къуажащхьэ Анзорей километр 35-кIэ, Налшык километр 70-кIэ пэжыжьэщ. ИщхьэкIэ къызэрыщыхэдгъэщащи, ди республикэм и ипщэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэщ. Мы зэманым цIыху 670-м нэблагъэ щопсэу. Лэскэн Ипщэ, Жэмтхьэлэ, Балъкъэр Ипщэ къуажэхэм нэхъ япэгъунэгъущ.
КъБР-м и Дэфтэр хъумапIэ (Архив) нэхъыщхьэм щIэлъ актхэм ящыщ зым, 1928 гъэм шыщхьэуIум и 23-м ятхам, мыпхуэдэу итщ: «Ташлы-Тала къуажэр гъатхэпэ мазэм къызэрагъэпэщащ. Дэсхэр Балъкъэр Ипщэ жылагъуэм къыдашащ, цIыху 350-рэ щопсэу, унагъуэ 64-рэ мэхъу». Ауэ а къуажэр абы ипэжкIи щыIащ икIи абы 1920 гъэ пщIондэ «Темыркъан посёлкэ» хужаIэу къекIуэкIащ. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, XVIII лIэщIыгъуэм и кIэхэм, Балъкъэр Ипщэ жылагъуэм дэса Темыркъанхэ (Темырхъанхэ) зы гуп къахэкIри, Дигорым (Осетие Ищхъэрэм) Iэпхъуащ. Абыхэм XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм къыщагъэзэжым, иужьым «мывалъэ хуейкIэ» зэджэ хъуа сэтей щIыпIэр къаIэщIэлъэгъуащ. КъэIэпхъуэжхэм абдежым зыщрагъанэри, къуажэ цIыкIу къыщызэрагъэпэщащ. Абыхэм осетин пщылI зыбжани ядэщIыгъут.
КъэунэхуагъащIэ жылэм «Темиркановскэ»-кIэ еджэу зэманыфIкIэ къекIуэкIащ. Налшык округым и унафэщIхэм ар япэщIыкIэ Балъкъэр Ипщэ къуажэм администрацэ и лъэныкъуэкIэ ирапхащ, арщхьэкIэ куэд дамыгъэкIыу Анзорхэ Къесын и къуажэм (иджырей Анзорейм) иратыжащ. АбыкIэ Балъкъэр Ипщэ жылагъуэм и старшинари арэзы хъуауэ щытащ, япэIэщIэ жылэ цIыкIум хуэфащэ гулъытэ зэрыхуамыщIыфым, къыщыхъу-къыщыщIэхэм тэмэму зэрыкIэлъымыплъыфым, зэрыхамыщIыкIым къыхэкIыу.
АрщхьэкIэ, зэкIэлъымыкIуагъэхэм абы иужькIи кIэ ягъуэтакъым. Сыту жыпIэмэ, Темиркановскэ посёлкэм щыпсэухэм я нэхъыбапIэр гуащIэдэкI лэжьыгъэм емыса, дыгъуэн-фыщIэныр зи щIасэ таубийхэрат (лIакъуэлIэшхэр). Абыхэм Къэбэрдеймрэ Дигорымрэ щIэх-щIэхыурэ къыщаущыхьырт, псыхъуэхэм кIэрыутIыпщу даутIыпщхьа Iэщыр ирахужьэрт.
Ауэрэ, мы къуажэ цIыкIур нэгъуэщI щIыпIэ къикI шыдыгъухэми я зекIуапIэ хъуащ. Налшык округым и администрацэм, а псом щыгъуазэу къыщIэкIынти, посёлкэр зыбжанэрэ зэбгрихужауэ щытащ. АрщхьэкIэ мы щIыпIэм цIыхухэр аргуэру щызэхуэсыжырт. Иужьым, Темиркановскэр Къуэжьыкъуей Ипщэми (Жэмтхьэлэ), Лэскэн Езанэми администрацэ и лъэныкъуэкIэ пащIауэ щытащ, ауэ абыи къикIа щыIэкъым. Зыри щымыхъужыххэм, 1915 гъэм посёлкэм дэсахэр адрей щIыпIэхэм ягъэIэпхъуащ. Абыхэм ящыщу унагъуэ зыбжанэ Анзорхэ Къесын и къуажэми дагъэтIысхьауэ щытащ.
1917 гъэм ирихьэлIэу, а щIыпIэм къинэжауэ щытар унагъуиплI къудейщ. Ахэр цIыху 23-рэ хъурт. 1928 гъэм Темыркъанхэ (Темырхъанхэ) зэрыщыту, адрей таубийхэм я гъусэу, Къэбэрдей-Балъкъэр автоном областым ирагъэIэпхъукIащ. Абы иужькIэщ, Балъкъэр Ипщэ дэсахэм ящыщу унагъуищэ «мывалъэ хуейм» щрагъэтIысхьэжауэ щытар.
ШУМАХУЭ Хьэтыкъуэес.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2284.txt"
} |
БзэщIэныгъэри удэзыхьэхщ
«Бгы», «абгъа», «бгэ» жыIэкIэхэр бзэ зэблагъэхэм къызэрыщыкIуэм теухуауэ.
Адыгэбзэм хэт «бгы» псалъэр абхъаз-абазэ бзэхэм дызыщрихьэлIэ «абгъа» («бгъа») жыIэкIэм къытехъукIауэ хуегъэфащэ абхъаз щIалэ, псалъэхэм я къежьэкIэ хъуар, я лъабжьэр (этимологиер) зэхэгъэкIыным, бзэ зэблагъэхэр джыным, ахэр зэгъэпщэным куэд щIауэ дихьэх жылагъуэ лэжьакIуэ, тхыдэдж-этнолог, журналист, «Кавказыр псоми ди зэдай унэщ» проектым и къызэгъэпэщакIуэ Дасание Давид.
- «Абгъа»-«бгъа» псалъэм абхъаз-абазэ бзэхэм мыхьэнэуэ тIу щиIэщ: зыр (япэ пычыгъуэм нэхъ щытракъузэкIэ) - цIыхум е псэущхьэм и «тхыцIэщ», етIуанэр («бгъа» пычыгъуэр къыщыхагъэщкIэ) - «Iуащхьэщ», «бгыщ», е «къыр задэ лъагэшхуэщ», - щетх Интернетым езым къыщызэIуиха и сайтым зи гугъу тщIы щIалэм. - «Абгъа»-«бгъа» жыIэкIэм хуэкIуэу адыгэбзэм (кIахэми, къэбэрдейми) хэт «бгы» псалъэми мыхьэнэуэ тIу иIэщ: япэр - «Iуащхьэ»-м хуэбгъакIуэ хъунущ, етIуанэр - цIыхум е псэущхьэм и тхыцIэм щыщ Iыхьэу дзажэналъэмрэ шхужьымрэ я зэхуаку дэлъ «бгы»-ращ. Ауэ, гъэщIэгъуэныракъэ, мы иужьрейуэ зи гугъу тщIы Iыхьэм хуэгъэзауэ абхъазыбзэм «абгъадзарэ» псалъэри къыщагъэсэбэп. Бзэ зэблагъэхэм зэщхьыщэу хэт я апхуэдэ зэхэухуэнэкIэр зэрымыщIэкIэ къэхъуа Iуэхукъым.
Языныкъуэ тхыдэджхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, абхъазхэми адыгэхэми я деж къызэрыщекIуэкIауэ, нэхъ пасэу псэуахэм ящыщ гуэр Тхьэшхуэм хуэтхьэусыхэну е Iуэхуу къыдэмыхъуам ехьэлIауэ бгэн хуейуэ къилъытамэ, лъагапIэ гуэрым дэкIуейрт. Ди япэ итахэм апхуэдэ хабзи зэрахэлъам и щыхьэтщ ди бзэхэм къыхэна псалъэхэри: абхъаз - «абгъара» (макътеуэр иужьрей пычыгъуэм тохуэ), адыгэ - «бгэн», «бгыбзэ» (кIахэ), «гыбзэ» (къэбэрдей).
Зи гугъу тщIы жыIэкIэхэм ехьэлIауэ иджыри зы телъыджэ. Адыгэхэм «бгыпэ» псалъэм кърагъэкIыр, зэрытщIэщи, «лъагапIэм и нэз» е бгы нэхъ лъагэм и лъабжьэкIэ щыIэ Iуащхьэ цIыкIу мыхьэнэхэращ. Ар дыдэм хуокIуэ абхъазыбзэм хэт «апгып», «абгъап» псалъэхэри.
БЭРАУ Бышэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2285.txt"
} |
Сабийхэм я «Ныбжьэгъу цIыкIу»
Иджыблагъэ дунейм къытехьащ Багъ Марьям сабий IыгъыпIэхэм щыIэ нанухэм щыщIэдзауэ курыт еджапIэм и еплIанэ классым щеджэхэм яхуэгъэзауэ, адыгэбзэ, инджылызыбзэ зэзыгъэщIэнухэм я дэIэпыкъуэгъуу игъэхьэзыра «Ныбжьэгъу цIыкIу» тхылъ щхъуэкIэплъыкIэр.
Тхылъыр бзищкIэ – адыгэбзэ, урысыбзэ, инджылызыбзэ – къыдэкIащ. Абы ихуа тхыгъэхэм я сурэтхэмрэ зытеухуа елъытауэ зэщхьэщыхащ. Апхуэдэщ псэущхьэхэм, къуалэбзухэм, гъудэбадзэхэм, псыщIагъым щыпсэухэм, пхъэщхьэмыщхьэхэм, хадэхэкIхэм, мывэ лъапIэхэм, щIыуэпсым, нэгъуэщIхэм ятеухуахэр. КъыжыIапхъэщ, зытеухуа темэ и лъэныкъуэкIэ абы пкъыгъуэ 45-рэ зэрихуар. КъызэщIэпкъуэжмэ, тхылъым псалъэ минищым щIигъу къызэщIеубыдэ.
КъыдэкIыгъуэр дэIэпыкъуэгъу яхуэхъунущ сабий гъэсапIэхэм анэдэлъхубзэ щезыгъэджхэм. Апхуэдэу яхуэщхьэпэнущ адыгэбзэмрэ инджылызыбзэмрэ зэзыгъащIэ цIыкIухэм. Лэжьыгъэм хагъэхьа сурэтхэр и Iэдакъэ къыщIэкIащ Марьям ипхъу, зи IэщIагъэкIэ дизайнер ГъущIапщэ-Къандур Томэ. Тхылъым инджылызыбзэкIэ ихуа псалъэхэм я редакторыр Къандур Язанщ.
- Адыгэбзэр гъэлэжьэным, нэхъыбэрэ къэгъэсэбэпыным хуэфащэ гулъытэ хуэтщIмэ абы къытхуимыгъэтIэсэн, анэдэлъхубзэкIэ тхужымыIэн псалъэ щыIэкъым. Лэжьыгъэм щIэдзапIэ хуэхъуар хамэ къэрал щыпсэу си пхъурылъху цIыкIум адыгэбзэр Iурылъу къэгъэхъунырщ, - жеIэ Марьям. – Сабий IыгъыпIэхэр гъэр икIыху ирилэжьэфыным тесщIыхьащ лэжьыгъэр. Тхылъым и бжыгъэр зэрымащIэм къыхэкIыу иджыри псоми яIэрыхьакъым. Республикэм и школ библиотекэхэмрэ сабий гъэсапIэхэмрэ къыдэкIыгъуэмкIэ къызэзгъэпэщыну си хъуэпсапIэщ.
Тхылъыр къыдэгъэкIыным ахъшэ куэд текIуэдащ. АбыкIэ дэIэпыкъуэгъу хъуащ КъБР-м и Iэтащхьэу щыта политик цIэрыIуэ, УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм къыбгъэдэкIыу сенатору щыIэ, Федеральнэ Советым Хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и комитетым и Iэтащхьэм и къуэдзэ, ЩIДАА-м и президент къалэнхэр зыгъэзащIэ Къанокъуэ Арсен.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2286.txt"
} |
ДэкIыпIэ задэхэр
Альпинизм
Урысейм и спортсмен нэхъыфIхэр Шэрэдж куейм щызэхьэзэхуащ скайраннингымкIэ (псынщIэу бгым дэжеин спорт лIэужьыгъуэмкIэ). АбыкIэ хъыбар къыдигъэщIащ УФ-м АльпинизмэмкIэ и федерацэм и пресс-IэнатIэм.
АльпинизмэмкIэ (скайраннинг) Урысейм и чемпионатым и «километр задэ» лIэжьыгъуэм щыщIидзащ «Безенги» альпинист лагерым. ЦIыхухъухэмрэ цIыхубзхэмрэ къапэщылъащ метр I1900-рэ и кIыхьагъыу 1 километрыкIэ зызыIэт лъагъуэр къызэранэкIыну.
Псори зэгъусэу и кIэм нэсащ спортсмен 57-рэ. ЦIыхухъухэм я деж пашэ щыхъуащ Иркутск областым щыщ Чернов Виталий. Гъуэгуанэр абы къызэпичащ дакъикъэ 44-рэ секунд 18-кIэ. ЦIыхубзхэм я зэпеуэм нэхъыфIу къыщыщIэкIащ Санкт-Петербург къикIа Вокуевэ Жаннэ. Абы дэгъэзеигъуэр къызэринэкIыным тригъэкIуэдащ дакъикъэ 51I-рэ секунд I3-рэ.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2287.txt"
} |
Спартакиадэм къыщыхожаныкI
Дзюдо
Армавир дэт Дзюдомрэ самбэмрэ щыхуагъэхьэзыр олимп центрым иджыблагъэ щекIуэкIащ Урысей щIалэгъуалэм я V гъэмахуэ Спартакиадэр. Абы хэтащ ди къэралым и щIыналъэ 12-м къикIа зи ныбжьыр илъэс 21-м нэблагъэ спортсмени 125-рэ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Кабуловэ Миланэ зэпеуэ гуащIэм къыщыхэжаныкIащ. Зи хьэлъагъыр килограмм 78-м нэблагъэхэм я зэхьэзэхуэм и финал ныкъуэ зэIущIэращ ар къыщыхигъэщIэфар. Ди лъахэгъум къефIэкIар иужькIэ зэпеуэм щытекIуа Свердловск щыщ Речкаловэ Дарьещ. Финал цIыкIум Кабуловэм щытридзаащ Адыгейм щыщ Мыгуэ Миланэ икIи домбеякъ медалыр зыIэригъэхьащ.
МЭЗКУУ Къан.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2288.txt"
} |
НэхъыфIхэм я зэхьэзэхуэ
Тхэквондо
Налшык дэт Универсальнэ спорт комплексым мы махуэхэм щекIуэкIащ олимп тхэквондомкIэ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм и чемпионат.
КИФЩI-м ТхэквондомкIэ и федерацэм и секретарь нэхъыщхьэ Къанкъул Беслъэн хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, зэхьэзэхуэр къызэрагъэпэщащ «КъБР-м терроризмэмрэ экстремизмэмрэ щапэщIэтын» къэрал программэм къызэщIиубыдэу. «Коронавирус узыфэм и зэранкIэ чемпионатым хэтахэр мащIэ дыдэу щытащ – мыбы къэкIуар щIыналъэхэм я спортмен нэхъыфIхэрщ», - жиIащ абы.
ЗэпэщIэтыныгъэ гуащIэхэм щызэуа гупхэм пашэныгъэр щызыубыдахэм Iэмал ягъуэтащ фокIадэм и 9-I5-хэм Подмосковьем щекIуэкIыну Урысейм и чемпионатым хэтыну.
Дыщэ медалхэр зыIэрагъэхьащ Багъ Даринэ (кг 46-рэ), Шэфий Лианэ (кг 57-рэ), Багъ Идар (кг 54-рэ) сымэ. ЕтIуанэ хъуащ СатIушы Мадинэ (кг 49-рэ), Яхненкэ Даниил (кг 54-рэ), Бейтыгъуэн Тимур (кг 74-рэ). Домбеякъыр къахьащ Жылэ Татьянэрэ (кг 73-м щIигъу) Сэхъу Тамерланрэ (кг 63-рэ).
Спортсменхэр зэхьэзэхуэм хуагъэхьэзыращ Ахъмэт Амир, Кугъуэндокъуэ Ялдар, БжэныкIэ Резуан, Хъурей Беслъэн, Унэжокъуэхэ Къантемыррэ Абделджабаррэ.
КИФЩI-м и чемпионатым къыдэкIуэу «Гладиатор»-м щызэхэтащ илъэси I0-I4-м ит щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ я щIыналъэ зэхьэзэхуэ. Псори зэхэту хэгъэрейхэм абы щызыIэрагъэхьащ медаль 44-рэ.
ТекIуэныгъэ къэзыхьахэр кубокхэмкIэ, медалхэмрэ грамотэхэмкIэ ягъэпэжащ.
Къэхъун Бэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2289.txt"
} |
Гулъытэ зыхуащIыну Iуэхухэр
КъБР-м и Правительствэм
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэм и къалэнхэр пIалъэкIэ зыгъэзащIэ КIуэкIуэ Казбек дыгъуасэ иригъэкIуэкIа зэIущIэм хэтащ УФ-м Лэжьыгъэмрэ цIыхухэр социальнэу хъумэнымкIэ и министр Топилин Максим, лэжьыгъэмрэ цIыхухэр IэнатIэкIэ къызэгъэпэщынымкIэ федеральнэ IэнатIэм и унафэщI Вуколов Всеволод, УФ-м и Президентым и полномочнэ лIыкIуэу КИФЩI-м щыIэм и къуэдзэ Бабушкин Игорь, федеральнэ IуэхущIапIэ зэхуэмыдэхэм, Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм къикIахэр.
ЗэIущIэр теухуауэ щытащ «Демография» лъэпкъ проектым къыщыгъэлъэгъуахэр зэрагъэзэщIэну Iэмалхэмрэ «КИФЩI-м хыхьэ щIыналъэхэм щыпсэухэм 2024 гъэ пщIондэ я хэхъуэхэр егъэфIэкIуэным, хуэмыщIахэр нэхъ мащIэ щIыным тещIыхьауэ социально-экономикэ зыужьыныгъэр зэгъэхъулIэн» Iуэхумрэ зэрелэжьынум.
ЗэIущIэр къыщызэIуихым, КъБР-м и Iэтащхьэм и къалэнхэр пIалъэкIэ зыгъэзащIэ КIуэкIуэ Казбек къыхигъэщащ къаIэта Iуэхухэм иужьрей илъэсхэм мыхьэнэшхуэ зэраIэр Къэбэрдей-Балъкъэрми Кавказ Ищхъэрэм и адрей щIыналъэхэми я дежкIэ.
- Къыхэгъэщыпхъэщ УФ-м и Президентым и накъыгъэ унафэхэм тегъэщIапIэ зэрищIар социальнэ мыхьэнэ зиIэ Iуэхухэр къэралым щызэфIэдгъэкIыныр. Мы зэманым ирихьэлIэу дгъэхьэзыращ лъэпкъ проектым хыхьэ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэр икIи республикэ бюджетым къыщытлъытащ ахэр ягъэзэщIэным текIуэдэнум щIыналъэм хилъхьэну мылъкур, - жиIащ КIуэкIуэм. - ЗэрыхуэдгъэфащэмкIэ, «Демография» лъэпкъ проектым къыщыгъэлъэгъуахэр гъэзэщIэным сом мелард 23-рэ текIуэдэнущ. Шэч хэмылъу, ди къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщщ 2024 гъэ пщIондэ ди цIыхухэм я хэхъуэхэр едгъэфIэкIуэныр, хуэмыщIахэр нэхъ мащIэ тщIыныр.
КIуэкIуэ Казбек УФ-м лэжьыгъэмрэ цIыхухэр социальнэу хъумэнымкIэ и министрым фIыщIэ хуищIащ, лъэпкъ проектхэр щагъэзэщIэну щIыналъэхэм республикэр хэхуэнымкIэ щIэгъэкъуэн къазэрыхуэхъуам папщIэ. «Фыкъыдогъэгугъэ, мы Iуэхум ехьэлIауэ ди зэфIэкI къихь къэдмыгъэнэну. Псом хуэмыдэу гулъытэ хуэтщIын хуейщ цIыхухэр IэнатIэкIэ къызэгъэпэщынымрэ я улахуэр хэгъэхъуэнымрэ. Абы и лъэныкъуэкIэ IэнатIэщIэхэр къызэIутхын хуейщ. Апхуэдэуи долэжь республикэм и экономикэм зыхузэфIэкIхэм я мылъку къыхедгъэлъхьэным. Си фIэщ мэхъу, ди къару зэхэлъу цIыхухэм я псэукIэр нэхъыфI хъуныр зэрызэдгъэхъулIэфынур», - дыщIигъуащ КIуэкIуэм.
Топилин Максим тепсэлъыхьащ «Демография» лъэпкъ проектым и мыхьэнэмрэ абы хыхьэу ягъэзэщIэну къапэщылъ лэжьыгъэмрэ. Министрыр щхьэхуэ-щхьэхуэу къытеувыIащ проектым и унэтIыныгъитхуми. Япэр хуэгъэзащ сабий къыщалъхукIэ унагъуэхэм ахъшэкIэ зэрызыщIагъакъуэм, етIуанэр теухуащ нэхъыжьхэм зэрадэIэпыкъунум («Старшее поколение» фIэщыгъэр иIэщ), ещанэр - цIыхухэм гъащIэ узыншэ ирахьэкIыным дезыгъэхьэх лэжьыгъэ убзыхуным, еплIанэр - цIыхухэм я Iэпкълъэпкъыр япсыхьыным гулъытэ хуащIынращ, етхуанэ Iэмалым къызэригъэпэщын хуейщ сабий зыпI цIыхубзхэр лэжьэфыныр. Министрым къыхигъэщащ иужьрей илъэситIыр къапщтэмэ, сабий къалъхум я бжыгъэр нэхъ мащIэ хъууэ зэрыхуежьами гулъытэ хуэщIын зэрыхуейр.
БАГЪЭТЫР Луизэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "229.txt"
} |
ДУНЕЙМ ЩЫХЪЫБАРХЭР
Нобэ
♦Урысейм и Географым и махуэщ. 1845 гъэм къызэрагъэпэщащ Урыс географие зэгухьэныгъэр.
♦Азербайджанымрэ Къэзахъстанымрэ щагъэлъапIэ я гъунапкъэхъумэ дзэхэм я махуэр
♦Таджикистаным и медицинэ лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦1682 гъэм Урысей пащтыхьыгъуэм и тет хъуащ Пётр Езанэр.
♦1782 гъэм Санкт-Петербург къалэм къыщызэIуахащ Пётр Езанэм и фэеплъыр (иужькIэ «Гъуаплъэм къыхэщIыкIа шууей» зыфIащар).
♦1787 гъэм Урысейм щыяпэу рабочэхэм я демонстрацэ щекIуэкIащ Санкт-Петербург. Пащтыхь гуащэ Екатеринэ ЕтIуанэм хуэтхьэусыхэну къызэхуэсат ухуакIуэ 400.
♦1900 гъэм урыс инженер Перский Константин япэу къигъэсэбэпащ «телевиденэ» псалъэр.
♦1920 гъэм США-м и конституцэм зэхъуэкIыныгъэ халъхьащ, цIыхубзхэми Iэ яIэтыну зэрыхуитыр къыщыгъэлъэгъуауэ.
♦1941 гъэм КъБР-м тхьэмахуэ щIыхьэху щекIуэкIащ. Абы хэтахэм къалэжьа сом мин 300-р Зыхъумэжыныгъэм и фондым халъхьащ.
♦1966 гъэм Мазэм и щхьэфэм сурэт трихащ НАСА-м абы хуэщIауэ иутIыпща Iэмэпсымэм икIи ахэр ЩIым къигъэхьыжауэ щытащ.
♦1991 гъэм Горбачёв Михаил Форос (Кърым) щыIэ зыгъэпсэхупIэм къыдэкIыну хуимыту даубыдат къэралым зэхъуэкIыныгъэхэр щезыгъэкIуэкIыну зи мурадахэм.
♦1600 гъэм къалъхуащ нэмыцэ дипломат, адыгэхэм я псэукIэ-зэхэтыкIэм тетхыхьа Олеарий Iэдэм.
♦1945 гъэм къалъхуащ совет композитор цIэрыIуэ, уэрэджыIакIуэ Мигуля Владимир.
♦1957 гъэм къалъхуащ мэкъумэш щIэныгъэхэм я доктор, прунж гъэкIыным елэжь щIэныгъэ центрым и унафэщI Хъурум Хьэзрэт.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 28 - 29-рэ, жэщым градус 20 - 21-рэ щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Псалъэ бзаджэ губзаджэщIщ,гурыщхъуэ щIыныр хуэмыхугъэщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2290.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
Гуманитар дэIэпыкъуныгъэм и дунейпсо махуэщ
Сурэтым и дунейпсо махуэщ
Афганистаным и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
США-м и авиацэм и махуэщ
Джанэ кусэм и махуэщ. 1874 гъэм урыс флотым къулыкъу щызыщIэхэм я фащэу къащтащ кусэ щIыхухэр зыпхыкI джанэр.
1839 гъэм Санкт-Петербург къалэм пэмыжыжьэу къызэIуахащ Пулковскэ обсерваториер. Иджыпсту ар Урысей Федерацэм и астрономие IуэхущIапIэ нэхъыщхьэщ.
1887 гъэм шар гъэпщам ису зиIэтри, Менделеев Дмитрий кIэлъыплъащ дыгъэр зэрыкъуилъафэм.
1895 гъэм Лондон къыщызэрагъэпэщащ Дунейпсо кооператив зэгухьэныгъэр.
1942 гъэм Къардэн Къубатий Елхъуэт (Осетие Ищхъэрэ) и деж бийм и кхъухьлъатитI къыщриудыхащ.
1944 гъэм Покрышкин Александр къэралым щыяпэу Совет Союзым щэнейрэ и ЛIыхъужь хъуащ.
1947 гъэм А витаминыр зэхалъхьащ.
1960 гъэм Байконур космодромым телъэтыкIащ Белкэ, Стрелкэ хьэхэр зэрыса «Спутник-5» кхъухьыр. Ар шыщхьэуIум и 20-м къэтIысыжащ.
1981 гъэм къызэрагъэпэщащ СССР-м Къэрал шынагъуэншагъэмкIэ и комитетым егъэщIылIа «Вымпел» гуп хэхар.
1991 гъэм ГКЧП-м - къэрал унафэр зыубыдыну яужь ихьа гупым - СССР-м чрезвычайнэ щытыкIэ щигъэуват.
1883 гъэм къалъхуащ фэилъхьэгъуэхэр къэгупсысынымкIэ, ахэр дынымкIэ цIэрыIуэ дыдэ хъуауэ щыта, ХХ лIэщIыгъуэм и модэм и тхыдэм лъэужь телъыджэ къыхэзына бзылъхунъэ Шанель Габриэль.
1935 гъэм къалъхуащ КъБР-м, КъШР-м, АР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ БищIо Анатолий.
1949 гъэм къалъхуащ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, КъБР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат Къэжэр Валерий.
1946 гъэм къалъхуащ США-м и 42-нэ президенту щыта Клинтон Билл.
I965 гъэм къалъхуащ режиссёр, КъБР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Дэбагъуэ Роман.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 25 – 26-рэ, жэщым градус 18 – 19 щыхъунущ
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Псым ихьыр хьэцыбанейм йопхъуэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2291.txt"
} |
Къэралым и блогер цIэрыIуэхэр КъБР-м щохьэщIэ
«TikTok»-мрэ РосТуризмэмрэ накъыгъэ мазэм къыхалъхьэу ирагъэкIуэкIа «Урысейр егъэцIыху» зэпеуэм нэхъыфIу къыщалъытахэр гъэфIэжыпщIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым тхьэмахуэкIэ щагъэхьэщIащ.
Зэпеуэм ипкъ иткIэ #ПокажиРоссию хэштэгым щIэту блогерхэм видео кIэщIхэр трахыурэ я напэкIуэцIхэм къралъхьащ. Iуэхум и жэрдэмщIакIуэхэм я мурадыр къайхъулIауэ къэплъытэ хъунущ. Блогерхэм ди къэралым и щIыпIэ дахэ куэд мазищым къриубыдэу ягъэлъэгъуам и мызакъуэу, абы щызекIуэ хабзэхэмрэ щыIэкIэ-псэукIэмрэ хэIущIыIу ящIащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ, къэралым ис лъэпкъхэм нэхъыфIу зэрыцIыхуну Iэмал ягъуэтащ.
Зэпеуэм нэхъ жыджэру хэта, зи видео нэхъыбэ еплъа блогер 40 иджыблагъэ КъБР-м кърагъэблагъэри, тхьэмахуэкIэ щагъэхьэщIащ, республикэм и щIыпIэ дахэхэм зыщрагъэплъыхьащ. А Iуэхур къызэгъэпэща хъуащ туризмэм зегъэужьынымкIэ «Горная Россия» IуэхущIапIэмрэ КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбекрэ я фIыгъэкIэ.
Я нэм илъагъум нэхърэ я камерэм трихыр нэхъыбэу щIыналъэм щыIа блогерхэм сурэтрэ видео кIэщIу Интернетым иралъхьам я бжыгъэмрэ ахэр зытеухуахэмрэ куэд дыдэ мэхъу. Ауэ, нэхъыщхьэращи, Къэбэрдей-Балъкъэрыр зымыцIыху, ди щIыналъэм и щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэр зымылъэгъуа куэд абыхэм еплъащ икIи телъыджэ ящыхъуащ. Ар къыхощ видеохэм кIэщIатхэ псалъэ гуапэхэм. Дыщогугъ а Iуэхур ди щIыналъэм туризмэм зыщегъэужьыным хуэщхьэпэну!
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2292.txt"
} |
Поликлиникэр къагъэщIэрэщIэж
Узыншагъэ
Мы илъэсым республикэм и медицинэ IуэхущIапIэ куэдым зыгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэхэр щIэгъэхуэбжьауэ щокIуэкI. Абыхэм яхэтщ Шэджэм район сымаджэщым и поликлиникэ къудамэри. Ар узыншагъэр хъумэн IэнатIэм япэ дэIэпыкъуныгъэр цIыхухэм щыхуащIэ и IуэхущIапIэхэр къэгъэщIэрэщIэжын программэм хэту ягъэзащIэ лэжьыгъэщ.
Iуэхур зэрекIуэкIым зыщигъэгъэгъуэзэну мы махуэхэм абы щыIащ КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министр Къалэбатэ Рустам. Мы зэманым къриубыдэу IуэхущIапIэм и 3-нэ къатым зэгъэпэщыжыныгъэхэр щызэфIэкIащ. Абы щрагъэкIуэкIа лэжьыгъэхэр зригъэлъэгъуа нэужь, министрым къыхигъэщащ Iуэхум хъарзынэу зэрехъулIар. Иджыпсту етIуанэ, ещанэ къатхэм щыIэ пэшхэр зыхуей хуагъазэ.
Лэжьыгъэшхуэ къапэщылъщ ухуакIуэхэм. ЗэраубзыхуамкIэ, илъэситIым къриубыдэу поликлиникэр зэфIагъэувэжын хуейщ. Ауэ, ухуакIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, 2022 гъэм и япэ мазищым къриубыдэу поликлиникэм и унэр хьэзыр хъунущ, сыт и лъэныкъуэкIи зыхуей хугъэзэжа IуэхущIапIэм медицинэ дэIэпыкъуныгъэ хуэныкъуэ псори зэрекIуэлIэным хуэщIауэ.
ЩхьэщэмыщI Изэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2293.txt"
} |
Ди зэфIэкI догъэлъагъуэ
Туризмэм зегъэужьыным и лъэныкъуэкIэ Урысейм нобэ иIэ зэфIэкIхэр къэгъэнэIуэным хуэгъэпса онлайн -IэIэт ирегъэкIуэкI «Националь Географик» журналым.
ЖэрдэмщIакIуэхэм зэрыжаIамкIэ, ар сэбэп хъунущ ди къэралым и зыгъэпсэхупIэ нэхъ дахэхэм, нэхъ цIэрыIуэ хъуахэм я мызакъуэу, туристхэм зыщаплъыхьыну къезэгъ нэгъуэщI щIыпIэхэри егъэцIыхунымкIэ.
УнэтIыныгъипщIкIэ гуэшауэ екIуэкIыну IэIэтым и иужьрей номинацэм хиубыдащ илъэс зыбжанэ хъуауэ Налшык, Абхъазым и утыкум мыIэрысэм къыхэщIыкIауэ щигъэлъагъуэ «МыIэрысэ пIастэ» зыфIища панно иныр. Абы итщ мыIэрысэ щхъуэкIэплъыкIэхэм къыхэщIыкIа жыг щIэращIэ. Панном и лъабжьэм «Налшык» псалъэр ину тетщ. Кавказ Ищхъэрэм мы номинацэмкIэ дыщыяпэщ.
«МыIэрысэ пIастэм» къыдэкIуэу ди республикэр жыджэру адрей номинацэхэми хэтщ. Псалъэм папщIэ «Щэнхабзэмрэ тхыдэмрэ я фэеплъхэр» унэтIыныгъэм Екатериноградскэ станицэм и аркэ цIэрыIуэр, «IэпщIэлъапщIэхэм я IэдакъэщIэкI» - балъкъэрхэм дахащэу ящI кйизхэр, «Лъэпкъ шхыныгъуэхэр» - адыгэхэм ди лы гъур гъэжьар, «ЦIыхухэм я кIуапIэ» - ХьэтIохъущыкъуей жыг хадэр, «Псы Iуфэ зыгъэпсэхупIэхэр» - «Налшык» курортыр, «Турист лъагъуэхэр» - Безенги и мылылъэхэр, «Турист лъагъуэхэр» - Iуащхьэмахуэ.
Саугъэтхэм хухаха Интернет напэкIуэцIым щызэхуахьэсынущ щIыналъэ къэс игъэлъэгъуэну къыхиха хьэпшыпхэр, шхыныгъуэхэр, щIыпIэхэр, тхыдэ фэеплъхэр. Абыхэм я дэтхэнэми куууэ ухэзыгъэгъуазэ тхылъ цIыкIухэр дыщIагъуащ.
ТекIуэхэр щэкIуэгъуэм хэIущIыIу щащIынущ зи гугъу тщIа журналым.
Шэрэдж Дисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2294.txt"
} |
Дауэ сабийм цIыху хэтыкIэ зэребгъэщIэнур?
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2295.txt"
} |
Адыгэшым зыри къылъэщIыхьакъым
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2296.txt"
} |
Лъэпкъ музейм щокIуэкI
ШУРДЫМ Динэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2297.txt"
} |
Псапэ зыпылъ Iуэху
Фэеплъ
Хэку зауэшхуэр зэриухрэ илъэс 80 зэрырикъумрэ Кавказым щхьэкIэ екIуэкIа зэхэуэхэр зэриухрэ илъэс 78-рэ зэрыхъумрэ я щIыхькIэ Iуащхьэмахуэ лъапэ къыщызэрагъэпэщащ «Заоблачный фронт» зыфIаща дзэ-тхыдэ фестивалыр.
Абы хыхьэу, шыщхьэуIум и 8-м къыщыщIэдзауэ 20 пщIондэ республикэм щрагъэкIуэкI гъэлъэгъуэныгъэхэмрэ лIыхъужьхэм я фэеплъхэр хъумэным ехьэлIа лэжьыгъэхэмрэ. Апхуэдэуи 1942 гъэм и шыщхьэуIу-фокIадэ мазэхэм Iуащхьэмахуэ и Iэгъуэблагъэхэм щыхэкIуэдахэм я къупщхьэлъапщхьэхэр къэлъыхъуэжыным къызэрагъэпэща йолэжь.
Фестивалыр къызэIуихащ «Урысейм и лъыхъуакIуэ зэщIэхъееныгъэм» Башкортостан республикэм щиIэ щIыналъэ къудамэм и советым и унафэщI Волков Владимир. Iуэхум хэтащ Iуащхьэмахуэ районым и щIыпIэ администрацэм Iэтащхьэм и къуэдзэ Улымбащ Арслан, Урысейм и лъыхъуакIуэ зэщIэхъееныгъэр къызэзыгъэпэща, Къэрал Думэм и депутат Бикбаев Ильдар, «Полк уахътыншэм» и Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ къудамэм и гъэзэщIакIуэ комитетым и унафэщI Битокъу Маринэ, лъыхъуакIуэ зэщIэхъееныгъэм и Iуэхухэр Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм щызэзыгъэуIу Клименкэ Андрей, нэгъуэщIхэри.
Фестивалым хэтхэм Iуащхьэмахуэ бгым шыщхьэуIум и I4-м кърахьэхащ 242-нэ бгы фочауэ гупым щыщу 1942 гъэм фокIадэм и 29-м абдеж щыхэкIуэдахэм я къупщхьэлъапщхьэхэр икIи ахэр Терскол жылэм дэт мемориалым щыщIалъхьэжащ. Апхуэдэуи лIыхъужьхэм яIыгъа хьэпшыпхэм щыщу къагъуэтыжахэр КъБР-м и «Полк уахътыншэм» и лIыкIуэхэм иратащ, благъэ-Iыхьлыхэм Iэрагъэхьэжын папщIэ. А Iуэхухэр щрагъэкIуэкIащ Тырныауз къалэм дэт район лъахэхутэ музейм.
Волков Владимир зэрыжиIамкIэ, фестивалым къызэщIекъуэж илъэсищ хъуауэ ирагъэкIуэкI лэжьыгъэхэр Iуащхьэмахуэ щIыналъэм щекIуэкIа зэхэуэхэм щыхэкIуэдахэр къэлъыхъуэжыным теухуахэр. ИрагъэкIуэкIа къэхутэныгъэ япкъ иткIэ, бгы Iуащхьэхэм сэлэти 10-м я къупщхьэлъапщхьэхэр къыщагъуэтыжащ. Ауэ мылым ахэр зэхикъутащи, цIыхуиплIым я цIэ-унэцIэрщ къахутэжыфар. ЛIыхъужьищым я хьэпшыпхэр я благъэхэм иратыжынущ. ЛъыхъуакIуэ гупым хэтхэм иджыри цIыхуитхум я къупщхьэлъапщхьэхэр къыщIагъэщыжащ 2021 гъэм. Ахэри 1942 гъэм фокIадэм и 29-м хэкIуэдат, зэрыпхъуакIуэхэм япэщIэту.
Бикбаев Ильдар къыхигъэщащ Iуащхьэмахуэ районым и унафэщIхэм илъэситху хъуауэ зэрадэлажьэр икIи сыт хуэдэ IуэхукIэ щIыпIэ администрацэм зыхуамыгъэзами зэрызэгурыIуэр.
- Мыпхуэдэ щекIуэкIыу нэгъуэщI зы лъагапIи щекIуэкIыркъым ди экспедицэм хуэдэ. Ар иджыри зыми емыщхь зыщIыр мылылъэм ущылэжьэным пылъ гугъуехьырщ. АрщхьэкIэ ди лъыхъуакIуэ гупым хэт щIалэгъуалэм я фIыгъэкIэ, лIыхъужьхэр къэдгъуэтыжынымкIэ Iэмал нэхъыбэ диIэ хъуащ. ЦIыхуиплIым я цIэ-унэцIэхэр къызэрыдгъэнэхуфар ди экспедицэм хуэдэм дежкIэ ехъулIэныгъэшхуэщ. Сыщогугъ адэкIи дызэдэлажьэмэ, дуней псом едгъэлъагъуфыну Кавказыр ди лIыхъужьхэм зэрахъумар, абы щIата уасэр зыхуэдизыр, - жиIащ Бикбаевым.
Къагъуэтыжа хьэпшыпхэм я гугъу щищIым Волковым жиIащ дэфтэрхэмкIэ цIыхуитIыр Куржым щыщу къызэрыщIэкIар - Хицуриани Александр Виссарион и къуэмрэ Иремашвили Каабу Сос и къуэмрэ. Абыхэм къащIэна хьэпшыпхэр - дэфтэрхэр, тхыгъэхэр, уIэгъэ зэрыхъуар зэрыт тхылъымпIэр, бжэмышхрэ сэрэ - я щIэблэм Iэрагъэхьэжыныр КъБР-м и «Полк уахътыншэм» пщэрылъ щащIащ.
КъищынэмыщIауэ, Ростов щIыналъэм къыщалъхуа, ауэ Краснодар къулыкъу щищIэу зауэ IэнатIэм ираджа совет зауэлI Петров Макар Михаил и къуэм и зы медальонрэ псылъэрэ лъыхъуакIуэхэм къагъуэтыжащ 2020 гъэм ирагъэкIуэкIа гъэмахуэ экспедицэм щыгъуэ. Хэку зауэшхуэм и зэманым ари 242-нэ фочауэ гупым хэту зэуат. ЛIыхъужьым и Iыхьлыхэм Урысейм и «Полк уахътыншэм» хэтхэр лъыхъуащ икIи абы и къуэрылъхухэр Краснодар щIыналъэм щыпсэууэ къагъуэтащ, хьэпшыпхэр абыхэм Iэрагъэхьэжынущ. Шэч хэлъкъым мыпхуэдэ Iуэхугъуэхэм мыхьэнэшхуэ зэраIэм, псом хуэмыдэу зи Iыхьлы зауэм къимыкIыжам дежкIэ уасэ зимыIэщ, апхуэдиз зэман дэкIами, я лIыхъужьым и цIэ къраIуэжыным, и хьэпшып гуэр къыIэрыхьэжыным. А Iуэхум елэжьхэми ар псапэу яIэнущ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2298.txt"
} |
Дахагъэм и зэпеуэр Аруан щIыналъэм
«Сыту дахэ ди Къэбэрдей-Балъкъэрыр!» – аращ зэреджэр Аруан щIыналъэм щIыпIэ унафэр щызехьэнымкIэ и IуэхущIапIэмрэ гъуазджэмкIэ «Лэгъупыкъу» сабий еджапIэмрэ иджыблагъэ къызэрагъэпэща зэхьэзэхуэм. Сурэт щIыным теухуа зэпеуэм ди щIыпIэм щыпсэухэм я мызакъуэу, Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм щыщхэми зыщагъэлъагъуэ хъунущ.
Зэпеуэр хуэунэтIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и пщIэр къэIэтыным, и цIэр дахэкIэ гъэIуным. Абы хыхьэ хъунущ зи ныбжьыр илъэс 18 иримыкъуа щIалэгъуалэр, курыт еджапIэхэм щIэс ныбжьыщIэхэр, гъуазджэ икIи щэнхабзэ IэщIагъэхэм щыхурагъаджэ IуэхущIапIэхэм я гъэсэнхэр.
Зэхьэзэхуэм къыхалъхьэну лэжьыгъэхэр унэтIыныгъэ зыбжанэу зэщхьэщагъэкIынущ: тхыдэм, лъэпкъ хабзэхэмрэ щэнхабзэхэмрэ, щIыуэпсымрэ дыкъэзыухъуреихь дунеймрэ ехьэлIа дэтхэнэ IэдакъэщIэкIри къэпщытакIуэ гупхэм щхьэхуэ-щхьэхуэу къалъытэнущ.
КъэпщытакIуэ гупхэм я нэIэ тетынущ ныбжьыщIэхэм утыку кърахьэ я IэдакъэщIэкIхэм хэлъ щIэщыгъуагъым, щIэлъ купщIэмрэ къиIуатэ гупсысэмрэ, гъуазджэ дунейм щызекIуэ хъэтI зэмылIэужьыгъуэхэм я щапхъэм зэритIасэм е къызэрыщхьэщыкIым, Iэзагъым и кууагъымрэ и инагъымрэ, лъэпкъ нэщэнэу яхэлъым, зэхьэзэхуэм къигъэув мардэхэмрэ пщалъэхэмрэ зэратехуэм.
Зэныкъуэкъум щытекIуахэмрэ къыщыхэжаныкIахэмрэ фIыщIэгуапэ тхылърэ саугъэт лъапIэхэмкIэ ялъытэнущ. ГъэфIэжыр щекIуэкIынумрэ къызэрызэрагъэпэщыну щIыкIэмрэ теухуа хъыбарыр къызэгъэпэщакIуэхэм нэхъ иужьыIуэкIэ хэIущIыIу ящIынущ.
«Сыту дахэ ди Къэбэрдей-Балъкъэрыр!» зэпеуэм къагъэхьыну лэжьыгъэхэр дыгъэгъазэм и 1 пщIондэ къыхахынущ. Ахэр Нарткъалэ дэт, гъуазджэмкIэ «Лэгъупыкъу» сабий еджапIэм ебгъэхь е пхьы хъунущ. Зэпеуэр зэрекIуэкIыну щIыкIэм нэхъ куууэ зыщызыгъэгъуэзэну хуейхэр Аруан щIыналъэм щIыпIэ унафэр щызегъэкIуэнымкIэ и IуэхущIапIэм интернетым щиIэ и напэкIуэцIым зыщагъэгъуазэ хъуну е мы телефонхэмкIэ щыщIэупщIэ хъунущ: 8-962-652-71-19; 8-905-436-06-23; 8-928-702-44-98,
ШУРДЫМ Динэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2299.txt"
} |
Урысейпсо утыкум ехъулIэныгъэ къыщахь
Хабзэ хъуауэ, ди къэралым щокIуэкI «Илъэсым и унагъуэ» урысейпсо зэпеуэр. Iыхьэ зыбжанэу зэщхьэщыхауэ къызэрагъэпэщ зэхьэзэхуэм и иужьрей зэпеуэр иджыблагъэ Москва щекIуэкIащ. Абы хэтащ ди республикэм и лIыкIуэхэри - Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Зеикъуэ къуажэм щыщхэу Жылаухэ Арсенрэ Лёлярэ я унагъуэ дахэр.
Зэпеуэм и иужьрей Iыхьэм нэсат унагъуэ 329-рэ. ЩIыналъэхэм нэхъыфIу къыщалъытахэм ятеухуа дэфтэрхэр Москва ирагъэхьри, къэпщытакIуэхэм абыхэм къыхахыжащ фIым я фIыжхэу, «Илъэсым и унагъуэ-2018»-м щытекIуауэ къалъыта унагъуэ 85-рэ. Абыхэм яхэхуащ Жылаухэ Арсенрэ Лёлярэ я унагъуэр. ЩэкIуэгъуэм и 21 - 23-хэм ахэр Москва щыIащ, зэпеуэм и къызэгъэпэщакIуэхэу Сабий фондымрэ УФ-м Лэжьыгъэмрэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмкIэ и министерствэмрэ ирагъэблагъэри.
«Сабий куэд щапI унагъуэ», «УнагъуэщIэ», «Унагъуэр хабзэм и хъумакIуэщ», «Къуажэдэс унагъуэ», «Урысейм и дыщэ унагъуэ» унэтIыныгъэхэр иIэт зэпеуэм. Жылаухэ зыхэтар «Унагъуэр хабзэм и хъумакIуэщ» фIэщыгъэр зиIаращ. Арсенрэ Лёлярэ, я бынхэу Аланрэ Саидэрэ ехъулIэныгъэфIхэр щызыIэрагъэхьащ къэралпсо зэпеуэм икIи ахэр яхэхуащ текIуауэ къалъытахэм.
- Москва дызэрыщыIа махуэхэр хуабжьу купщIафIэу, хьэлэмэту етхьэкIащ, - жеIэ унагъуэм я нэхъыжь Арсен. - Япэ махуэм унагъуэхэр дыщызэрагъэцIыхуащ дыщыпсэуа «Космос» хьэщIэщым и Концерт залышхуэм. Унагъуэ куэдым абдеж къыщагъэлъэгъуащ я зэфIэкIхэм ящыщ. Дэ ди лъахэм теухуа уэрэд дгъэзэщIащ, адыгэ фащэ тщыгъыу. ЕтIуанэ махуэм гуфIэгъуэ пшыхь тхузэхашащ икIи унагъуэхэр утыкум дыкърашэурэ дагъэлъэпIащ.
Арсен зэрыжиIэмкIэ, абыхэм къратащ «Илъэсым и унагъуэ-2018» зэпеуэм зэрыщытекIуам щыхьэт техъуэ ЩIыхь тхылъхэр, УФ-м и Президент Путин Владимир и хъуэхъу псалъэхэр зи пэублэ тхылъ гъэщIэгъуэн, унагъуэхэм я сурэтхэмрэ я дуней тетыкIэм, псэукIэм ятеухуа тхыгъэрэ иту. Пшыхьым кърихьэлIащ УФ-м ФедерацэмкIэ и Советым ЩIэныгъэмкIэ, егъэджэныгъэмрэ щэнхабзэмкIэ и комитетым и унафэщI Драгункинэ Зинаидэ, УФ-м Президентым деж Сабийхэм я хуитыныгъэмкIэ щыIэ уполномоченнэ Кузнецовэ Аннэ, УФ-м лэжьыгъэмрэ социальнэ дэIэпыкъуныгъэмкIэ и министр Топилин Максим, щIыналъэ къулыкъущIапIэхэм я лIыкIуэхэр, нэгъуэщIхэри. Зэпеуэм щытекIуа унагъуэхэм папщIэ къызэрагъэпэща концертым хэтащ къэралым и уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэхэр. Апхуэдэу абыхэм я нэгу зыщрагъэужьащ Москва къалэшхуэм и щIыпIэ дахэхэм.
КъыжыIапхъэщ нэхъыжьыфIу яIа Жылау Нурбий Хьудин и къуэм къызэригъэпэщауэ щыта хэкурыдж музейр Жылаухэ я унагъуэм исхэм илъэс куэд лъандэрэ зэрагъэлажьэр икIи зэрырагъэфIакIуэр. Абы щызэхуэхьэсащ жылэм и тхыдэм, и цIыху цIэрыIуэхэм ятеухуа дэфтэрхэр, сурэтхэр, хьэпшып зэмылIэужьыгъуэхэр. Егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм пэрыту къекIуэкI унагъуэ щыпкъэр щIэблэм щIэныгъэ куу етыным, гъэсэныгъэ екIу ябгъэдэлъхьэным хуолажьэ, лъэпкъ щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ ныбжьыщIэхэр драгъэхьэх.
Жылаухэ я унагъуэ дахэм, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжрэ зэрылъым дохъуэхъу я текIуэныгъэмкIэ. Ахэр щапхъэ яхурырехъу къэунэху унагъуэщIэхэм.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "23.txt"
} |
КIуэдыжа цивилизацэм и лъэужь
Австралием и ипщэ лъэныкъуэмкIэ псыIуфэм иджыблагъэ къыщагъуэтащ кIуэдыжа, дызыщымыгъуазэ цивилизацэм и лъэхъэнэм яухуауэ щыта къалэшхуэ зэхэкъута. Тенджыз Щэхум щIихъума а щIыпIэр къамытIэщIыпами нэрылъагъущ къагъуэта ухуэныгъэхэмрэ къалэмрэ зэрыабрагъуэр икIи цивилизацэ лъэщ гуэрым и хэщIапIэу зэрыщытар. Ари гурыIуэгъуэщ, сыту жыпIэмэ, уэрам бгъуэшхуэхэр, унэ зэпэплIимэ лъагэхэр, ятIэм щIиIуба пирамидэхэр къызэрыгуэкI цIыхухэм яхуэщIынукъым.
Ар сыт хуэдэ цивилизацэу щытынкIэ хъунуми щIэныгъэлIхэм ящIэркъым, уеблэмэ Австралием апхуэдэ щэнхабзэ зезыхьэ лъэпкъыжь щыпсэуауэ я хъыбар щыIэххэкъым. Ауэ, зэрыхуагъэфащэмкIэ, Пацифидэ пасэрей щIыналъэмрэ абы щыпсэуа цIыху лъэпкъхэмрэ я лъэужьщ Австралием къыщагъуэтар.
ЦIыхур ЩIым щыщкъым
Къапщтэмэ, цIыхум къезэгъыщэркъым ЩIыр… Псалъэм папщIэ, куэдрэ дыгъэм ухэтын хуейкъым уи щIыфэр плъыжьыбзэу ису, телъэфын щхьэкIэ. Хьэмэрэ, языныкъуэ къэкIыгъэхэм, псэущхьэхэм, пхъэщхьэмыщхьэхэм, бзухэм, сабэм, дыгъэм, псым цIыхум аллергие щхьэ къратрэ? Зэи фегупсысакъэ абы?
А гупсысэр гъуазэ ящIри, языныкъуэ щIэныгъэлIхэм къыхалъхьащ цIыхур ЩIым зэрыщымыщыр, пасэрей зэман жыжьэ гуэрым мыбы къагъэIэпхъуауэ зэрыщытар. Абыхэм зэрыхуагъэфэщамкIэ, дыкъызытехъукIыжа цIыху лъэпкъыр Дыгъэм пэжыжьэ нэгъуэщI планетэ къикIащ. Мы теорием щыхьэт техъуэ Iуэхугъуэ куэди къатIэщIащ. Псалъэм папщIэ, американ эколог Сильвер Эллис итха «Люди не с Земли: Научная оценка фактов» тхылъым зэритымкIэ, губжь къазэрылъыкъуэкIам, нэгъуэщI цивилизацэхэм теуэну, зауэ иращIылIэну зэрыхэтам, гужьгъэжь зэрыхуаIам къыхэкIыу тезыр тралъхьэу цIыхухэр ЩIым къагъэIэпхъуауэ арагъэнущ. Армырамэ, цIыхум и тхыдэм и кIыхьагъкIэ зауэ бжыгъэншэхэм щхьэ хуэпабгъэрэ, мамыру мыпсэуфу сытым дежи къаугъэ къилъыхъуэу?! Сильвер къыхилъхьа гупсысэм щыхьэт техъуэ къэхутэныгъи къегъэлъагъуэ - цIыхум и лъакъуэузхэмрэ тхыцIэм ехьэлIа узыфэхэмрэ къызыхэкIыр ЩIым и гравитацэрауэ хуегъэфащэ. Абы тепщIыхьмэ, цIыхур къыздикIа планетэм и гравитацэр куэдкIэ нэхъ мащIэу щытагъэнущ. КъищынэмыщIауэ, цIыхур дэпкIейрэ къелъыхыжамэ, и лъакъуэр икъутэфынущ, къызыхэкIари къыпхуэмыщIэу. ЩIым щыпсэу хьэкIэкхъуэкIэхэмрэ псэущхьэхэмрэ зэи къащыщIынукъым апхуэдэ. Аращи, ижь-ижьыж лъандэрэ ЩIым щыпсэуар псэущхьэхэращ, ауэ цIыхур къэIэпхъуащ, шэч хэмылъу.
Дарвин Чарльз и теориер къапщтэмэ, цIыхур мы ЩIым къыщыунэхуащ, щIыуэпсым къыхэкIащ. Ар пэжмэ, ЩIым и щIыуэпсыр щхьэ къемызэгърэ?
Иджыри зы упщIэ… Ижь-ижьыж лъандэрэ цIыхухэр хуопабгъэ вагъуэхэм, хьэршым. Зэман жыжьэхэм псэуа цIыхухэм бгъуэнщIагъ блынхэм къытранащ вагъуэбэ сурэтхэр. Зэи здэщымыIа, телескопыншэу къыпхуэмылъэгъуну планетэ жыжьэхэр. Дэнэ ар къыздикIар? Щхьэ хащIыкIрэт абыхэм?
Языныкъуэ щIэныгъэлIхэм хуагъэфащэ лъыщхьэ (геннэ) инженериер къагъэсэбэпурэ хьэрш жыжьэм къикIа нэгъуэщI цIыху лъэпкъхэм Homo sapiens-р ЩIым дыкъыщагъэщIауэ. Астролог Родригес Рауль къигъуэтащ абы щыхьэт техъуэ теорие. «Илъэс мин 55-рэ зи ныбжь нартыху жылэ къагъуэтыжащ археологхэм. Ауэ а жылэр къызыпылъэлъа къэкIыгъэм и лъэужь ЩIым и зы щIыпIи щрихьэлIакъым. Нобэр къыздэсым нартыхур езыр-езыру къэкIыфынукъым, цIыхум химысэмэ. Аращи, цIыху цIыкIур ЩIым къэзыгъэIэпхъуахэм я тыгъэу аращ нартыхур», - етх щIэныгъэлIым.
Американ щIэныгъэлI Ситчин Захарие къызэрихутамкIэ, Дыгъэ системэм епщIанэ планетэ иIэщ, цIыхур къыздикIари а планетэрагъэнущ… Шумер лъэпкъыжьым къыщIэна тхыгъэхэр зэрадзэкIа нэужь, Ситчиным гу лъитащ абыхэм Нибиру планетэ гуэрым и гугъу зэрыщащIым. А тхыгъэхэр зэрыщыту щIиджыкIа нэужь, щIэныгъэлIым къигъэнэIуащ хъыбар телъыджэ.Абы зэрыхуигъэфащэмкIэ, Нибирум и орбитэр хэшауэ зэрыщытым къыхэкIыу, илъэс 3600-рэ къэс Дыгъэм гъунэгъу къыхуэхъуу аращ, абы ирихьэлIэуи ЩIым и орбитэм къохьэ. Ди инагъ-цIыкIуагъкIэ ЩIым и дунейм дезэгъын хуэдэу, Нибирум щыпсэу аннунаким теплъэкIэ дахуэдэу, ауэ зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр хэлъу дыкъагъэщIащ, лъыщхьэ инженериер къагъэсэбэпри. Арауэ щытмэ, цIыхум игъэщIэгъуэнущ, сытым дыкъыхуагъэщIат, жиIэнурэ. Абы и жэуапри шумер тхыгъэхэм хэтщ: дагъэлэжьэн папщIэ. Нибирум щыпсэухэм куэду къагъэсэбэпырт дыщэр. Апхуэдизу зыхуэныкъуэ пкъыгъуэр ЩIым щыкуэду къахутати, ар къыщIрагъэхыну цIыхухэр мыбы къыщагъэщIауэ арат.
Къыхэгъэщыпхъэщи, Ситчиным и Iуэху еплъыкIэхэр утыку кърахьа нэужь, щIэныгъэлI куэд щыдыхьэшхащ, фIэщхъуныгъэр зигу илъхэр игъэгубжьащ. Сыту жыпIэмэ, Нибиру планетэр Дыгъэм пэжыжьэу IукIуэтыр пэжмэ, хуабэ, нэху имыгъуэту дауэ абы цIыху зэрыщыпсэуфыр? Мыбдеж уигу къэбгъэкIыж хъунущ ахэр дыщэ зэрыхуэныкъуэм щхьэусыгъуэ гуэр зэриIэр. Хуабэмрэ нэхумрэ зэрахъумэ Iэмал къагупсысагъэнущ, дыщэр къагъэсэбэпурэ. КъищынэмыщIауэ, дэнэ а псори шумерхэм къыздрахар? Иджы дыдэ щIэныгъэлIхэм къахута планетэм (Нибирум) и орбитэр зэрыхэшар (ари пэжщ) дэнэт абыхэм щащIэр?
Иджыри зы щыхьэт… ДНК налъэр кIапситI зэпха IуэнтIауэ зэрыщытыр дауэ шумерхэм, ащырхэм къызэращIар? ДНК-м и теплъэр XX лIэщIыгъуэращ щIэныгъэм къыщихутар, ауэ дызытепсэлъыхь пасэрей лъэпкъыжьхэм къащIэна тхыгъэхэм хэтщ цIыхур зэрызэпкърылъ налъэм и сурэт!
УпщIэр куэдщ. ФIэщщIыгъуейри нэхъыбэжщ. Абыхэм я жэуап къэплъыхъуэным зэманышхуи къаруи ихьынущ. Нэхъ тыншщ тхьэр зи фIэщ хъухэм я Iуэхур. «Тхьэм дыкъигъэщIащ», - жаIэри, покI. Щхьэж и Iуэху еплъыкIэ иIэжщ. Ауэ тхыдэм къыхэнэжа щыхьэтхэри пхуэгъэпщкIунукъым.
Фырэ Анфисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "230.txt"
} |
Нобэ
♦Щхьэхынагъэм и дунейпсо махуэщ
♦Аргъуейм и дунейпсо махуэщ
♦Эстонием егъэлъапIэ СССР-м къыхэкIыу къэрал щхьэхуит щыхъуа махуэр. 1991 гъэм Эстоние Республикэр къэрал щхьэхуэ зэрыхъужам теухуа унафэ къищтащ абы и Совет Нэхъыщхьэм.
♦1634 гъэм Бурцов Василий Москва щиIэ и тхылъ тедзапIэм къыщыдигъэкIащ япэ букварыр.
♦1721 гъэм Петергоф щаутIыпщащ иджы дуней псом щыцIэрыIуэ псыутх телъыджэхэр. А щIыпIэм уардэунэхэри псыутххэри зыхэт ансамбль щыухуэныр зи жэрдэмыр Пётр Езанэрт. Франджым и унафэщIхэм Версаль щаIэ хэщIапIэм ехьэехуэ щIыпIэ телъыджэ Фин псыдэлъэдапIэм щищIыныр и хъуэпсапIэт Урысейм и императорым икIи а лэжьыгъэм къришэлIат архитектор цIэрыIуэ куэд. Иджырей теплъэр игъуэтын папщIэ илъэс щитIым нэблагъэкIэ екIуэкIащ а лэжьыгъэхэр.
♦1913 гъэм Япэ Урысейпсо спорт олимпиадэр Киев къалэм къыщызэIуахащ.
♦1915 гъэм дзэм къулыкъу щищIэну хыхьащ зи ныбжьыр илъэс пщыкIуий ирикъуа Жуков Георгий - иужькIэ дзэзешэ лъэщ, Совет Союзым и Маршал хъуар.
♦1918 гъэм «Дунейпсо литературэ» тхылъ тедзапIэр къызэрагъэпэщащ.
♦1922 гъэм Москва къратыкIыу хуежьащ къэралым и щIыпIэ куэд дыдэм нэс радионэтынхэр.
♦1941 гъэм икIуэт советыдзэхэм ДнепроГЭС-р къагъэуэн хуей хъуат. Совет къэралыгъуэм и Iэтащхьэхэм апхуэдэ унафэ ящIат ар бийм лъамыгъэсын мурадкIэ.
♦1945 гъэм СССР-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и къэрал комитетым и унафэкIэ къызэрагъэпэщащ ураныр къэгъэсэбэпыным елэжь гупым кIэлъыплъ, зи IуэхущIафэхэр яущэхуу щыта комитет хэха.
♦1945 гъэм СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумыр арэзы техъуэри къищтащ Лъэпкъ Зэкъуэтхэм я Зэгухьэныгъэм и Уставыр.
♦1951 гъэм СССР-м къыщызэрагъэпэщащ ДОСААФ зэгухьэныгъэр.
♦1953 гъэм Совет Союзым хэIущIыIу ищIащ водороднэ бомбэм и лъэщагъыр зэригъэунэхуам теухуа хъыбарыр.
♦1909 гъэм къалъхуащ шахматхэмкIэ дунейм и чемпионкэ, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Рубцовэ Ольгэ.
♦1919 гъэм къалъхуащ шэрджэс тхакIуэ Хьэкъун Исуф.
♦1921 гъэм къалъхуащ УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ, Мейкъуапэ щIыхь зиIэ и цIыху ЩхьэкIуэмыдэ Нуриет.
♦1929 гъэм къалъхуащ КъБР-м и цIыхубэ артисткэ Ерчэн Казимэ.
♦1937 гъэм къалъхуащ режиссёр, сценарист, УФ-м и цIыхубэ артист Михалков-Кончаловский Андрей.
♦1944 гъэм къалъхуащ Индием и премьер-министру щыта Ганди Раджив.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 25 – 26-рэ, жэщым градус 19 – 20 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2300.txt"
} |
Бард уэрэдхэр ягъэзащIэ
СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ музейм шыщхьэуIум и 19-м щекIуэкIащ бард уэрэдхэр зыгъэзащIэхэм я концерт. Ар къызэригъэпэщащ музейм и лэжьакIуэ Подвэ Александр.
- Куэд щIауэ си мурадт апхуэдэ пшыхь къызэзгъэпэщыну. Саратов щыпсэу бард цIэрыIуэхэу Кузнецовхэ Константинрэ Натальерэ япхъу Аннэ я гъусэу Налшык къызэрыкIуар музейм и унафэщI Ремхен Еленэ щыжесIэм, илъэс зыбжанэ хъуауэ сызыщIэхъуэпс пшыхьыр къыдэхъулIащ, - жиIащ Подвэ Александр.
Къалэдэсхэр зэхуэзышэса концертыр ягъэдэхащ Ставрополь щыщ бард цIэрыIуэ Митрофаненкэ Валерэрэ Сочэ щыпсэу, «Родник» клубым хэт Крапивин Георгийрэ. Абыхэм ягъэзэщIащ Окуджавэ Булат, Кочетков Михаил, Мирзаян Александр, Коган Яков сымэ ягъэзащIэу щыта совет, урыс бард классикэ макъамэхэр.
- Налшык пасэм щIэупщIэ щызиIа бард уэрэдхэм «къезгъэгъэзэжыну» си хъуэпсапIэщ зэрыхъукIэ, ахэр усэфIщ икIи макъамэ дахи ящIэлъщ. - жеIэ Подвэ Александр. – Къалэдэс куэдым а унэтIыныгъэр фIыуэ ялъагъу.
Ремхен Еленэ къыхигъэщащ гъуазджэмрэ макъамэмрэ дихьэххэм я дежкIэ музейм и пэшхэр сыт щыгъуи зэрызэIуихар гъуазджэ, щэнхабзэ зэхыхьэ гуапэхэр, гъэщIэгъуэнхэр къызэгъэпэщыным теухуауэ. Пшыхь гуапэм кърихьэлIахэм къыхагъэщащ сурэтыщI Мамоновэ Светланэ и лэжьыгъэхэм я гъэлъэгъуэныгъэм хагъэхьа скульптурэхэм, сурэтхэм, макъамэм зэрыдахьэхар, классикэ, эстрадэ уэрэдхэм къадэкIуэу бард уэрэдхэр щIэщыгъуэ зэращыхъуар.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2301.txt"
} |
Я гъунэгъухэми къыхагъащIэ
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым 2021 - 2022 гъэхэм щекIуэкI зэхьэзэхуэм и зи чэзу джэгугъуэр екIуэкIащ. Абы хыхьэу Новокубанск и щIыпIэ «Биолог-Новокубанск»-м шыщхьэуIум и 18-м иригъэблэгъащ «Спартак-Налшыкыр». Турнир таблицэм епщIанэрэ епщыкIузанэу къыщыкIуэ командэхэм текIуэныгъэ зырыз фIэкIа ямыIэу иджырей зэIущIэм къэсат.
Джэгум и пэм щегъэжьауэ дэтхэнэ зы лъэныкъуэри щтэIэщтаблэт, щыуагъэ зэрызыIэщIамыгъэкIыным нэхъ хущIэкъурт. ЕбгъэрыкIуэныгъэхэр гъуащхьэхъумэныкъуэхэм адэкIэ фIэкIыфыртэкъым, зэманым и нэхъыбэр футболистхэм щагъакIуэр джэгупIэ губгъуэм и курт.
Бжыгъэр къызэIуахыным гъунэгъу хуэзыщI джэгукIэ къамыгъэлъагъуэурэ зэIущIэм и япэ Iыхьэр и кIэм нэблэгъащ. Хэгъэрейхэм я гъуащхьэтетым къыхитэу ебгъэрыкIуэныгъэр къыщIэзы-дза «Биолог-Новокубанск»-м и гъуащхьауэхэр къыщагъэувыIэм, ди щIалэхэм топыр угловойм ягъэкIуащ. Абы бгъэдыхьа Селеменовыр занщIэу топым гъуэм и лъэныкъуэмкIэ еуакъым, атIэ къыпэщытым хуигъэжащ. Иужьрейм къритыжа топым Иван гъуэмкIэ иригъэунэтIащ икIи бжыгъэр къызэIуихри и командэр япэ иригъэщащ. Топым къригъэгъэзэну IэмалыфI дыдэ зиIа Антиповыр зымащIэкIэ абы лъэIэсакъым - 1:0.
Загъэпсэхуу къихьэжа нэужь, командэхэм я джэгукIэм зихъуэжакъым - гупхэр хуэмт, ебгъэрыкIуэныгъэ къызэрагъэпэщын Iуэху зэрахуэртэкъым. КIэух бжыгъэр яхъумэфмэ, абы арэзы къищI хэгъэрейхэр я лъэныкъуэмкIэ зыщагъэбыдэжауэ ди щIалэхэр гъунэгъуу я гъуэм ирагъэкIуалIэртэкъым.
Джэгур зэрыфIахьыр къызыгурыIуа Мэкъуауэм жыджэрыIуэу джэгун щIидзащ. АрщхьэкIэ зэпэщIэтыныгъэр иухыным дакъикъэ зыбжанэ фэкIа къэмынэжауэ, футбол хабзэр икъукIэ къызэпиуда хъуащ. Хабзэм ебэкъуа Мэкъуауэр судьям джэгум къыхихуащ. «Спартак-Налшыкыр» нэхъ мащIэ зэрыхъуар къагъэсэбэпыну хэгъэрейхэр Iэмал имыхуэурэ зэIущIэр иухащ.
КъыкIэлъыкIуэ джэгугъуэр «Спартак-Налшыкым» шыщхьэуIум и 29-м иригъэкIуэкIынущ. Ди щIалэхэм кърагъэблэгъэнущ Мэхъэчкъалэ и «Динамо»-р.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2302.txt"
} |
Дунейпсо мардэхэм къизагъэ цIыху минхэм я зэблэкIыпIэ
Налшык къыщызэIуахащ илъэс зыбжанэ хъуауэ ягъэхьэзыр «Ищхъэрэ» автовокзалыр. И теплъэкIи, IэхуитлъэхуитагъкIи, шынагъуэншагъэкIи, хуащIэну IуэхутхьэбзэхэмкIи ар дунейпсо мардэхэм къозагъэ.
Мыбырэ «Ипщэ» автовокзалымрэ яухуащ «Развитие внутреннего и въездного туризма» федеральнэ программэм ипкъ иткIэ. Ар хьэзыр зэрыхъурэ зэманыфI дэкIами, я къызэIухыныр мызэ-мытIэу ягъэIэпхъуащ абы пыщIа Iуэху псори ягъэтэмэмын, цIыхухэм гугъуехь лей къахуимышэу яутIыпщын папщIэ. ЗэкIэ абы нэхъ хуэхьэзыру къалъытащ Щхьэлыкъуэ дэлъэдапIэм и деж щаухуа «Ищхъэрэ» автовокзалыр.
КъызэIуахыным махуэ зыбжанэ иIэжу я хэщIапIэщIэ хъунур зрагъэцIыхуащ цIыхухэр къезышэкIыну IуэхущIапIэхэм я лэжьакIуэхэмрэ къалэ, жылэзэхуаку маршрутхэм тетыну автобусхэмрэ таксихэмрэ зезыгъакIуэхэм. Абыхэм вокзалыщIэр хуабжьу ягу ирохь, ауэ, дэтхэнэ зы IуэхущIэми хуэдэу, хуэсакъыу бгъэдохьэ.
Пэжщ, дапхуэдизу дахэми Iэхуитлъэхуитми, ар щыщIэныгъэншэкъым. Гугъущ цIыхур илъэс куэд хъуауэ зытет гъуэгуанэм къытепшыну. Хэти къохьэлъэкI щIыпIэщIэм зэрыщрагъэкIынумрэ зэрыщитIысхьэнумрэ, абы икIыжу нэгъуэщI лъэныкъуэхэм зэрыкIуэнур. АрщхьэкIэ цIыхур сытми йосэж. АвтовокзалыщIэми есэжынущ. Армырауи хъунукъым: цIыхухэм я тыншыгъуэр къызэрагъэпэщын папщIэ вокзалыщIэм екIуалIэу ирапхащ къалэ автобус маршрутхэу №№1, 7, 18, 21, 24, 33-хэр. Щхьэзакъуэ автомашинэкIэ «Ищхъэрэм» къакIуэхэм папщIэ къэувыIэпIэ тыншхэр яухуащ.
Автовокзалым щыщIыхьэкIэ пассажирхэр блокI шынагъуэншагъэр къызэгъэпэща зэ-рыхъу гъущIхэкIыр нахуэ зыщI Iэмэпсымэм. НэгъуэщI Iэмалу маршрутым щыпэплъэ пэш хуитышхуэм ущIыхьэфынукъым. Апхуэдэу, гурыщхъуэ къытумыхьэми хъунущ автобус къэувыIэпIэм хабзэм къемызэгъ Iэмэпсымэ цIыхухэм зэрытрамыхьэнумкIэ.
Маршрутым щыпэплъэ щIыпIэр къызэгъэпэщащ иджырей мардэм къигъэув тыншыгъуэхэмкIэ. ШхапIэр щыIэщ, ауэ сытми зыщыбгъэпсэхуми хъунущ. Пассажирыр зыхуей-зыхуэфI-хэр щигъуэтыным псори хуэунэтIащ: анэмрэ сабиймрэ я пэш щхьэхуэ, медицинэ пэшхэр къыщызэIуахащ. Зи узыншагъэм сэкъат иIэхэм папщIэ вокзалыр къызэгъэпэщащ лифткIэ, пандус щхьэхуэкIэ.
«Ищхъэрэ» автовокзалым къытекIыу транспортыр Дзэлыкъуэ, Прохладнэ, Бахъсэн, Iуащхьэмахуэ, Шэджэм районхэм макIуэ - псори зэхэту унэтIыныгъэ 42-мкIэ зэбгрокI. Зэуэ абы къытехьэфынущ автотранспорт 500-м нэблагъэ.
Аруан лъэныкъуэкIэ къикIхэр къыщыувыIэну «Ипщэ» автовокзалри хьэзырщ. АрщхьэкIэ абы къызэрекIуэлIэну, зэрытекIыжыну щIыкIэхэр иджыри нэсу зэрамыубзыхуам къыхэкIыу, и къызэIухыныр зэкIэ ягъэгувэ.
Тхыгъэри сурэтхэри ЖЫЛАСЭ Замир ейщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2303.txt"
} |
Нэхъ жыджэрхэмрэ лэжьэфынухэмрэ щызэхуэсащ
Урысей Федерацэм и ХэхакIуэ комиссэр Къэрал Думэм и депутату хахыну зыкъэзыгъэлъэгъуа кандидатхэм я дэфтэрхэм хэплъэжри, жиIащ мыгувэу екIуэкIыну хэхыныгъэхэм мандатым щыхущIэкъунухэр куэд мыхъуу жызыIэхэр зэрыщыуэр: партхэр жыджэру къыхохьэ, Iэ зыхуаIэтыну хуит ямыщIхэм я бжыгъэр мащIэщ.
«Сытым дежи дызыубхэм, къытпэщIэт щымыIэу, IэIэтыр пэжу емыкIуэкIыу, кандидатхэр хэхыныгъэхэм хэтыну хуит ямыщIу цIыхухэм я фIэщ зыщIыну хэт критикхэм жаIэм емылъытауэ, Iуэхум и пэжыпIэр нэрылъагъущ, къищынэмыщIауэ, къэрал статистикэ щыIэщ», - жиIащ УФ-м и ЦИК-м и нэхъыщхьэ Памфиловэ Эллэ.
Абы и псалъэхэм къызэрыхэщамкIэ, Къэрал Думэм и еянэ зэхыхьэгъуэм парт 14-м кандидат 5972-рэ къыщагъэлъэгъуащ. Абыхэм ящыщу 3910-р - партхэм, 2062-р зы мандат зиIэ хэхыпIэ округхэм щыщщ. Абы нэмыщIу цIыху 11-м езыр-езыру зыкъагъэлъэгъуащ.
«Абы ипкъ иткIэ зы мандат зиIэ хэхыпIэ округым кандидати 9 хуозэ. Ар зэпэщIэтыныгъэ мащIэкъым», - жиIащ Памфиловэм. Къэрал Думэм депутату кIуэну зезыгъэтхахэм ящыщу хуит ямыщIар мащIэ дыдэщ. ЦИК-м и нэхъыщхьэм жиIащ 2016 гъэм Къэрал Думэм и ебланэ зэхыхьэгъуэм теухуа хэхыныгъэхэр щекIуэкIым, парт 48-м я кандидатхэр къагъэлъэгъуат, ауэ бюллетеным нэсар политикэ парт 42-м я лIыкIуэхэрщ. Мы гъэм политикэ парт 26-м щыщу хуит ямыщIар партищ къудейщ.
«Хэхыныгъэм хэтын папщIэ зрагъэтхыну мы гъэм хуит ямыщIар проценти 3,5-рэ къудейщ, ар мащIэ дыдэщ, - дыщIигъуащ Памфиловэ Эллэ. – Иужьрей илъэситхур къапщтэмэ, езы политикэ партхэм я бжыгъэр мащIэ хъуащ. 20I6 гъэм ахэр 74-рэ хъууэ щытамэ, иджы 30-м нызэрыхьэсуращ».
ЦИК-м и унафэщIым къызэрилъытэмкIэ, нэхъ гуащIэмащIэхэр пыхури, нэхъ жыджэрхэмрэ лэжьэфынухэмрэ къэнауэ аращ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2304.txt"
} |
Урысейм и ерыскъы нэхъыфIхэр
Урысей Федерацэм Мэкъумэш IэнатIэмкIэ и министерствэм мы гъэм етIуанэу иригъэкIуэкIынущ «Вкусы России» лъэпкъ зэхьэзэхуэр. Абы щагъэлъэгъуэнущ икIи я фIагъыр зыхуэдэр къыщалъытэнущ хэгъэгухэм бренд хъуауэ къыщыщIагъэкI, щагъэкI мэкъумэшхэкIхэр.
ИджыкIэ ди къэралым и щIыналъэ 78-м щыщу зэхьэзэхуэм ягъэхьащ ерыскъыхэкIыу 620-рэ. Ар куэдкIэ нэхъыбэщ нэгъабэ хэтам нэхърэ.
Зэпеуэм ягъэхьа мэкъумэшхэкIхэм яхэтщ лъэпкъхэм, хэгъэгухэм я напщIэ телъ ерыскъы цIэрыIуэхэри, щIыпIэм цIэрыIуэ щыгъуауэ щагъэхьэзырхэри, къызэрыунэхурэ куэд мыщIа, ауэ абы зэрелэжьым зыужьыныгъэшхуэ иIэну гугъэ уэзыгъэщIхэри.
Зэхьэзэхуэм ягъэхьа тхылъхэмкIэ зэкIэ япэ итыр Москва областырщ (42-рэ), абы кIэлъокIуэ Ростов областыр (40), Пермь крайм ещанэ увыпIэр иIыгъщ - абы ерыскъы лIэужьыгъуэу 27-рэ къигъэлъэгъуащ. Нэхъ жыджэру зэхьэзэхуэм хэувахэм ящыщщ Волгоград, Ярославль областхэр.
Къэбэрдей-Балъкъэрыр лIэужьыгъуи 6-кIэ хэуващ мы Iуэхум. Мы гъэм «Вкусы России» лъэпкъ зэхьэзэхуэм я IэфIагъымрэ фIагъымрэ къыщалъытэнущ адыгэ кхъуейм, къэхъун помидорым, минеральнэ псым, дзэлыкъуэ кIэртIофым, балъкъэр хъыршыным, мыIэрысэм. Зэпеуэм хэтыну жэрдэм зиIэхэм я тхылъхэр иджыри фокIадэм и 1 пщIондэ ягъэхьынущ.
Жэпуэгъуэм и 20-м щегъэжьауэ щэкIуэгъуэм и 7 пщIондэ цIыхубэ IэIэт екIуэкIынущ, жылагъуэм езыхэм нэхъ яфIэфI ерыскъыхэкIхэм папщIэ е зыщыщ хэгъэгур даIыгъын щхьэкIэ Iэ яIэту.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2305.txt"
} |
УлахуэмкIэ ятелъ щIыхуэр нэхъ мащIэ мэхъу
Кавказ-Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм 2021 гъэм и шыщхьэуIу мазэм и 1-м ирихьэлIэу имыта улахуэу сом мелуан 87,4-рэ хузэтрихьащ. Мы гъэм бадзэуэгъуэм и япэ махуэм лъандэрэ щIыхуэм процент 11,3-рэ хэщIащ.
Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэр къапщтэмэ, улахуэкIэ щIыхуэ нэхъыбэ дыдэ телъщ Ставрополь крайм. ШыщхьэуIум и 1-м ар сом мелуан 63-рэ хъурт, бадзэуэгъуэ лъандэрэ проценти 7,1-кIэ ягъэмэщIащ.
ЕтIуанэу щIыхуэ нэхъыбэ зытелъу Урысейм СтатистикэмкIэ и IэнатIэм къигъэлъэгъуар Дагъыстэнырщ. Абы сом мелуан 12,7-рэ щызэтрихьащ. Республикэм бадзэуэгъуэм и 1-м ирихьэлIэу щIыхуэу телъар проценти 3,2-кIэ нэхъыбэщ. Осетие Ищхъэрэ Аланием щIыхуэу щызэтрихьащ сом мелуани 8,9-рэ, мы хэгъэгум и щIыхуэм бадзэуэгъуэ лъандэрэ процент 0,9-рэ хэхъуащ.
КъыкIэлъыкIуэу щIыхуэ зытелъхэм ящыщщ Къэбэрдей-Балъкъэрыр, абы улахуэ имыту зытригъэхьар сом мелуани 2,3-рэ хъууэ аращ. Бадзэуэгъуэм еплъытмэ, щIыхуэр процент 60,5-кIэ ягъэмэщIащ. Къэрэшей-Шэрджэсым щIыхуэу телъыр мелуан 0,5-рэщ, блэкIа мазэм ятелъам елъытауэ ар процент 74,8-кIэ нэхъ мащIэ хъуащ.
Шэшэнымрэ Ингушымрэ улахуэкIэ ятелъ щIыхуэм и бжыгъэр «Росстат»-м къыщагъэлъэгъуакъым.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2306.txt"
} |
Мы махуэхэм
ШыщхьэуIум и 21,
щэбэт
♦Терроризмэм и зэранкIэ хэкIуэдахэр ягу къыщагъэкIыж дунейпсо махуэщ
♦Урысейм щагъэлъапIэ Офицерым и махуэр
♦1561гъэм Урысейм и пащтыхь Грозный Иван щхьэгъусэу ишащ къэбэрдеипщ Идар Темрыкъуэ ипхъу Гуащэнэ (Марие).
♦1923 гъэм СССР-м и Къэрал планыр къызэрагъэпэщащ.
♦1943 гъэм СССР-м унафэ къыщащтащ Суворовым, Нахимовым я цIэхэр зезыхьэ, ныбжьыщIэхэр щрагъэджэну дзэ училищэхэр къызэгъэпэщыным теухуауэ.
♦1964 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубзхэм я V съездыр екIуэкIащ.
♦1991 гъэм ГКЧП-м къэралым къыщызэригъэпэща путчым и мурадахэр къызэремыхъулIар наIуэ къэхъуащ, Совет Союзым властыр щызыIэщIэзыгъэхьэ-ну хущIэкъуахэр яубыдащ.
♦Театрымрэ киномрэ я актрисэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ Артмане Вие къызэралъхурэ илъэс 92-рэ ирокъу.
♦Ямайкэм щыщ спортсмен цIэрыIуэ, дунейм атлетикэ псынщIэмкIэ пщыкIузрэ чемпион щыхъуа, Олимп Джэгухэм 8 щытекIуа Болт Усейн и ныбжьыр илъэс 35-рэ ирокъу.
♦Урысей биатлонист, Олимп чемпион, нэгъуэщI дунейпсо зэхьэзэхуэ куэдми щытекIуа, УФ-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Шипулин Антон и ныбжьыр илъэс 34-рэ ирокъу.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 23 - 24-рэ, жэщым градус 19 - 20 щыхъунущ.
ШыщхьэуIум и 22,
тхьэмахуэ
♦Зи диныр, нэгъуэщI зи фIэщхъуныгъэхэр зыпаубыду залымыгъэ зыкIэлъызэрахьахэр, абы зи гъащIэр хэзылъхьахэр ягу къыщагъэкIыж дунейпсо махуэщ
♦Урысей Федерацэм и Къэрал ныпым и махуэщ. 1991 гъэм РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм и зи мычэзу сессием унафэ къищтащ Урысейм и иджы- рей ныпыщIэр - хужь-щIыху-плъыжь плъыфэхэу зэгуэлъыр - къэралым и дамыгъэу къэлъытэным теухуауэ. Нэхъ иужькIэ, 1994 гъэм шыщхьэуIум и 20-м, УФ-м и Президентым Iэ щIидзащ «Урысей Федерацэм и Къэрал ныпым теухуауэ» унафэм.
♦Коми Республикэм и махуэщ. 1921 гъэм РСФСР-м хыхьэу къызэрагъэпэщащ Коми (Зырян) автономнэ областыр.
♦1942 гъэм Челябинск къалэм дэт Кировскэ заводым куэду къыщыщIагъэкIыу щIадзащ Т-34 танкыр.
♦1959 гъэм Тэрч къалэм лэжьэн щыщIидзащ налмэс Iэмэпсымэхэр къыщыщIагъэкI заводым.
♦1990 гъэм япэу эфирым къихьащ къэрал унафэм щIэмыт «Эхо Москвы» радиостанцыр.
♦2012 гъэм Урысейр Дунейпсо сату зэгухьэныгъэм хыхьащ.
♦Экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор Къущхьэ Iэбу къызэралъхурэ илъэс 94-рэ ирокъу.
♦Урысей актёр, Тэтэрстан Республикэм щIыхь зиIэ и артист, УФ-м и Къэрал саугъэтыр зрата Башаров Марат и ныбжьыр илъэс 47-рэ ирокъу.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 25 - 26-рэ, жэщым градус 19 - 20 щыхъунущ.
ШыщхьэуIум и 23,
блыщхьэ
♦ГъэрхэмкIэ сату щIыным хэкIуэдахэм я фэеплъыр щагъэлъапIэ дунейпсо махуэщ
♦Урысейм и дзэ щIыхьым и махуэщ - 1943 гъэм СССР-м и Дзэ Плъыжьым Курск и деж нэмыцэ-фашистыдзэр щызэтрикъутащ.
♦1382 гъэм Урысейм артиллерие дзэхэр къыщызэрагъэпэщащ. Ахэр япэу къагъэсэбэпащ Тохъутэмыщ хъаныр Мэзкуу щытеуам щыгъуэ.
♦1935 гъэм СССР-м и ЦIыхубэ комиссархэм я советымрэ Компартым и ЦК-мрэ унафэ къащтащ Кремлым и чэщанэхэм щхьитI зыфIэт бгъэхэр къытехауэ къуапитху зиIэ вагъуэхэр тегъэувэным теухуауэ. Абы пIалъэ пыухыкIаи хуагъэуват - Октябрь революцэ Иным и махуэр щагъэлъапIэ щэкIуэгъуэм и 7-м и пэ къихуэу а лэжьыгъэр зэфIэкIауэ щытын хуейт.
♦1939 гъэм Iэ традзащ Молотовымрэ Риббентропрэ я зэгурыIуэныгъэ цIэр иIэу тхыдэм хыхьа дэфтэрым. Абы къыщыгъэлъэгъуат Совет Союзымрэ Германиемрэ зыр адрейм темыуэным хуэунэтIауэ къалэн зыщащIыжхэр.
♦1942 гъэм нэмыцэ кхъухьлъатэхэм Сталинград «лагъым уэшх» щрагъэшхащ. Абдеж къыщежьащ къалэр бийм щыхъумэным хуэунэтIа зауэшхуэр.
♦1943 гъэм советыдзэхэм Харьков къалэр нэмыцэ-фашистыдзэхэм къыIэщIагъэкIыжащ.
♦1959 гъэм США-м и Правительствэм унафэ ищIащ я къэралым и курыт школ 400-м урысыбзэр щаджыным теухуауэ.
♦1991 гъэм Ельцин Борис къыдигъэкIа унафэм ипкъ иткIэ КПСС-м и иригъэкIуэкI лэжьыгъэмрэ «Правда» газетыр къыдэгъэкIынымрэ къэралым къыщызэтрагъэувыIащ.
♦1992 гъэм ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академиер къызэрагъэпэщащ.
♦Урысей император Иван VI къызэралъхурэ илъэс 281-рэ ирокъу.
♦КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ Шортэн Даниткэ къызэралъхурэ илъэс 95-рэ ирокъу.
♦Къэрал къулыкъущIэ, Шэшэн Республикэм и япэ президенту щыта Кадыров Ахъмэт къызэралъхурэ илъэс 70 ирокъу.
♦Пшынауэ, УФ-м щIыхь зиIэ и артист, КъБР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ХьэпащIэ Заудин и ныбжьыр илъэс 65-рэ ирокъу.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 24 - 25-рэ, жэщым градус 18 - 19 щыхъунущ.
ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2307.txt"
} |
ЩIэныгъэ зрагъэгъуэтауэ къагъэзэж
2019 гъэм ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием псапащIэ егъэджэныгъэ программэр иублэри, зэпеуэкIэ къыхаха щIалэрэ пщащэу 26-рэ хамэ къэрал еджапIэ нэхъыфIхэм я щIэныгъэр щыхагъэхъуэну ягъэкIуауэ щытащ. ИлъэситIкIэ еджа ди лъэпкъэгъухэм иджы къагъэзэж, я къэухьым зиужьарэ лэжьыгъэм и пIалъэ зрагъэщIауэ.
Зи гугъу тщIы проектыр къыхэзылъхьар хьэрычэтыщIэ цIэрыIуэ, ЩIДАА-м и Президентым и къалэнхэр зыгъэзащIэ Къанокъуэ Арсенщ.
Пандемием ирихьэлIами, гугъуехь куэд дунейм къыщыхъуами, Уэршыкъуэ Альберт-рэ Тхьэмокъуэ Iэминэрэ - Инджылызым, Пщынокъуэ Дианэ - Нидерландхэм, Батыр Мухьэмэдрэ Жынэ Сэтэнейрэ - Швейцарием, Хьэмыз Залым - Франджым, Тау Анзор - Бельгием, Гуэщокъуэ Марианнэ Испанием кIуэфахэт, къапэщылъа къалэнхэми хъарзы-нэу пэлъэщауэ иджы къагъэзэж.
ЕджакIуэ кIуахэм жэуаплыныгъэ ин яхэлъу Iуэхум яужь итащ, гъэщIэгъуэн куэди ялъагъуну хунэсащ. Ахэр инстаграмым щаIэ напэкIуэцIхэм къыщаIуатэ.
Къанокъуэ Арсен Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэу щыщытам цIыху 300-м нэблагъэ хамэ къэралхэм щригъэджауэ щытащ икIи илъэгъуащ абы къыпэкIуа сэбэпынагъыр. Иджы ЩIДАА-м и нэIэ щIэту илъэсым цIыху 50 хуэдиз игъэкIуэну зэримурадыр жеIэ:
- Япэ зэпеуэм къыхыхьэу зи зэфIэкI зыгъэлъэгъуа адыгэ ныбжьыщIэхэм фIыщIэ яхузощI. Сэ хьэкъ сщыхъуащ: апхуэдиз зэфIэкI, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ интеллигент щIалэгъуалэ дыщиIэкIэ, адыгэм къэкIуэн дахэ къыпоплъэ. Дэ абыкIэ дэIэпыкъуэгъу дыхъун хуейщ, IуэхуфIхэр дгъэбагъуэрэ, жэрдэм зиIэхэмрэ жыджэрхэмрэ защIэдгъакъуэу.
ПщIэ щIэтту еджакIуэ дгъакIуэхэм къалэн гугъу яхуэдгъэувыркъым. ЕджапIэ нэхъыщхьэ нэхъыфI дыдэхэр къауха нэужь, ахэр дэни щылажьэну хуитщ, ауэ я бзэр, я хабзэр зыщагъэгъупщэ хъунукъым. Дэнэ щыпсэуми, щылажьэми, я хэкужь къагъэзэжынущ абыхэм, я лъэпкъым хуэщхьэпэнущ. Дэ аращ зытетщIыхьыр. ПсынщIащэу зызыхъуэж мы дунейм ди лъэпкъыр декIуу дэбакъуэмэ, ди насыпщ.
ЩIалэхэмрэ пщащэхэмрэ здэщыIа къэралхэр къазэрыщыхъуам, зэрырагъэджа щIыкIэм, къадеджахэр зыхуэдэм, я мурадхэмрэ Урысейм къащыпэплъэмрэ тедгъэпсэлъыхьу ди газетым и къыкIэлъыкIуэ къыдэкIыгъуэхэм къытеддзэнущ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2308.txt"
} |
Гулъыти гущIэгъуи
Псэущхьэ екIуэлIапIэншэхэм я дунейпсо махуэр (International Homeless Animals Day) мы гъэм шыщхьэуIум и 21-м ягъэлъапIэ.
КъыздикIар ямыщIэ, зыми имей хьэхэм, джэдухэм, нэгъуэщI абы хуэдэхэми гулъытэ хэха яхуэщIын зэрыхуейр япэ дыдэу къэрал Iуэху щащIар 1992 гъэращ. Абы щыгъуэщ, Псэущхьэхэм я хуитыныгъэхэр хъумэнымкIэ жылагъуэ зэгухьэныгъэу США-м щыIэм (ISAR) и жэрдэмкIэ, а махуэр дунейпсо махуэгъэпсым щыхагъэхьар.
Къыхуеджэныгъэр а къэралым щыдаIыгъащ лъакъуиплIкIэ зекIуэ псэущхьэхэм ядэIэпыкъуныр зи пщэрылъу къэзылъытэ цIыху псоми. Куэд дэмыкIыу а Iуэхум нэгъуэщI хэгъэгухэми зыужьыныгъэ щигъуэтащ.
Абы лъандэрэ, зи гугъу тщIы зэгухьэныгъэм хуэдэхэм илъэс къэс шыщхьэуIум и ещанэ щэбэтым ирагъэкIуэкI хабзэщ псэущхьэ екIуэлIапIэншэхэм жылагъуэм гу лъегъэтэным, гущIэгъу хуегъэщIыным, уеблэмэ я унагъуэхэм апхуэдэхэр зрашэлIэжыным къыхуезыджэ дерсхэр, гъэлъэгъуэныгъэхэр, къинэмыщI Iуэхугъуэхэри.
Сыт, атIэ, псэущхьэ екIуэлIапIэншэхэм ядэIэпыкъун щIыхуейр? А упщIэм и жэуапри къэгъуэтыгъуейкъым. Фегупсысыт - ахэри, дэщхьу, узми мэжалIэми егъэгулэз, зэшыр къащыпкърыхьи, нэжэгужагъэр щызыхащIи щыIэщ. АтIэми, унагъуэ псэущхьэхэми ещхьу, екIуэлIапIэншэхэри къытхуэпэжыфынут, фIыуи дыкъалъагъуфынут, къыддэщIыгъунымкIэ я «насып» къимыкIами.
А псом къыхэкIыуи, гущIэгъу зиIэ цIыхур хуиту дунейм дауэ зэрытетынур, псэущхьэ екIуэлIапIэншэхэр щIыIэми зэхиукIэу, шхын щхьэкIи лIэуэ, тхьэмыщкIагъэ къылъысауэ къыIэщIэлъэгъуа иужькIэ?
Къэдгъэлъагъуэмэ, иужьрей илъэси 10 - 15-м Урысей Федерацэм хуабжьу щыхэхъуащ унагъуэхэм имыс, имей хьэхэм я бжыгъэми.
АтIэми, ди къэралым Псэущхьэхэм я хуитыныгъэхэр хъумэнымкIэ «Вита» центрым и IэщIагъэлIхэм къызэрабжамкIэ, УФ-м псэущхьэ екIуэлIапIэншэхэм я бжыгъэр мы зэманым мин 600-м къыщыщIэдзауэ мин 700-м щынэблэгъащ. Абы щыгъуэми, Урысей Федерацэм и щIыналъэхэм ящыщу 60-м зи бзэ мыпсалъэхэм щакIэлъыплъ егъэзыпIэу мызыгъуэгукIэ къыщызэрагъэпэщыфар 460-м нызэрыхьэс къудейщ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2309.txt"
} |
БодибилдингымкIэ дунейпсо чемпион Лъакъуэдыгъу Рамзес
Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщалъхуауэ спорт лIэужьыгъуэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ лъагапIэ инхэр къэзыщтэфахэм 2010 гъэм иджыри зы адыгэ щIалэ къахэхъуащ. Ар бодибилдингымкIэ дунейпсо чемпион Лъакъуэдыгъу Рамзесщ.
Бодибилдингым (иджылызыбзэр зэбдзэкIыжмэ «Iэпкълъэпкъыр ухуэн» къикIыу аращ) Къэбэрдей-Балъкъэрым зыщиужьыщауэ щыткъым. Аращ хуэфэщэн гулъытэ абы ди деж щIыщимыIэри, мылъкукIэ зыщIэзыгъэкъуэн къыщIэгъуэтыгъуейри.
Щысабийм щегъэжьауэ Рамзес мурад ищIащ и гъащIэр спортым триухуэну. Атлетикэ псынщIэм, псым есыным, самбэм, боксым зыхуигъэсащ. Илъэс пщыкIутху и ныбжьыр щрикъум ирихьэлIэу и Iэпкълъэпкъыр дахэу зэриухуэным иужь ихьащ. Американ артист цIэрыIуэ Шварцнеггер Арнольд хэту куэдрэ къагъэлъагъуэ фильмхэм ар дригъэхьэхащ бодибилдингым (абы щыгъуэм ар зищIысыр имыщIэми) икIи тренажёр пэшхэм зэман кIыхь щигъакIуэ хъуащ. Алыхьталэр къызэрыхуэупса Iэпкълъэпкъ лъэщымрэ гукъыдэж инымрэ зэхыхьэжри, ехъулIэныгъэ инхэр къапэкIуащ. Зыгъэсэн зэрыщIидзэрэ илъэситI щыдэкIам Урысей Федерацэм и чемпионатым ныбжьыщIэхэм я деж етIуанэ увыпIэр щиубыдащ икIи спортымкIэ мастерым и мардэр игъэзэщIащ. Абы щыщIэдзауэ зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэм жыджэру хэтщ.
Бодибилдингым Къэбэрдей-Балъкъэрым щIагъуэу зэрызыщимыужьам къыхэкIыу, балигъыпIэ зэриувэу Лъакъуэдыгъу Рамзес Мэзкуу Iэпхъуащ. Ди къэралым и къалащхьэм абы зыщегъасэ икIи ехъулIэныгъэ инхэр зригъэгъуэтакIэщ. Ар дунейпсо классымкIэ спортым и мастерщ. 2008 гъэм Европэм и вице-чемпион хъуащ, ди къэралым, нэгъуэщI щIыпIэхэм щекIуэкI зэхьэзэхуэхэм мызэ-мытIэу пашэныгъэр щиубыдащ.
ЛъэпкъкIэ Хьэтуей къуажэр зи къежьапIэ Лъакъуэдыгъу Рамзес и текIуэныгъэ нэхъ ин дыдэр 2010 гъэм къехъулIащ – Мальтэм щекIуэкIа дунейпсо зэпеуэм ар чемпион щыхъуащ! А илъэс дыдэм ди лъахэгъум аргуэру зы ехъулIэныгъэ ин зыIэригъэхьащ. Украинэм и къалэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщ Донецк жэпуэгъуэм (октябрым) и 3-5 махуэхэм бодибилдингымкIэ щекIуэкIа «Спорт Макс» дунейпсо коммерцэ зэпеуэм Лъакъуэдыгъу Рамзес екIуу хэтащ. Езым и хьэлъагъым (нэхъ хьэлъэ дыдэхэм) къыщыпэщIэта цIыхуипщIми ар ефIэкIащ икIи текIуэныгъэ дахэ къихьащ.
Лъакъуэдыгъу Рамзес и ехъулIэныгъэ инхэм адэкIи пищащ. Бодибилдингыр къыщежьа Инджылызым 2011 гъэм щекIуэкIа «Дуней псом и мистер» зэпеуэмрэ Германием щыIа апхуэдэ зэхьэзэхуэмрэ я вице-чемпион тIэунейрэ хъуащ. А илъэс дыдэм и кIэухым NAC-м и кубокыр Тэтэрстаным и къалащхьэм къыщихьащ. И иужьрей текIуэныгъэхэм ящыщщ 2016 гъэм Мэзкуу щызэхэта IFBB-м и «Мистер Олимпия» зэпеуэм жэз медалыр зэрыщызыIэригъэхьар.
И ехъулIэныгъэ инхэм къапэкIуэу Лъакъуэдыгъу Рамзес къыфIащащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым физическэ щэнхабзэмрэ спортымкIэ щIыхь зиIэ» цIэ лъапIэр.
Иджыпсту адыгэ щIалэр Мэзкуу щопсэу икIи бодибилдингым цIыхухэр хуегъасэ. ЩIэх-щIэхыурэ урихьэлIэнущ телевиденэм и Япэ каналым, ТНТ-м, СТС-м, РенТВ-м, Спортым, НТВ-м я нэтын зэмылIэужьыгъуэхэм и Iэпкълъэпкъ зэкIужыр Лъакъуэдыгъу Рамзес щигъэлъагъуэу.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "231.txt"
} |
ЩIыуэпсым щысхьыныр фарзщ
ЩIыр зезыхьэм, абы гъавэу къытрихыр кIэрыхуншэрэ бэгъуауэ кърихьэлIэжынымкIэ зэран хъу нэрымылъагъу хьэпIацIэхэм, къинэмыщIхэм ар ящихъумэн хьисэпкIэ, пестицид щхъухь гуащIэхэр щIэх-щIэхыурэ къегъэсэбэп.
АтIэми, IэщIагъэлIхэри щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, езы мэкъумэшыщIэхэми гу зэрылъатамкIэ, хадэхэкIым хущхъуэ папщIэу ирахьэлIэм и мащIагъ-куэдагъэр хухагъэунэхукIа мардэм фIагъэкIмэ, а Iуэхугъуэр езы щIыгулъми, къэкIыгъэми йогуауэ.
Пестицидыр зылъэIэсыр къэкIыгъэхэм зи зэран екI нэрымылъагъу цIыкIужьейхэм я закъуэкъым, атIэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, езы щIыгулъыр «зыгъэпшэр» микроорганизмэхэми я «лъэр щIеуд», цIыхухэми псэущхьэхэми я Iэпкълъэпкъым сэбэпынагъ къахуэзыхьу къалъытэ микроэлементхэри зэхекъутэ.
НэгъуэщIу къыжытIэмэ, щIым хэмыткIухьыж щхъухьхэм мэкъумэшыщIэхэр апхуэдизу зэлIэлIа хадэхэкIхэр зыIубгъахуэ мыхъун щытыкIэм хуешэ, ахэр зэзыхьэлIэ псэущхьэхэми цIыхухэми я Iэпкълъэпкъым сэбэп зэрахуэхъужын щIагъуэ щымыIэжу апхуэдэщ.
АрщхьэкIэ, IэщIагъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, егупсысарэ агрощIэныгъэм зэрыщыхагъэунэхукIауэ щхъухьхэр щIым ирахьэлIэмэ, а Iуэхум гъавэгъэкIхэр зэрыщыгуфIыкIыжынуми шэч хэлъкъым. Мыдрейуэ къыхэдгъэщ зэрыхъунумкIэ, щыIэщ хьэпIацIэм еуэным хунэмысу къыдэхуа пестицидыр зэщхьэщызыхыу зыгъэкIуэщIыж микрорганизмэхэри. Абыхэм я апхуэдэ зыкъызэкъуэхыкIэм «микробиологие детоксикацэкIэ» йоджэ. Абы и зыужьыкIэр елъытащ щIы щхьэфэм къыщекIуэкI щIыIагъэ-хуабагъэми, щIыгулъыр зыгъэщIытэ псыIагъэми, щIыгъэпшэррэ гумусу абы халъхьам я Iувагъми, нэгъуэщI абы хуэдэ щхьэусыгъуэхэми.
Ауэ щыхъукIи, пестицидхэр пкъыгъуэ-пкъыгъуэкIэрэ щIыгулъым и чэзум щыхэткIухьыныр епхащ ар здыхакIутэм псыр ирикъуу зэрыщIагъэлъэдами, щIыгъэпшэрхэр и чэзум зэрыхагъэзагъэми, а щIыпIэм щезэгъ жылэхэр къызэрыщагъэсэбэпами, езы щхъухьзехьэхэм я хэгуэшэ-кIэу щрагъэкIуэкIами.
Мыри къыхэгъэщыпхъэщ. ГъавэхэкIхэм ящыщу зи сатырхэр давыкIхэм (жьыдэхупIэ зиIэхэм) я деж пестицидхэм я хэкIуэсэкIэр (детоксикацэр) щынэхъ щIэхщ, хьэдзэ зыщIхэм я деж зэрыщекIуэкIыр нэхъ хуэмущ.
Урысей мэкъумэш кIэлъыплъыныгъэмкIэ IуэхущIапIэм (Россельхознадзор) и Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэ зэхуаку управленэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и IэщIагъэлIхэр ди щIыналъэм и щIыгулъым и щытыкIэм щIэх-щIэхыурэ кIэлъоплъ, ирахьэлIэ пестицидхэм я куэдагъ-мащIагъэр зыхуэдэр къыщапщытэ. АбыкIэ IэмалыфIщ щIыпIэ-щIыпIэкIэрэ щIыгулъ IэмыщIэу къыщыхаххэм я зэхэлъыкIэр зрагъэщIэн хьисэпкIэ ахэр Ветеринар, фитосанитар кIэлъыплъыныгъэмкIэ федеральнэ къулыкъум и Къэбэрдей-Балъкъэр референт центрым деж щыIэ къэпщытапIэм зэрырашалIэри.
БЭРАУ Бышэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2310.txt"
} |
Каф бгы къуагъым къыкъуэкIа пщащэ
Сэралъп Мадинэ и Арт-центрым иджыблагъэ къыщызэIуахащ Иорданием щыщ ди лъэпкъэгъу Къэрэгъул Зейнэ и сурэтхэм я гъэлъэгъуэныгъэ.
Ди лъэпкъэгъу пщащэм и IэдакъэщIэкIхэр иджы ещанэу Налшык утыку къыщрехьэ.
Къэрэгъул Зейнэ 1978 гъэм Иорданием къыщалъхуащ. ЩIэныгъэ щызригъэгъуэтащ Лондон дэт университетхэм ящыщ зым. 2010 гъэм ар япэу Хэкужьым щыхьэщIащ, нэхъыфIыжу и адыгэбзэри щызригъэщIащ.
Амман щыпсэуну Iэпхъуа иужьщ и зэфIэкIхэр нэхъ наIуэ къыщыхъуар. СурэтыщI унагъуэм щыщ хъыджэбзым и IэдакъэщIэкIхэр нэхъыбэу каллиграфие геометрие жыпхъэхэм итт. 2014 гъэм абы и творчествэм, и дуней еплъыкIэм зихъуэжри, сурэтхэр гъэщIэгъуэну зэхигъэувэн щIидзащ. Журнал, газет зэмылIэужьыгъуэхэм зэщымыщу къыхигъэжа сурэтхэм гупсысэ хэха зиIэ теплъэгъуэ къыхэщIыкIыныр хуабжьу удэзыхьэх Iуэхугъуэщ. Зейнэ хузэфIэкIырт апхуэдэ щIыкIэкIэ езым и дуней къигъэщIыжын. Хъыджэбз IэпэIэсэм екIуу куэд зэхеухуанэ. ГъэщIэгъуэнракъэ, абы и щэнхабзэ дунейр зэподжэж икIи пасэрей сурэтхэм гъащIэщIэ щаретыж и IэдакъэщIэкIхэм.
«Каф бгым сыкъыкъуэкIауэ сыкъокIуэ» (Каф бгыр Перс IуэрыIуатэм, ислъам диным и къэхъукIэр къэзыгъэлъагъуэ тхыдэм къыхэщ пасэрей бгыжьщ, щIым и гъунэу къалъытэу щытащ а щIыпIэр) иджырей гъэлъэгъуэныгъэм щIагъыбзэ и бэщ. Мыбы и фIэщыгъэр Зейнэ игу къэзыгъэкIар Тыркум къыщалъхуа абхъаз философ, тхакIуэ Ягъэн Мурат «Я пришёл из-за гор Кавказа» романырщ.
Къэрэгъулым ипэкIэ утыку кърихьахэм хуэдэу, мыбыи удз гъэгъахэр къебэкIми, абыхэм лъэпкъ гупсысэмрэ лъэпкъ узымрэ зэрыхэгъэпщкIуар къэлъагъугъуейкъым. «Удз гъэгъахэм зыкъыщызэIуахыр щIымахуэр икIыу гъатхэр къихьа иужьщ. Дызэрыт зэманыр лъэпкъым и къэщIэрэщIэжыныгъэм и лъэхъэнэу къызолъытэри, сэри аращ удз гъэгъахэр куэду си сурэтхэм щIыхэзгъэувэр», - жеIэ Зейнэ.
А сурэтхэм теплъэ дахэ къудей фIэкIа яхэзымылъагъуэ-ни щыIэщ, ауэ Зейнэ и IэдакъэщIэкIхэм зэрыщыту хэхэс адыгэхэм я узыр зыхыуагъащIэ. ИтIанэ, пасэрей адыгэхэм хуэдэу, абы къыхих плъыфэхэм цIуугъэнэ, нэм къыщIэуэ яхэткъым.
ГъэщIэгъуэнщ Къэрэгъул Зейнэ и дуней еплъыкIэр, гупсысэкIэр. Ди гуапэу фыщыдогъэгъуазэ абы и гъэлъэгъуэныгъэм, лъэпкъым теухуауэ къыджиIахэм: «СызэрыцIыкIурэ си адэшхуэ-анэшхуэхэм Хэкужьым теухуа хъыбархэр къызжаIэжырт, лъахэм и дахагъым, фIэрафIагъым срагъэхъуапсэрт. Абы щыгъуэ Интерне-тым дунейр апхуэдизу зэщIиблатэкъыми, ар слъагъуну Iэмал сиIэтэкъым. Къысхуэнэжрати, си нэгу къыщIэзгъэувэрт, куэдрэ сепщIыхьырт. Сэ Iэджэрэ Хэкужьым сегупсысащ икIи сыщыцIыкIум адэжь щIыналъэр си нэгу зэрыщIэтар къыщызгъэлъэгъуэжауэ аращ сурэтхэм. Илъэс 15-м щIегъу мыпхуэдэ сурэт щIыкIэм зэрызеспщытри, а зэманым къриубыдэу Амман, Москва, Дубай, Лондон утыку къыщисхьащ си сурэтхэр. Ауэ Налшык зэрыщызгъэлъагъуэм псом хуэмыдэу сыщогуфIыкI, си лъэпкъэгъухэм си сурэтхэр ягу ирихьмэ, сэркIэ насыпышхуэщи. Дапхуэдизу си сурэтхэр дахэу жаIами, Хэкум и теплъэр сурэтыщIым я нэхъ Iэзэми нэ- су къыхуэгъэлъэгъуэнукъым! ЩIыпIэ куэдым къыщацIыху адыгэхэр. Ди лъэпкъ хабзэр, псэукIэр, гупсысэкIэр, зэфIэкIыр, щэнхабзэр зымащIэкIэ нэхъ мыхъуми дунейм нэхъыбэжу къысхуегъащIэмэ, сынасыпыфIэу зыслъытэжынущ».
Къэрэгъулхэ я пхъум и IэдакъэщIэкIхэр телъыджэщ, гъэщIэгъуэнщ абы и дуней лъагъукIэри.
ФокIадэм и 3 пщIондэ екIуэкIынущ гъэлъэгъуэныгъэр. Гупыж зыщIу абы кIуэм дэрэжэгъуэ зэригъуэтыжынум шэч хэлъкъым.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2311.txt"
} |
Къуныжь Ролан Европэм щытокIуэ
Мы махуэхэм Латвием щекIуэкIащ дзюдомкIэ ныбжьыщIэхэм я Европэ зэхьэзэхуэ. «Арена Рига» спорткомплексым щызэхуэсат къэрал 37-м къикIа, зи ныбжьыр илъэс 15 - 17-м ит щIалэрэ хъыджэбзу 400-м щIигъу.
Зэхьэзэхуэм и етIуанэ махуэм утыкур къылъысащ Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам хэт, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Къуныжь Ролан. Зи хьэлъагъыр килограмм 73-м нэблагъэхэм я зэпэщIэтыныгъэм текIуэныгъиплI (абыхэм ящыщу 3-р хухаха зэманыр и кIэм нэмысу!) Литвам, Германием, Польшэм, Словением къикIахэм къыщыфIэзыхьа ди лъэпкъэгъур кIэух зэIущIэм щыхуэзащ серб щIалэщIэ Гранович Душан. И хьэрхуэрэгъур «иппон»-кIэ къитридзэри, Къуныжьым ди къэралым дыщэ медаль къыхуихьащ.
- Ригэ сызэрыщытекIуам нэхъри сытрегъэгушхуэ лъагапIэщIэхэм зеспщытыну икIи дэтхэнэ зы спортсменми и хъуэпсапIэ олимп дамыгъэм сыхуэкIуэну, - жиIащ Ролан зэхьэзэхуэр иуха иужькIэ. - Мы гъэм щIалэгъуалэ зэпеуэхэм си къарум сыщеплъыжынущ. Латвием сызыпэмыплъа хьэрхуэрэгъу къыщысхукъуэкIакъым - тренерхэм дэтхэнэми хуэфэщэну сыхуагъэхьэзырат икIи абыхэм фIыщIэ ин яхузощI.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и педколледжым щеджэ, дзюдом къэкIуэну дахэ щиIэу гугъэ дэзыгъэщI Къуныжь Ролан егъасэ дунейпсо класс зиIэ спортым и мастер, нэхъапэм Урысей Федерацэм и чемпион хъуа, Европэм къыщыхэжаныкIа, иджы тренер цIэрыIуэ Джэданэ Залым.
Сурэтым: Европэм и чемпион Къуныжь Роланрэ и гъэсакIуэ Джэданэ Залымрэ.
Жыласэ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2312.txt"
} |
Дыщэр адыгэшым зыIэригъэхьащ
ШыщхьэуIум и 13 - 14-хэм Луховицы къалэм пэгъунэгъу Павловское къуажэм щызэхэтащ шыгъажэ кIыхьхэмкIэ Мэзкуу областым и чемпионатрэ дунейпсо мыхьэнэ зиIэ зэхьэзэхуэрэ.
Километри 120-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэ щызэпача унэтIыныгъэм Урысеймрэ Белоруссиемрэ икIауэ шууиплI хэтащ. Гъуэгуанэм и кIэм нэсыфар тIу къудейщ. Япэ увыпIэр Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Къалэ Мухьэмэдрэ ар зытеса Юпитер адыгэшымрэ къахьащ. Дыжьын медалыр зыIэрыхьар Черник Владимирщ.
КIэлъыплъакIуэхэр арэзы къищIащ шыхэм къызыкъуаха псынщIагъми: зы сыхьэтым - километр16,49-рэ.
Зытесар мыадыгэшми, япэ увыпIэр къихьащ Мэзкуу областым и чемпионатым хэта Махуэ Мухьэмэди. ЕтIуанэр - Лосевэ Дарьещ, Гоголь Николай ещанэу къэсащ. Мухьэмэд зытеса Ламбертэ къызыкъуиха псынщIагъыр текIуэныгъэ къудей мыхъуу, Урысейм щагъэува рекорду къалъытащ: зы сыхьэтым - километр 22,37-рэ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, Урысейм шы спортымкIэ и федерацэм къэралым щыщ хэгъэгу 72-рэ хохьэ, унэтIыныгъи 8-кIэ шы зэхьэзэхуэхэр ирегъэкIуэкI.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2313.txt"
} |
Махуэшхуэхэр зэрырагъэкIуэкIыну щIыкIэм теухуауэ
КъБР-м и Iэтащхьэм шыщхьэуIум и 18-м иригъэкIуэкIащ «муниципальнэ сыхьэт» зэIущIэр. Абы хэтащ КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Мусуков Алий, КъБР-м и Iэтащхьэм и Администрацэм и УнафэщI Къуэдзокъуэ Мухьэмэд, муниципальнэ зэгухьэныгъэхэм я администрацэхэм я Iэтащхьэхэр.
ЗэIущIэм щызэхалъхьэжащ лъэпкъ проектхэр гъэзэщIэн и лъэныкъуэкIэ зэкIэ зрагъэхъулIахэр, цIыхухэм вакцинэр яхэлъхьэным теухуа лэжьыгъэр зэрекIуэкIыр, апхуэдэуи тепсэлъыхьащ гъэ еджэгъуэщIэмрэ фокIадэм и пэщIэдзэм хабзэ хъуауэ ягъэлъапIэ махуэшхуэхэмрэ зэрызыхуагъэхьэзырхэм.
Мусуков Алий зэIущIэм хэтхэр щыгъуазэ ищIащ щIыналъэхэм унэтIыныгъитIымкIэ - «Ущыпсэуну тынш щIыпIэ», «Сабийхэм заужьын папщIэ псоми зэхуэдэ Iэмалхэр яIэн» жыхуиIэхэмкIэ - лэжьыгъэхэр къанэ щIагъуэ щымыIэу зэрыщызэфIэкIар. Зэрыщыту къапщтэмэ, лъэпкъ проектхэм щыубзыхуахэр гъэзэщIэным трагъэкIуэдэну мылъкум щыщу процент 53-м щIигъур ахэр зыхухахэм къыхуагъэсэбэпакIэщ икIи ар Урысейм и адрей щIыналъэхэм яхузэфIэкIа бжыгъэхэм щIегъу.
Мусуковым администрацэхэм я Iэтащхьэхэм гу лъаригъэтащ ухуэныгъэ зыбжанэм ехьэлIауэ зэфIагъэкIыпхъэ Iуэхухэм, апхуэдэуи къэралым ис цIыхухэр бжыным теухуауэ къапэщыт лэжьыгъэм зыхуэгъэхьэзырын зэрыхуейм.
Премьер-министрым республикэм и Iэтащхьэр щыгъуазэ ищIащ курыт школыщIэхэу Солдатскэ станицэмрэ Ново-Ивановскэ къуажэмрэ щаухуахэр къызэрызэIуахыным хуэдэу хьэзыр зэрыхъуам, ахэр муниципалитетхэм я мылъкум зэрыхагъэхьэнум, Дзэлыкъуэкъуажэ дэт курыт еджапIэр зэгъэпэщыжынымрэ Бахъсэн щаухуэ ФОК-мрэ ехьэлIа лэжьыгъэхэри и кIэм зэрынагъэблэгъам.
Муниципальнэ администрацэхэм я Iэтащхьэхэм къалэну хуагъэуващ вакцинэр цIыхухэм Iэмалыншэу яхэлъхьэным хуэгъэза лэжьыгъэр я щIыналъэхэм хиубыдэ IуэхущIапIэхэм щыщIагъэхуэбжьэну, «Роспотребнадзор»-м фокIадэм и 1-м къыщыщIэдзауэ къэпщытэныгъэхэр зэрыригъэкIуэкIынури къалъытэну. А Iуэхур нэхъыфIу щекIуэкIхэм я щапхъэу къахьащ Дзэлыкъуэ муниципальнэ щIыналъэр. Абы мастэр зыхалъхьахэм я бжыгъэр процент 58,6-рэ щохъу. Узыфэм щызыхъумэ мастэр цIыхухэм яхэлъхьэнымкIэ лэжьыгъэфI щекIуэкIхэм ящыщщ Iуащхьэмахуэ муниципальнэ щIыналъэмрэ Прохладнэ къалэ округымри.
ЗэIущIэм щытепсэлъыхьащ ЩIэныгъэхэм я махуэм, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Къэралыгъуэм и махуэмрэ Урысей ныпым и махуэмрэ ехьэлIа дауэдапщэхэр зэрырагъэкIуэкIыну щIыкIэми. Къуэдзокъуэ Мухьэмэд къыхигъэщащ махуэшхуэхэр онлайн жыпхъэм иту е цIыху 50 нэхърэ нэхъыбэ зэхэмыхьэу, утыку зэIухахэм щызэхуэсу зэрырагъэкIуэкIынур. Нэхъ мыхьэнэшхуэ зиIэхэм ящыщу Къуэдзокъуэ Мухьэмэд жиIащ Урысей ныпым и махуэм ехьэлIахэр: Урысей Федерацэм и къэралыгъуэм и дамыгъэр Iуащхьэмахуэ и щыгум дахынущ.
А Iуэхур ирагъэкIуэкIынущ МЧС-м и IуэхущIапIэу КъБР-м щыIэм и лэжьакIуэхэм, Iуащхьэмахуэ муниципальнэ щIыналъэм и щIыпIэ администрацэр и щIэгъэкъуэну. Урысейм и къэрал ныпхэм а махуэм ягъэдэхэнущ муниципалитетхэм я уэрамхэмрэ цIыху зэхуэсыпIэхэмрэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2314.txt"
} |
Жылэхэр псыкIэ къызэгъэпэщыным ехьэлIа гугъуехьхэр
КIуэкIуэ Казбек лэжьыгъэ IуэхукIэ щыIащ Кыщпэк псы къыщIэшыпIэм. Абы щIыгъуащ ухуэныгъэмрэ псэупIэ-коммунальнэ хозяйствэмкIэ министр Бэрбэч Алим, Налшык къалэ округым и щIыпIэ администрацэм и Iэтащхьэ Ахъуэхъу Таймураз, «Водоканал» IуэхущIапIэм и унафэщI Жанкъазий Анзор.
«Кыщпэк» псы къыщIэшыпIэрщ Налшык и Iыхьэ щанэмрэ абы къедза жылэхэмрэ щыпсэухэм къагъэсэбэп псыр мы зэманым къэзытыр. Абдеж щытепсэлъыхьащ абы и лэжьыгъэр адэкIи зэтеухуауэ иригъэкIуэкIыным пыщIа Iуэхухэм, республикэм и къалащхьэм дэсхэр зэфэну псыкIэ ирикъуу къызэгъэпэща хъун папщIэ ар зыхуэныкъуэ зэхъуэкIыныгъэхэм.
Республикэм и жылэхэр псыкIэ къызэгъэпэщыным хэлъ гугъуехь нэхъыщхьэр зыпыщIар бжьамийхэр жьы зэрыхъуарщ. «Псы къабзэ» щIыналъэ проектым хыхьэу 2021 гъэм я мурадщ псы къыщIэшыпIэ 19 яухуэну е зэрагъэпэщыжыну. Абыхэм сом мелуани 130-рэ хуэдиз текIуэдэнущ. Илъэс кIуам а проектым ипкъ иткIэ ящIащ псы къыщIэшыпIэ 32-рэ, абыхэм бжьамийхэр укъуэдиинри, псы къыщIэшыпIэхэр убруунри, псыр къыдэзышей Iэмэпсымэхэр абыхэм тегъэувэнри яхэту.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2315.txt"
} |
Спортым, щэнхабзэм республикэм зыщегъэужьыным йогугъу
Иджырей пятиборьем зыщыхуагъасэ спорт IуэхущIапIэм и ухуэныгъэр зэрекIуэкIыр КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек зригъэлъэгъуащ. Абы хухаха щIыпIэм лэжьакIуэхэм щIыр ухуэныгъэм щыхуагъэхьэзыр, инженер коммуникацэхэр далъхьэ.
Комплексыр ящI «Демографие» лъэпкъ проектым и «Спортыр ди псэукIэм и мардэщ» къэрал проектым хыхьэу. Ухуэныгъэм сом мелуан 270-рэ хухахащ, ар 2022 гъэм и дыгъэгъазэм яухыну я мурадщ.
Комплексым хэтынущ метр 42-рэ зи кIыхьагъыну, метр 24-рэ зи бгъуагъыну залышхуэ, езым и лъагагъынущ метрий нэхърэ мынэхъ мащIэ. Абы къикIыращи, унэм спорт лIэужьыгъуэ куэдми зыщыхуагъэсэфынущ, зэпеуэ зэхуэмыдэхэри щрагъэкIуэкIыфынущ. Проектым апхуэдэуи хэтщ Iыхьийуэ гуэша, метр тхущI зи кIыхьагъыну псыгуэн, иджырей IэмэпсымэхэмкIэ къызэгъэпэща тренажёр зал, спорт нэщанэуапIэ, комплексым екIуалIэхэм зыщагъэпскIыжыну, зытIэщIыпIэ-зыхуэпапIэ, нэгъуэщI пэшхэри.
Мыбы щаухуэнущ зи гъунэхэм къэжыхьыпIэхэр иIэну футбол джэгупIи. Абы зэIущIэхэм еплъыну къакIуэхэр зэрысыну трибунэхэри хэтынущ.
Республикэм и Iэтащхьэм апхуэдэуи зыщиплъыхьащ Ашуровым и цIэр зезыхьэ уэрамым щащIыну щэнхабзэ центрыр зыхуэзэну щIыпIэми. Ари 2022 гъэм къриубыдэу яухын хуейщ. Центрыр щIыным трагъэкIуэдэн папщIэ республикэм «Щэнхабзэ» лъэпкъ проектым хыхьэу къэрал бюджетым щыщу къыхуаутIыпщащ сом мелуани 197-м щIигъу. Щэнхабзэ центрыщIэм хэтынущ цIыху 200 зэуэ зыщIэхуэну пэшышхуэр, къыщыфэ, цIыхухэм я Iэпкълъэпкъым зыщрагъэшэщI, артистхэм къагъэсэбэп хьэпшыпхэр, я фэилъхьэгъуэхэр зыщIэлъынухэр, нэгъуэщI пэшхэри, класс хэхахэр щылэжьэнухэри, щыгъын фIэдзапIэхэри. А унэр и архитектурэкIи къащхьэщокI республикэм и адрей ухуэныгъэхэм - абы удз гъэгъа теплъэ иIэу ящIынущ. «ЦентрыщIэм сабийхэмрэ щIалэгъуалэм-рэ Iэмал псори щаIэнущ я творческэ зэчийхэр къызыкъуахынымкIэ, унэтIыныгъэ куэдкIи заужьынымкIэ», - къыхигъэщащ КIуэкIуэ Казбек.
Iэтащхьэм ухуэныгъэр езыгъэкIуэкIхэм пщэрылъ ящищIащ унэщIэхэм екIуалIэ гъуэгухэр тэмэму ящIыну икIи абыхэм къедза щIыпIэхэри зэIузэпэщу щытынми егупсысыну. «Дэ нобэ социальнэ мыхьэнэ зиIэ ухуэныгъэхэр едгъэкIуэкIым и закъуэкъым, атIэ абыхэм я хъуреягъхэри догъэдахэ, къалэр зэрыщыту зэIузэпэщ дощI», - къыхигъэщхьэхукIащ КIуэкIуэ Казбек. КъимыдэкIэ, «Шынагъуэншэ икIи фIагъ лъагэ зиIэ гъуэгухэр» лъэпкъ проектым ипкъ иткIэ дызэрыт илъэсым зи гугъу ящIа уэрамхэм я гъуэгухэр, лъэс зекIуапIэхэр зэрагъэпэщыжынущ, гъуэгу Iуфэхэр къагъэнэхунущ, абыхэм щхъуантIагъэхэр щыхасэнущ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2316.txt"
} |
Тхыдэ куу зиIэ
ШыщхьэуIум и 22-м Урысей Федерацэм и къэрал ныпым и махуэр ягъэлъапIэ.
Урысей бэракъым и тхыдэр жыжьэ, илъэс 310-кIэ узэIэбэкIыжмэ, къыщожьэ. 1705 гъэм щIышылэм и 20-м Пётр Езанэм унафэ ищIауэ щытащ сату Iуэхум епха кхъухьхэм хужь-щIыху-плъыжьыфэ ныпыр щаIэтыну. Абы езым ныпым и теплъэр зыхуэдэнур тхылъымпIэм щритхъат, плъыфэхэр зэрызэкIэлъыкIуэнури гъэнэхуауэ. Урысей ныпыр XIX лIэщIыгъуэ пщIондэ флотым ейуэ къэгъуэгурыкIуащ. 1991 гъэм РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм и унафэкIэ ар Урысей Федерацэм и бэракъ нэхъыщхьэу къалъытащ. Абы ипэкIэ, зэрытщIэщи, Совет Урысейм къигъэсэбэпу щытар гъубжэрэ уадэрэ зытет чэтэн плъыжьыфэрт.
Махуэшхуэм бэракъыр къаIэт УФ-м и гимныр къеуэу. Къэрал IэнатIэ Iутхэм я гуащIэм пэкIуэу дамыгъэхэр хуагъэфащэ. Апхуэдэуи, а махуэм Урысейм и щIыналъэ псоми пшыхьхэр, спорт зэхыхьэхэр, флешмобхэр, мастер-классхэр щрагъэкIуэкI, къэрал дамыгъэм и мыхьэ-нэр кърагъэлъагъуэу.
Ныпым и махуэм рекордхэр щагъэув щыIэщ. Псалъэм папщIэ, 2011 гъэм Шэшэным Урысейм щынэхъ ин дыдэ бэракъыр къыщаIэтащ. Ар Ойсхарэрэ Центаройрэ я зэхуакум хуэзэу, метр 300 и лъагагъыу фIадзауэ щытащ. Ныпым метр зэбгъузэнатIи 150-рэ къызэщIиубыдэрт. 2014 гъэм шыщхьэуIум и 22-м Омск къалэри къэрал псом цIэрыIуэ щыхъуауэ щытащ автомашинэ 225-р я плъыфэкIэ зэрызэкIэлъыкIуэн хуейм хуэдэу ягъэуву бэракъым и теплъэр къызэрагъэлъэгъуамкIэ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2317.txt"
} |
Лъэпщыкъуэ Нухь зэрыадыгэр игъэгъуащэркъым
Хамэ къэрал щыпсэу адыгэхэм яхэтщ цIыху лъэрызехьэхэр, щыпсэу щIыпIэм щыцIэрыIуэхэр. IэщIагъэ зэмылIэужьыгъуэхэм пэрыт узыгъэгушхуэ ди лъэпкъэгъухэм къызыхэкIар ящымыгъупщэу, я адэжьхэм я фэеплъыр яхъумэу ущрихьэлIэм деж тIууащIэу гуапэ пщохъу. Истамбыл щыпсэу скульптор цIэрыIуэ Ачин Нухь зи гугъу сщIыхэм хуэдэщ: абы и гъащIэми, и лэжьыгъэми я лъабжьэр зыщ - псэкупсагъэрщ, дахагъэм хуиIэ лъагъуныгъэрщ.
Зыпэрыт творческэ лэжьыгъэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ лъэпкъ тхыдэм. Ачин унэцIэр тыркухэм къызыфIаща лъэпкъым я адыгэ унэцIэр Лъэпщыкъуэщ, ар шапсыгъщ, и анэр КIэкIыхъухэ ящыщщ. Мы лъэпкъым щыщхэр хы ФIыцIэ Iуфэм щопсэу иджыри.
СурэтыщI, скульптор цIэрыIуэр зэлэжьхэм ящыщщ Тырку тхыдэм къыхэна лIыхъужьхэм, жылагъуэ, щIэныгъэ, къэрал лэжьакIуэшхуэхэм я скульптурэ инхэр. Ауэ абыхэм къыхудэхуэ зэманыр зэрыщыту трегъэкIуадэ адыгэ тхыдэм, лэжьыгъэ гъуэзэджэхэр иIэщ.
Адрейхэм къащхьэщызыгъэкI зы щхьэхуэныгъэ иIэщ Нухь. Ар лъэщапIэм щIэмыту, атIэ уафэр илъагъуу, щIыуэпсым «хэсыхьу» лажьэмэ, нэхъ къещтэ икIи Истамбыл и Iэхэлъахэм щиIэ унэ лъапсэр таурыхъым хуэдэу ищIащ, и IэдакъэщIэкIхэмрэ зэлэжьхэмрэ щегъэувэкIауэ. Уеблэмэ музей пэлъытэ хъуащ.
«Си адэжьхэр ТIуапсы и Iэхэлъахэм щыпсэуащ. Кавказ зауэжьым и кIэуххэм, си лъэпкъэгъу мин бжыгъэхэм хуэдэу, абыхэми хэкур ябгынэн хуей хъуащ, щхьэегъэзыпIэу яIари Тыркурщ, - жеIэ Лъэпщыкъуэ Нухь. – Пэжщ, ахэр, адрейхэм хуэдэу, хым къызэпрысыкIакъым, атIэ Закавказьер къызэпаупщIри, гъуэгукIэ къэкIуащ. Ипэ лъэхъэнэм Эрзрум къалэм пэгъунэгъуу тIысащ, итIанэ къэралым ику ит жылэхэмкIэ Iэпхъуащ».
Лъэпкъым и щхьэ кърикIуар, абы и къекIуэкIыкIар, адыгэм и тхыдэр, щэнхабзэр иджкIэрэ Нухь нарт эпосым къыхэщыж, гъукIэ Iэзэ Лъэпщ хуэдэ дыдэу Шэрджэсымрэ Кавказымрэ щыцIэрыIуэу щытауэ тхыдэм къыхэна цIыхухэм я скульптурэхэр ищIу иригъэжьащ. Нобэ абы и пщIантIэ-музейм дэтщ Кавказ зауэм и лIыхъужьхэу адыгэр зэрыпагэ Бэрзэдж Дэгумыкъуэ-Хьэжы, Дыгъужьыкъуэ Къазбэч, Бэлэтокъуэ Жамболэт, Шупакъуэ Къалэбатэ, Iимамхэу Щамил, Хьэмзэт, пащтыхь Мансур, Хьэжы Мурат, нэгъуэщIхэми я скульптурэхэр.
Апхуэдэуи Нухь и пщIантIэм ущрохьэлIэ адыгэ IуэрыIуатэм хэт лIыхъужьхэм. Мы зыри дыщIыгъужыпхъэщ: Кавказ зауэм и фэеплъу япэу Тыркум щагъэува сыным и эскизыр зыщIар зи гугъу тщIы Лъэпщыкъуэ Нухьщ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2318.txt"
} |
Университетыр фокIадэм и 1-м хуэхьэзырщ
Гъэ еджэгъуэщIэм еужьэрэкIыу зыхуэзыгъэхьэзырхэм ящыщщ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетыр. Егъэджэныгъэр щекIуэкIыну и корпусхэр зыхуей зэрыхуагъэзам нэмыщI, университетым и кампусхэр мы махуэхэм къагъэщIэращIэ.
Кавказ Ищхъэрэм ит университетхэм я нэхъ ин дыдэр еджапIэ къудейкъым, атIэ щеджэ, щIэныгъэ лэжьыгъэ, административно-хозяйственнэ, щэнхабзэ, физкультурэ, спорт Iуэхухэр щрагъэкIуэкI унэ куэд щызэхэт къалэ цIыкIущ.
Иужьрей илъэситхум университетым и унэ псоми я щхьэхэр, бжэ-щхьэгъубжэхэр зэрахъуэкIащ, лабораторэхэр къагъэщIэрэщIащ, иджырей техникэкIэ къызэрагъэпэщащ. Мы гъэм зыхуей хуагъэзэжахэм ящыщщ университетым щылажьэу, щеджэу Хэку зауэшхуэм хэкIуэдахэм я фэеплъыр.
Иджыпсту КъБКъУ-м и кампусым дэт общежитиехэр зэрагъэпэщыж, АрхитектурэмкIэ, ухуэныгъэмрэ дизайнымкIэ институтым а лэжьыгъэхэр и кIэм щынэблэгъащ. КъБКъУ-м Iуащхьэмахуэ куейм щиIэ егъэджэныгъэ-щIэныгъэ комплексым и теплъэри ягъэдахэ. КъищынэмыщIауэ, университетым и поликлиникэри здагъэIэпхъуэну унэр хьэзыр хъуащ.
Нэхъапэм ЕгъэджакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэу щыта институтыр здэщыIа, Елбэрдым и уэрамым тет унэри зэрагъэпэщыжащ, иджы абы медицинэ факультетым и къудамэхэм щыщхэр щыIэнущ. Горькэм и цIэр зезыхьэ уэрамым тет Медицинэ колледжри зыхуей хуагъэзэжащ, актовэ пэшми IэмэпсымэщIэхэр щIагъэуващ.
«Зи ужь дит лэжьыгъэхэр псори и чэзум зэфIэдгъэкIынущ, а къэдгъэщIэрэщIа псоми Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым щылажьэхэри щеджэхэри зэрыщыгуфIыкIынум шэч хэлъкъым», - жиIащ КъБКъУ-м и проректор Геккиев СулътIан.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2319.txt"
} |
Балъкъэр театрым и псыпэр зыгъэжа
КъБР-м щIыхь зиIэ и артист, усакIуэ, драматург цIэрыIуэ Маммеев Ибрэхьим къызэралъхурэ илъэсищэ ирокъу. Абы къигъэщIа илъэс 85-м щыщу 65-р театрым тыхь хуищIащ.
Курыт еджапIэм щыщIэсым щегъэжьауэ артист гъащIэм дихьэхащ Ибрэхьим. Театр гупжьейхэм жыджэру хэтт, блынгазетым щхьэкIэ усэхэр итхырт. Артист IэщIагъэ ГИТИС-м щызэзыгъэгъуэтыну зи насып къикIахэм ящыщщ ар. Абы япэу игъэзэщIар Тренёв Константин и «Любовь Яровая» пьесэм хэт Кошкиным и ролырщ. Спектаклыр утыку щрахьа махуэр (дыгъэгъазэм и 7, 1939 гъэ) Балъкъэр профессиональнэ театрыр къыщыунэхуа махуэу ялъытэ.
1940 гъэм дзэм къулыкъу щищIэну Маммеевыр дашащ. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям ар Перемышль къалэм щыIэт. Генерал Ватутин Николай, маршал Жуков Георгий сымэ я щхьэхъумэхэм иужькIэ яхэтащ. Хэку зауэшхуэм и II нагъыщэ, Вагъуэ Плъыжь орденхэр, медал 6 зэмылIэужьыгъуэхэр къратащ. 1946 гъэм и унагъуэр здэщыIэ Къыргъызым езыри кIуэри, абы пIалъэкIэ егъэджакIуэу щылэжьащ.
1956 гъэм хэкум къигъэзэжри, «Коммунизмге жол» газетым щэнхабзэмкIэ и къудамэм и унафэщI IэнатIэр ирихьэкIащ. Лъэпкъ театрыр къызэIуахыжа иужькIэ абы увыжри, игури и псэри хилъхьэу псэуху хуэлэжьащ.
Маммеев Ибрэхьим цIыху гуащIафIэт. Абы и къалэмым тхылъ 16 къыщIэкIащ, пьесэ 14-м щыщу пщIыр театрым щагъэуващ.
Маммеев Ибрэхьим
Дэ дыбалъкъэрщ
Дыбалъкъэрщ дэ,
Дыбгырысщ.
Дитщ къуршыщхьэхэм дыщакIуэу,
Мэкъу дыщоуэ джабэ нэкIухэм,
Гъэмахуэкуми
Догъуэт уэс.
Дыбалъкъэрщ дэ,
Дыбгырысщ.
Щыдогъасэ ди шы лъэщхэр,
Щыдогъэхъур куэду Iэщыр
Ди къурш лъапэ,
Ди ауз.
Дыбалъкъэрщ дэ,
Дыбгырысщ.
КъыдгуроIуэ къырхэм я бзэ,
Псынэм хуэдэу ди псэр къабзэщ,
Тхэлъщ дэ хабзэ,
Тхэлъщ нэмыс.
Дыбалъкъэрщ дэ,
Дыбгырысщ.
КъыщIыдох щIым хъугъуэфIыгъуэ,
Къэрал хэхъуэр догъэбагъуэ,
Дызыхуейм дэ дылъоIэс.
ПщIэ зыхуэтщIыр
Дэ цIыху нэсщ.
Дыкъуршыбгъэхэщ, дыхахуэщ.
Щыдохъумэ бийм ди лъахэр…
Дыбалъкъэрщ дэ,
Дыбгырысщ!
Къуршыпс
НэпкъитIым йоныкъуэкъу,
МэхъущIэ,
Мывэжьхэм елъэу мажэ-уэрщ.
Абы къигъэкIыр уи гум
ГъащIэрщ.
Си псэм пэсщIу сиIэр арщ.
Сыкъызэралъхурэ сызэфэ
Къуршыпсыр,
Быдзышэу сфIэIэфIщ.
СызэрыцIыкIурэ и Iуфэ
Абы сэ сыIутыну
СфIэфIщ.
Срихьэу куэдрэ и архъуанэ,
Къуршыпсым сэ
ЗыщызгъэпскIащ:
СыщещIэу гущэу,
И толъкъунхэм
Си сабиигъуэр щIаупскIащ.
СыпхыкIыу Iугъуэм,
Сису лыгъэм,
Зауаем щыскIуми сэ и гъуэгу, -
Сигу плъар хуэныкъуэу и Iубыгъуэм,
ИтIани къысхилъхьэфу лIыгъэ,
Дапщэщи ар щIэтащ си нэгу.
Си нэгу мычэму къыщIэзгъэхьэрт
Си къуажэм згъэзэжауэ сэ.
КъызыфIэзгъэщIт сыхуэжэу щхьэхьу
Зи макъыр кIэншэу
Зэхэсх псым…
СыIутщ и Iуфэм сэ аргуэру
Къуршыпсым.
Си лъахэ ситыжщ…
Слъагъуху псыр жэуэ
ХъущIэу, уэру –
ХузиIэщ гъащIэм гукъыдэж!
ЗэзыдзэкIар Бицу Анатолэщ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "232.txt"
} |
ШыщхьэуIум и 24-р Везувий къыщикъуэлъыкIа махуэщ
Куэд щыгъуазэщ дыщыпсэу лъэхъэнэм (ди эрэм) ипэ ита 79-нэ гъэм Италие хытIыгуныкъуэр ижькIэрэ «зи унапIэ» Везувий мафIэбгым (иджырей Неаполь къалэм пэгъунэгъущ) ямылейуэ зыкъызэкъуихыу, къызыпхигъэвыкIа магмэмрэ къызыпхипхъыкIа сахуэмрэ абы и Iэшэлъашэм къедза Помпеи къалэжь цIыкIур зэрыщIихъумэпауэ щытам.
Ауэ щыхъукIи, Урым къэралыгъуэжьым и курыхыу къекIуэкIа Италие хытIыгуныкъуэм и ипщэ лъэныкъуэр зи хэщIапIэ Везувий Iуащхьэжьыр зэрымафIэбгыр а лъэхъэнэ жыжьэм псэуа цIыхухэм я нэгу къыщыщIигъэува махуэр абы пэгъунэгъуу бгъэдэса жылэхэм я дежкIэ лъапсэрыхыу къыщIэкIат.
ШыщхьэуIум и 24-м и пщэдджыжьым цIыхухэм зэуэ гу лъатащ Везувий бгым Iуву щхьэщыгъуэлъхьа пшэ гуэрэн фIыцIэм. АфIэкIа хэмылъу, Iэгъуэблагъэр зэуэ кIыфIыбзэ къэхъуащ, уафэри, дыгъэр къыпхымыпсыжыфу, шынагъуэу зэщIэгъуэгъуащ. Щхьэнтэ хуэдэ гуэрхэр я щхьэм трамыпIауэ, цIыхухэр уэрамхэм къыдыхьэжыфыртэкъым, мафIэбгым къызыхиутIыпщыкI яжьэ пщтырымрэ уафэм дрипхъей мывэ зэщIэплъахэмрэ зыщахъумэн папщIэ.
Везувий зи гугъу тщIы лъэхъэнэ жыжьэм ипэкIи мызэ-мытIэу къибыргъукIауэ щытащ. АбыкIэ щыхьэту къэувыфынущ щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэри а щIыпIэм щыпсэуа лъэпкъхэм къызэранэкIа IуэрыIуатэри. Ауэ тхыдэм нэхъ къыхэнар а бгым шынагъуэ дыдэу зыкъыщызэкъуиха 79-нэ илъэсырщ. А гъэм псырэ пшахъуэ-мывэу къикъуэлъыкIа фIыцIагъэ абрагъуэр, зи пщтырагъыр градус 700-м нэблагъэр, Помпеи, Геркуланум, Стабии къалэхэмрэ абыхэм къедза къуажэ цIыкIу зыбжанэмрэ ящхьэщыгъуэлъхьащ. А къэхъукъащIэ шынагъуэм, зэрыхуагъэфащэмкIэ, цIыху мин I6-м щIигъу хэкIуэдащ.
Археологие IэщIагъэ-щIэныгъэм и гугъу тщIынщи, Помпеи къалэр здэщыта щIыпIэм деж I748 гъэм щрагъэкIуэкIа щIытI лэжьыгъэхэм я фIыгъэкIэ, зи гугъу тщIы жылэжьыр, къэхъукъащIэ шынагъуэр абы зэрырихьэлIам хуэдэ къабзэу, къыщIагъэщыжауэ щытащ.
Метр бжыгъэ и Iувагъыу зэтрипхъауэ щыта яжьэр зэбгратхъужа иужькIэ, археологхэм къагъуэтащ къалэдэсхэм ящыщу 40-м я хьэдэхэр. Абы къищынэмыщIауи, зэрыщыта дыдэм хуэдэу къыщIагъэщыжащ а лъэхъэнэ жыжьэм Помпеи къалэм иIа уэрамхэмрэ абыхэм тета унэхэмрэ. Зэуэзэпсэу къатепсыха псэзэпылъхьэпIэм цIыхухэмрэ псэущхьэхэмрэ хуэмыхьэзыру къызэрыщIэкIар къэхутакIуэхэм я нэгу къыщIэуващ.
ЩIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, мафIэбгым гуэрэн фIыцIэу къызыпхилыпщIыкIа гъуэзым километр 3I-кIэ уафэгум зыщиIэтат, апхуэдизкIэ ар къарууфIэу икIи гуащIащэу къыщIэкIати. Яжьэрэ мывэу, Iугъуэрэ пшахъуэу зэхэткIухьа хьэжкурийр еруущэт, зэхилыпщIэмрэ зэхигъэткIухьымрэ гъуни нэзи зимыIэжым хуэдэт.
А лъэхъэнэ жыжьэм мафIэбгыр къызэрикъуэлъыкIар зи нэгу щIэкIа, Урым къэралыгъуэжьым и политикэ лэжьакIуэ икIи тхакIуэ Плиний НэхъыщIэр а къэхъукъащIэр зыхуэдар мыпхуэдэу къритхэкIыжауэ щытащ: «Пшэ фIыцIэжь абрагъуэр псынщIащэу къыджьэхэкIуатэрт. Абы къыхэбзэщхъукI мафIэ бзийхэр уафэхъуэпскIым хуэбгъэдэнкIэри хэлът, ауэ куэдкIэ нэхъ гуащIащэт икIи шынагъуэт…».
Везувий иужьрей дыдэу «къыщылъэпIэстхъар» I944 гъэращ. Абы лъандэрэ бгыжьым зегъэзэпIэзэрыт, «мамырыфэ зытрегъауэ». АрщхьэкIэ, щIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, дэтхэнэ зы мафIэбгми зыкъыдимыгъащIэу зэман нэхъыбэ дигъэкIыху куэдкIэ нэхъ Iейщ - абдежращ абы къару нэхъыбэ дыдэ щызэхуихьэсыр. НэгъуэщIу къыжыпIэмэ, Везувий илъэс минитI ипэкIэ къибыргъукIауэ зэрыщытам нэхърэ нэхъ гуащIэжу зыкъызэкъуихыныр зыми хуэIуакъым. Апхуэдэ къэхъу хъужыкъуэмэ, ар а Iуащхьэм и Iэгъуэблагъэм щыпсэу цIыхухэм я дежкIэ шынагъуагъэ ин дыдэ къэзышэ Iуэхугъуэу къыщIэкIынкIэри хэлъщ.
АтIэми, дызэрыт лъэхъэнэм щыхьэт дызытехъуэр аращи, Помпеи – уафэр «зи тепIэн» музей зэIухащ, еплъыну хуейхэм гъунэгъу зыхуащIыну хуиту. Ар ящыщщ, ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм къызэрилъытауэ, дуней псом пщIэ нэхъ зыщыхуэщIыпхъэ, тхыдэм и щIэин нэхъ лъапIэ дыдэ
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2320.txt"
} |
Тэрч къалэр япэщ
Тэрч щIыналъэм хыхьэ Инарыкъуей къуажэм иджыблагъэ щекIуэкIащ футболымкIэ турнир цIыкIу.
Физкультурникым и махуэм ирихьэлIэу къызэрагъэпэща зэпеуэм хэтащ Астемырей, Курп Ипщэ, Инарыкъуей, Тэрч, Болэтей щыщ гупхэр.
Ар къызэрагъэпэщащ Тэрч муниципальнэ щIыналъэм спортымкIэ и къудамэм.
ГуащIэу екIуэкIа зэпеуэм япэ увыпIэр Тэрч къалэм и гупым къыщахьащ, етIуанэ хъуащ Болэтей къикIахэр, Инарыкъуейхэм ещанэ увыпIэр зыIэрагъэхьащ.
Зэпеуэм гъуащхьэтет нэхъыфIу къыщалъытащ Джэрмэшык Зулымбэч, гъуащхьэхъумэ нэхъыфIыр Щоджэн Анзорщ, нэхъыфIу джэгуауэ къалъытар Хьэшыр Къантемырщ.
Зэпеуэм щытекIуахэмрэ къыщыхэжаныкIахэмрэ щIыхь тхылъхэмрэ фэеплъ саугъэтхэмрэ иратащ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2321.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
ГъэрхэмкIэ сату щIыным хэкIуэдахэм я фэеплъыр щагъэлъапIэ дунейпсо махуэщ
Урысейм и дзэ щIыхьым и махуэщ – I943 гъэм СССР-м и Дзэ Плъыжьым Курск и деж нэмыцэ-фашистыдзэр щызэтрикъутащ.
Белоруссием щагъэлъапIэ Къэрал статистикэм и лэжьакIуэхэм я махуэр
1382 гъэм Урысейм артиллерие дзэхэр къыщызэрагъэпэщащ. Ахэр япэу къагъэсэбэпащ Тохъутэмыщ хъаныр Мэзкуу щытеуам щыгъуэ.
1924 гъэм Франджым къыщызэрагъэпэщащ «Монако» футбол клубыр.
1935 гъэм СССР-м и ЦIыхубэ комиссархэм я советымрэ Компартым и ЦК-мрэ унафэ къащтащ Кремлым и чэщанэхэм щхьитI зыфIэт бгъэхэр къытехауэ къуапитху зиIэ вагъуэхэр тегъэувэным теухуауэ. Абы пIалъэ пыухыкIаи хуагъэуват – Октябрь революцэ Иным и махуэр щагъэлъапIэ щэкIуэгъуэм и 7-м и пэ къихуэу а лэжьыгъэр зэфIэкIауэ щытын хуейт.
1939 гъэм Iэ традзащ Молотовымрэ Риббентропрэ я зэгурыIуэныгъэ цIэр иIэу тхыдэм хыхьа дэфтэрым. Абы къыщыгъэлъэгъуат Совет Союзымрэ Германиемрэ зыр адрейм темыуэным хуэунэтIауэ къалэн зыщащIыжхэр.
1942 гъэм нэмыцэ кхъухьлъатэхэм Сталинград «лагъым уэшх» щрагъэшхащ. Абдеж къыщежьащ къалэр бийм щыхъумэным хуэунэтIа зауэшхуэр.
1943 гъэм советыдзэхэм Харьков къалэр нэмыцэ-фашистыдзэхэм къыIэщIагъэкIыжащ.
1955 гъэм Череповец къалэм лажьэу щаутIыпщащ гъущI щагъавэ заводышхуэ.
1959 гъэм США-м и Правительствэм унафэ ищIащ я къэралым и курыт школ 400-м урысыбзэр щаджыным теухуауэ.
1975 гъэм Харьков къалэм метром лэжьэн щыщIидзащ.
1990 гъэм Армян ССР-м и Совет Нэхъыщхьэм унафэ къищтащ СССР-м къызэрыхэкIыжым, езыр къэралыгъуэ щхьэхуэу зэрыщытым теухуауэ.
1991 гъэм Ельцин Борис къыдигъэкIа унафэм ипкъ иткIэ КПСС-м и иригъэкIуэкI лэжьыгъэмрэ «Правда» газетыр къыдэгъэкIынымрэ къэралым къыщызэтрагъэувыIащ.
1992 гъэм ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академиер къызэрагъэпэщащ.
I880 гъэм къалъхуащ рыс тхакIуэшхуэ Грин Александр (и цIэ-унэцIэ дыдэр Гриневский Александрщ).
1926 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ Шортэн Даниткэ.
1934 гъэм къалъхуащ совет къэрал къулыкъущIэ, 1992 – 2001 гъэхэм «Газпром»-м и унафэщIу щыта Вяхирев Рем.
I95I гъэм къалъхуащ къэрал къулыкъущIэ, Шэшэн Республикэм и япэ президенту щыта Кадыров Ахъмэт.
1956 гъэм къалъхуащ пшынауэ, УФ-м щIыхь зиIэ и артист, КъБР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ХьэпащIэ Заудин.
1960 гъэм къалъхуащ уэчыл цIэрыIуэ, юридическэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Кучеренэ Анатолий.
1964 гъэм къалъхуащ урысей уэрэджыIакIуэ, Урысейм щIыхь зиIэ и артисткэ Апинэ Алёнэ.
1965 гъэм къалъхуащ урысей актёр, режиссёр, теленэтынхэр езыгъэкIуэкI Николаев Валерий.
1974 гъэм къалъхуащ рысей, инджылыз физик, Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Новоселов Константин.
1977 гъэм къалъхуащ урысей актёр, УФ-м и Къэрал саугъэтыр зрата Петренкэ Игорь.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 25 – 27-рэ, жэщым градус 18 – 20 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Кхъэм зыщызыгъэпщкIури кхъэм йокIуэлIэж.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2322.txt"
} |
ФокIадэм и I-м ирихьэлIэу хьэзыр хъунущ
«Дэтхэнэ сабийми и ехъулIэныгъэ» къэрал проектым хыхьэу Къэбэрдей-Балъкъэрым щагъэзащIэ еджапIэхэм физкультурэмрэ спортымрэ щIэблэм зыщыхуагъэсэн папщIэ зыхуеинухэмкIэ къызэгъэпэщыным хуэунэтIа программэ.
А мурадхэм тригъэкIуэдэну республикэм къыIэрыхьащ сом мелуан 32,5-рэ. А программэм хыхьэу зэрагъэпэщыжынущ къуажэхэмрэ къалэ мыинхэмрэ дэт курыт еджапIэхэм я спорт залхэр.
КъБР-м ЦIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм къызэритамкIэ, мы зэманым и кIэм нагъэблэгъащ курыт еджапIэ I7-м я спорт зал 20-р зэгъэпэщыжыным хуэунэтIа лэжьыгъэхэр. ЕджапIитIым спорт залхэм ягъусэу зыхуей IэмэпсымэхэмкIэ къыщызэрагъэпэщ щIыбым щащIа спорт утыкухэри.
Зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэ псори гъэ еджэгъуэщIэм щIидзэжыным и пэ къихуэу яухыну я мурадщ.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2323.txt"
} |
ЛъагъуэжькIэ - зекIуэ
БэшэчагъкIэ дуней псом щыцIэрыIуэ адыгэшыр гъэунэхупIэ изыгъэувэр, зыпсыхьыр гъуэгуанэщ. Ар къыхуигъэщIащ гъуэгу жыжьэ зэпичыным, и плIэм исыр имыгъэщIэхъуным.
«Шагъдий вагъуэбэр – Шапсыгъым» шууей зекIуэу иджыблагъэ екIуэкIам хэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Адыгэ Республикэм я шухэр.
ШахэкIэцIыкIукIэ щежьэри, Псыбэ къуажэм нэс километр щитIым нэс якIуащ.
Хабзэм тету екIуэкIащ зекIуэр. Зэдэшэсахэм адыгэ фащэр ящыгъащ. Шупашэ нэхъыжьу яIащ Налшык щыщ Гуэщокъуэ Абдул Бакъий. Зэрыхабзэу, ар пщIэгъуалэм тест. ЗэрызекIуэну къыхаха гъуэгур лъагъуэжьт, куэд щIауэ щыземыкIуаIауэ. Абы нэхъри пэгъунэгъу ищIхэрт блэкIа зэманым. Къуажэ къэс къыщызэтеувыIахэщ, цIыхухэр къащыгуфIыкIащ, хабзэ дахэрэ хьэщIагъэрэ къыкIэлъызэрахьащ, адыгэ шхыныгъуэхэр хузэблахащ, пшыналъэрэ уэрэдкIэ ягъэгушхуащ. Адыгэ ныпымрэ шу хасэм я ныпымрэ щIэту къуажэ пщыкIутI къызэхакIухьащ. ЗекIуэр узыгъэгупсысэт, узыпсыхьт, узэщIэзузадэт.
- Адыгэ щIыналъэм уитыну сыт и уасэ, адыгэлIрэ адыгэшрэ зэрыщыIэр бгъэлъагъуэу. Псом хуэмыдэу гъунэгъу дызэхуищIырт лъагъуэжькIэ дызэрызекIуэм – дызэрыIыгъын, дызэкъуэтын зэрыхуейр къыдиIуэкIырт. ЗекIуэм и мыхьэнэр инщ. Ар гъэсэныгъэми и зы щапхъэщ – щIэблэр дэзыхьэхын хуейр Iуэху дахэрщ, - къыддогуашэ АбытIэ Iэубэчыр.
- Шапсыгъ зекIуэр гугъу дыдэт - е бгым удэкIырт, е егъэзыхыгъуэт, е мэз Iувт, е псы ежэхт. МахуитIкIэ уэшхыр зэпыуакъым. Ауэ дэ а уэшхми нэщэнэфI хэтлъэгъуащ: шухэр депсыхыну Iэмал щIагъуэ димыIами, езы шыхэр мыпщIантIэу, нэхъ къаймыхьэлъэкIыу зекIуахэщ, - жеIэ Шыбзыхъуэ Амир.
- Дунейр пшагъуэт. Пшагъуэм дыкъыщыхэкIым, си гур егъэлеяуэ игъэпIейтеящ асыхьэту сызэгупсысам: Дэ гупыр тхыдэм дыкъыхэкI хуэдэт, зэманыжьым дыщыIауэ, пасэрейм дахэтауэ. Абы я лъагъуэр дэри тщIэкIыжырт, - зекIуэр зэрызыхищIам топсэлъыхьыж ЛэгъукIэ Ислъам.
Темыр Умар къыхигъэщащ адыгэшым лъэпкъым папщIэ иIэ мыхьэнэр къыпхуэмылъытэн зэрыхуэдизыр.
- Шым дызэпещIэ, дызэрегъэубыд, лъэпкъыр зы дещIыж. Гъуэгуанэ жыжьэкIэ, зекIуэкIэ адыгэшым къыпэхъун щыIэкъым. Мы Iуэхуми ар къигъэлъэгъуащ, - жиIащ абы.
ЛъагъуэжькIэ – зекIуэр лъэпкъым и зы дуней телъыджэт, псэкIэ улъэIэсу гъадэщIыдэм къикI гупсысэ хэлът. Лъагъуэжьым гугъэм утришэрт.
Гъуэт Синэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2324.txt"
} |
Фэеплъ зэпеуэм ди лъахэгъухэр къыщыхожаныкI
Мэзкуу дэт «Олимпийская деревня-80» спорт комплексым щыщIидзащ дзюдомкIэ СССР-м щIыхь зиIэ и тренер Андреев В. и урысейпсо фэеплъ зэхьэзэхуэ. И мыхьэнэкIэ р тнэхъыфI дыдэ «А» классым хеубыдэ.
Зэхьэзэхуэм кърихьэлIащ Урысей Федерацэм и щIыпIэ 17-м къикIа бэнакIуи I40-м нэблагъэ. Абыхэм я зэныкъуэкъуныгъэр хуабжьу удэзыхьэхщ икIи гуащIэщ.
Зэпеуэм и япэ махуэм къыхэжаныкIащ ди лъахэгъухэр. Апхуэдэу килограмм 66-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпэщIэтыныгъэм бжьыпэр щиубыдащ Циканов Ислъам. ЗэIущIиплI иригъэкIуэкIати, псоми ар щытекIуащ.
Домбеякъ медалыр зыIэригъэхьащ Бабыгуей Олег. Килограмм 8I-м нэс зи хьэлъагъхэм я деж ар ещанэ щыхъуащ.
Хьэтау Ислъам.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2325.txt"
} |
Япэ махуэм – медалитI
Польшэм и Цеханув къалэм щокIуэкI НыбжьыщIэхэм атлетикэ хьэлъэмкIэ и зэхьэзэхуэ. Абы и япэ махуэм Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм медалитI къыщахьащ.
Къэрал 34-м къикIа илъэс 13-15, 16-17 зи ныбжьыр итхэм бжыгъэ хьэлъэмэтхэр зэхьэзэхуэм къыщагъэлъагъуэ. Къапщтэмэ, ди лъахэгъу Скрипко Аланэ тIэу бгъэдыхьэгъуэм килограмми 181-рэ (80/101) къиIэтащ. Ар ирикъуащ килограмм 64-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм щытекIуэн папщIэ.
Гулиев Тамерлан Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам къыхуихьащ домбеякъ медалыр. Абы двоеборьем килограмм 261-рэ (117/144) къыщиIэтащ.
Къаудыгъу Заур.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2326.txt"
} |
Щхьэлды и Iэхэлъахэм «Алътаир» щIалэгъуалэ проектым и щIыналъэ Iыхьэр щызэфIэкIащ
Туризмэмрэ лъахэхутэм ехьэлIауэ къызэрагъэпэщу «Альтаир» зыфIаща щIалэгъуалэ проектым и щIыналъэ Iыхьэр иджыблагъэ зэфIэкIащ.
Абы хэтащ Урысейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щылажьэ, «Урысей географие зэгухьэныгъэм» хыхьэ щIалэгъуалэ хасэхэр. Проектым хэта щIалэгъуалэр нэхъапэкIэ «Урысей географие зэгухьэныгъэм» и гъэзэщIакIуэ гупым къыхалъхьауэ щыта зэпеуэм щытекIуахэмрэ къыщыхэжаныкIахэмрэт. Иджыри зэ фигу къэдгъэкIыжынщи, зэхьэзэхуэм ягъэхьа проекти 180-м щыщу лэжьыгъийращ пхыкIар, нэхъыфIуи къалъытар.
Егъэджэныгъэ-узэщIакIуэ къалэнхэр къэзыщта «Альтаир» проектым и щIыналъэ Iыхьэм нэса щIалэгъуалэм Iэмал яIащ Шэджэм икIи Iуащхьэмахуэ щIыналъэхэм щыIэ зекIуэ лъагъуэхэм ирикIуэну, абдеж щыIэ щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэм, щIыпIэ дахэхэм зыщаплъыхьыну. Апхуэдэу, щIалэгъуалэр щыIащ Шэджэм псыкъелъэхэм, Шэджэмыщхьэ щыIэ тхыдэ фэеплъ мыхьэнэ зиIэ Iуащхьэхэмрэ къуажэ бгынэжахэмрэ, Бгыху щхьэдэхыпIэм (Актопрак), Гижгит псыхъурейм. Щхьэлды деж щыIэ бгылъэрызекIуэхэм я пщыIэр хэщIапIэ зыхуэхъуа ныбжьыщIэхэр махуэ бжыгъэм и кIуэцIкIэ Мыл псыпцIэ хъурейми (Башкара) Щхьэлды мылылъэхэми нэсащ, Iуащхьэмахуэ и ипщэ щыгу джабэхэми кIэрыхьащ.
Зыплъыхьынымрэ лъахэр къыхэзыгъэщхьэхукI щхьэхуэныгъэхэмрэ теухуауэ къызэрагъэпэща программэм нэмыщIа, фэбжь зыгъуэтахэм япэ дэIэпыкъуэгъур зэрегъэгъуэтыным ехьэлIа курсхэри екIуэкIащ. Бгылъэм итым къылъэIэсынкIэ хъуну шынагъуэхэм – я Iэпкъынэлъэпкъынэхэр щIыIэмрэ мафIэмрэ фIисыкIыным, уIэгъэ игъуэтам ипкъ иткIэ лъы куэд фIэкIуэдыным, къупщэр къутэным, бэуэкIэщIым – зэращыпхъумэным, апхуэдэ зыгуэр къэхъуамэ, цIыхум узэреIусэну, узэреIэзэну, узэрыдэIэпыкъуну щIыкIэхэр зи лъабжьэ еджэныгъэхэр щIалэгъуалэм драгъэкIуэкIащ. Абы къыдэкIуэу, абыхэм Iэмал яIащ Жантыгъуэн деж щыIэ бгылъэрызекIуэхэм я пщыIэм бгым кIапсэрыдзэкIэ кIэрыхьэу я къарур здынэсыр къахутэн.
Iуащхьэмахуэ и ипщэ щыгу джабэхэм щыкIэрыхьэм, щIалэгъуалэр Урысейм и щIыпIэ нэхъ лъагэ дыдэм, Хэкум и ХъумакIуэхэм я фэеплъыр здэщыт бгыщхьэм, нэс кIуащ. Бахъсэныщхьэ деж щыIэ, Iуащхьэмахуэ лъапэ зыхъума лIыхъужьхэм я кхъуэшыкхъэм дыхьэри, удз гъэгъа тралъхьащ, щахуэщыгъуащ. «Альтаир» проектым къигъэув Iуэхугъуэхэр зэхэзылъхьар «Урысей географие зэгухьэныгъэм» ди щIыналъэм щыIэ и къудамэм жыджэру хэт, журналист, лъахэхутэ Мокаев Тенджызщ.
Зэхьэзэхуэм и щIыналъэ Iыхьэм хэтахэм псоми Къэбэрдей-Балъкъэрым курортхэмрэ туризмэмкIэ и министерствэм и фIыщIэ тхылъхэмрэ саугъэтхэмрэ иратащ.
Лэжьыгъэм и унэтIакIуэ Куглер Катаринэ зэрыжиIэмкIэ, гъэмахуэм и кIэ пщIондэ, гъэ еджэгъуэщIэм щыщ зэмани къыхыхьэу, иджыри лъахэхутэ зекIуэ зыбжанэ щыIэнущ, щIыналъэм и щIыуэпсым иIэ уней щхьэхуэныгъэ нэхъыбэжхэми зыщагъэгъуэзэнущ.
Абы къищынэмыщIауэ, шыщхьэуIум и 25 пщIондэ проектым хэт щIалэгъуалэр, Урысей гвардием Къэбэрдей-Балъкъэрым щиIэ и къудамэм хэтхэр я гъусэу, ЩхьэунэкIэ зэджэ щхьэдэхыпIэмрэ Кавказым и ХъумакIуэхэм я мывэскъарыр зытет лъагапIэмрэ нэс дэкIынущ. Апхуэдэ зекIуэр къызэгъэпэщынымкIэ Iэмалыр щыIэ хъуащ «Альтаир» щIалэгъуалэ хасэмрэ Урысей гвардиемрэ зэращIылIа зэгурыIуэныгъэм и фIыгъэкIэ.
Проектым къызэригъэувымкIэ, щIалэгъуалэм шынагъэ къэмыгъэхъуным хуэунэтIауэ яIэ щIэныгъэм хагъэхъуэнущ, туризмэм, лъахэхутэм, спорт волонтерыгъэм ехьэлIауэ езыхэм къакIэлъыкIуэну ныбжьыщIэхэм щIэныгъэ иратыну зэфIэкI яIэнущ.
ШУРДЫМ Динэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2327.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэ напэкIуэцIхэр
«Кабардинка» ансамблым и къэфапIэ Курзалым щэбэт кIуам щекIуэкIащ хабзэ хъуауэ гъэ къэскIэ къызэрагъэпэщ, «Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэ напэкIуэцIхэр» зыфIаща, гъунэгъу щIыналъэхэм хуаIэ пыщIэныгъэхэр гъэбыдэным хуэгъэза фестивалыр.
А Iуэхугъуэм хэтыну кърагъэблэгъат Осетие Ищхъэрэ — Алание Республикэм и Мэздэгу щIыналъэм къикIа хьэщIэхэр. КъБР-м и лъэпкъ музейм зыщрагъэплъыхьа нэужь, ахэр Курзалым и щIыхьэпIэм деж джэгукIэ щрагъэблэгъащ.
ГуфIэгъуэ зэхыхьэр къызэIуихащ КъБР-м граждан жылагъуэ IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министрым и къалэнхэр зыгъэзащIэ КIурашын Анзор. Ар къыщыпсалъэм къыхигъэщащ зэгъунэгъу лъэпкъитIым щыщхэр иджы япэу зэхуэзэу зэрыармырар, абы лъабжьэ куу зэриIэр. КIурашыным жиIащ пандемие къекIуэкIым и зэранкIэ нэхъ зыубгъуауэ мы Iуэхугъуэ дахэр зэрырамыгъэкIуэкIыфыр. «Мэздэгу щIыналъэм къикIа ди лъэпкъэгъухэми ди къуэш осетинхэми мы Iуэхугъуэ щхьэпэр къызэрыддэфIыгъам папщIэ фIыщIэ фхузощI. Си гуапэщ дяпэкIи дызэдэлажьэмэ», - къыхигъэщащ абы.
Лъэпкъ зэпыщIэныгъэхэр гъэбыдэным хэлъхьэныгъэ зэрыхуащIым папщIэ, Осетие Ищхъэрэ — Аланием къикIа хьэщIэхэр щIыхь тхылъхэмкIэ Министрым ягъэпэжащ.
Осетие Ищхъэрэм граждан жылагъуэ IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министрым и къалэнхэр зыгъэзащIэ Цуциев Аслъэн къыхигъэщащ Налшык сыт щыгъуи фIэфIу къызэрыкIуэр икIи абы щыпсэу цIыхухэм и гуапэу зэрахуэзэр. «Дэ ди зэхуакум тхыдэ мыхьэнэ зиIэ зэпыщIэныгъэ дэлъщ. А зэпыщIэныгъэр щIэгъэбыдащ ди щэнхабзэ дахэхэмкIэ, нэмыскIэ, хабзэкIэ. Абы и щыхьэтщ ди республикитIым я Iэтащхьэхэм зэдэлэжьэну зэращIылIа зэгурыIуэныгъэри. Дэ ди лъэныкъуэкIи тхузэфIэкI къэдгъэнэнкъым», - жиIащ Цуциевым.
- Гугъущ къэпхутэжыну зэгъунэгъу лъэпкъитIым я зэныбжьэгъугъэр къыщежьауэ щытар. Осетинхэмрэ адыгэхэмрэ сыт хуэдэ Iуэху дахэри здаIэту, гуапэу зэIущIэхэу къокIуэкI. Сыту гуапэ ди щIыналъэм мин бжыгъэм нэблагъэ осетинхэр зэрыщыпсэур. Абы ди къуэпсхэр нэхъри быдэ ещI, ар дэ дяпэкIи зэредгъэфIэкIуэнум шэч хэлъкъым, – жиIащ Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Сэхъурокъуэ Хьэутий.
АдэкIэ зэIущIэм къыщыпсэлъащ Мэздэгу щIыналъэм и администрацэм и унафэщI Яровой Олег. «Мэздэгу адыгэхэр ди щIыналъэм я пщIэ, я нэмыс яIыгъыжу, Осетие Ищхъэрэм щопсэу. Ди щIыналъэм зиужьынми хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ», - тжиIащ абы.
«Мэздэгу адыгэхэм я зэгухьэныгъэм» и унафэщI Фэкъу Руслан къезыгъэблэгъахэм, фестивалыр къызэзыгъэпэщахэм фIыщIэ яхуищIащ. «Гуапэщ фи зэхытыкIэ дахэм укъыхэплъэну», - жиIащ абы.
Пшыхьыр ягъэдэхащ «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым и къэфакIуэхэм, КъБР-м, КъШР-м, АР-м щIыхь зиIэ я артисткээ Тхьэгъэлэдж Светланэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэу Шал Хъусенрэ Бэч Азэмэтрэ.
ГуфIэгъуэ зэхыхьэм иужькIэ, «Кабардинкм»-м хэтхэм къэфэкIэм ехьэлIа мастер-класс хьэщIэхэм къыхузэрагъэпэщащ.
НафIэдз Мухьэмэд.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2328.txt"
} |
ЦIыхугъэм иIэкъым кIуэдыпIэ
Налшык дэт курыт еджапIэ е 8-нэм щекIуэкIащ балъкъэр лъэпкъыр зэрыгушхуэ, пщIэрэ щIыхьрэ иIэу къэралым къыхуигъэфэща къулыкъум бгъэдэта генерал-майор Зокаев Валерий къызэралъхурэ илъэс 70 зэрырикъум теухуа фэеплъ пшыхь.
Абы хэтащ благъэхэмрэ Iыхьлыхэмрэ, ныбжьэгъухэр, фIыкIэ ар зигу къинэжахэр. Абыхэм я дэтхэнэми а цIыху щэджащэм теухуауэ игу къигъэкIыжын иIэт.
1951 гъэм шыщхьэуIум и 12-м Къыргъыз Республикэм и Кантскэ щIыналъэм хыхьэ Новэ-Покровскэ жылагъуэм къыщалъхуащ. Лъахэм ираша балъкъэрхэм къагъэзэжа нэужь 1969 гъэм ехъулIэныгъэкIэ къиухащ Налшык дэт курыт школ е 8-эр. А илъэс дыдэм «Росспартак» урысейпсо чемпионатым и саугъэтыр къихьри, ар щIэтIысхьащ СССР-м и МВД-м Кировым и цIэр зэрихьэу Орджоникидзе дэт и военнэ училищэм. ФIы защIэкIэ ар къэзуха щIалэ жыIэщIэр Волгоград областым занщIэу ягъэкIуащ дзэ взводым и командиру. 1973-1979 гъэхэм къриубыдэу абы къыкIэлъыкIуащ Псыхуабэ, Астрахань, Саратов, Нижний Новгород.
1982 гъэм Москва Фрунзем и цIэр зэрихьэу дэт Дзэ академиер къиуха нэужь, Коми Республикэм (Ухта, Североонежск, Сыктывкар) дзэ полкым, полкым и штабым, дивизэм я унэфэщIу щылэжьащ.
1993 гъэм къэралым хуигъэзэщIа къалэнхэм пэкIуэу Зокаев Валерий къыхуагъэфэщащ генерал-майор цIэр. А зэманым абы и ныбжьыр илъэс 40 ирикъуа къудейт. ИлэситI дэкIри, Урысейм къэралкIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэм и дзэу Приволжскэ щIыналъэм щыIэм и унафэщIым и япэ къуэдзэ ящIащ. Зокаевым бгъэдэлъ щыпкъагъым Москва щыIэ унафэщIхэми зэуэ я гур къихьэхуат. Абы дзыхь къыхуащIырт зэман кIэщIым къриубыдэу Iуэхур щыгъэзэкIуэжын хуей дзэм и IэнатIэ нэхъ гугъу дыдэхэр.
Къэралым и лъэлъэжыгъуэ зэманхэм Ухта дэт тутнакъэщым исхэр къызэрыIэтат. IэщэкIэ зэщIэузэдахэм я деж ягъэкIуар Зокаевырт. Ар абыхэм сыхьэтищым нэскIэ епсэлъащ икIи хузэфIэкIащ и жыIэм къедаIуэу, я пIэм иригъэтIысхьэжыну,- къеIуэтэж генералыр фIыуэ зыцIыхуу щыта, Къэбэрдей-Балъкъэр радиом балъкъэрыбзэмкIэ къудамэм и унафэщI Боттаев Мухътар.
- Дзэ къулыкъумкIэ Валерий и дэфтэрым шэч къызытепхьэжын итакъым: училищэр диплом плъыжькIэ къиухащ, щытхъукIэ и цIэр кърамыIуэу зы махуи кIуакъым, офицер дамыгъэхэр зэкIэлъыпIащIэу къыхуагъэфэщащ, дэ тщыщу япэу генерал хъуари аращ. А псом и къежьапIэт бгъэдэлъ щIэныгъэ куур, и къалэным пэжу зэрыбгъэдэтыр,- игу къегъэкIыж академием къыщыщIэдзауэ Валерий и ныбжьэгъуфIу щыта генерал-майор Бондарчук Юрий.
Розенталь Владимир «Зокаевцы» фIэщыгъэм щIэту етхыж:
-Зокаев Валерий сыщыдэлэжьа илъэсхэм къызгурыIуат, дзэ хуэIухуэщIэм ехьэлIауэ абы ебгъапщэ хъун куэд дызэримыIэр. Приволжскэ округым сагъэкIуат, пщэрылъ къысщащIа Iуэхум хэсщIыкIышхуи щымыIэу. Къудамэм и унафэщIыр къыстезэрыхь зэпытт икIи сигъэшынэрт генерал сымыцIыхум и цIэмкIэ.
- Мис иджы къэпщIэнщ жэуап зэрахьыр, езы Зокаевым уреджэ,- къысщIэнакIэу къыспежьащ ар махуэ гуэрым. Сыкъэшынащ, зызухеинуи Iэмал сиIэтэкъым. СыздыщIыхьам, слъагъур си фIэщ хъуртэкъым, генералым гуапэу сэлам къызихри, сигъэтIысащ. Сэ срихьэлIатэкъым апхуэдэу гупсэхуу цIыхум и псалъэм щIэдэIу унэфэщI. Абы дэслъэгъуа цIыхугъэр нобэми си гум илъщ.
-Зи псалъэр тIэу жыIэ ямыщI цIыху гъуэзэджэт Валерий, Кавказым зэрицIыхур имыгъэгъуащэу. Дэтхэнэ зыми дэIэпыкъуну хэтт. Академием щеджэ куэдым фэтэр пщIэкIэ къэтщтэн хуей хъурт, псэупIэ дызэримыIэм къыхэкIыу. Сэри абыхэм сащыщт. Валерэ ар къыщIищIэм, къызжиIар мырат: «си унэр- уи унэщ, псори дыщIэхуэнщ». Апхуэдэ цIыхугъэкIэ Зокаевыр игу къинэжащ РФ-м и МВД-м и управленэ Нэхъыщхьэм и унафэщI Львов Михаил.
Урысейм и щIыналъэ I5-м дзэ къулыкъур къыщезыхьэлIа генералым фIыщIэрэ щытхъукIэ гъэнщIат и дэтхэнэ зы лъэбакъуэри. Ар дзэм и цIыху къудейуэ къэнэжыртэкъым, жылагъуэ Iуэхуми и къызэгъэпэщакIуэ нэст. Псом хуэмыдэжу абы гуащIэшхуэ хилъхьащ Коми Республикэм псэуныгъэр щегъэфIэкIуэным.
-Коми Республикэм и къэрал университетым сыщIэтIысхьа къудейт Зокаевым и цIэр япэу щызэхэсхам. А щIыпIэ жыжьэр гъэсыныпхъэ - энергетикэмрэ мэзхэмкIэ къулейт. Лъэ быдэкIэ щыуву хуежьат къэралыр куэдкIэ зыщыгугъ гъущI къыщIэхыпIэхэри. Апхуэдэ щIыпIэм япэу зи цIэр къыщраIуэхэм ящыщт си лъахэгъу Зокаевыр. 1990 гъэм еджапIэ нэхъыщхьэр сэри къэзухри, а гъэ дыдэм Сыктывкар къалэ Советым и депутату генералымрэ сэрэ дыхахащ. Сигу ихужыркъым, и щхьэр къэнауэ, Валерэ сэркIэ къигуфIар. А махуэм щыщIэдзауэ дэлъхум хуэдэу си щIыбагъ къыдэтащ,- жиIэжырт Къалмыкъ Асият.
«Бланэ щалъху йокIуэлIэж», жаIэ. Дэнэ щIыпIэ Зокаевыр щымыIами, Къэбэрдей- Балъкъэрыр, къызыдэкIа Хьэсэней жылагъуэр зы махуи игу ихуакъым. И лъахэм къигъэзэжыныр и гуращэу, абы унэ и адэжь лъапсэм ирищIыхьат…
1995 гъэм жэпуэгъуэм и 5-м Зокаев Валерий ипхъу нэхъыжь цIыкIур( а зэманым Нижний Новгород дэт университетым и студентт) и гъусэу зыхэхуа гъуэгу фэбжьым тIури хэкIуэдащ. Балъкъэр лъэпкъым и хэщIыныгъэ инхэм ящыщ зыт ар.
Генерал Зокаевым гъащIэ кIыхь къимыгъэщIами, щIыхькIэ гъэнщIа лъэужь къигъэнащ. Нобэ абы и цIэр зэрехьэ Iуащхьэмахуэ лъапэ и «Сууну-къол» аузым метр миниплI зи лъагагъ и щыгухэм ящыщ зым - «Пик генерала Зокаева», абы и цIэр фIащыжащ зыщеджа курыт школ е 8-нэми. Илъэс къэс, генералыр къыщалъхуа махуэм ирихьэлIэу, абы и Iыхьлыхэмрэ и сабиигъуэм щыщIэдзауэ иIа и ныбжьэгъухэмрэ (Зумакулов Борис, Темиржанов Махти, Кудаев Мухътар, Улаков Махти, Сарбашев Бахаутдин сымэ) еджапIэм щызэхуос. Школым иIэщ генералым и музей зэпэщ. Абы щызэхуахьэсащ Зокаевым и гъащIэмрэ и лэжьыгъэ гъуэгуанэмрэ теухуа сурэтхэр,тхыгъэхэр, къэрал дамыгъэхэр. Музейм щрагъэкIуэкI хэкупсэ гъэсэныгъэм теухуа классщIыб дерсхэр.
Зокаев Валерэ гъуазэ хуэхъуар Хэку зауэшхуэм лIыгъэ щызезыхьа, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къыхуагъэфэщэн хуейуэ щхьэусыгъуэкIэ зи Iуэхур зрагъэтIылъэкIыжа Зокаев Къонакъбийт.
- Си гъащIэр си адэм сыпеуэу сохь,- жиIэрейт абы. И адэшхуэ Хьэжмырзэ пщIэшхуэ зыхуащIу щыта цIыхут, илъэси II5-рэ къигъэщIащ, къызытехъукIахэр е I5-нэ лIакъуэм нэс гукIэ ищIэу.
«Зокаевхэ ящыщ ухуэзэмэ, гъуэгур ет»,- зыхужаIэу къэгъуэгурыкIуа лъэпкъым и къуэ нэст Валери.
Лъостэн Музэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2329.txt"
} |
ЦIыхубэм папщIэ
Мазаем и 8-р Урысей щIэныгъэм и махуэщ
Мы гъэм илъэс 20 мэхъури ди къэралым щагъэлъапIэ Урысей щIэныгъэм и махуэр. ЦIыхубэм папщIэ щIэныгъэщIэ къэугъуеиным зи гуащIэр хуэгъэпса IэщIагъэлIхэм я махуэшхуэщ ар, зыхуэунэтIари лъэпкъ щIэныгъэм адэкIи зегъэужьынырщ, гъащIэр ипэкIэ зыгъэкIуатэ, ар езыгъэфIакIуэ лэжьыгъэ купщIафIэхэр зэфIэзых щIэныгъэлIхэр гъэпэжэнырщ, абыхэм яхуэфэщэн пщIэ ягъуэтыныным къэрал унафэщIхэм иджыри зэ гу лъегъэтэнырщ.
Европей псэукIэм и мардэхэм ящыщ куэд ди Хэкум къизыхьа, ар зыужьыныгъэм и гъуэгум тезыша урысей пащтыхь Петр Езанэм и цIэм пыщIащ ЩIэныгъэм и махуэр гъэлъэпIэныр. 1724 гъэм мазаем и 8-м абы Iэ тридзащ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академие (РАН) къэралым къыщызэгъэпэщыным теухуа унафэм. Ар и тегъэщIапIэу, 1999 гъэм, РАН-р илъэс 275-рэ щрикъум ирихьэлIэу, Урысей Федерацэм и Президентым Унафэ щхьэхуэ къыдигъэкIащ мазаем и 8-р Урысей щIэныгъэм и махуэу гъэлъэпIэным ехьэлIауэ.
Тхыдэ гъуэгуанэ хьэлэмэт икIи купщIафIэ къикIуащ РАН-м. 1747 гъэм къащта Уставым ипкъ иткIэ абы еджэ хъуащ ЩIэныгъэхэмрэ художествэхэмкIэ имперскэ Академие жиIэу. ИужькIи а цIэм зыбжанэрэ зихъуэжащ. 1803 гъэм абы зэреджэр Урысейм щIэныгъэхэмкIэ и имперскэ академиет, 1836 гъэм – ЩIэныгъэхэм я Санкт-Петербург академиет. Абы хэтт ЩIэныгъэхэмкIэ академие университет, академие гимназие, физикэмкIэ, географиемкIэ, химиемкIэ къудамэхэр. 1839 гъэм лэжьэн щIидзауэ щытащ Пулковэ обсерваторэм. ЩIэныгъэм и унэтIыныгъэ зыбжанэмкIэ тхылъ куэд дунейм къытехьауэ щытащ а зэманым. Абыхэм ярыт статьяхэр я къалэмыпэм къыщIэкIырт щIэныгъэлI щэджащэхэу Ломоносов, Эйлер, Струве, Востоков, Бутлеров, Павло сымэ, нэгъуэщI еджагъэшхуэхэми. РАН-м хэтт нэгъуэщI къэралхэм я щIэныгъэлIхэри, псалъэм папщIэ, абы и действительнэ членхэт Вольф, Вальтер, Дидро, Франклин, Гёте, Дарвин, нэгъуэщIхэри. Урысей щIэныгъэр дунейм хуэупсащ цIыху цIэрыIуэ куэдкIэ, къэхутэныгъэ инхэмкIэ. Къапщтэмэ, апхуэдэхэщ Ломоносов Михаил, Павлов Иван, Менделеев Дмитрий, Циолковский Эдуард, Капицэ Петр, Ландау Лев, Курчатов Игорь, Александров Анатолий, Королёв Сергей, Доллежаль Николай, нэгъуэщIхэри. Абыхэм я къэхутэныгъэхэм я фIыгъэкIэ дуней псом щыяпэу Урысейм биосферэр щаджын щIадзащ, хьэршым яутIыпщащ спутник IэрыщIыр, атом станцыр лажьэу щрагъэжьащ.
Совет псэукIэ мардэхэр зи лъабжьэ къэралыгъуэ ди хэкум щыухуэн щыщIадза 1917 гъэм ирихьэлIэу академием хъарзынэу зиужьат. Абы хэтт действительнэ члену цIыху 49-рэ. КъыщызэIуахагъащIэм щыгъуэ абы хэтыр цIыху 17 къудейт. Апхуэдэу РАН-м иIэт лабораторэ зэмылIэужьыгъуэу 5, обсерваторэ зыбжанэ, музейхэр, щIэныгъэ лэжьакIуэу цIыхуи 109-рэ. Совет Союзыр 1922 гъэм къызэрагъэпэща нэужь, РАН-м и цIэм аргуэру зихъуэжащ: ар СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и академие хъуауэ щытащ.
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм ди къэралым щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм яжь щIихуащ Академиеми. 1991 гъэм абы фIащащ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей академие (РАН). Къэралым и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ а щIэныгъэ IэнатIэр егъэфIэкIуэным хуэунэтIауэ щытщ 2013 гъэм и фокIадэм къызэрагъэпэща ФАНО-м (ЩIэныгъэ зэгухьэныгъэхэм я федеральнэ агентствэ) и лэжьыгъэр. Абы къызэрыхилъхьамкIэ, къэралым и щIыналъэхэм щылажьэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институт зэмылIэужьыгъуэхэр зы щIэныгъэ центр иным и дамэм щIэгъэувэн хуейщ. Нобэ академием хэтщ действительнэ члену, член-корреспонденту щэ бжыгъэхэр, хамэ къэралхэм я еджагъэшхуэ куэд. Абы нобэ щызэфIах естественнэ, жылагъуэ щIэныгъэхэм япыщIа, дунейпсо мардэм къитIасэ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ инхэр.
Ди къэралым и щIыпIэ куэдым зыщаужьащ РАН-м и щIыналъэ къудамэхэми. Апхуэдэу 1993 гъэм Налшык къыщызэIуахауэ щытащ РАН-м и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрыр. Ар къызэгъэпэщыным и гуащIэшхуэ ирихьэлIащ щIэныгъэлI цIэрыIуэ, техникэ щIэныгъэхэм я доктор, УФ-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Иуан Пётр. Центрым информатикэмкIэ, кибернетикэмкIэ, экономикэмкIэ, прикладной математикэмкIэ, биологиемкIэ, географиемкIэ, ядернэ физикэмкIэ, астрофизикэмкIэ, жылагъуэ, тхыдэ-филологие щIэныгъэхэмкIэ къэхутэныгъэшхуэхэр щрагъэкIуэкI. Ахэр зэфIах ди лъэпкъ щIэныгъэлI пажэхэу КъБЩIЦ-м и нэIэм щIэт институтхэм щылажьэхэм. КъинэмыщIауэ, а институтхэм унэтIыныгъэ 12-кIэ уи щIэныгъэм щыпыпщэфынущ аспирантурэми докторантурэми. Инфоматикэмрэ щIыналъэ управленэмкIэ институтым экономикэ щIэныгъэмкIэ кандидат, доктор лэжьыгъэр щыпхагъэкI совет иIэщ. «Известия КБНЦ РАН» журналыр пIалъэ хэхам тету къыдокI. Абы къытохуэ ди лъэпкъ щIэныгъэлIхэм зэфIах къэхутэныгъэхэр зи лъабжьэ щIэныгъэ тхыгъэ купщIафIэхэр.
КъБЩIЦ-м и щIэныгъэлIхэр жыджэру ядолажьэ еджапIэ нэхъыщхьэхэми курыт школхэми. ЦIыхухэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ етыным псэемыблэжу хуолажьэ еджапIэ пашэхэу Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетыр, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал мэкъумэш университетыр, ГъуазджэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэ институтыр, нэгъуэщIхэри.
ГъащIэм зиужьынымкIэ щIэныгъэр джэлэс нэхъыщхьэщ. А IэнатIэм щызыIэрагъэхьэ ехъулIэныгъэхэм куэдкIэ елъытащ жылагъуэм и псэукIэр зэрефIэкIуэну щIыкIэр. Промышленность, медицинэ, космонавтикэ, технологие лъагэхэм япыщIа нэгъуэщI унэтIыныгъэ куэд къызэщIэзыубыдэ IэнатIэм зи лэжьыгъэр епха псоми ди гуапэу дохъуэхъу я IэщIагъэм ехьэлIа махуэшхуэмкIэ. Къэбэрдей-Балъкъэрыр, Хэку псор ипэкIэ зыгъэкIуэтэн лэжьыгъэ купщIафIэхэмкIэ нэхъ къулеиж хъуну, яхуэфэщэн къэрал гулъытэ ягъуэтыну, узыншагъэ, унагъуэ насып яIэну ди гуапэщ. Ди фIэщ мэхъу: лъэхъэнэм къигъэув сыт хуэдэ гугъуехьхэми емылъытауэ, ди щIэныгъэлIхэр адэкIи хуэлэжьэнущ къэралым и зэIузэпэщ псэукIэм.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "233.txt"
} |
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек Урысей Федерацэм и Къэрал ныпым и махуэм теухуа и хъуэхъу
ПщIэ зыхуэсщI си хэкуэгъухэ!
Урысей Федерацэм и Къэрал ныпым и махуэмкIэ сынывохъуэхъу!
А махуэшхуэм къэралышхуэм и цIыхубэр зэпещIэ, ар Урысей къэралыгъуэм и щхьэхуитыныгъэмрэ зыми и унафэ зэрыщIэмытымрэ, лъэпкъ куэду зэхэт цIыхубэм я зэкъуэтыныгъэм, псэкупсэ лъэщагъым я дамыгъэщ. Си гум къыбгъэдэкIыу псоми сынывохъуэхъу ехъулIэныгъэхэр фиIэну, фынасыпыфIэу, фыузыншэу, фефIакIуэ зэпыту фыпсэуну! Фэри фи Iыхьлыхэри зэIузэпэщагърэ фIыгъуэрэ фыщымыщIэну!
МахуэшхуэмкIэ сынывохъуэхъу!
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2330.txt"
} |
Узыфэр лъэпощхьэпо яхуэхъуакъым
Инсулиныр къызэрагупсысрэ илъэси I00 щрикъум ирихьэлIэу, Урысейм фошыгъу уз зыпкърытхэм я ассоциацэмрэ «ГЕРОФАРМ» компаниемрэ зэращIылIа зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, Европэм и бгы нэхъ лъагэ дыдэ Iуащхьэмахуэ и щыгум дэкIыным епха Iуэхугъуэхэр къызэрагъэпэщащ. Ар хуэгъэпсат фошыгъу уз зыпкърыт сымаджэхэр зыуIууэ гугъуехьхэм жылагъуэм гу лъегъэтэным. А унэтIыныгъэмкIэ медицинэм зыужьыныгъэ хъарзынэхэр зригъэхъулIами, иджыри зэфIэгъэкIыпхъэхэр мащIэкъым.
Iущхьэмахуэ дэкIахэм яхэтащ Москва, Урысейм и хэгъэгухэм ящыщу фошыгъу узым и япэ лIэужьыгъуэр зиIэ сымаджэхэр, УФ-м Узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм ЭндокринологиемкIэ и щIэныгъэ-къэхутакIуэ медицинэ центрым и IэщIагъэлIхэр, дохутырхэр.
Зэхыхьэм и япэ махуэм хьэщIэхэм яхуэзащ КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министр Къалэбатэ Рустам. Дохутырхэмрэ щIэныгъэлIхэмрэ зыхэта зэIущIэхэм щытепсэлъыхьащ бгым щыдэкIкIэ зрихьэлIэнкIэ хъуну гугъуехьхэм, ЭндокринологиемкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ медицинэ центрым и IэщIагъэлIхэм республикэм и дохутырхэм я деж я Iэзагъэм хэзыгъахъуэ семинархэр зэрыщрагъэкIуэкIынум, фошыгъу узыфэр къызэрахутэм, ар зыпкърыт сымаджэхэм зэракIэлъыплъыпхъэм теухуауэ лэжьыгъэ и пIалъэкIи зэхъуэжащ.
Iуащхьэмахуэ лъапэ махуищкIэ зыщагъэпсэхури, хьэщIэхэр дэкIащ бгым, ахэр къыщыувыIащ метр 4600-рэ зи лъагагъ, «Iэхъуэхэм я къыркIэ» зэджэ щIыпIэм. Фошыгъу уз япкърытми, зиIэ сымаджэхэм, гугъуехьхэр къызэранэкIри, яубзыхуа гъуэгуанэр къызэпачащ. Апхуэдэ щIыкIэкIи къагъэлъэгъуащ зыхуэбгъэувыжа мурадыр зэбгъэхъулIэн щхьэкIэ узыфэр лъэпощхьэпо зэрымыхъур.
УФ-м Узыншагъэр хъуэмнымкIэ и министерствэм ЭндокринологиемкIэ и щIэныгъэ-къэхутакIуэ медицинэ центрым и IэщIагъэлIхэмрэ фошыгъу узыфэр зыпкърыт сымаджэу Урысейм и щIыналъэ зэхуэмыдэхэм къикIахэмрэ къыхагъэщащ республикэр ягу зэрырихьар, хьэщIагъэ къызэрырахамкIи я Iуэхур тэмэму зэфIэкIынымкIэ сэбэп къазэрыхуэхъуам папщIи, Iуэхум хэтахэм фIыщIэ хуащI.
ЩхьэщэмыщI Изэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2331.txt"
} |
Лъагъуныгъэр, пщIэр, нэмысыр
Мы гъэм илъэс 13 мэхъури ди къэралым щагъэлъапIэ Унагъуэм, лъагъуныгъэм, зэхуэпэжыным я махуэр. «Унагъуэр быдэмэ, къэралыр лъэщщ», - жыIэгъуэ пэжым къегъэлъагъуэ ар къэралым и зы Iыхьэу, жылагъуэм и быдапIэу зэрыщытыр. Апхуэдиз мыхьэнэ цIыху гъащIэм щызиIэ унагъуэм гулъытэшхуи щегъуэт ди хэкум.
Бадзэуэгъуэм и пэщIэдзэм техуэ а махуэшхуэм ехьэлIа лэжьыгъэшхуэ щызэфIах ди республикэм. Абы къриубыдэу гулъытэ хэха хуащI бын куэд щапI унагъуэ зэгурыIуэхэм, зыпэрыт IэнатIэхэм ехъулIэныгъэхэр щызиIэ зэщхьэгъусэхэм, щIэблэм щапхъэ яхуэхъу нэхъыжьыфI зэрысхэм. Апхуэдэ мазэ лэжьыгъэм кърикIуахэр дыгъуасэ къыщапщытэжащ Бахъсэн щIыналъэм. Къалэ администрацэм и и унэм щекIуэкIа зэхыхьэ гуапэм ирагъэблэгъар цIыху мащIэ дыдэу щытми (коронавирус уз зэрыцIалэ лIэужьыгъуэщIэм и зэранкIэ), абы щагъэлъэпIащ районым щыщ зэщхьэгъусэ зыбжанэ. Махуэшхуэр гъэлъэпIэнымкIэ къэралпсо комитетым къыбгъэдэкI «Лъагъуныгъэмрэ зэхуэпэжыныгъэмрэ» медалыр зыхуагъэфэщахэм ящыщщ Къуэдзокъуэхэ я унагъуэр.
- Нобэ дгъэлъапIэ махуэшхуэр епхащ дэ тщыщ дэтхэнэми и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэм: унагъуэм, абы илъ лъагъуныгъэмрэ пэжыгъэмрэ, зэгурыIуэныгъэмрэ гуапагъэмрэ, Аращ къыщежьэр цIыхухэм яхэлъ хьэл дахэ псори: лъагъуныгъэри, пщIэри, нэмысри, гумащIагъри, пэжыгъэри, - къыхигъэщащ унагъуэхэм щехъуэхъум Бахъсэн къалэ администрацэм и Iэтащхьэ Мамхэгъ Хьэчим. – Унагъуэращ псоми тхэлъыфыну хьэлыфIхэм я къежьапIэр. «Унагъуэр быдэмэ, къэралыр лъэщщ», - жиIащ псалъэжьым. Дэтхэнэ унагъуэми сохъуэхъу насыпыфIэу, щIэблэ узыншэ къащIэхъуэу, я мурадхэр къайхъулIэу псэуну.
ЗэIущIэм хэтащ къалэ советым и депутатхэр, администрацэм и лэжьакIуэхэр, Бахъсэн къалэм щыIэ IуэхущIапIэ зыбжанэм я унафэщIхэр, ЗАГС-м и щIыналъэ къудамэм и IэщIагъэлIхэр.
«Лъагъуныгъэмрэ зэхуэпэжыныгъэмрэ» медалыр зыхуагъэфэща Къуэдзокъуэ зэщхьэгъусэхэм фIыщIэ ин ящIащ къыхуащIа гулъытэр. НэхъыжьыфI Лолэ тепсэлъыхьащ я унагъуэ быдэхэм икIи насыпыфIэхэм илъ хабзэм, пщIэмрэ нэмысымрэ. Адэ-анэхэм, адэшхуэ-анэшхуэхэм жылагъуэм щаIэ апхуэдэ пщIэ лъагэм щыгуфIыкIащ абыхэм я бынхэри я къуэрылъху-пхъурылъхухэри.
Зэхуэсхэм я кIэухыу абы хэтахэм сурэтхэр зытрагъэхащ.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2332.txt"
} |
Интернетыр щIалэгъуалэм я сэбэпу
Интернетым Iуэху щхьэпэхэр щрагъэкIуэкIын папщIэ Урысей Федерацэм и Правительствэм иджыри сом меларди 7 хухихынущ хэкупсэ гъэсэныгъэм хуэщIа къэрал контент Рунетым щыгъэлэжьэным.
Ар трагъэкIуэдэнущ щIалэгъуалэм теухуа интернет проект 200-м зрагъэужьыным. «Интернетым зегъэужьынымкIэ институтым» хуаутIыпщыну ахъшэр нэхъыбэу зыхухэхауэ щытынур щIалэгъуалэм я гупсысэр зэтегъэувэнырщ, къэралым и цIыху зэпIэзэрыту къэхъун папщIэ унэтIынырщ, хэкум, гъащIэм, лъэпкъым я мыхьэнэр къагурыIуэу балигъ гъащIэм хэбэкъуэнымкIэ сэбэп хъунырщ.
Апхуэдэ мурадкIэ нэхъ пасэу сом меларди 3 къыхигъэкIащ къэрал мылъкум. Ахъшэр зытрагъэкIуэдэну интернет-проект 200-р дыгъэгъазэм и 3I пщIондэ лажьэу яутIыпщын хуейщ.
УФ-м и Президентым и Администрацэм зэрыщыжаIамкIэ, къыкIэлъыкIуэ гъэхэм «Интернетым зегъэужьынымкIэ институтым» хухах ахъшэр зырэ ныкъуэкIэ е тIукIэ нэхъыбэ ящIыну Iэмал щыIэщ.
Сыт а «Интернетым зегъэужьынымкIэ институтым» и къалэнымрэ зэфIигъэкIхэмрэ? Институтыр 2005 гъэм къызэIуахащ. Къалэн нэхъыщхьэу зыхуагъэувыжар интернетым мыхьэнэ зиIэ Iуэхухэм ущытепсэлъыхь хъу утыкухэр къыщызэгъэпэщынырщ, унэтIыныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм щекIуэкI къэхутэныгъэхэр цIыхубэм яхыхьэнырщ, интернетым ис цIыхубэмрэ властымрэ нэхъ гъунэгъуу зэпыщIэнырщ.
2020 гъэм щIалэгъуалэм папщIэ интернет-контентхэр къызэгъэпэщынымкIэ зэпеуэ ирагъэжьащ. Абы лъандэрэ иджыпсту цIэрыIуэ хъуа проект зыбжанэ «дунейпсо бэджыхъым» лъэ быдэкIэ щигъэуващ. Абыхэм ящыщщ more.tv онлайн-кинотеатрыр, нэгъуэщI зыбжанэ.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2334.txt"
} |
Нобэ
♦Украинэм и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ. 1991 гъэм Радэ Нэхъыщхьэм унафэ къищтащ Украинэр СССР-м къызэрыхэкIыжым икIи абы къэралыгъуэ щхьэхуэу зыкъызэрилъытэжым теухуауэ.
♦Къыргъызым и къэрал кIуэцI дзэхэм я махуэщ
♦79 гъэм Везувий вулканыр къибыргъукIащ. Абы щIым щыщ ищIауэ щытащ Помпей, Геркуланум, Стабий къалэхэр.
♦1516 гъэм Алеппэ (Сирие) ищхъэрэIуэкIэ тыркудзэхэм мысыр мамлюкхэм я дзэхэр щызэтракъутащ, а IэщэмкIэ узэуэныр мызахуагъэу, уеблэмэ щIэпхъаджагъэу иужьрейхэм къалъытэри, топхэр къагъэсэбэпын ядатэкъыми.
♦1758 гъэм Москва дэт япэ медицинэ институтыр къызэрагъэпэщащ. Иджыпсту ар Сеченов И. М. и цIэр зезыхьэ Япэ Москва къэрал медицинэ университетырщ.
♦1830 гъэм дунейм ехыжащ Къэбэрдей пщы уэлий хахуэ Жанхъуэт Кушыку.
♦1853 гъэм США-м и Нью-Йорк штатым хыхьэ Саратогэ-Спрингс къалэ цIыкIум и ресторанхэм ящыщ зым япэу щагъэжьащ ди зэманым икъукIэ цIэрыIуэ чипсхэр - пIащIабзэу зэтегъэжа кIэртIофым къыхэщIыкIахэр.
♦1827 гъэм индустриализацэм и япэ къэрал займхэр къыдагъэкIащ.
♦1904 гъэм Урысейм унафэ къыщыдагъэкIащ къуаншагъэ зылэжьа цIыхум тралъхьа тезырыр щрагъэпшынкIэ удын традзэну зэрыхуимытым теухуауэ.
♦1943 гъэм Къардэн Къубатий Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къыфIащащ.
♦1944 гъэм советыдзэхэм Модавиер фашистхэм къыIэщIагъэкIыжащ.
♦1949 гъэм къару игъуэтащ НАТО-р къызэгъэпэщыным теухуауэ мэлыжьыхьым Iэ зытрадза зэгурыIуэныгъэм.
♦1990 гъэм Таджик ССР-м и Совет Нэхъыщхьэм унафэ къищтащ и къэрал суверенитетым теухуауэ.
♦1991 гъэм Горбачёв Михаил КПСС-м и ЦК-м и Секретарь нэхъыщхьэ къулыкъум зэрытекIыр хэIущIыIу ищIащ икIи ЦК-р зэбгрыкIыжынми къыхуриджащ.
♦1995 гъэм Куржым и Конституцэр къащтащ.
♦2008 гъэм Пекин щызэхуащIыжащ ХХIХ гъэмахуэ Олимп джэгухэр. Ахэр тхуэугъурлат ди республикэм – Пекин дыщэ медаль кърихауэ щытащ ди бэнакIуэ Хъущт Аслъэнбэч.
♦1940 гъэм къалъхуащ урысей журналист, тхакIуэ, УФ-м и Президенту щыта Ельцин и пресс-секретару лэжьа Костиков Вячеслав.
♦1943 гъэм къалъхуащ адыгей усакIуэ, зэдзэкIакIуэ КъумпIыл Къадырбэч.
♦1964 гъэм къалъхуащ урысей космонавт, УФ-мрэ Къыргъыз Республикэмрэ я ЛIыхъужь Шарипов Салижан.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 24 – 25-рэ, жэщым градус I7 – I9 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Къуажэ ив нэхърэ - къуажэ и благъэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2335.txt"
} |
Рекорди I0 ягъэувынущ
Къэбэрдей-Балъкъэрыр илъэсищэ зэрырикъум и щIыхькIэ екIуэкI Iуэхугъуэхэм ящыщщ нобэ Iуащхьэмахуэ лъапэ къыщызэIуахыр - рекордхэм я махуэр. Европэм и къурш нэхъ лъагэ дыдэм щекIуэкI махуэшхуэм спортсменхэм, артистхэм, пщафIэхэм, нэгъуэщI IэщIагъэ пэрытхэм я зэфIэкI щагъэлъэгъуэнущ.
Метр 2000 зи лъагагъ Iуащхьэм рекорди I0 щагъэувынущ. Иткол и утыкум Къэбэрдей-Балъкъэрым и шхыныгъуэ нэхъ IэфI дыдэу 8 щащIынущ республикэм и щIыналъэхэм къикIа пщафIэ нэхъ Iэзэхэм. Кавказ Ищхъэрэм и ПщафIэхэм я зэгухьэныгъэм хэт ди лъахэгъухэм мастер-классхэр ятынущ кавказ ерыскъы IэфIхэм я гъэхьэзырыкIэр хьэщIэхэм ирагъэлъагъуу.
Абдеж къыщыуджынущ КъБР-м и къэфакIуэ ансамбль нэхъ лъэрызехьэхэр. Рекорд ягъэувынухэм ящыщщ «ЦIыху нэхъыбэ зыхэта лъэпкъ къафэ» унэтIыныгъэр. Абы папщIэ утыку къихьэнущ «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблыр, «Балкария» къэрал къэфакIуэ ансамблыр, «Терские казаки» гупыр.
Нобэ махуэшхуэм и щIыхькIэ Iуащхьэмахуэ лъапэ и кIапсэ гъуэгухэм я уасэр процент 30-кIэ нэхъ пуду щытынущ, жэрдэм зиIэ псори ирагъэблэгъэнущ.
Нобэ Iуащхьэмахуэ лъапэ дэкIуеящ метри I00 хъууэ ягъэжьэну шашлык, и хъуреягъыр метри 2,5-рэ хъууэ ягъэхьэзырыну хъыршын, инрэ-ину, куэдрэ-куэду япщэфIыну джылахъсэней къазрэ цIыртIрэ, адыгэ кхъуейджылахъстэней хьэлыуэ, лыгъуррэ пIастэрэ, нэгъуэщI куэди зышхыну, еплъыну зи хъуэпсапIэ псори. ПщафIэхэр нышэдибэ жьыуэ щIаудзауэ я къалэн пэрытщ, цIыхухэр хуэмурэ къызэхуос.
Iуащхьэмахуэ лъапэ и «Ушба» турист базэм спорт-къару зэхьэзэхуэхэр щекIуэкIынущ. Iуащхьэмахуэ нэхъ псынщIэу дэжеинымкIэ рекорд ягъэувыну нобэ иужь итщ скайранерхэу Шкель Виталийрэ Ачабаев Ильясрэ. Зым Азау къыщыщIидзэнущ, адрейр Приют-II-м щежьэнущ.
Апхуэдэ зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэмрэ нэгузыужьхэмрэ ныщхьэбэ иухмэ, Урысейм и рекордхэм я тхылъым и редактор нэхъыщхьэ, философие щIэныгъэхэм я кандидат Коненкэ Станислав Къэбэрдей-Балъкъэрым рекордсмен статусыр къыфIищыну хуагъэфащэ.
А Iуэху дахэр, шэч хэмылъу, хуэлэжьэнущ къыдэкIуэтей щIэблэр хэкупсэу гъэсэным, спортым, туризмэм дегъэхьэхыным икIи щапхъэ зыхуэхъунур Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэухэм я закъуэкъым, атIэ Урысей Федерацэм ису хъуар къыкIэлъыплъынущ.
Фестивалыр зэрекIуэкIам и хъыбар ди газетым иджыри къытеддзэнущ. Нобэрей махуэ телъыджэр къызэрагъэпэщащ КъБР-м и Правительствэм, «Кавказ Ищхъэрэм и курортхэр» АО-м, «Урысей лъэщ» урысейпсо спорт зэщIэхъееныгъэм, «Урысейм и рекордхэм я тхылъ» проектым.
НэщIэпыджэ Замирэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2336.txt"
} |
ШейтIан хьэмкIэшыгу
Мэжьэражьэ дыгъэр. АпхуэдизкIэ къигъэплъыщащ уафэри, купрауз IэмпIэ къыщIинакъым. Хьэуами укъелыпщI, узримыгъэIубу. Щыхуабэвэхми а зэрыжьыщIэхущ Налшык и «Долинск» хьэблэр. ЩхъуантIагъэр пэрыхьэтщ. Жьауалъэ абрагъуэщ жыг гуэрэнхэр. Гуэл щхьэфэ мамырыр уи жыжьаплъэу, мэууэ удзыпцIэ щыгум деж зегъэщIи… умыгупсысэ закъуэ! Угупсысэмэ къыбгурыIуэнкIэ хъунур неIэмал (…) умыщIэху пщIондэщ тыншыгъуэр. Месрэ мо хъумпIэцIэдж Iэтэр… А къандзэгу къибыргъукIри, къибыргъукIыххэурэ ивэщIэж акъыл пIэжьажьэри зы дуней уэрдыхъум и гъэрщ.
КъызбгъэдэтIысхьэпэху гу лъыстакъым зи ныбжьыр фIыуэ хэкIуэта лIы Iувышхуэм. Псы лъэнтхъуий щIытахуэмрэ щыгъын бэкхъырымэмрэ зэщIэту къэури, «дзыргъ» макъышхуэ къыкIэлъыпIэщIащ (IункIыбзэ зэкIэрыщIаифIыр мывэ гъэжам тридзауэ арт). Зэуэ къыпыIузох си IэфракIэпэ «бэлэрыгъар». Езым, и къепси и зегъэщэтэхи зыуэ, IэпэпсынщIэ есагъэжькIэ телефоным йоуIухьри:
- УздэщыIэр дэнэ, е-ей? Псы къыздэпщта? Псы щIыIэ зо! Дэвай…
Уэтэби дадэшхуэ! Иджы, ыхьы, а зыпэплъэри езым хуэфэщэну зы иныжь къутахуэу къыщIэкIмэ, мы дурэш цIыкIум ущымыпIэтIэуэж… сыIэпхъуэну зысплъыхьа щхьэкIэ, дэнэкIи зэхуэдэу Iувщ цIыхур. «ЗыщIызоIуж» си ныкъуэеджэм. НапэкIуэцIыр нэзмыджыс щIыкIэ си гъунэгъущIэр гъуагъуэу зыгуэрым погие:
- Шэджагъуэ дыпщIащ зиунагъуэрэ, сынолъэIуати укъэпIэщIэну!
Си щхьэри къэзмыIэту, сакъыурэ къызэхызоплъыхь си лъапэр: хъыдан вакъэ къуэлэнитI; пэкъуаншэ щIыхупс цIыкIухэр кIащхъэу зыхэпхъа кIэкъуащIэ къэбыфэ. «Магнит»-р зэрыбу къытещрэ езыр къуауэ хъуржын хужь си пащхьэ дыдэм къыщощэтэх. НетIрей лIышхуэмрэ сэрэ ди зэхуаку иджы зыгуэрым (хьэуэ, къыдэтIысхьэркъым, атIэ илъэс 70-м зыбжанэрэ гухьэр езыщIэкIыжа бзылъхугъэм и «уэху-сыху» хьэлъэр игъэшу зыкъыщызыIэпегъэхури):
- Зэзакъуэ мыгъуэ сызыхэпщIыкIатэмэ, Iистофрилэхь! БжезмыIарэт?.. си внукхэр гъунэгъум къыхуэзмыгъанэу хъуакъым. АпщIондэху…
- Уи махуэр зэй жэщ хъууэ щытакъым, армыратэмэ, внукымрэ правнукымрэ я зэхуаку зы илъэс тIощI нэхъ мыхъу зэрыдэлъыр пщыгъупщэрэт!
- КIыгуугу!
Апхуэдэхэу зэсэмыркъауэурэ зи Iыхьлы-Iэулэдыгъэр зыми емыщхьитIым я тхьэрыкъуэф Iэнэри къамыузэдрэт; «Кабардинкэ» ныбэф цIыкIури къытрамыгъэтIысхьэжрэт.
ЛIым и псыхуэлIэ «къухьыр» игъаджэурэ псы фэндырэ чэтвэрыр егъэщIей. Бзылъхугъэм и Iупэхэр мо и цIэджэгъу гъуэплъым хещIэри егъэувыж. Быхъ къахъуэхъуркъым. ЦIутI къапсэлъыркъым. Пэжыр жысIэнщи, апхуэдизкIэ сыдихьэхащ а тIум я зэпылъыкIэми, сигу хэхъуэурэ сыхуопIэцIеиж адэкIэ къэхъункIэ хъунум. МащIэу хуэбгъунжрэ тIэкIуи хуэщIыбагъыу къызэтIысылIа босцей къэбыфэ хуитышхуэм щхьэхущIымэ къабзэр къыпех. СпэзанщIэпсу къыспэщыс дадэшхуэрщи, и нэхэм а хъуаскIибл мыгъуэжьыр къащIэджэгукIыу, хьэжьпэжьыфэщ. СопщIантIэ, сэ, хьыIы, а тIур зэсытми! ЛIыжь-фызыжь дахэщ тIури. Нэбгъуз нэпцI сщIыурэ сыхукъуоплъ бзылъхугъэм… И щхьэц кIыхь ухуэнар псыIафэщ. ЩхьэфIэпхыкI къуэлэн цIыкIум къыщIопс пасэрей мыщIэ-тхьэгъуитI. Фызыжь гуакIуэщ, тхъугъэ налъэ зэзмыгъэцырхъхэм ящыщщ. Телефон гуэр къокIий абы щымыщу. ЛIышхуэм Iэбэрабэурэ уэзджынэр зейр къегъуэтри:
- НтIэ, Милкэ. СынакIуэрэ? – къызыкъуех и урысыбзэу адыгэ жьгъыруужь зыщIэтыр. – Тэмэм, шыр, мыдэ дагъэигъэхъуапIэм сыкъыIулъэдащи… Зы дакъикъэ I5-кIэ сынэсынщ… Хьэуэ, хьэуэ! УIумыкIыт а уздэщытым. Давай, фо! (Иужьрей псалъитIыр адыгэбзэ къабзэт!) ЛIышхуэр хуумыгъэфэщэну жьы щIэту къыщолъэт. Зеплъыхь: и цIыкIуфэкIухэр къилъыхъуэж къыщIэкIынщ.
- Арат… СыкъыщIыдэпшар…, - щхьэфIэпхыкI пIащIэр зыфIилъэфрэ пэт къыдопсэлъей зи нэгу къызэIууа бзылъхугъэр, - си лъакъуэ лъынтхуэхэр псэзауэу..., - здыжиIэм, лIыр (нетIэ зэрыбзэрэбзам зыцкIэ емыщхьыжыххэу) къызэщеудри:
- УкъыщIызэплъыр си щхьэ гъэва?! Си внучкэр экзаменым къыщIэкIыжауэ къыспоплъэри щытщ. Тётям деж есшэхыну къэзгъэгугъащ!
НыкъуэжыIэр зыIураубэжа бзылъхугъэми зыфIэзэхуэжу къыщIэкIынщи:
- Сабийхэр уэр щхьэкIэ зэздзэкIри сыкъыдэкIащ!
- Дыхьэж-тIэ иджы, - лIы зэгуэпам вакъэкIэрэхъ лъэмбыIуитIыр удзыпцIэм щызэрилъафэурэ и жыпхэр зэпеIэбыхь. Зыгуэр фIэкIуэдаи, сыти…
- Мырат къэплъыхъуэр? – IункIыбзэ зэкIэрыщIар лIым и лъэтхьэмпэм пэщIэхуэу хыфIеутIыпщхьэ мыдрейми, - Фпирот, Iиблисыжь!
- Уэт хъыджэбзыфI! Араи хье сэ фIыуэ ущIэслъагъур… Нэзат, Нэкъуэлэн… Дыхьэж! – и жьэгъул пщIантIэпсыр IэщIыб цыбэшхуэмкIэ зэщIилъащIэурэ къызопсэлъэкI лIы щIэцIывэжар. Абы и лъэужь уиплъауэ умыдыхьэшхынкIэ зы Iэмал щыIэтэкъым: езыр инрэ надэу (зэрыдадэм нэмыщI), езым и гъуэншэдж щхьэпсыр (е къэлалэрэт, е зыпыудыпэрэт?) хьейдэ пыщэтрэ, ещэтэхыпэу! Бзылъхугъэм и дэнэ гу щылъригъэтэжынт а и е хьэмыкъэ сэфэтым?! Хэбгъэзыхьмэ, игу тримыгъэпщэхауэ узиIэт… МызыгъуэгукIэщ жыхуэсIэр.
Маршынэхэр здыщагъэувамкIэ, гуэл Iуфэр иIыгъыу, лъэпэрапэурэ жэрт лIы тIорысэшхуэ. Ягъэ кIынкъым тIэкIу хуэхьэкIэпычми. Iуэхушхуэкъым и лIыжьыгъуэр тIыгъуэжами. НэхъыщхьэIуэращи, иджыпсту мыупIэрапIэу абы кIэлъокIуатэ «уей, уей!» жезыгъэIа зэманыгъуэр къызыщIэщ нэкъуэлэнитI. Сыт мыгъуэ дэ а псом хэтщIыкIыр!
Тхьэрыкъуэф Iэнэр зэщIэзыкъуэж бзылъхугъэ хэкIуэтар иджы къысхуеплъэкI хуэдэурэ щIошхыдыкI.
- ШейтIаныжь… Дэнэ иджы хуабэвэх-зелъэфэну мыпхуэдиз ерыскъыр здэсхьынур, - жиIэурэ мыгъуэр зи мыгъуа «Кабардинкэ» быхъутIэр къепхъуатэ, гъэщIейри… лажьи хъати зимыIэ хъумпIэцIэдж абгъуэм «ущ» жригъэIэу кIэщIекIэ!
- ИукIынщ… сыплъэуэрэ – къызжьэдоху сфIэгуэныхьу.
- ХьэлIамэ иукIынщ! Пасэрей лIы гуащIэр здэкIуам кIэлъыкIуэжащ пасэрей фадэ пIащIэри. Плъэгъуакъэ мо щIэпхъуэжар?..
- А зи гугъу пщIыри зэгуэр гуащIэу щытагъэнщ… ЩIэмыпхъуэжу… Армыратэмэ?
- Армыратэмэ, емынэ узым укъихуа жыхуэпIэщ, и-и-и? «ПщIэжрэт?» зыжепIэн ущимыIэр бгъэунэхуакъым уэ иджыри…
- Хьэуэ… Сэ… Илъэс дапщэ ухъурэ? – къызжьэдоцIэфт сызыщIэупщIэну симыгугъэххар. Къысхуэгъэгъу… Уи хьэдэ хьэм къихьат? - зыIурызолъэфэж аргуэру.
Пхуэзгъэгъуаиххэщ, 78-рэ сохъу. Абы щыщу 55-м мо щIэцIывэжаижьыр сошэч, ди тхьэ! ШейтIан Iупс зэрызелъафэу налъэ 55-рэ!
И жыIэкIам сыкъигъэуIэбжьри зэпэсплъыхьыпащ бзылъхугъэр. Хьэуэ фызыжь гуакIуэщ иджыри! Хьэуэ дытеIуэтыхьынукъым а тIур зэпэщхьэхуэу щIэпсэуам. Апхуэдэ гъащIэ теплъэгъуэхэм тIыл зышхауэ дыкърагъэтIащ фи тырку сериалхэм! НэгъуэщIщ сыхэзгъэгупсысыхьар (плъагъурэ, цIыху цIыкIу, дапхуэдизрэ зыбгъэIущыжрэт умыгупсысэну?!) НэгъуэщI гуэрщ: пэж дыдэу сыт къригъэкIар а бзылъхугъэм: дэнэ-тIэ здэкIуар пасэрей е – ухэныпэ нэхърэ лъэпхъуэмбыщIэ – нобэрей лIы … гуащIэр, е Iэмал имыIэжмэ – фIэIур?! КъызэрысIэщIэлъагъуэмкIэ, а ди нэхъ гуащIэхэм я лъэужьыр еху дызэпэфиижу иджыпсту дызэрыс хьэмкIэшыгужьыр. Хьэщхъуэмыщхъуафэщ а гупкIэм пысхэр. БзэмыIу пIытIахуэщ я кIэфийхэри. КърагъэкIхэрщи… догуэ даIуэт… Мес зым и къуэрылъху-пхъурылъхур внуккIэ егъэфий, адэкIэ абы къыпофий тётя, дядя, племяшхэр, адэкIэ IуантIагъэ лъэкIыхьу къыхоужьгъэ лIыжь лъэужьхэмрэ фызыжь-щIымахуэ мэракIуэхэмрэ. КIэщIу жыпIэмэ, зыри хуейкъым анэшхуэну, зыми хущIыхьэркъым адэшхуэну. Къытхуэмеижыххэу пызыхыжар езы къуэрылъхухэрщ (къысхуэвгъэгъу: внукхэрщ). ЯхущIыхьэркъым, тIу, абыхэми: шейтIанышэ яIухуауэ исщ фи андроид хьэпэщыпхэм. ЕупщIыт зыгуэркIэ! Узэхихмэщ, ярэби, жыхуэсIэр… Плъагъуркъэ и тхьэкIумитIми кIапсэ зырыз къолэл! АдыгэбзэкIэ узэреупщIар? Урысыбзэ-шэщIэхубзэ нэмыхъускIэ жэуап къыуитыжарэт!. ИгъащIэкIэ хузэгъэщIэнукъым урысыбзэ нэс. Уэрамыбзэщ зэрыуэркъыр. Псэуху едзэгъунущ инджылызым. Уэздыгъэ нэхукIэ игъуэтыжынукъым къыIурыпчар. Хэпсэр къокI…
НобэреитIым срагъэсагъэхукIэ: Фпирот, хьэмкIэшыгу! …Арагъэнщ угупсысэн щIыхуэмейр.
ЕЛМЭС Iэсият.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2337.txt"
} |
УнагъуэцIэхэм къахэна лъэужьхэр
ПЩЫБИЙ СулътIан.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2338.txt"
} |
Тэрч пщафIэхэм я ехъулIэныгъэр
Тэрч щIыналъэм и администрацэм и унафэщI Дадэ МуIэед и инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым къыщытхутопсэлъыхь Iуащхьэмахуэ лъапэ зыщызыубгъуа бгыщхьэ фестивалым Джылахъстэней лъэныкъуэм икIа пщафIэхэм щагъэува рекордым.
«Къэбэрдей-Балъкъэрыр илъэси 100 щрикъуну махуэм ирихьэлIэу, Iуащхьэмахуэ лъапэ деж, метр 2080-м нэблагъэ лъагапIэм щызэхэта фестивалым екIурэ ещхьу хэтащ Джылахъстэнейм и лIыкIуэхэри, - етх Тэрч администрацэм и унафэщIым. - Республикэм щыщ адрей щIыналъэхэм ещхьу, джылахъстэней лIыкIуэхэми зыхуей хуэзауэ ягъэщIэрэщIат адыгэ лъэпкъым къыдекIуэкI псэукIэ хьэлымрэ хабзэмрэ, и зэфIэкIымрэ и гъуазджэмрэ зытеплъагъукI лъапсэр.
ЕрыскъыхэкIхэм я зэпеуэм Тэрч икIа пщафIэхэм щагъэлъэгъуащ джылахъстэней лъэныкъуэр зэрыцIэрыIуэ шхыныгъуитI: хьэлыуэрэ цIыртI зыщIэлъ къаз гъэварэ.
«Хугу хьэжыгъэмрэ тхъу гъэвэжамрэ гугъуехьышхуэ пылъу къыхащIыкI хьэлыуэр гулъытэ хэха хуащIу ижь-ижьыж лъандэрэ яхъумэ джылахъстэнейм щыщ бзылъхугъэ нэхъыжьхэм, - етх адэкIэ Дадэ МуIэед. – Лъэпкъым къыдекIуэкI ерыскъыхэкIхэм хуэIэзэ, ХьэпцIей джылахъстэней къуажэжьым щыщ бзылъхугъэ IэкIуэлъакIуэхэм хьэлыуэр зэращIыр Iуащхьэмахуэ лъапэ къеблэгъа хьэщIэхэм я нэгу щIагъэкIащ. Дыгъэпсыр зытеджэгукI, зи мэм узыIэпишэ, къэуатышхуэ зыщIэлъ, зи дахагъыр зи IэфIагъым къыкIэрымыху, килограмми 147-рэ зи хьэлъагъ хьэлыуэ тхъуэплъыр пщафIэхэм траубат метр 1, 5-рэ зи бгъуагъ Iэнэм. Зэхьэзэхуэр иуха нэужь, хьэлыуэ хуабэр Iуащхьэмахуэ лъапэ къеблэгъахэм Iуагъэхуащ».
ЕтIуанэрей шхыныгъуэу бзылъхугъэ IэкIуэлъакIуэхэм утыку ирахьащ «хьэлIамэ цIыртI зыщIэлъ къазыр». Зы шыуаным къаз тIощI щагъавэри, килограмми 103-рэ зи хьэлъагъ хьэлIамэ цIыртI дащIыгъужащ. Мы етIуанэ дунейпсо рекордыр, уеблэмэ, Гиннес и тхылъым иратхэну загъэхьэзыр.
Дадэ МуIэед фIыщIэшхуэ яхуещI Тэрч щIыналъэм и пщIэ я къару емыблэжу фестивалым щызыIэтахэм.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2339.txt"
} |
ТхьэмахуэкIэ ежьати, илъэс 16-кIэ къэтащ
ГъэщIэгъуэнщ
Великобританием щыщ зэщхьэгъусэхэм мурад ящIащ езыхэм я кхъухь мыинкIэ зыплъыхьакIуэ ежьэну. Ирландием, Испанием тхьэмахуэ зырыз зыщагъэпсэхуну я гугъа щхьэкIэ, илъэс 16-кIэ гъуэгу тетащ. Грин Клайврэ и щхьэгъусэ Джейнрэ 1998 гъэм и бадзэуэгъуэм зекIуэ ежьащ, къыщагъэзэжар 2014 гъэрщ.
Псори къыщыщIидзар зэщхьэгъусэхэм Jane G. фIэщыгъэ зрата кхъухьыр зыхуэдэр ягъэунэхунырт. КъызэрыщIэкIамкIэ, ар лъэрыхь дыдэт, сыту жыпIэмэ, хым техьахэр илъэс 16-кIэ къришэкIри, дунейм и хъуреягъыр зрагъэлъэгъуащ.
Daily Mail зэритхымкIэ, зэщхьэгъусэхэм Испанием щыщIадзэщ, Атлантикэ хым техьэри, Капе-Верде хытIыгум яунэтIащ. ЯпэщIыкIэ Барбадос кIуащ, итIанэ Кариб хытIыгум икIри, США-м и къуэкIыпIэ псыIуфэм Iухьащ, Нью-Йорк къыщыувыIащ. ИтIанэ Ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ ягъазэри, Канадэм кIуащ, къагъэзэжри, Панамэ псыдэлъэдапIэмкIэ хы Хуэмым техьащ. Ауэрэ зекIуэ ежьахэр Австралие псы Iуфэхэм есылIащ, Азие Ипщэ-КъуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ яунэтIри, Индием къыщыщIидзащ.
ИтIанэ Суэц псыдэлъэдапIэм тету ЩIыкурытыхым техьащ. абы иужь илъэситIыр щагъэкIуащ. Зэщхьэгъусэхэм тхьэмахуэм ику иту стерлинг фунти 130-р (доллар 200) яхурикъурт. ЯIыгъ мылъкумрэ хьэпшыпымрэ ящэжырт е, зыхуей гуэр ирихьэлIэмэ, яхъуэжырт. Грин Джейн нэхъ игу къинэжар и щыгъын нэхъ цIыкIуфэкIухэм ящыщ зы къэп из пхъэщхьэмыщхьэрэ хадэхэкIкIэ къызэрихъуэжарт. Ар къыщыхъуар Фиджи архипелагым и хытIыгу цIыкIухэм ящыщ зыращ.
Зэщхьэгъусэхэм зэрыжаIэжымкIэ, зекIуэм щыIэху зэи зэфIэнакъым икIи зэныкъуэкъуакъым. Илъэс 62-рэ зи ныбжь Грин Клайв жеIэ: «Дэ зэдухылIат: тIум я зыр дыкъэгубжьмэ, жыжьэу дыIуокIуэт, къуэгъэнапIэ гуэр дыкъотIысхьэри, ттеужыхукIэ дыкъуэсщ. АрщхьэкIэ илъэс 16-м къриубыдэу апхуэдэ зэи къэхъуакъым.
Илъэс 60-м нэблэгъа Грин Джейн къыхигъэщащ зэрынасыпыфIэр: и щхьэгъусэмрэ езымрэ дуней псор зрагъэлъэгъуащ, цIыху куэд къацIыхуащ, псэущхьэ Iэл куэд ирихьэлIащ. «Дэ дуней псор къэткIухьыну тедухуатэкъым. Зы щIыпIэ гуэр дыкъыщыщIидза нэужь, абдеж щыпсэухэм дадэуэршэрурэ адэкIэ ткIуну гъуэгур убзыхуа хъурт».
Зэщхьэгъусэхэр пасэу пенсэм кIуащ, быни яIэтэкъыми, я щхьэ Iуэху зэрахуэну хуитт. ЗекIуэ щыIэху тIуми я узыншагъэмкIэ гукъеуэ яIакъым, лIым и Iэпэр зэ иуIэжа мыхъумэ. Гъуэгуанэ кIыхьыр зэпачыху зэ закъуэщ ахэр зэрышынар: Сомали хытIыгум и Iэгъуэблагъэм абыхэм я яхтэм кхъухь гуэр къыкIэлъыжэу щалъэгъуарщ. Иужьым ахэр бдзэжьеящэу къыщIэкIащ. Абыхэм ящыщ зым и лъакъуэр иуIэжати, Джейн дэIэпыкъуащ.
ФщIэн папщIэ
Псалъэм и купщIэр
Пщы хъуэж. Пщырэ пщылIрэ щыщыIа зэманым адыгэхэм яхэлъа хабзэщ. Хабзэм тету пщымрэ уэркъымрэ зэгурыIуэрти зэувалIэрт уэркъым пщым къулыкъу хуищIэну. Уэркъыр пщым и гъусэу зэуакIуэ кIуэрт, абы жиIэр ищIэрт, пщыр къыщеджэм и деж къэгъазэ имыIэу и Iуэхур дызэфIигъэкIырт. А къулыкъум пэкIуэу пщым уэркъым иритырт щIы Iыхьэ, пщылI зыбжанэ, Iэщ, Iэщэ-фащэ. Хабзэм къызэриубыдымкIэ, пщым уэркъым и жагъуэ ищIмэ, абы и уэркъ тыныр пщым иритыжырти, нэгъуэщI пщым и деж кIуэрт, къулыкъу хуищIэну. Уэркъыр нэгъуэщIыпщым и деж кIуамэ, абы пщы хъуэжкIэ еджэу щытащ.
Пщым я пщыж. Феодальнэ лъэхъэнэм Къэбэрдейр пщыгъуэ-пщыгъуэу гуэшауэ щытащ. Пщыгъуэ къэсыхункIэ езым япщ яIэжт, ауэ абы къыщымынэу зэрыкъэбэрдейуэ зы пщышхуэ хахырт пщым я пщыжкIэ еджэу. А къалэныр пщыгъуэхэм гъуэрыгъуэурэ къалъысырт.
ПэкIу. Хэку Iуэхум теухуауэ унафэ пыухыкIа къыщащтэр арщ. ПэкIум хыхьэу щытар пщыхэмрэ уэркъхэмрэ я лIыкIуэхэрт. Пщыхэр щхьэхуэу зэхэтIысхьэрт, уэркъхэри абыхэм япэмыжыжьэу щхьэхуэу тIысхэрт. ГупитIым я зэхуакум зы лIыкIуэ итт, пщыхэм я Iуэху еплъыкIэр уэркъхэм яжриIэу, уэркъхэм ейр пщым яжриIэжу.
Апхуэдэурэ гупитIым ящIа унафэр зрагъащIэурэ, псори арэзы зыдэхъу унафэм къытеувыIэрт. ПэкIур нэхъ щIызэхуэсу щытар зауэ Iуэхугъуэхэм, нэгъуэщI къэралхэм зэрахущытын хуейм тепсэлъыхьыну арат.
Хасэ. Нарт IуэрыIуатэм щыщщ. Абы къызэрыхэщымкIэ, нартхэр илъэс къэс зэ зэхуэсу щытащ, хасэкIэ еджэу. Хасэм щызэхуэсахэр нарт Iуэхухэм тепсэлъыхьырт, зэрыпсэун унафэ къащтэрт, тхьэ елъэIурт, джэгукIэкIэ зэпеуэрт. Хасэм нэхъыжьри нэхъыщIэри цIыхухъури, цIыхубзри зэхэдз имыIэу хыхьэрт. Хасэм лъэпкъкIэ, къулей-къулейсызкIэ зэхэгъэж ищIыртэкъым.
ГукIэ къузыбжьэ. Мэкъумэш е мэз щIыхьэху щащIам деж псом яужь иту къэзыгъэзэжам фадэбжьэ иратырти ехъуэхъурт, дяпэкIэ яужь къимынэу сыт щыгъуи пашэу щытыну. А фадэбжьэм гукIэ къузыбжьэкIэ еджэрт. Хабзэр щагъэзащIэу щытар Къызбрун, Зеикъуэ къуажэхэрщ.
Гъуэрыгъуэ мэкъуауэ. Зы унагъуэ къарукIэ зи мэкъу Iыхьэр пызымыупщIыжыфхэр гуп-гупурэ зэгухьэрти, зэдэIэпыкъуурэ я мэкъур паупщIырт. ПхъэидзэкIэ унагъуэхэр зэрызэкIэлъыкIуэнур яубзыхурти, зы махуэм зым и мэкъум щыщ паупщIырт, етIуанэ махуэм къыкIэлъыкIуэм ейр. Апхуэдэу къытрагъэзэжурэ, псом я мэкъури паупщIырт. Хабзэр щагъэзащIэу щытар Къармэхьэблэщ. Ди зэманым кIуэдыжащ.
Думэн Хьэсэн.
Псэущхьэхэр
Хыкхъуэхэм цIэ яIэщ
Псэ зыIуту ЩIым щыпсэухэм ящыщу цIыхум нэмыщI хыкхъуэращ (дельфинхэращ) цIэкIэ зэджэжыр. Ар къахутащ шотланд биологхэм.
Хыкхъуэхэм ягъэIу макъымкIэ зэрощIэ. Хым хэс гупхэм ящыщу зэрихьэлIар зэрыцIыхуу щытмэ, фий-кIий макъышхуэ къоIу, ауэ зэрымыцIыхумэ, гу зылъамытэхха хуэдэу зэблосыкI. ЩIэныгъэлIхэм къахутащ псым хэс а псэущхьэхэр щысымаджэм, щымэжалIэм, щыпIейтейм, щышынэм деж ягъэIу макъхэр зэрызэщхьэщыкIыр.
Биологхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, хыбжэхэм я зэпсэлъэкIэм гъэщIэгъуэн куэд хэлъщ. Ахэр зэрыпсэлъакIуэм гу лъызыта шотланд биологхэм зрапщытащ хыбжэхэм я «бзэр» зэрагъэщIэну. Ахэр зэрызэпсэлъа щIыкIэр ирагъэтхри, езыхэм я нэIэ щIэт псэущхьэхэр ирагъэдэIуащ. КъызэрыщIэкIымкIэ, хыкхъуэхэм жэуап щатыжыр езыхэм я цIэр (зыми емыщхь фий макъ) щызэхахым и дежщ. Апхуэдэ дыдэуи мы псэущхьэхэр цIыхухэм фIащ цIэ лейм йосэри, щеджэкIэ къокIуалIэ. Унагъуэ псэущхьэхэм къащхьэщыкIыу, хыкхъуэхэм узэреджэ цIэр жаIэж.
Мы къэхутэныгъэр езыгъэкIуэкIхэм яз Яник Винсент жеIэ: «Хыбжэхэр цIэ зырызкIэ щIызэджэжыр здэбгъэзэну лъэныкъуэр зыкIи къыщыхэмыгъэщхьэхукIа хым хэсщи аращ, зэрыгурыIуэгъуэщи, ахэр гупу зэрыIыгъын хуейщ. Ахэр зэрылъагъуркъым, мэкIи зэрыщIэркъым, абы къыхэкIкIэ, зэфIэмыкIуэдын щхьэкIэ макъ ягъэIун хуей мэхъу».
Къэбарт Мирэ.
ХамэщI къикIахэм жаIащ
* * *
Шэрджэсхэр я хъыджэбзхэм хуабжьу хуосакъ, ахэр ягъэукIытэркъым. Абыхэм я Iэхэр яубыдыркъым, нэкIэ зэрощIэ. Щауэм и хъыджэбзыр къыдихьэхын папщIэ и зэфIэкI къигъэлъэгъуэн хуейщ. Псалъэм папщIэ, шы тесынкIэ, нэщанэ еуэнкIэ, бэнэнкIэ, нэгъуэщIхэмкIэ адрейхэм закъыхигъэщыпхъэщ. Шэрджэсхэм, и нэхъыбапIэкIэ, япхъухэм зыхуейр къыхахыну хуитщ, ауэ малъхъэ яхуэхъунур езыхэми къыщагъуэт щыIэщ, псом хуэмыдэу ар и дуней тетыкIэкIэ, и псэукIэкIэ ягу ирихьамэ.
КЛАПРОТ Генрих,
академик. 1808 гъэ
* * *
Шэрджэсхэм джэдкъаз куэду ягъэхъу, фIыуи ялъагъу. Абыхэм я джэдхэм, къазхэм, гуэгушхэм, бабыщхэм хуэдэ сэ зыщIыпIи щыслъэгъуакъым. Ахэр пIащэщ, пшэрщ, дахэщ. Апхуэдэу сэ абыхэм я деж щыслъэгъуащ тхьэкIумэкIыхь инхэр. Абыхэм Iэщи я куэдщ. Шэрджэсхэр зэи лы щыщIэркъым, берычэту мэпщафIэ, IэфIу машхэ. Ара хъунщ щIэузыншэхэри.
БЕЛЛ Джон,
инджылыз зекIуэлI. 1839 гъэ
* * *
Шэрджэс цIыхубзхэр Iуэхуншэу зэи щыскъым. Абыхэм я пщэм дэлъщ унагъуэр зехьэныр. А псоми къадэкIуэу бынхэр ягъасэ, щыгъын, вакъэ яд, щIакIуэ, щхьэнтэ, шхыIэн, бгырыпх ящI. Абыхэм хуэдэу дыщэидэкIэ Iэзэ къэгъуэтыгъуейщ, я дыщэ, дыжьын хэдыкIхэм удахьэх.
де МОНПЕРЕ Ф. Д.,
швед геолог цIэрыIуэ. ХIХ лIэщIыгъуэ
* * *
Адыгэхэм я жылагъуэ тIысыкIэр гъэщIэгъуэнщ. Ахэр къуажэшхуэкъым, нэхъыбэу псы Iуфэхэм щотIыс, мэзми, губгъуэми, хъупIэми япэмыжыжьэу. Ахэр хуабжьу ерыщщ щхъуантIагъэкIэ. Я пщIантIэр, къыфIэбгъэкIмэ, я бжэIупэхэри жыг защIэщ, пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэм гулъытэ нэхъыбэ хуащI. ДэнэкIи псыIэрышэ лъагъуэщIэхэр щыхаш. Псори къабзэу зэрахьэ. А псоми къыхэкIыу я хьэуар къабзэщ.
КУК Джон,
Шотландием къикIа дохутыр. 1740 гъэ
* * *
Сэ игъащIэм апхуэдэ слъэгъуакъым. Шэрджэсхэм хьэщIагъэшхуэ къызаханэужь, сыщыжеину сызыщIаша пэшыр телъыджэт. Лъэгум хуэфIу арджэн дахэ илът, пIэр щабэт, къабзэт, тыншт. Нэху щыху лIам хуэдэу сыжеящ.
БЕЛЛ Джон,
инджылыз зекIуэлI. 1839 гъэ
* * *
Шэрджэс лъэпкъыр класс зыбжанэу егуэш: япэр - пщыхэрщ, етIуанэр - уэркъхэрщ, ещанэр - лъхукъуэлIхэрщ, еплIанэр - пщылIхэрщ.
КЛАПРОТ Г.Ю.,
нэмыцэ востоковед. 1808 гъэ
* * *
Шэрджэсхэм нобэ уахэплъэмэ, ар зэбгъэщхьыр Германиемрэ Франджымрэ япэ пащтыхьхэр къыщыунэхуам щыгъуэ щыIа цивилизацэрщ. Ар феодальнэ псэукIэм и щапхъэ хьэлэмэтщ. Ауэ шэрджэсхэм я зэхэтыкIэкIэ, я хабзэкIэ ялъэщIыхьэн нэгъуэщI лъэпкъ щыIэу сэ сыхуэзакъым.
Де Монпере Ф. Д.,
швейцар геолог еджагъэшхуэ, натуралист, археолог
Гупсысэр - псалъэкIэ
Мазэм ихъумэр
Уи сурэтыр мазэм щхьэ къищрэ?!. Уи уэрэдыр жьыбгъэм щхьэ жиIэрэ?!. Уи гум илъ щэхухэр зыхъумэ вагъуэри сыту лъагэу къеплъыхрэ!..
Мазэр жэщым къыхоплъэ… Аргуэру сурэтым соплъ… Вагъуэхэр уджым щыхыхьэкIэ, мазэр уафэбгъум щозагъэ. Вагъуэхэр зэщIэпщIыпщIэу зэдоуджри, ар егъэщIагъуэ. Уджым хэмыхьэ мазэр…и закъуэщ… Уи закъуэщ… Щыму уахоплъэ вагъуэхэм… Дэтхэнэми и лыдыкIэм уэ гупсысэ ухедзэ… Уи нурыр зытепсэ вагъуэхэм уафэм щыгъэу зырапхъэ. Нэхъри лъагэу заIэтри, уэгуми зыхуаший… Уэгум! Насып щыхадыкIыр абдежырщ!..
…Щэхущ… Уи щэхур жэщым и нэхущ… Жьым кърихьэкI хьэуа къабзэр пщэдджыжьыпэм ныхехьэри, щIыгу сабырам щоуэршэр. Удзыпэ щхъуантIэхэм уэсэпсу ятелъыр зэдегъэтхытх, псы ешкIурэхым щабэу жьэхоуэри, ткIуэпсхэр мэлъей… Уафэм кърих фIэхъусыр щIылъэм трегуэшэжыр жьым…
Мазэм ихъума уэсэпс къабзэр ар зыхъуэжа пщэдджыжь дыгъэм полыдри… насыпым IуощIэ. ПIалъэр мащIэIуэт… IэфIыIуэт. Дыгъэм уэсэпсыр иреф. Лыдыжыркъым… Жьыбгъэм кърихьэжьа щэхур уафэмрэ щIылъэмрэ я кум насып хъуэпскIыу докIуэсыкIыж.
Гугъуэт Заремэ.
Адэмрэ къуэмрэ
Фызэрызгъэшхэну фалъэр сощI
Зи ныбжьыр фIыуэ хэкIуэта дадэр и къуэм деж щыпсэуну къэIэпхъуэжащ. Ныбжьым и Iэужь зытелъ дадэм и Iэхэр зэщIэкIэзызэт, и нитIми фIыуэ ялъэгъужыртэкъым, щIэгъэкъуэн баш иIыгъыу фIэкIаи зекIуэжыфыртэкъым. Хабзэ зэрыхъуауэ, унагъуэр зы Iэнэм къетIысэкIыурэ зэдэшхэрти, дадэр щышхэкIэ и Iэхэр кIэзызурэ шхыныр ирикIутырт, стIол тепхъуэмрэ щыгъынымрэ иуцIэпIырт.
Зэманыр кIуэтэхукIэ къуэмрэ нысэмрэ лIыжьым нэхъ хуэгубжь хъурт.
- Iэмал гуэр къэдмыгупсысу хъунукъым, - жеIэ махуэ гуэрым къуэм. - АфIэкIа сигу техуэжынукъым абы шхыныр Iисраф зэрищIымрэ макъышхуэ иригъэщIу зэрышхэмрэ.
Абы фIэкIа хэмылъу, зэщхьэгъусэхэр зэгурыIуэри, лIыжьыр стIол щхьэхуэм пэрагъэтIысхьэу щIадзащ. Пэшым и плIанэпэ жыжьэм дадэм и закъуэ, дагъэтIысхьэурэ, езы унагъуэр щхьэхуэу зэхэтIысхьэрти, IэфIу зэдэшхэрт. Апхуэдэурэ екIуэкIыурэ, дадэр жьэхэуэурэ тепщэч зыбжанэ икъутащ. Нысэм абыи хэкIыпIэ къыхуигъуэтащ - пхъэ тепщэчкIэ шхыныр хутригъэувэу щIидзащ. Унагъуэм исхэр гурыщхъуэщIу е нэщхъ ящIауэ щыхукъуэплъкIэ, закъуэныгъэм игъэша дадэм и нэпсыр къыфIекIуэрт. А зэманым щыщIэдзауэ дадэм шхын зэриущыкъуеям е и щыгъыныр фIей зэрищIыжам теухуа шхыдэ макъ фIэкI зэхимыхыж хъуащ.
А псоми упщIэ лей къыхимыгъэкIыу кIэлъыплъа къуэрылъху цIыкIур махуэ гуэрым пхъэ кIапэ иIыгъыу джэгуу зэрыщысым адэм гу щылъитэм, мащIэу зигъэщхъри, и къуэм еупщIащ:
- Сыт си щIалэ пщIэр?
Къуэм и жэуапри хьэзырыххэт:
- Жьы фыхъумэ фызэрышхыкIыну фалъэр фхузощI, - жиIэри и Iуэхум хигъэщIын щIидзэжащ. А псалъэхэр зэхэзыха адэ-анэр я пIэм ижыхьри я бзэр иубыдат. ТIэкIу дэкIри тIуми я нэпсыр нэм щIэз къэхъуащ. Зыри зэжрамыIа пэтми, щIэн хуейр гурыIуэгъуэт.
А пщыхьэщхьэ дыдэм лIыр и адэм бгъэдыхьэщ, щабэу IэплIэ хуищIри, псори щышхэ Iэнэ хъурейм пэригъэтIысхьэжащ. Абы щыщIэдзауэ псэуху лIыжьыр унагъуэм ядэшхащ икIи, гъэщIэгъуэнратэкъэ, зэщхьэгъуситIым япэм хуэдэу лIыжьым зэрызиуцIэпIыжри, и Iэр зэрысысри къафIэмыIуэхуж хъуат.
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "234.txt"
} |
ЩIыхь зиIэ тренер цIэрыIуэр тхощI
Иджыблагъэ хзъыбар гуауэ къытIэрыхьащ - и ныбжьыр илъэс 84-м иту дунейм ехыжащ Къэбэрдей-Балъкъэрым къищынэмыщIауэ, ди къэралым и щIыпIэ куэдым фIыуэ къыщацIыху алыдж-урым, бэнэкIэ хуит, лъэпкъ бэнэкIэхэмкIэ спортым и мастер, СССР-мрэ УФ-мрэ щIыхь зиIэ я тренер, «Знак Почёта» орденыр зезыхьэ ЗекIуэрей Николай. Абы и гъащIэр фIыуэ илъагъу IэщIагъэм тыхь хуищIат.
Дыгулыбгъуей къуажэм щыпсэу ЗекIуэрей Дин и унагъуэм къралъхуащ етIуанэ щIалэр хуабжьу пIащэт икIи килограми 5-рэ грамм 900-рэ хъууэ дунейм къытехьат. А Iуэху хьэлъэр тэмэму зэфIэзыгъэкIа урыс акушер цIыхубзыр сабийм и анэм елъэIуащ цIэр фIригъэщыну. Абы и жагъуэ пщIы хъунутэкъым. Арати, дунейм къытехьа цIыкIум «Николай» цIэр фIащащ.
Адрейхэми хуэдэу, гугъу ехьу къэхъуащ бланэ теплъэ иIэу къалъхуа щIалэ цIыкIур. Николай и сабиигъуэр зауэ, зауэ нэужь лъэхъэнэ хьэлъэм хиубыдащ. Хэку зауэшхуэр къызэрыхъейрэ куэд дэмыкIыу къызэрагъэпэща 115-нэ шу дивизэм хэту и адэр бийм пэщIэтащ, фашизмэм и лъапсэм псы изыгъэжыхьыжахэм иужькIэ яхэтащ.
Губгъуэ лэжьыгъэхэр зэпыу имыIэу езыхьэкI я анэхэм я гъусэу гъащIэм ипсыхьа, пасэу балигъ ищIахэм ящыщщ ЗекIуэрей Николай. Нэхъ къэжэпхъа иужькIэ унагъуэм зэрылъэкIкIэ защIигъакъуащ. Махуэкъэс лэжьыгъэм къыщыдэхуэкIэ сабий джэгум яхыхьэрт: зэдэжэхэрт, къызэрехуэкIхэрт, зэрыфыщIхэрт. ЩIалэ цIыкIухэм хуабжьу яфIэфIт я къарур здынэсыр зэхагъэкIын. Уеблэмэ, балигъхэм ахэр щIэх-щIэхыурэ зрагъэбэнырт, текIуахэр ягъэгушхуэрэ хагъэщIахэр яущииуэ. Апхуэдэхэм и деж нэхъыбэрэ утыку кърашэхэм ящыщт Iэпкълъэпкъ зэIэщIэлъ, хэщIыхьа зиIэ ЗекIуэрейхэ я щIалэр. Ар нэхъ ягъэпажэхэм яхэхуэ зэпытт.
Курыт еджапIэр хъарзынэу къиуха иужькIэ Николай и насыпыр къилъыхъуэну Къэбэрдейм икIащ. Псоми къыщищIидзар Украинэм и Донбасс щIыналъэращ. Донецк къалэм щыIэ ФIамыщI промышленностым и бгы-техникэ училищэм и студент ЗекIуэрей Николай 1957 гъэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ зигъэсэн щIидзащ. Сыхьэт бжыгъэкIэ щIы щIагъым фIамыщI къыщыщIихыу щылэжьа, ешэ-елIауэ ар студент общежитым кIуэжырт, псы зыдигъэжэхырти, пIащIэу тренировкэхэм кIуэрт.
Iэпкълъэпкъ екIурэ къару лъэщкIэ Тхьэр зыхуэупса адыгэ щIалэм и зэфIэкIыр зэрылъагэр псынщIэ дыдэу наIуэ хъуащ. Спортым и мастерым и мардэхэр зэригъэзэщIам тегушхуэныгъэ ин къыхилъхьарэ еджапIэ зэрагъакIуэмкIэ тхылъ щхьэпэ иIыгъыу мыгувэу ар щIэтIысхьащ Ленинград (иджы Санкт-Петербург) дэт физкультурэ техникумым.
Еджэныгъэм и гуащIэгъуэ дыдэу. абы ирашри, дзэм ираджащ. Къэралым и Ищхъэрэ щIыпIэ щIыIэм къулыкъу щищIащ. ЩIэныгъэ зэрыбгъэдэлъыр икIи бэнэнымкIэ иIэ ехъулIэныгъэхэр къалъытэри, спорт ротэм и тренер нэхъыжьу ягъэуващ. А щIыпIэми и зэфIэкIхэр зэрылъагэр къыщигъэлъэгъуащ.
- 1962 гъэм Азербайджаным и къалащхьэ Баку щекIуэкIырт къэралым и ПВО-м и Спартакиадэ. Ди спорт ротэм и командэ къыхэхам абы ещанэ увыпIэр щиубыдащ, - игу къегъэкIыж Николай. - Килограмм 70-м нэс зи хьэлъагъ бэнакIуэхэм я зэпеуэм и финалым сэ япэ дыдэу сынэсащ икIи дыжьын медалыр къыщысхьащ. Абы щыгъуэм пелуан дыдэу зыкъэслъытэжащ, апхуэдэу тыншу си хьэрхуэрэгъухэр хэзгъэщIати.
ИужькIи ехъулIэныгъэфIхэр иIащ езы Николаи и гъэсэнхэми.
Дзэм къулыкъу щищIэну пIалъэр къиухри, Ленинград дэт физкультурэ техникумым игъэзэжащ. Абы «ищхъэрэ къалащхьэм» и чемпион щыхъуащ. Къыхуэнэжа курсхэр хъарзынэу кърихьэлIэжри, IэщIагъэлI щIалэщIэр 1966 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэжащ. ЗанщIэуи тренер IэнатIэм пэрыуващ.
- Сэ сыкъызыхуалъхуар тренер лэжьыгъэращ икIи игъащIэкIэ абы сыпэрытыну мурад сщIащ, - къыджиIат и ныбжьыр илъэс 83-м щIигъуами, хуабжьу жыджэр ЗекIуэрей Николай. - Егъэлеяуэ гугъу зумыгъэхьауэ, лэжьыгъэшхуэрэ къару мыухыжрэ хыумылъхьауэ зэи ехъулIэныгъэ щыIэнукъым. Ар си гъэсэнхэм занщIэу зэрапхызгъэкIыным сыхущIэкъу зэпытщ. БэнакIуэр тенджыз къаукъубийм, жьышхуэ къыкъуэуам зи закъуэу пэщIэт цIыхум хуэдэщ. Утыкум къихьа иужькIэ и акъылымрэ зэфIэкIымрэ къищынэмыщIауэ зыри щIэгъэкъуэн къыхуэхъужыфынукъым.
1979 гъэм ЗекIуэрейм и щIэныгъэм нэхъри хигъэхъуащ. Абы къиухащ Физическэ щэнхабзэмкIэ Волгоград дэт къэрал институтыр. А зэманым ирихьэлIэу «Трудовые резервы» спорт обществэм и чемпион мызэ-мытIэу хъуат. Ар илъэс куэдкIэ щылэжьащ Бахъсэн къалэм дэт сабий-ныбжьыщIэ спорт школым, бэнэкIэ хуитымкIэ тренер нэхъыщхьэ-егъэджакIуэу. ИужькIэ и унафэщI хъуащ а къалэм Олимп резервхэр щагъэхьэзыр сабий-ныбжьыщIэ спорт школ хэхам.
Спортыр - псом япэрауэ, жыIэдэIуагъэщ. Тренерым и псалъэмрэ жыIэмрэ тет, гъэсэныгъэхэм зыщымысхьыж цIыхуращ лъагапIэ инхэм нэсыфынур. Тренерым и Iэзагъыр къызэралъытэр спортсменыр зэриунэтIыфырщ, зэхьэзэхуэхэм хуэфащэу зэрыхуигъэхьэзырыфырщ, а махуэ хэхам, дакъикъэхэм я зэфIэкI псори къызэкъуахыфын хуэдэу.
Илъэс хыщIым щIигъукIэ тренер IэнатIэ мытыншым пэрыта ЗекIуэрей Николай и гъэсэн цIэрыIуэхэр щэ бжыгъэм къыщызэтеувыIэркъым. Дунейм, Европэм, Олимп джэгухэм, СССР-м, УФ-м, КъБР-м щекуIэкIа зэхьэзэхуэхэм япэ-ещанэ увыпIэхэр къыщахьыурэ къыщыхэжаныкIащ ар зыдэлэжьа щIалэ 483-рэ! Абыхэм яхэтщ Олимп чемпионхэри, дуней псом, Европэм, къэралым щытекIуахэри. ЗекIуэрей Николай игъэсащ СССР-м и чемпиону 8, Урысей Федерацэм и чемпионрэ саугъэт замылIэужьыгъуэхэр зыIэрызыгъэхьауэ 30-м щIигъу. А бжыгъэ гъущэхэм я щIыбагъ къыдэтщ махуэкъэс псэемыблэж лэжьыгъэ хьэлъэхэр.
Тренер IэнатIэм зэрыпэрытрэ ЗекIуэрейм игъэхьэзыращ Совет Союзымрэ Урысей Федерацэмрэ спортым я мастеру 42-рэ. Яхэтщ абыхэм спортым щIыхь зиIэ и мастерхэр, дунейпсо класс зиIэ мастерхэр. Николай зэрыгушхуэхэм хебжэ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм хыхьэ Чикагэ къалэм 1983 гъэм адыгэхэм ящыщу япэ дыдэу бэнэкIэ хуитымкIэ дуней псом щынэхъ лъэщ хъуа къэбэрдей щIалэ Аюб Руслан. Совет Союзым и чемпионатым къыщыхэжаныкIахэщ Къущхьэ Сэрэждин, КхъуэIуфэ Мусэ, Сэбаншы Владимир, Джэрыджэ Альберт, Хэжь Заур, Маликов Руслан, Къанщауэ Герман сымэ, нэгъуэщI куэди.
И гъэсэнхэр и гъусэу ар щыIащ Совет Союзым и къалэ куэдым, США-м, Канадэм, Италием, Тыркум, Польшэм, Чехословакием, Венгрием, Югославием, Болгарием, Румынием, Финляндием, нэгъуэщIхэми. Илъэгъуащ щызу дунейри къэралри, ауэ щалъхуа икIи и гъащIэм и фIыпIэр щигъэкIуа Къэбэрдей-Балъкъэрыр зыхуигъэдэн къахэкIакъым.
И унэм къыщызэригъэпэща музейр Николай зэрыгушхуэу игъэлъагъуэхэм ящыщщ. Абы щызэхуэхьэсащ и гъащIэр тыхь зыхуищIа спорт бэнэкIэм къыщигъэсэбэпа хьэпшыпхэр, къыщихьа дамыгъэ лъапIэхэр, сурэт гъэщIэгъуэнхэр, нэгъуэщI куэди.
БэнакIуэ, тренер IэнатIэ мытыншым илъэс хыщIым щIигъукIэ пэрытауэ ЗекIуэрей Николай пенсэм зэрытIысыжрэ куэд щIатэкъым. АрщхьэкIэ, абы щыгъуэми, и ныбжьым емылъытауэ, жыджэрагъ инрэ акъыл жанрэ зыбгъэдэлъ тхьэмадэр Iуэхуншэу щысыфакъым. Бахъсэн къалэм и ветеранхэм ядэщIыгъуу абы адыгэ уэрэдыжьхэр зэхуэс зэмылIэужьыгъуэхэм щигъэзащIэрт, ди япэ итахэм я лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ щIэблэр щIипIыкIыу, къедаIуэхэм дэрэжэгъуэ яриту. Ахърэт нэхур Алыхьым кърит!
Хьэтау Ислъам.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2340.txt"
} |
Тхьэдотэ къыдоплъри, къызэрыдэплъ ди пIалъэщ
Бжор адэ – чыристан хабзэм къызэригъэувымкIэ, къалъхуагъащIэ сабийм щыхьэт адэ хуэхъум зэреджэр аращ.
Бжор анэ – чыристан хабзэм къызэригъэувымкIэ, къалъхуагъащIэ сабийм щыхьэт анэ хуэхъум зэреджэр аращ.
Бжорашхэ – сыт хуэдэ дин ефэ-ешхэми жорпежьэ хуащIу щытащ, урысыбзэкIэ «крестное осенение» жыхуаIэр. Аращ бжорашхэкIэ зэджэр.
Бжоргъэхъей – унагъуэм исми, итми, псэущхьэу яIэми жор щытращIэкIэ, апхуэдэу йоджэ.
Бжордэх – дин махуэщI махуэ гуэрым и цIэкIэ тхьэнапэхэр яIыгъыу цIыхухэм жылэм и хъуреягъкIэ къыщакIухькIэ, бжордэх ящI, жаIэ. УрысыбзэкIэ «крестный ход» жыхуаIэращ.
Бжоркъут – дин хуэIухуэщIэхэм щыщ зы Iуэхугъуэщ, удж лIэужьыгъуэ хэту.
БжорыIуэ – чыристан диным гъуэгущхьэхэм жор трагъэувэу я хабзэщ. Мис а щIыпIэхэращ апхуэдэу зэджэр.
Бжорыкъуэ – динкIэ щыхьэт адэ-анэм къуэ пэлъытэ яхуэхъуа щIалэ цIыкIум зэреджэ, урысыбзэкIэ «крестник» жыхуаIэращ.
Бжорыпс – жорыр зыхагъэуа псы, урысыбзэкIэ «святая вода» жыхуаIэращ.
Бжорыпхъу – динкIэ щыхьэт адэ-анэм пхъу пэлъытэ яхуэхъуа хъыджэбз цIыкIум зэреджэ, урысыбзэкIэ «крестница» жыхуаIэращ.
Къут – фэрэкI узыр зыщIэкIахэм папщIэ шыкIуртIым теплъэ иIэу мэздэгу нанэхэм Созэрэщ и цIэкIэ ягъэхьэзыру щыта дагъэрыжьэ лIэужьыгъуэ. Фошыгъупсым нартыху хьэжыгъэ гъэжьар хакIутэрти, IэшкIэ ягъэджэрэзыжыр къут хъурт.
Къутаджэ – къут ягъажьэу тхьэлъэIу зэрызэхашэнум и хъыбарыр жылэм яхэзыгъаIуэм щхьэкIэ жаIэ.
Къутамэ – къутыр IэщIэлъу ягъэхъуахъуэ нанэм апхуэдэу йоджэ.
Къутбий – фэрэкI узыр зыщIэкIа сабийм къут Iэнэр хуагъэувауэ, ауэ езыр мыхъужыпэу плъыржьэр щыщIэхъукIыж къэхъурт. «Къутбийр зэуакIуэ къежьащ», жаIэрт, къытезыгъазэ узыфэм щхьэкIэ.
Кхъэдэх – IутIыжыр зэфIэкIа нэужь чыристан адыгэхэр кхъэм докI я адэ-анэхэм, я Iыхьлыхэм я кхъащхьэр ягъэкъэбзэну, тхьэ щахуелъэIуну. ДжэдыкIэ лахэр кхъащхьэм телъхьэныр хабзэщ мыпхуэдэм деж.
Лыубыд – Мархъуэм ипэ къихуэ махуэм апхуэдэу йоджэ, лы зыхэлъ шхыныгъуэхэр яшхри, махуэ плIыщIкIэ Iэрэ жьэрэ абы зэрыхуамыхьынумкIэ тхьэлъанэ ящIри, къыкIэлъыкIуэ махуэм чыристанхэм я нэщIым йохьэ.
Мархъуэ – чыристан диным итхэм яубыд нэщIым апхуэдэу йоджэ.
МерэмыIу – Хьисэ бегъымбарым и анэ Мерэм дунейм щехыжа махуэм аращ зэреджэр.
Сырмей – чыристан диным ит адыгэхэм Мархъуэр къэмыс щIыкIэ тхьэмахуэкIэ ирагъэкIуэкI дауэдапщэхэм аращ зэреджэр, урысыбзэкIэ «Масленица» жыхуаIэращ.
СырмэтI – сырмей дауэдапщэхэм я иужьрей махуэр.
Тхьэдотэ – Тхьэшхуэ, Тхьэуэ дунейр зи IэмыщIэ илъ, жыхуиIэщ. Тхьэдотэ къоплъэри, къызэрыдэплъ ди пIалъэщ, жаIэ.
Тхьэнанэ – Хьисэ бегъымбарым и анэ Мерэм зэреджэ цIэщ, урысыбзэкIэ «Богородица» жыхуиIэращ.
Тхьэшхуэхьыж – Хьисэ бегъымбарыр уафэм щыдрахьеижа махуэм аращ зэреджэр, урысыбзэкIэ «Вознесение» жыхуаIэращ.
Уэлбэн – тхьэнапищим адыгэбзэкIэ аращ зэреджэр, урысыбзэкIэ «Троица» жыхуаIэращ.
Хьэдэблыущий – дунейм ехыжар щIалъхьа нэужькIэ махуиблкIэ ягу къагъэкIыжу абы и Iыхьлыхэм къаIэт Iэнэмрэ дауэдапщэ зэхыхьэмрэ апхуэдэу йоджэ.
ЩIызей – жэщтеуэ. Чыристан адыгэхэм мы псалъэр къазэрыгурыIуэр урысыбзэкIэ «домовой» жыхуиIэ мыхьэнэр щIэлъущ.
IутIыж – урысыбзэкIэ «Пасха» жыхуиIэращ. Мэздэгу адыгэхэм ехьэжьауэ ягъэлъапIэ махуэщIщ.
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2341.txt"
} |
Хэкум и ехъулIэныгъэр игъэнэхъапэу
«КъытщIэхъуэ щIэблэм хэкупсэ гъэсэныгъэ тэмэм егъэгъуэтынымкIэ къалэнышхуэ ди пщэ къыдохуэ нэхъыжьхэм. Щалъхуа щIыналъэр яцIыхуу, абы и тхыдэм щыгъуазэрэ къызыхэкIа лъэпкъ лъакъуэри ящIэжу ныбжьыщIэхэр къэхъун папщIэ, дэ абыхэм щIэину къахуэдгъэнэн хуейщ ди гупсысэхэр, IуэхущIафэхэр, ди адэжьхэм псэукIэу, дуней еплъыкIэрэ тетыкIэу яIахэм ятеухуауэ дызыщыгъуазэхэм зэрыхъукIэ щэдгъэдэIун хуейщ», - апхуэдэу къелъытэ ди газетым и ныбжьэгъу пэж, егъэджэныгъэм и ветеран ЛIУП Нурхьэлий. Нобэ нэхъыжьыфIым дыщегъэгъуазэ ди Хэкум и ехъулIэныгъэр игъэнэхъапэу, ди къэралыгъуэр ухуэным зи гуащIэ куэд езыхьэлIауэ щыта я унэкъуэщ ЛIуп Жанхъуэт Ибрахьим и къуэм и гъащIэм.
«Жанхъуэт и адэ Ибрахьимрэ сэ си адэшхуэ Индрисрэ зы адэ-анэм къалъхуауэ зэкъуэшитIщ. Зэшхэр пхъэм хуабжьу хуэIэкIуэлъакIуэт: нэхъыжь Индрис и IэкIэ ищIа псы щхьэлышхуэ дэтащ ар къыщалъхуа Щхьэлыкъуи, иужькIэ и унагъуэр и гъусэу зыдэIэпхъуа Джэрмэншыки. Щхьэлыкъуэ къыдэна шынэхъыщIэ Ибрахьими пхъащIэ Iэзэт. Абы ищI стIолхэр, шэтхэр, шкафхэр, пхъэ гъуэлъыпIэхэр адрейхэм къахэщырт я фIагъкIи теплъэкIи. Ибрахьим хуабжьу фIэфIт и Iэдакъэ къыщIэкI унэлъащIэхэм лъэпкъ тхыпхъэщIыпхъэ зэмылIэужьыгъуэхэр трищIыхьын, къыхибзыкIын. ГуащIэдэкIым щIапIыкI щIэблэм къащIэхъуари езыхэм яхуэдэу лэжьакIуэшхуэхэт.
Ибрахьимрэ и щхьэгъусэ КъанцIыкIурэ (ар ПщыцIыкIухэ япхъут) щIалитхурэ хъыджэбзищрэ зэдагъуэтащ. Жэпуэгъуэ революцэ иныр текIуэу, совет властыр ди щIыналъэм щагъэува нэужь, унагъуэшхуэм и нэхъыжьхэм гурэ псэкIэ къащтащ псэукIэщIэр икIи абы и телъхьэу бынри яущиящ.
Зэрыбынийм я нэхъыщIэ дыдэт Жанхъуэт. Ар 1900 гъэм Щхьэлыкъуэ къыщалъхуащ. ЦIыху пэжу, жыджэру къэхъу щIалэщIэм и ныбжьыр илъэс 24-рэ хъуами арат, коммунистическэ партым щыхыхьам щыгъуэ. Жанхъуэт лыгъэ зэрихьэухэтащ граждан зауэм, апхуэдэуи лъэкI къигъэнакъым Къэбэрдей-Балъкъэрым социализмыр щыухуэнымкIэ.
1917 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм Жанхъуэт дзэм хыхьащ Георгиевск къалэм щыIа I-нэ коммунист ротэм и зауэлIу. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым абы къулыкъу щищIащ Псыхуабэ, иужькIэ хэтащ Шкуро зи пашэ щIэпхъэджащIэ гупыр Минводы щызэтезыукIахэм. Адыгэ щIалэр лIыгъэ зэрихьэу япэщIэтащ Деникин и дзэхэми. Абыщыгъуэ ар шууей эскадроными унафэщI хъуакIэт. Бгырыс хахуэм Граждан зауэм щызэрихьа лIыгъэхэр абдеж къыщыувыIакъым. Коммунист пашэр щызэуащ Шэшэн-Ингуш щIыналъэм, щытащ шууей тIасхъэщIэх гупым я унафэщIу.
Дэфтэр хъумапIэм щIэлъ тхылъхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, зауэ нэужь лъэхъэнэми Жанхъуэт жыдджэру яхэтащ социализмыр Къэбэрдей-Балъкъэрым щызыухуахэми. ЯпэщIыкIэ ар щытащ Налшык гарнизоным и унафэщIым и къуэдзэу, щIэпхъаджыщIэ гупхэм япэщIэт гуп хэхам и пашэу. ИужькIэ ар лэжьащ щалъхуа Щхьэлыкъуэ къуажэм и советым и тхьэмадэу, Налшык окружной исполкомым и унафэщIу. 1924 гъэм ЛIупыр ираджащ Къэрал политикэ упрвленэ зэгуэтхэм (ОГПУ) и органхэм икIи Къбэрдей-Балъкъэрым и окружной оперуполномоченнэу, тезырхэр щрахьэкI унэм и унафэщIу илъэси 6-кIэ лэжьащ, ди щIыналъэм жылагъуэ зэпIэзэрытыныгъэр щызэтеIыгъэным, псэукIэ хабзэщIэхэр щыгъэбыдэным, ахэр къызэпемыгъэудыным зэфIэкIышхуэ ирихьэлIэу.
Пщэрылъ къыхуащI дэтхэнэ къалэнри дагъуэншэу зэфIэхыным хущIэкъуу, зыпэрыт лэжьыгъэм и къызэгъэпэщакIуэ IэкIуэлъакIуэу дапщэщи щытащ ЛIуп Жанхъуэт. Акъыл куурэ гупсысэ шэщIарэ зиIэ адыгэлIым Налшык и зыужьыныгъэм, ефIэкIуэныгъэм хуэгъэпса IуэхугъуэфIхэр зэфIигъэкIащ къалащхьэм и гъэзэщIакIуэ комитетым и тхьэмадэу щыщыта илъэсхэми. А унафэщI щыпкъэм а лъэхъэнэм Iуэху зехьэкIэу иIам теухуа хъыбар Щхьэлыкъуэ сыщрихьэлIат, ЛIупхэ я малъхъэу щыта Къардэн Хьэсэн мыгъуэм и дыуэщIым сыдэту. Ар къытхуиIуэтэжат Жанхъуэт и дэIэпыкъуэгъуу а зэманым лэжьа Къардэн ТIэмашэ.
- Партым и обкомымрэ къалэ исполкомымрэ Къэбэрдей уэрамым тет унэшхуэм щIэст абы щыгъуэ. Къалащхьэм и зыужьыныгъэм къаруушхуэ ирихьэлIэу лажьэрт Жанхъуэт. Сэ си нэгу щIэкIырт а Iуэхум теухуауэ абы зэфIих лэжьыгъэ псори, - игу къегъэкIыж ТIэмашэ. – Зэгуэрым ЛIупым мурад ищIащ къалэм дэс щIалэгъуалэр топ щыджэгу хъуну губгъуэшхуэ Налшык дищIыхьыну. Абы хухиха щIыпIэр зыхуэзэр иджыпсту Лениным и фэеплъыр зыдэщытым дежт. А зэманым ар банэрэ къуацэкIэ зэщIэкIэжауэ апхуэдэти, щIыпIэр игъэкъэбзэн папщIэ щэбэт щIыхьэхушхуэ къызэригъэпэщат. Къалэдэс щIалэгъуалэм нэмыщI, абы къекIуэлIат Вольнэ Аул, Кэнжэ, Щхьэлыкъуэ жылэхэм дэсхэри, джыдэрэ пхъэхрэ я Iэдэжу. ПхъанкIийр зэрыIуашын машинэхэри мащIэтэкъым. Жы махуэм и кIуэцIкIэ щIыпIэр ягъэкъэбзащ, къыумыцIыхужыным хуэдэу.
Къардэным зэрыжиIэжымкIэ, махуэ зытIу нэхъ дэмыкIыу а IэгъуэблагъэмкIэ кIуэн хуей хъуащ партым и обкомым и япэ секретарь Къалмыкъ БетIал. Езым и унафэ хэмылъу щIыпIэр апхуэдэу зыщIар хэтми щыщIэупщIэм, къыжраIащ ар къалэ исполкомым и унафэщI ЛIупыр зэрыарар. АфIэкI Iуэхум хэмылъу Къалмыкъым ЛIупыр къулыкъум IуигъэкIащ икIи а лъэхъэнэм нэхъ м гугъу дыдэу ялъытэу щыта транспорт IэнатIэм игъэкIуащ. Апхуэдэу 1934 гъэм Жанхъуэт хъуащ гъуэгу транспортымкIэ щIыналъэ IэнатIэм и унафэщI.
Дапщэщи хуэдэу, а пщэрылъ къалэныщIэми ехъулIэныгъэ иIэу пэлъэщащ ЛIупыр. Зи Iуэхухэр зэкIэлъымыкуIэу ялъытэу щыта IэнатIэр зэман кIэщIым нэхъыфIхэм харигъэбжащ.
Илъэс 37-рэщ зэрыпсэуар революционер хахуэр, псэукIэщIэм и телъхьэ цIыху пэжыр, ауэ абы хузэфIэкIащ и хэкум и ехъулIэныгъэ къызэрыкI IуэхугъуэфI куэд зэфIихын. Нэхъыбэжи зыхузэфIэкIыну адыгэлIыр ищIэну псоми хунигъэсакъым зэман бзаджэмрэ унафэщI ерумрэ. Политикэ залымыгъэ щызэрахьэ лъэхъэнэ хьэлъэм ихьахэм ящыщщ ар. ЛIуп Жанхъуэт Ибрахьим и къуэм хуэдэхэм я гъащIэр щапхъэщ къытщIэхъуэ щIэблэмкIэ. Апхуэдэхэм я цIэхэр ящремыгъупщэ ахэр къызыхэкIа лъэпкъми».
Зытхыжар ЖЫЛАСЭ Маритэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2342.txt"
} |
Антарес вагъуэм и нэхур
Егъэджэныгъэ IэнатIэр егъэфIэкIуэным теухуа къэралпсо проектхэм япкъ иткIэ, ди республикэми щокIуэкI сабий зэчиифIэхэр наIуэ къэщIыным, абыхэм хэхахуэ ядэлэжьэным хуэгъэпса Iуэхугъуэ куэд. Зи лэжьыгъэр абы хуэунэтIа IуэхущIапIэхэм ящыщщ Налшык дэт «Антарес» егъэджэныгъэ центрыр.
Скорпион вагъуэбэм хэт вагъуэхэм я нэхъ нур дыдэм и цIэр зыфIаща IуэхущIапIэм зы илъэсым къриубыдэу ныбжьыщIэ 500-м щадолажьэ. Апхуэдэ егъэджэныгъэ центру ди къэралым итыр пщIы къудейщ, ди республикэм щылажьэри яхэту.
«ЩIэныгъэ», «Гъуазджэ», «Спорт», нэгъуэщI унэтIыныгъэхэмкIи сабийхэм зыщрагъэужь «Антарес»-м. Иджыблагъэ абы щекIуэкIащ математикэ унэтIыныгъэмкIэ зи щIэныгъэм хэзыгъахъуэ сабийхэм я еджэныгъэхэр. НэхъапэIуэкIэ, илъэс кIуам дыгъэгъазэм и кIэухым, абы щыIащ физикэм, биологием, химием дахьэх ныбжьыщIэ 250-м нэс.
Иджырей лэжьыгъэм къызэщIиубыдащ курыт школхэм я 6-8-нэ классхэр 2021 гъэм къэзыуха ныбжьыщIэхэр. Сабий зэчиифIэу 400 хэту яубла, зэпеуэ мардэм иту къызэрагъэпэща лэжьыгъэр программэ хэхахэм тету екIуэкIащ. Олимпиадэм и япэ, етIуанэ теуэгъуэхэр зэфIэкIа нэужь, наIуэ къэхъуащ математикэмкIэ щIэныгъэфI зыбгъэдэлъ ныбжьыщIэ нэхъыфIхэр. Ахэр псори зэхэту 80 хъурт, республикэм и курыт школ 40-м къикIауэ. Абыхэм тхьэмахуитIым нэскIэ ядэлэжьащ ди республикэм и егъэджакIуэ нэхъыфIхэм ящыщ куэд. Сыхьэт 84-рэ къызэщIэзыубыда егъэджэныгъэхэм хыхьэу сабийхэм ящIыжыфащ математикэ задачэ гугъухэр, хэтащ олимпиадэу 2-м. КъинэмыщIауэ, ныбжьыщIэхэм ягъэхьэзыращ икIи ехъулIэныгъэ яIэу пхагъэкIащ проект лэжьыгъэу 10-м щIигъу.
Математикэ щIэныгъэм дихьэх сабийхэм зэрадэлажьэ программэр къызыхуэтыншэу зэхэгъэувэнымкIэ «Антарес»-м и IэщIагъэлIхэм сэбэп къахуэхъуащ Математикэр джынымкIэ Кавказ центрыр, Адыгэ Республикэм и Естественнэ-математикэ школыр.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2343.txt"
} |
Сабий 260-м зрагъэгъэпсэхуащ
Тэрч къалэ дэт «Налмэс» сабий зыгъэпсэхупIэм и гъэмахуэ лэжьэгъуэр и кIэм нэблагъэри, пшыхь дахэкIэ зэхуащIыжащ.
Илъэси 7-м щегъэжьауэ 15-м ит ныбжьыщIэ 260-м мы гъэм зыщагъэпсэхуащ а щIыпIэм. ГъэщIэгъуэнрэ нэгузыужьу екIуэкIащ абы щагъэкIуа зэманыр.
КъызэгъэпэщакIуэхэр хущIэкъуащ махуэ къэс щIэщыгъуагъкIэ зэрагъэнщIыным. Я акъыл жанагъкIэ, щIэныгъэкIэ, спорт джэгукIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ, IэпэIэсагъкIэ зэпрагъэуащ лагерым щыIэхэр. Нэхъыщхьэращи, а джэгукIэ псори хуэунэтIат ныбжьыщIэхэм яку зэныбжьэгъугъэ дэлъхьэным, гукъыдэжрэ дэрэжэгъуэрэ етыным, щIэ гуэр къегъэщIэным.
КъызэгъэпэщакIуэхэм я мурадыр къазэрехъулIам и щыхьэтщ махуэ бжыгъэкIэ дахэу зэхэта ныбжьыщIэхэм зэбгрыкIыжыныр къазэрытехьэлъар. Иужьрей пщыхьэщхьэр кIэлъыгъэхуабэ зыхуащIыжа щIэблэм къаджэгуамрэ я нэгу зэрызиужьамрэ ялъэгъуа псоми я гуIэфIтещIэжт.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2344.txt"
} |
Гулъытэ хуащI
ЩытыкIэ гугъум къихута сабийхэм защIэгъэкъуэным хуэщIа псапэ Iуэхум, Урысейм и МВД-м къызэригъэпэщам, «ЕджакIуэ сыкIуэнымкIэ кыздэIэпыкъу» зыфIащам хыхьэу КъБР-м и Дзэлыкъуэ районым и автоинспекторхэр я хьэщIащ зи къалэн зыгъэзащIэу хэкIуэда я лэжьэгъухэм я унагъуэхэм.
Къудамэм дэлажьэ жылагъуэ советым хэт Мэкъуауэ Резуан ящIыгъуу, ахэр щыIащ унагъуитIым. ЗрагъэщIащ я псэукIэмрэ зыхуэныкъуэхэмрэ, школакIуэхэр гъэ еджэгъуэщIэм хуэгъэхьэзырынымкIэ ядэIэпыкъуащ.
Май район
А Iуэху гуапэм хыхьащ Май районым и полицейхэри.
Урысей МВД-м Май районым щиIэ къудамэм дэлажьэ Жылагъуэ советым и лIыкIуэ Пуртовэ Юлиерэ Май районым ЛэжьыгъэмкIэ, цIыхухэр социальнэ и лъэныкъуэкIэ хъумэнымкIэ и унагъуэ политикэмрэ лэжьыгъэ зэхущытыкIэхэмкIэ и IэнатIэм и унафэщI Кошелевэ Светланэрэ щыIащ социальнэ щытыкIэ гугъу къихута, школакIуэ ныбжьым ит сабий зиIэ унагъуэхэм ядэIэпыкъун мурадкIэ.
Iуэхум хэтахэм зыщIагъэкъуащ сабий 12 щапI унагъуитIым, ЦIыкIухэм иратащ школ хьэпшыпхэр, абыхэм канцеляр Iэмэпсымэхэмрэ сабийхэр еджэн папщIэ Iэмал имыIэу зыхуеинухэмрэ хыхьэу.
Адэ-анэхэм хьэщIэхэм фIыщIэшхуэ хуащIащ къыхуащIа гулъытэм папщIэ.
Бахъсэн Ланэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2345.txt"
} |
Мыз Ахьмэд: СринасыпыфIэщ схузэфIэкIа мащIэм
Илъэс куэд щIауэ «Адыгэ псалъэ» газетым и псалъэзэблэдзхэр тхуэзыгъэхьэзыр, жыджэр къытхуэтхэ радиожурналист Мыз Ахьмэд ди псэлъэгъущ, абы къыджиIахэм ди гуапэу фыщыдогъэгъуазэ.
- Ахьмэд, сыт уи дежкIэ журналистикэр?
- Школым сыщыщIэс зэманхэм щыгъуи тхылъ, газет седжэну сфIэфIт. Журналист сыхъунуи си гугъакъым, пэжыр жысIэнщи, сызыщIэхъуэпсыр нэгъуэщI лэжьыгъэт. Ари нобэми си хъуэпсапIэщи, щыгъуазэ фысщIынщ абы и къежьапIэм. Ди хьэблэм дэст зы щIалэжь, езыр лIы къекIуу, псоми пщIэ хуащIрэ IитIкIэ сэлам ирахыу. «Сыту ар зэрылажьэр?» - жысIэу сыщыщIэупщIэм, шахмат, шашкэ клубым и унафэщIу къыщIэкIащ. Нобэр къыздэсым сыщIохъуэпс абы, сымыунафэщIми апхуэдэ IуэхущIапIэм сыщылэжьэну, зэхьэзэхуэхэр къызэзгъэпэщу, цIыхухэм саугъэтхэр есту, нэгъуэщI къинэмыщIу.
Мис апхуэдэу сыт седжэми, абы къыпкърыкI гупсысэ кIапэхэр стхыми журналистикэм сыдихьэха хъуащ зэрымыщIэкIэ. А IэнатIэм пщIэ иIэурэ къекIуэкIащ Совет Союзыр къутэжыхукIэ. УнафэщIым деж ущIыхьэ хъурт хуиту, мыхъумыщIагъэ плъэгъуарэ ар яжепIамэ - ягъэзэкIуэжырт. Газетыр партым и обкомым ейти, ныкъусаныгъэм гу лърагъатэу зыгуэр традзамэ, письмо къатхыжырт зэрызэрагъэзэхуэжар иту. ЖыпIэнуракъэ, журналистыр зэхахырт, и псалъэм пщIэ иIэт. Иджыпсту, ди жагъуэ зэрыхъунщи, апхуэдэ щыIэжкъым.
Шэч хэмылъу, си гъащIэ гъусэщ, гъащIэ IэщIагъэ схуэхъуащ журналистикэр. ЕгъэджакIуэу седжами, абы срилэжьакъым. Журналистикэм сыщыхыхьам си къуажэгъу тхакIуэ, тхэн Iуэхум сыхэзышауэ, щIэгъэкъуэн къысхуэхъуауэ къэслъытэ Мысачэ Петр къызжиIат: «Абы хэт, уи рассказхэр, тхыгъэхэр нэхъ пэжи, нэхъ купщIафIи хъунущ, уи бзэри нэхъ хуэкъутэнущ». Сыхэтщ, схузэфIэкIаIамэ си гуапэщ. Куэд дыдэ сщIащ жысIэуи си бгъэм сытеуIуэжыфынукъым, ауэ си лъэпкъым папщIэ схузэфIэкIа мащIэми сринасыпыфIэщ. Художественнэ тхыгъэу стхахэр тхылъитIым иту дунейм къытехьащ, очеркыу нэхъыбэIуэ сиIэщ, зы 200-м нэблагъэ къыщIэкIынщ ахэр.
Тыншу къэхъуахэм сащыщкъым: си адэр сщIэжыркъым, си анэмрэ анэшхуэмрэ сабиитху дакъыхуэнэри дапIащ. Дзэм илъэситIкIэ къулыкъу щысщIати, ар щесхьэкIа Германиеми сыщытыншауэ схужыIэнукъым. Абы ипэ зы илъэскIэ, иужькIэ илъэсиплIкIэ рабочэу сылэжьащ. Ар щIыжысIэращи, Iэпщэ лэжьыгъэми фIы дыдэу хызощIыкI, гугъуехьри зищIысыр сщIэуэ сыкъэтэджащ. ЦIыху куэд щыIэщ лэжьыгъэшхуэ имыщIауэ, школым иужькIэ университет, абы къыкIэлъыкIуэу кабинет лэжьапIэ фIэкIа зымылъэгъуа. Радиом сыкъэува иужькIи, редактор нэхъыщхьэр зыхуейм хуэдэу сымыхъуурэ гугъу сехьащ. Абы щыгъуэ ди унафэщIу щыта Къэрмокъуэ Мухьэмэд сыхуэарэзыщ, къысхуэтэмакъкIыхьащи.
- Иджыпсту радиом щыбгъэхьэзыр нэтынхэр сыт зытеухуар? Сыт хуэдэ унэтIыныгъэщIэ абыхэм ептыну ухуейт?
- Радиор къуажэ пхыдзахэм зэхамыхыу пIалъэкIэ хъуауэ щытащ. Иджыпсту апхуэдэ щыIэжкъым: жэщи махуэ зэпымыууэ лажьэ зэрыхъуам къыдэкIуэу канал щхьэхуэ щыIэщи, 99,5 FM-м къабзэ дыдэу къыщеубыд ди нэтынхэр. Куэд къытхуотхэ. Нэхъыбэ къыдодаIуэ, куэд дыдэми телефонкIэ зыкъытпащIэри, ягу ирихьа-иримыхьар къыджаIэ, чэнджэщ щхьэпэхэр къыдат.
Сызытепсэлъыхь Iуэхугъуэхэм я гугъу пщIыуэ щытмэ, дызыхэмыIэбэр укIуэдыж. Хэхауэ, щхьэхуэ-щхьэхуэу щыткъым, дэ нэхъ тхуэгъэкъарууну, дызыпэлъэщыну къэтлъытэхэм зетпщытауэ долэжь. Сэ нэхъыбэрэ зи гугъу сщIыр къуажэхэращ. Колхоз, совхоз щымыIэжхэм я пIэкIэ къэунэхуа бэджэндырылажьэхэм, социальнэ Iуэхугъуэхэм, къуажэм и псэукIэм, нэгъуэщIхэми сатопсэлъыхь. Сэ сыздэщымыIауэ, си лъэ щытемыувауэ зы адыгэ къуажэ республикэм иIэкъым. Къапщтэмэ, Аргудан къуажэм щэм щIигъурэ сыкIуагъэнщ, апхуэдэщ Нарткъалэ, Шэджэм къалэхэр. ИтIанэ, зауэм хэтахэм, лэжьыгъэшхуэ зыгъэбэтахэм, мэкъумэшыщIэ цIэрыIуэхэм, зи гъащIэр губгъуэм иту, Iэщым пэрыту зыхьахэм сатепсэлъыхьыну сфIэфIщ.
Къэралым къыщыхъу мыхъумыщIагъэхэм ятеухуауэ «тIэкIу сыпIэскIуэну» си жагъуэкъым. УнафэщIхэм яфIэфIкъым ар. Зы Iуэху апхуэдэу сигу къинэжащ. МашинапщIэхэм хагъэхъуауэ критикэ тIэкIу стхащ зэгуэр. Пщэдджыжьым радиом къызэриту, ди нэхъыщхьэ дыдэр къэсащ. Иджыри унэм сыкъыщIэмыкIауэ нопсалъэри, къызжаIэ ар къэкIуауэ къызэрызэжьэр. Дискым тритхэщ ихьри зыгуэр иригъэдэIуауэ щытащ. Хэтми сщIэркъым ар, ауэ езым нэхърэ зэрынэхъыщхьэжым шэч хэлъкъым. Мис апхуэдэурэ тIо-щэ къэхъуащ, уеблэмэ ди деж ущылэжьэну ухуэмеймэ, нэгъуэщI лэжьапIэ къэгъуэт къыщызжаIаи щыIащ.
Изрэ ныкъуэрэ игъащIэми зэрыщIэркъым. Сэ сыщIэгузавэращ абы ехьэлIауэ: апхуэдиз зэхуэмыдэныгъэм цIыхухэр къигъэгубжьыныр зыхуэIуа щыIэкъым. Хьэлэбэлыкъышхуэ дыхэхуэнкIэ хъунущ. Къулыкъу зыIыгъхэр япэкIэ къэхъунум егупсысыркъым. Я мылъкур зэрыщыту хамэ къэралхэм зэрыщахъумэр быдапIэ яхуэхъу хуэдэ мэпсэу. Мыр сэракъым зи гупсысэр, си япэ ит Iэджэми ятх ар икIи жаIэ. Мылъку зэзылъэфэлIахэм я щIэблэр илъэситху, пщIы, пщыкIутху дэкIмэ дауэ зэрыхъунур? Къэралым иджыпсту щIыдагъэр, газыр и куэдщ, ахэр имыIэжмэ е нэхъ мащIэ хъумэ-щэ? ЦIыхум я шхын ямыIэмэ, а тыкуэн домбейхэр зэтракъутэнущ. Ар шынагъуэщ.
Псалъэм папщIэ, Кувейтым, Сауд Хьэрыпым я цIыхухэм куэд хуащIэ, Иракым, Сирием къыщыхъуахэм хуэдэм зыщахъумэн мурадкIэ. Мис ахэр щапхъэ яхуэхъу хъунут къулыкъущIэхэм.
Си нэтынхэри тезухуэну, сызэхэзыхыпхъэми сызэхихыну сыхуейт щIыуэпсым теухуауэ. Ди мэзхэм, псыхъуэхэм е езы къалэ дыдэми фIейрэ пхъэнкIийуэ дэлъым, жыгхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ пщIэ зэрыщыхуамыщIым уегъэдзыхэ. Псалъэм папщIэ, сэ сыщыпсэу Горнэ хьэблэмкIэ жыг гуп дахэ дыдэу итт, хьэуари ягъэкъабзэрэ уэрамри ягъэдахэу. НтIэ мис ахэр къраупщIыкIыурэ къат куэду зэтет унэхэр абдежхэм щаухуащ. Газетхэми стхащ, ауэ зыри къикIакъым. Мис а щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэм, абыхэм къапкърыкI дахагъэм нэхъыбэрэ я гугъу сщIыну сыхуейщ.
- Радиожурналистым къыщымынэу, газетхэм, журналхэм уазэрыдэлажьэм дыщыгъуазэщ, Ахьмэд. Тхыгъэхэр къызыхэкIым и гугъу тщIынкъым, ауэ «Адыгэ псалъэ» газетым къытребгъадзэ псалъэзэблэдзхэм пэублэ яхуэхъуар сфIэгъэщIэгъуэнщ.
- Си къуэш нэхъыщIэм псалъэзэблэдзхэр урысыбзэкIэ зэхигъэувэу си япэ къригъэжьащ. Ярэби, мыхэр адыгэбзэкIэ пщIы хъунукъэ, жысIэри яужь сихьат. Хьэх Сэфарбий абы щыгъуэ фи газетым щылажьэрти, ныхуэсхьащ. Зыгуэрхэр зэригъэзэхуэжщ, чэнджэщ гуэрхэр къызитурэ зытIущым хэплъэри апхуэдэу ежьа хъуащ. Зы илъэс пщыкIутху хъуащ абы лъандэрэ.
Зыгуэр щэкIуэным, адрейр бдзэжьей ещэным дехьэх, сэ сыдэзыхьэхыр псалъэзэблэдз зэхэлъхьэнырщ.
- Уи лэжьыгъэмрэ уи гуащIэ мымащIэу зыхэплъхьэ литературэмрэ дэтхэнэр нэхъ бгъэнэхъапэрэ?
- Япэ увыпIэр зэстыр журналистикэращ, сыту жыпIэмэ абыкIэ щIакхъуэ Iыхьэ къызолэжь, си унагъуэр согъэпсэу. Ауэ, пэжщ, нэхъыфIу слъагъур, зэман нэхъыбэ зыхухэсхын хуейр тхэнырати, ди жагъуэ зэрыхъунщи, ар къызэхъулIэркъым. ИтIанэ тхылъым апхуэдэу цIыхур еджэжыркъыми, абыи утригъэгушхуащэркъым сытхарэт жыпIэу. Сэ апхуэдэуи куэд си Iэдакъэ къыщIэкIакъым.
- Адыгэбзэм игъащIэ лъандэрэ ирилажьэ уэ, Ахьмэд, ди анэдэлъхубзэм хуащI пщIэр, абы игъуэт гулъытэр дауэ къыпщыхъурэ?
- А Iуэхур кууущ, ауэ къызэрысщыхъур кIэщI дыдэу жысIэнщ. Сэ абы еплъыкIэщIэ гуэри хузиIэкъым, адрейхэм жамыIаи схужыIэнукъым. РадиокIэ къэдгъэпсэлъахэм, газетым, журналым тха лIы губзыгъэхэм я гупсысэр дэсIыгъыу аращ сэ. Ар Нало Заур, Хьэх Сэфарбий, Гъут Iэдэм сымэ хуэдэхэрщ. Абыхэм я Iуэху еплъыкIэр зытеухуар сыт? Адыгэбзэр къэралыбзэ мыхъуауэ ефIэкIуэнукъым, кIэрыхуурэ кIуэну аращ. Нобэ зэрыщытым хуэдэмэ, адыгэбзэм гъащIэшхуэ иIэжынукъым. Илъэс щэ ныкъуэми илъэсищэми сщIэркъым, ауэ си фIэщ хъуркъым абы куэд къигъэщIэну, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ адыгэбзэр Iумпэм зыщIыр мащIэкъым. Уеблэмэ адыгэ къуажэм дэт школым зэIущIэ къыщызэрагъэпэщмэ, ар урысыбзэкIэ ирагъэкIуэкI. Къалэм тэмэму щрагъэджыркъым адыгэбзэр. Хьэрф зэгуэтым и тхыкIэр зымыщIэ ебгъуанэ классым щIэсу срихьэлIащ сэ.
АдыгэбзэкIэ документ ятхыркъым. УнафэщIхэм я закъуэ зэрану схужыIэнукъым адыгэбзэр зэрыдэхуэхар, ар унагъуэм и деж къыщожьэ. Си быным, абы и быныжым анэдэлъхубзэр езмыгъащIэу щытмэ, сыт нэгъуэщI щIэзгъэкъуэншэнур.
Республикэр иджыпсту дызэрыгушхуэу диIэ тхакIуэхэр, артистхэр, еджагъэшхуэхэр адыгэбзэщ зэреджар. Абы щхьэкIэ урысыбзэр ящIэн къэнакъым: адыгэбзэри урысыбзэри куууэ ящIэу къэтэджащ. Аращи, ди республикэм и унафэщIым къыщIидзэу адыгэбзэм девгъэлэжь, мыр купщIафIэу школхэм щедмыгъэджу, учебникхэр зэхэдмылъхьэу хъунукъым жиIэу къригъэжьапхъэщ. Псори узэрыIыгъыу куууэ уемылэжьу щытмэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, бзэр мэкIуэдыж. Дэ къытщIэхъуэ щIэблэм, псом хуэмыдэу къалэдэсхэм, ящIэркъым адыгэбзэ. Иджыпсту Налшык щыщ унагъуищэм я щIэблэу щэ къэсщтэнщи, абы щыщу пщIым тэмэму ящIэу пIэрэ адыгэбзэр? Си фIэщ хъуркъым. Адыгэ газет, журнал, тхылъ еджэу дапщэ абыхэм яхэтыр? Къуажэми куэд къахэпшынукъым. ИпэIуэкIэ къуажэм нэхъ ящIэрт, адыгэбзэкIэ нэхъ еджэрт, иджыпсту зэхуэдэ хъужу пIэрэ жыпIэну апхуэдэщ.
Сэ лъэсу къэскIухьыну сфIэфIщи, зэхызох адэшхуэ-анэшхуэхэр, адэ-анэр я быным зэрепсалъэр. Адыгэбзэ къабзэ зыIурылъ сабий срихьэлIамэ, сыкъоувыIэри содаIуэ, сигукIэ и адэ-анэм фIыщIэ яхузощI. Ауэ апхуэдэ ущрихьэлIэр зэзэмызэххэщ.
Зыгъэхьэзырар ШЫГЪУШЭ Синэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2346.txt"
} |
«Мэуэт хыжьей»
Мы тхыгъэ цIыкIум зи гугъу щытщIыну псы хъурейм хуэгъэзауэ пасэрей алыджхэм «Меотидэ» е «Мэуэт хыжьей», урысхэм «Сурож тенджыз» жаIэрт. Адыгэхэр абы зэреджэу щыта «Азыкъ» псалъэр зыхуэкIуэжыр, зэрынэрылъагъущи, мы зэманым «Азов» зыхужаIэрщ.
«Меотидэ» псалъэр зэман жыжьэм къыщежьащ. Языныкъуэхэм ар Азов хы цIыкIум къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ къегъэщIылIа щIыналъэм тепсэукIыу щыта «мэуэт» лъэпкъым и цIэм ирапх. Пасэрей адыгэхэр Тэн зыхэлъэдэж псы хъурейм «МыутхъухкIэ» («Къэмыутхъуэ хыкIэ») еджэрт. «Мэуэт» лъэпкъыцIэр къызытехъукIар арауэ жызыIи яхэтщ щIэныгъэлIхэм.
Азов хы цIыкIум и щхьэфэм километр зэбгъузэнатIэу мин 37,6-рэ къызэщIеубыдэ. Абы и нэхъ кууупIэ дыдэр мы зэманым зэрыхъур метр 13,5-щ. XIX лIэщIыгъуэм икухэм ар метр I6-м нэблагъэу щытащ. КIуэтэху къэси Азыкъ (Азов тенджызыр) нэхъри нэхъ чэнж зыщIу «зытралъхьэр» адэкIэ-мыдэкIэ абы къыхэлъадэ псы къуэпсхэм къыхахьэ утхъуахуэхэрщ.
БЭРАУ Бышэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "2348.txt"
} |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.