text
stringlengths 11
353k
| meta
dict |
|---|---|
Марьям и фильмыр Америкэм щагъэлъэгъуэнущ
НэхъапэIуэкIэ зи гугъу ныфхуэтщIа режиссёр Махиевэ Марьям и «Горянка» фильмыр Америкэм и Штат Зэгуэтхэм документальнэ кинохэмкIэ и AmDocs кинофестивалым и зэпеуэм гъатхэпэм и 26 - 30-хэм щагъэлъэгъуэнущ, документальнэ кинохэр дэIыгъынымкIэ США-м и Палм-Спрингс фондыр и дэIэпыкъуэгъуу.
Горький Максим и цIэр зезыхьэ студием и генеральнэ продюсер Бланк Ликэ зэрыжиIэмкIэ, фестиваль куэдым щагъэлъэгъуа «Горянка» фильмыр цIыхухэм ягу дыхьащ икIи мыхьэнэ зиIэу, ди нобэрей зэманым пэджэжу къалъытащ. Лэжьыгъэр мыгувэу къыщатынущ документальнэ кинохэмкIэ дуней псом и нэхъ утыкушхуэу къалъытэхэм ящыщ зым.
Марьям и фильмым къыщигъэлъэгъуащ Кавказ Ищхъэрэм ехъулIэныгъэхэр щызыIэрызыгъэхьа бзылъхугъэхэм я гъащIэр. Абыхэм я зыр мызэ-мытIэу Iуащхьэмахуэ и щыгум дэкIащ, адрейм езым и лабораторэ къызэIуихыжащ.
Кърымым нэгъабэ щекIуэкIа «Человек, познающий мир» XII урысейпсо кинофестивалым Махиевэ Марьям и лэжьыгъэр документальнэ фильм нэхъыфIу къыщалъытащ икIи саугъэт нэхъыщхьэр къыщыхуагъэфэщащ. Гуапэщ ди хэкуэгъу хъыджэбзым и IэдакъэщIэкIым и пщIэм зэрыхэхъуэр, дунейпсо утыкухэм ар зэрыщагъэлъагъуэр.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1802.txt"
} |
Жылаум и гурыщIэ макъамэхэр
Иджыблагъэ дунейм къытехьащ Жылау Арсен «ГурыщIэ макъамэ» зыфIища къыдэкIыгъуэр.
И IэдакъэщIэкI кущIафIэхэмкIэ республикэм фIыуэ къыщацIыху щIалэрм и иджырей лэжьыгъэр къызэрымыкIуэу узыщыгуфIыкIынщ. Тхылъыр дунейм къытехьэнымкIэ жэрдэм зыщIар «ЦIыхубэ творчествэмкIэ методикэ центр» IуэхущIапIэрщ.
Хэт зымыщIэр макъамэфIым, уэрэд нэсым я къарур здынэсыр?! Ар цIыхум гъусэ пэжу ижь-ижьыж лъандэрэ къыдэгъуэгурыкIуэ, кIуэ пэтми ди гъащIэм нэхъ куууэ къыхыхьэ щэнхабзэм и Iыхьэ инщ.
«ЛIым сыт и пщIэ?» - щыжаIэм, «ЛIым хузэфIэкI и пщIэщ» - къажриIат Къэзэнокъуэ Жэбагъы. Абы тепщIыхьмэ, Жылау Арсен Нурбий и къуэм лъэпкъымрэ щэнхабзэмрэ хуилэжьа лэжьыгъэм зылI и увыпIэ щеубыд.
Сабийхэм ягъэзэщIэн уэрэдхэр зэрыт «Вагъуэ шыр» (1996 гъ.), «Дыгъэщыгъэ» (2004 гъ.) сборникхэм къагъэлъагъуэ Арсен сабийхэм яхуиIэ гумащIагъымрэ щабагъымрэ. Лъэпкъым дежкIэ хэлъхьэныгъэфIщ иужькIэ къыдэкIа и тхылъхэри: «Фэеплъ лъапIэ» (2008 гъ.), «Сабиигъуэр ар гуфIэгъуэщ» (2018 гъ.), «Адыгэ уэрэдыжьхэр» (2018гъ.).
2008 гъэ лъандэрэ «Кавказ» уэрэджыIакIуэ гупым я художественнэ унафэщIщ, я пашэщ. Мыбдежи абы щилэжьыр къэлъытэгъуейщ.
«Зыпэрыт IэнатIэр фIэхьэлэмэту, фIэщIэщыгъуэу, абы пыщIа псоми дихьэхыу лажьэ Жылау Арсен иджыри лэжьыгъэфI куэд лъэпкъым хуилэжьыну дыпоплъэ!» - псалъэ дахэхэр тхылъым и псалъэпэм щетх Бахъсэн щIыналъэм щэнхабзэмкIэ и къудамэм и унафэщI Тхьэмадокъуэ Зерэ.
Уэрэд тхущIым нэблагъэ зытегуэша Iыхьищым Жылаум игу ирихь усэ сатырхэм щыщ пычыгъуэ фIэщыгъэ яхуищIащ. I Iыхьэ – «Дуней псо сыухуэнщи, уи цIэри фIэсщынщ» (ГъущIо Зариф), II Iыхьэ - «ЩIэщыгъуэщ сыт щыгъуи уи теплъэр, си лъахэ!» (Емкъуж Мухьэмэд), III Iыхьэ - «Если ты рядом, я знаю, смогу все свершить, к чему сердце стремится» (Къагъырмэс Борис).
УсакIуэ цIэрыIуэхэу МэшбащIэ Исхьэкъ, Сонэ Абдулчэрим, Вындыжь Марие, Зэгъэщтокъуэ Людэ, Къармэ Iэсият, Лыкъуэжь Нелли, Щоджэн Леонид сымэ, нэгъуэщIхэми я IэдакъэщIэкIхэм гур зытхьэкъу уэрэдыпкъхэр яхуитхащ Арсен. КъыдэкIыгъуэр ягъэдахэ Жылэ Толэ и IэдакъэщIэкI телъыджэхэм. Зи гугъу тщIы тхылъыр щыхьэт тохъуэ Жылау Арсен зэрыгумызагъэм, апхуэдэуи абы и IэщIагъэм хуиIэ творческэ бгъэдыхьэкIэм.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1803.txt"
} |
Зэманым ижь зыщIихуа сурэтхэр
КъБР-м щIыхь зиIэ и сурэтыщI, СурэтыщIхэм я урысей академием, СССР-м, КъБР-м, Сочэ къалэм я сурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм, СурэтыщIхэм я дунейпсо федерацэм хэта Акъсырэ МуIэед Алий и къуэр псэужамэ, и ныбжьыр мазаем и 23-м илъэс 90 ирикъунут.
Япэ адыгэ профессиональнэ сурэтыщI Акъсырэ МуIэед Псыгуэнсу къуажэм 1931 гъэм къыщалъхуащ. Сурэт щIынымкIэ абы зэфIэкI инхэр зэрыбгъэдэлъыр пасэу республикэм исхэм къалъытащ. 1947 гъэм ирихьэлIэу ар къэралым и еджапIэ нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зым - Саратов къалэм дэт художественнэ училищэм - еджакIуэ ягъэкIуащ. Ар ехъулIэныгъэкIэ къиухри, къигъэзэжащ. 1981-1984 гъэхэм КъБАССР-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэ-ныгъэм и унафэщIу лэжьащ. 1968, 1981, 1982, 1983 гъэхэм СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм, СССР-мрэ РСФСР-мрэ я творческэ союзхэмрэ IуэхущIапIэхэмрэ я правленэхэм я пленумым я союзпсо съездхэм я лIыкIуэу щытащ.
Акъсырэм и лэжьыгъэхэм щIэупщIэ ин яIэщ. Ахэр щахъумэ Налшык, Ставрополь щыIэ художественнэ музейхэм я фондхэм. КъищынэмыщIауэ, Урысейм и щIыналъэхэм, хамэ къэралхэм щыпсэу цIыху щхьэхуэхэми абы и сурэтхэр зэхуахьэс. МуIэед и лэжьыгъэхэм апхуэдэ щIэупщIэ щIаIэм и щхьэусыгъуэхэм ящыщщ зыIэригъэхьа щIэныгъэм зэпымыууэ зэрыхигъэхъуэным зэрыхущIэкъуар, къигъэсэбэп Iэмалхэм зэрызригъэужьар.
1952 гъэм щыщIэдзауэ Акъсырэ МуIэед жыджэру хэтащ КъБР-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм къызэригъэпэщ гъэлъэгъуэныгъэхэм, Москва, Ленинград къалэхэм (1957, 1983, 1995 гъэхэм) щекIуэкIа декадэ выставкэхэм. 60 гъэхэм къыщыщIэдзауэ 90 гъэхэм пщIондэ КъБР-м и сурэтыщIхэм я гъэлъэгъуэныгъэу Мэхъэчкъалэ, Грознэ, Дон Iус Ростов, Винницэ, Краснодар, Орджоникидзе, Ставрополь къалэхэм къыщызэрагъэпэща выставкэхэм Акъсырэм и лэжьыгъэхэр утыку къыщрахьащ. Налшык, Москва, Ставрополь, Пятигорск къалэхэм, нэгъуэщI щIыналъэхэми и щхьэзакъуэ гъэлъэгъуэныгъэхэр зыбжанэрэ щекIуэкIащ. А псом къыдэкIуэу абы и сурэтхэр Иорданием, Сирием къыщызэрагъэпэща дунейпсо выставкэхэми щагъэлъэгъуащ.
Зи адэ-анэр пасэу зыфIэкIуэда, сабиигъуэ дыдж зиIа Акъсырэр пасэу есат гъащIэм и гугъуехьхэр къызэринэкIыфу. Абы и сурэтхэм, портретхэм, натюрмортхэм къыщигъэлъэгъуэжащ и нэгу щIэкIа Хэку зауэшхуэ лъэхъэнэм хилъагъукIа гугъуехьхэр, гузэвэгъуэхэр. А лэжьыгъэхэр художникым и гъащIэм и гъуджэ щIэхъуар зыхэпсэукIа зэманым ижь къызэрыщIихуарщ. Аращ Акъсырэм и Iэдакъэ къыщIэкIа сурэтхэр нэгъуэщIхэм я лэжьыгъэхэм щIыхэмыгъуащэр. Апхуэдэу бгы уардэхэр, сэхуран гъэгъахэр, дыгъэ бзийхэр зытеджэгухь щIыуэпсыр, гъэм и зэманхэм я теплъэ дахэхэр, натюрмортхэр, удз гъэгъахэр, бзылъхугъэхэм я сурэтхэр, республикэм и теплъэхэр къызэрыщ и сурэт щхъуэкIэплъыкIэхэр удэзыхьэхщ, узыгъэгупсысэщ. Абыхэм щыболъагъу и Хэкум, щIыуэпсым хуиIэ лъагъуныгъэ иныр.
Акъсырэм республикэм и щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ хуищIа хэлъхьэныгъэхэр къалъытащ. 2001 гъэм ар КъБР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат хъуащ.
Акъсырэ МуIэед и IэщIагъэм щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм и фIыщIэ хэлът сыт щыгъуи абы и Iуэхухэр къыдэзыIыгъыу, и щIэдзапIэхэм тезыгъэгушхуа, дэIэпыкъуэгъуу къыкъуэта и щхьэгъусэ Лидэ. ЦIыхухэм гукъыдэжрэ гуапагъэрэ езыт, купщIэ зыхэлъ, зи плъыфэхэр зэгъэкIуа и лэжьыгъэхэм щIэдзапIэ яхуэхъуащ хабзэ, нэмыс, зэгурыIуэ зэрылъ МуIэед и унагъуэ дахэр. НэхъыжьыфIыр иригушхуэрт и IэщIагъэм и къуэмрэ и пхъурылъхумрэ зэрыпащэм, и сурэтхэр цIыхухэм щIэщыгъуэ зэращыхъум, зэхуэгуэпэным ягухэр къызэрыхуигъэушым, лэжьыгъэхэм ящIэлъ хуабагъэм я псэм зэрызригъэужьым.
СурэтыщI Iэзэм и IэщIагъэм ехъулIэныгъэрэ зэфIэкIрэ къагъэлъагъуэу пащащ и къуэ Михаилрэ и къуэрылъху Тамарэрэ. Я адэм, адэшхуэм хуэдэу, ахэр жанр, техникэ зэмылIэужьыгъуэм щолажьэ. Михаил республикэ, урысейпсо, дунейпсо гъэлъэгъуэныгъэхэм зыбжанэрэ хэтащ, и лэжьыгъэхэр Москва, Санкт-Петербург, Дон Iус Ростов къалэхэм, Англием, Германием, нэгъуэщI щIыпIэхэм щагъэлъэгъуащ. И адэм хуэфащэ къуэ Михаил къызэрищIыкIам и щыхьэтщ КъБР-м гъуазджэмрэ щэнхабзэмкIэ и Къэрал саугъэтым, «Искусство народов мира» дунейпсо саугъэтым я лауреат зэрыхъуар. Апхуэдэ ехъулIэныгъэхэр куэд мэхъу.
Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм щыщхэр гъуазджэм, дахагъэм зэрызэришалIэм и щыхьэтщ Тамарэ и адэ Михаилрэ зыщыщ лъэпкъкIэ нэмыцэ и анэ Викториерэ. Тамарэ и адэ-анэри, и адэшхуэ МуIэеди я IэщIагъэкIэ зэрысурэтыщIым къыдэкIуэу, и адэшхуэ Бюлл Лев (и анэмкIэ) Ставрополь къалэм и музей-заповедникым и сурэтыщI-реставраторт. ЗэрыцIыкIурэ гъуазджэм щIапIыкIа, и Iыхьлыхэр зи щапхъэгъэлъагъуэ Тамарэ сурэт щIыным димыхьэхынкIэ Iэмал иIэтэкъым. Курыт еджапIэр къиуха нэужь, хъыджэбзым мурад быдэ ищIащ хуабжьу дэзыхьэх сурэт щIыным хуеджэну. ИкIи ар зригъэхъулIащ. Санкт-Петербург и Художественнэ школымрэ Гъуазджэхэмрэ щэнхабзэмкIэ и институтымрэ ехъулIэныгъэкIэ къиухащ. Иджыпсту Санкт-Петербург къалэм и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, и щхьэзакъуэ гъэлъэгъуэныгъэхэр къызэригъэпэщащ. Гу зылъыптэращи, Акъсырэхэ я сурэтыщIхэм я лэжьыгъэхэм нэхъыбэу гуапагъэр, нэхугъэр, хуабагъэр йобэкI. Ахэр щхъуэкIэплъыкIэщ, плъыфэ зэмылIэужьыгъуэхэр щызэхэухуэнащ. ГъащIэм, дыкъэзыухъуреихь дунейм, щIыуэпсым я теплъэ дахэхэр къызэрыщ сурэтхэм ущеплъкIэ гур хагъахъуэ, гуапагъэм ухуагъэуш. Нэхъыщхьэращи, дэтхэнэ зыми нэгъуэщIхэм къыщхьэщыкI хъэтI иIэжщ.
Михаил зэрыжиIэмкIэ, нигъэсауэ къилъытэ и лэжьыгъэхэм еплъыху зыгуэрхэр щIэуэ хелъхьэж. Псом нэхъ игу дыхьэу къилъытэ сурэтхэр и адэ МуIэедрэ ипхъу Тамарэрэ я Iэдакъэ къыщIэкIахэрщ.
Республикэм и гъуазджэм и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм ящыщ Акъсырэ МуIэед и ныбжьыр илъэс 85-рэ хъууэ 2016 гъэм мэлыжьыхьым и 14-м дунейм ехыжащ. СурэтыщIым и фэеплъыр яхъумэ и унагъуэм, и лэжьэгъухэм, ныбжьэгъухэм. Абы Iэдакъэм къыщIэкIа лэжьыгъэхэм къыщыгъэлъэгъуащ республикэм и тхыдэ напэкIуэцIхэр. Хэку зауэшхуэр, щIыналъэм и щIыуэпс къулейр, абы и цIыхухэм ящыщу республикэм и цIэр фIыкIэ зыгъэIуахэр къызэрыщхэр щIэх-щIэхыурэ цIыхухэм я пащхьэ илъхьэн, щIэблэм егъэцIыхун хуейщ. Ахэр щыхьэт тохъуэ ди щIыналъэр зэрыдахэм, абы щыпсэухэр зэрыгуащIафIэм, зэрыузыншэм, нобэрей зэманым зэрыпэджэжым. ЗэрыжаIэу, лIэужьыр бжьиблкIэ мауэ. Хэт ищIэрэ, МуIэед и IэщIагъэм къыпызыщэну, и лъэужьым ирикIуэну сурэтыщIхэр иджыри Акъсырэхэ я лъэпкъым къыхэкIынкIэ хъунщ.
Арщыдан Линэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1804.txt"
} |
Композитор Молэ Владимир и гуащIэр къалъытэным и IуэхукIэ
Урысей Федерацэм и цIыхубэ артисткэ, КъБР-м и лауреат, Кавказ Ищхъэрэ ГъуазджэхэмкIэ и къэрал институтым уэрэд жыIэнымкIэ и къудамэм и кафедрэм и унафэщIым и къуэдзэ, профессор Гъэсашэ Наталье УФ-м и Композиторхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщI Рыбников Алексей тхыгъэ хуигъэхьащ, Собинов Леонид и цIэр зезыхьэ Саратов къэрал консерваторием къыщыдеджа, УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, КъБР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат, композитор цIэрыIуэ Молэ Владимир УФ-м Литературэмрэ гъуазджэмкIэ и Къэрал саугъэтыр къыхуагъэфэщэну къагъэлъэгъуэным теухуауэ. Абы и жэуапу Рыбников Алексей Урысейм и Композиторхэм я зэгухьэныгъэм хэтхэм я цIэкIэ, КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек къыхуигъэхьащ УФ-м Литературэмрэ гъуазджэмкIэ и къэрал саугъэтыр Молэ Владимир зэрыхуэфащэм щыхьэт техъуэ тхыгъэ икIи зыкъыхуигъэзащ композиторым и гуащIэм а дамыгъэ лъапIэр къыпэкIуэным хэлIыфIыхьыну.
Гъэсашэ Натальерэ Рыбников Алексейрэ я тхыгъэхэм къыщыхагъэщащ зи ныбжьыр нэгъабэ илъэс 80 ирикъуа Молэ Владимир Къэбэрдей-Балъкъэрым и музыкэ щэнхабзэм хэлъхьэныгъэфIхэр зэрыхуищIар, «Дахэнагъуэ» япэ адыгэ лъэпкъ оперэр, «Люська, дочь льва» сабий оперэр, «Къамботрэ Лацэрэ» оперэр и Iэдакъэ къызэрыщIэкIар. КъищынэмыщIауэ, Молэм Шортэн Аскэрбийрэ IутIыж Борисрэ я либреттэхэм къытрищIыкIащ «Обманутые женихи», «Заклинание» опереттэхэр, «Легенда гор» япэ балетыр, симфоние тхыгъэхэр, кантатэхэр, ораториехэр итхащ, уэрэдхэмрэ романсхэмрэ, спектакль 30-м щIигъум, фортепианэ, кларнет, накъырэ, къамылапщэ, шыкIэпшынэ, адыгэ пшынэ концертхэм макъамэхэр ящIилъхьащ.
Собинов Леонид и цIэр зезыхьэ Саратов консерваторием и залышхуэм 1965 гъэм япэу адыгэбзэкIэ щагъэлъэгъуащ драматург Акъсырэ Залымхъан и «Дахэнагъуэ» пьесэм къытращIыкIа лъэпкъ оперэр. Абы щыджэгуащ консерваторием и адыгэ студиер къэзыухахэу Дэбагъуэ Хьэсэн, Бэгъуэтыж Светланэ, Хьэщыкъуей Розэ, Бэрэгъун Владимир сымэ.
«Дахэнагъуэ» оперэр лъэпкъ уэрэдыжьхэмрэ пшыналъэхэмкIэ гъэнщIащ. Академик Виноградовым 1965 гъэм «Советская музыка» журналым щитхауэ щытащ Молэ Владимир и музыкэм лъэпкъ IуэрыIуатэм и къулеигъэр къызэрыхэщыр.
Композитор Молэ Владимир КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министрым и къуэдзэу зэрылэжьа илъэс 20-м нэблагъэм къриубыдэу республикэм щэнхабзэ, гъуазджэ унэтIыныгъэхэмкIэ игъуэта зыужьыныгъэр нэгъуэщI щIыпIэхэми хэIущIыIу зэрыщищIыным иужь итащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и художественнэ гупхэмрэ СССР-м и творческэ лIыкIуэхэмрэ я пашэу щыткIэрэ, абы куэдрэ къыхуихуащ Латин Америкэм и къэралхэм, Германием, Франджым, Голландием, Сирием, Иорданием, нэгъуэщIхэм кIуэну.
Молэ Владимир ящыщ зыщ «Балкария», «Бжьамий» IуэрыIуатэ-этнографие ансамблхэр, «Кавказ пшэплъхэр» сабий ансамблыр къызэзыгъэпэщахэм. Аращ зи фIыгъэр блэкIа лIэщIыгъуэм и 90 гъэхэм нэгъуэщI къэралхэм яхудиIэ щэнхабзэ зэпыщIэныгъэхэм теухуа программэм хыхьэу, «Бжьамий» IуэрыIуатэ-этнографие ансамблымрэ «Кавказ пшэплъхэр» сабий ансамблымрэ Франджым щекIуэкIа дунейпсо фестивалым зэрыкIуамрэ абы жыджэру зыкъызэрыщагъэлъэгъуамрэ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ ди щIыналъэм икIахэм дуней псом утыку къыщрахьащ лъэпкъхэм я зэкъуэтыныгъэмрэ я художественнэ Iэзагъэмрэ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1805.txt"
} |
Бэлагъы Къантемыр и лэжьыгъэщIэ
Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщалъхуа режиссёр щIалэщIэ Бэлагъы Къантемыр хэтщ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм щытрах «The Last of Us» сериалым. Абы лъабжьэ хуэхъуащ компьютер джэгукIэхэр, постапокалипт зэманым узэрыхэпсэукIынур.
2021 гъэм ягъэлъэгъуэну яубзыхуащ триллерым и япэ Iыхьэр. КъыдэкIыгъуэр егъэхьэзыр НВО телеканалым, нэхъапэIуэкIэ «Клан Сопрано», «Чернобыль», нэгъуэщI телешоу цIэрыIуэхэр къыдэзыгъэкIам.
Сериалым и режиссёр Рэнк Йохан трихащ «Чернобыль», «Во все тяжкие», «Ходячие мертвецы», «Викинги» фильмхэр. ХъыбарегъащIэ IэнатIэхэм зэрыжаIэмкIэ, Бэлагъы Къантемыр сериалым и япэ къыдэкIыгъуэм йолэжь.
«ХъуэпсапIэхэр нэхуапIэ мэхъу. Си Iэхэр къызэмыдэIуэжу сотхэ, «The Last Of Us» фильмым хуабжьу сыдихьэхауэ. Зэи сщыгъупщэжынкъым нэхъапэкIэ гу зылъызмытэу а джэгукIэм къысхузэIуиха щIэр. И кIэм сынэсыху си фIэщ хъуртэкъым ар къызэхъулIэну. Фыхъуапсэ, си лъэпкъэгъухэ! - щетх Бэлагъым Инстаграмым щиIэ напэкIуэцIым.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1806.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
♦Къыргъызстаным и хеящIэ IэнатIэм и лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦Азербайджан Республикэм щагъэлъапIэ физкультурэмрэ спортымрэ я махуэр
♦1711 гъэм Пётр Езанэм и унафэкIэ Сенатыр - хабзэубзыху, къэрал Iуэхухэр зэкIэлъызыгъакIуэ орган нэхъыщхьэр - къызэрагъэпэщауэ щытащ.
♦1953 гъэм Сталин (Джугашвили) Иосиф дунейм ехыжащ.
♦1970 гъэм Ядернэ Iэщэм земыгъэубгъуным теухуа зэгурыIуэныгъэм къару игъуэтащ. А зэгурыIуэныгъэм Iэ традзащ дунейм и къэрал щхьэхуит псоми, Израилым, Индием, Пакистанымрэ КНДР-мрэ нэмыщI.
♦1848 гъэм къалъхуащ адыгэхэм я псэукIэм, зэхэтыкIэм куэдрэ тетхыхьа тхыдэдж, жылагъуэ лэжьакIуэ Фелицын Евгений.
♦1911 гъэм къалъхуащ КъШР-м и къэрал лэжьакIуэ, СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутату щыта, Къэрэшей-Шэрджэс автономнэ округым и Адыгэ-Хьэблэ щIыналъэм и унафэщIу лэжьа Къардэн Iэдэм.
♦1931 гъэм къалъхуащ совет уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэу щыта, Урысейм и цIыхубэ артисткэ Миансаровэ Тамарэ.
♦1936 гъэм къалъхуащ футболисту щыта, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Маслаченкэ Владимир.
♦1950 гъэм къалъхуащ полковник, жылагъуэ лэжьакIуэ, Израилым щыIэ Рихьэние къуажэм и Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Гъыш Самир.
♦1953 гъэм къалъхуащ физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, УФ-м и Къэрал саугъэтым и лауреат, ЩIДАА-м и академик Бэвыж Мухьэмэд.
♦1961 гъэм къалъхуащ театрымрэ киномрэ я актрисэ, Урысейм и цIыхубэ артисткэ Яковлевэ Еленэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уэфIу щыщытынущ. Махуэм хуабэр градуси 7 - 9, жэщым щIыIэр 1 градус щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Щыхьым и бжьэр и бийщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1807.txt"
} |
Ермэлы таурыхъхэр
Нысэ щхьэхынэ
Зэщхьэгъусэхэр зэдэпсэурт. Абыхэм зы къуэ закъуэ яIэт. Адэ-анэм я ныбжьыр щыхэкIуатэм, унагъуэ Iуэхухэр къатехьэлъэ хъуащ: псы къэхьыныр, унэ зэлъыIухыныр, щIакхъуэ гъэжьэныр. Зэчэнджэщри, я къуэм кърагъэшэну мурад ящIащ.
- Ди къуэм къедгъэгъашэ, - жиIащ тхьэмадэм. - Дэ жьы дыхъуащ, унагъуэ Iуэхухэр тщIэну къару диIэжкъым.
Апхуэдэу нысэ къашащ. Тхьэмахуэ дэкIащ, къыкIэлъыкIуэри кIуащ, мазэри икIащ, арщхьэкIэ нысэм унэм зыри щищIэртэкъым… Нэхъапэхэми хуэдэу, унагъуэ Iуэхур гуащэ-тхьэмадэм я пщэ илът. Нысэр махуэ псом шхэрт, жейрт. Гуащэ-тхьэмадэр егупсысащ: нысэм дауэ Iуэху едгъэщIа хъуну?
- Мыдэ къэдаIуэ, - зыхуегъазэ унэгуащэм тхьэмадэм, - пщIантIэм дыгъакIуи, дызэгъэдауэ, нобэ псыхьэ кIуэну зи чэзумкIэ. Нысэм ди зэхъурджауэр зэхихынщи, укIытэнщ, тэджынщи, псы къихьынщ.
Апхуэдэуи ящIащ: пщIантIэм кIуэри щызэдэуащ.
Тхьэмадэм щхьэгъусэм жреIэ:
- Нобэ псыхьэ кIуэну зи чэзур уэращ.
Унэгуащэм тхьэмадэм жреIэ:
- Хьэуэ, хьэуэ, нобэ уэращ зи псы къэхьыгъуэр!
ПщIантIэм зэдауэр щызэхихым, нысэм бжэр къыIуихщ, и щхьэр къыкъуигъэжри, жиIащ:
- Ди адэ, сыт апхуэдизу фыщIызэдауэр? Нобэ уэ псыхьэ кIуэ, пщэдей мамэ кIуэнщ, - жиIэщ, бжэр иридзылIэжщ, кIуэри, алэрыбгъум тетIысхьэжащ.
Уэсятищ
ЗылI, дунейм щехыжым, и къуэ закъуэр ириджэри, жиIащ:
- Сэ солIэ, си къуэ. Си сату щапIэм уви лажьэ икIи си уэсятищыр зыщумыгъэгъупщэ: япэрауэ, дэнэ ущымыIэми, сыт хуэдэ Iуэху умыпщIэми, сабий гъы макъ зэхэпхмэ, и щхьэусыгъуэр кIуэи зэгъащIэ; етIуанэрауэ - псыежэхыр зэи зэпумыупщI, и икIыпIэр къыумыщIэу; ещанэрауэ, жэщым зыплъыхьакIуэ умыкIуэ. КIыфI къыщыптехъуа щIыпIэм и деж нэху щыгъэщ.
А псалъэхэр жиIэри, адэр дунейм ехыжащ.
Къуэм адэм и пщIэр ихъумэу щIилъхьэжри, и сату щIапIэм уващ.
Тхьэмахуэ, тхьэмахуитI, тхьэмахуищ, мазэ, мазитI, мазищ дэкIащ. Зэгуэрым сондэджэр щIалэм и ныбжьэгъухэм къыжраIэ:
- Зыгъэхьэзыр, Тифлис хьэпшып къитшынщ.
Загъэхьэзырри гъуэгу техьащ.
Зы махуэ, махуитI, махуищ, тхьэмахуэ, тхьэмахуитI, тхьэмахуищ кIуэри, Тифлис нэсащ.
Сондэджэр щIалэм адрейхэм нэхърэ нэхъыбэрэ Тифлис зыщиIэжьащ, хьэпшыпхэр къищэхущ, дэIэпыкъуэгъухэр зэригъэпэщри, гъуэгу къытехьэжащ. Ахэр махуэ, махуитI, махуищ, тхьэмахуэ кIуэри, псыежэх уэрым нэсащ.
ДэIэпыкъуэгъухэм жаIэ:
- ЗэпыдвгъэупщI. Сондэджэрым жеIэ:
- Хьэуэ, дызэпрызышын гуэр къэдгъуэтынщ, - мы псыр тцIыхуркъым. Абдеж дэIэпыкъуэгъухэм ящыщ зым жеIэ:
- Псори фышынэкъэрабгъэщ! Иджыпсту фэзгъэлъагъунщ псыежэхым и куупIэр.
Шым зэрытесу ар псым хыхьэри, итхьэлащ.
«Си адэр захуэт!», - егупсысащ сондэджэр щIалэр.
А щIыпIэм щыпсэу мэкъумэшыщIэ къигъуэтщ, пщIэрэ саугъэткIэ къигъэгугъэри, и чэруаныр зэпришащ.
АдэкIэ я гъуэгу хагъэщIыну техьэжащ.
Ахэр гъуэгум щыIущIащ Гянджу кIуэ сондэджэр къулейм.
Абы сондэджэр щIалэр игу ирихьри, къыжриIащ:
- Гянджу си гъусэу унэкIуэн, си сату щIапIэм уезгъэблагъэмэ?
- Сыт сыныщIэмыкIуэнур, - жеIэ сондэджэр щIалэм. Апхуэдэу я хьэпшыпхэр ябжын щIадзащ. Сондэджэр щIалэм и хьэпшыпхэр нэхъ мащIэу къыщIэкIащ.
- НытIэ, - жеIэ сондэджэр къулейм, - си лэжьэгъу нэхъыщIэу ущытынщ. Япэ ищи, си щхьэгъусэм и деж кIуэи, си Iэлъыныр ет. Ар къицIыхужынурэ уригъэблэгъэнущ. Сату щIапIэр гъэхьэзыр, псори зыхуей хуэгъазэ, сэ чэруаныр си гъусэу сынэкIуэжмэ – сатуущIым щIэддзэнщ.
Сондэджэр щIалэм Гянджу иунэтIри, и лэжьэгъум и унэр къигъуэтащ, абы и щхьэгъусэм и деж кIуэри, и Iэлъыныр иритащ.
Щхьэгъусэм ар унэм иригъэблэгъащ икIи ар апхуэдизкIэ игу дыхьати, и щхьэгъусэр иукIыу езыр къишэну къигъэIущу щIидзащ.
- Сыт телъыджэ жыпIэр, цIыхубз? – жреIэ абы сондэджэр щIалэм. – Уи акъылым уитыж, уэ? Уи щхьэгъусэмрэ сэрэ зэныбжьэгъу дыхъуащ, дыздэлэжьэнуи дызэгурыIуащ. Абы апхуэдэ Iуэху фIей схукIэлъызехьэнукъым.
ЦIыхубзым зыри жиIакъым, ауэ къэгубжьат. «УмыпIащIэ, - йогупсыс ар, - щхьэгъусэр къэкIуэжмэ, сыпхурикъунщ».
Зы махуэ, махуитI, махуищ дэкIри, сондэджэрыр къэкIуэжащ, хьэпшыпхэр къыздишэжри. Абы елъагъу: и лэжьэгъу щIалэм сату щIапIэр игъэхьэзыращ, псори итхьэщIащ, игъэкъэбзащ, зэлъыIуихащ. Хьэпшыпхэр тралъхьэри, сату ящIын ирагъэжьащ. Сатур къехъулIэрт: махуэ къэс хэхъуэ яIэт.
Апхуэдэу мазэ, мазитI, мазищ кIуащ. Зэгуэрым сондэджэрым и щхьэгъусэм къыжреIэ:
- Мы щIалэр афIэкIа сумыгъэлъагъуу IугъэкIыж.
- Сыт щхьэкIэ, щхьэгъусэ, сыт абы къуищIар?
- И закъуэу къыщыкIуам сигъэIущащ узукIыу езым сыдэкIуэжыну.
Сондэджэрым щхьэгъусэ пцIыупсым жиIэр и фIэщ хъури, щIалэм зэрыхурикъуа хъунум егупсысын щIидзащ.
Сондэджэрым щIакхъуэ гъэжьапIэ иIэт. ЩIакхъуэ зыгъажьэм и деж кIуэри, жриIащ:
- Зыгуэр ныбжесIэн хуейщи, къызэдаIуэ.
- СынодаIуэ, - къритыжащ абы жэуап.
- Пщэдджыжь зыгуэр къэкIуэнурэ къоупщIынущ: «Узыгъэлажьэм къыбжиIар бгъэзэщIа?». Ар зэрыжиIэу, хьэкум идзэ, ирыресхьэ.
- Хъунщ, - жеIэ щIакхъуэ зыгъажьэм. ЗэрыжыпIэм хуэдэу сщIынщ.
Пщыхьэщхьэм сондэджэр щIалэр сату щIапIэм къикIыжри шхэну тIысахэщ, зыри къэмыхъуам хуэдэу. Жеину загъэхьэзыращ.
Сондэджэрым щIалэм жреIэ:
- Пщэдджыжь щIакхъуэ гъажьэм и деж укIуэнщи, зэрыжысIам хуэдэу ищIарэ имыщIарэ уеупщIынщ.
- Хъунщ, - жеIэ щIалэм, - сыкIуэнщи, сеупщIынщ.
Пщэдджыжьым сондэджэр щIалэр къэтэджри, зыри жимыIэу, щIакхъуэ гъэжьапIэм кIуащ. Абы хэту зэхех сабий гъы макъ къэIуу. КъэгъэшыпIэмкIэ иунэтIауэ къелъагъу: сабийр щылъщ, и лъэгуажьэр триудауэ къэмытэджыфу.
- Умыгъ, - жеIэ, - къэхъуаишхуэ щыIэкъым. Хъужынщ уи лъэгуажьэр.
Сабийр къищтэри, и анэм иритыжащ.
Сондэджэрым и щхьэгъусэр къэтэджщ, зыкърихри, щIакхъуэ гъэжьапIэм кIуащ сондэджэр щIалэр иукIарэ имыукIарэ зэхигъэкIыну.
Унэм къыщIэкIщ, щIакхъуэ гъэжьапIэм кIуэри, теуIуащ.
- Хэт ар? – щIоупщIэ щIакхъуэгъажьэр.
- Сэращ ар, унэгуащэращ. КъыIух бжэр.
ЩIакхъуэгъажьэм бжэр къыщыIуихым, IуэхущIапIэр зейм и щхьэгъусэр щIыхьэри щIэупщIащ:
- КъыпхуащIа унафэр бгъэзэщIа? ЩIакхъуэгъажьэр куэдрэ мыгупсысэу ар къипхъуатэри, хьэкум иридзащ.
Сондэджэр щIалэм сабийр зейм иритыжри, щIакхъуэ гъэжьапIэм кIуащ.
- УнафэщIым къыпщищIа къалэныр бгъэзэщIа? - еупщIащ ар щIакхъуэгъажьэм.
- НытIэ, - жеIэ щIакхъуэгъажьэм, - згъэзэщIащ. Сондэджэр щIалэр и лэжьэгъу нэхъыжьым и деж кIуэри жриIащ:
- ЩIакхъуэгъажьэм хуэпщIа унафэр игъэзэщIащ. Сондэджэрым щIалэр псэууэ икIи узыншэу щилъагъум, и бзэгум едзэкъэж пэтащ.
ЩIакхъуэгъажьэм и деж кIуэри еупщIащ:
- Хэт хьэкум ибдзар?
- Сыт щхьэкIэ, уэратэкъэ жызыIар, пщэдджыжьым къакIуэу уи унафэр згъэзэщIарэ сымыгъэзэщIарэ щIэупщIэр хьэкум издзэну?
- НытIэ, - жиIащ сондэджэрым.
- НытIэ пщэдджыжьым уи щхьэгъусэр къакIуэри къызэупщIати, хьэкум издзащ.
Сондэджэрым гъыуэ, и щхьэцхэр къричыжу хуежьащ. Ауэ сыт ищIэнт - игъэзэжащ унэм.
Сондэджэр щIалэр къриджэри еупщIу щIидзащ:
- Пэжыр жыIэ, сыт си щхьэгъусэмрэ уэрэ фи зэхуаку дэлъар?
Сондэджэр щIалэм иIуэтэжащ и щхьэгъусэм ар иукIыну къызэригъэIущауэ щытар.
- Хъунщ, - жиIащ сондэджэрым, - си фIэщ мэхъу жыпIэр, ауэ адэкIэ сыбдэлэжьэжыфынукъым. Уи Iыхьэр къащтэ, илъэсым и кIэ пщIондэ уи улахуэр щIыгъууи ежьэж.
- УзэрегуакIуэщ, - жиIащ щIалэм.
Сондэджэрым тыкуэным и IункIыбзэIухыр иритыжщ, и Iыхьэр къищтэжри, и къуажэм игъэзэжащ, дэIэпыкъуэгъу здыщIигъури.
Къуажэм нэблэгъэжауэ кIыфI хъууэ хуежьащ.
- Мыбдеж зыщыдгъэпсэхунщ, - жриIащ щIалэм и дэIэпыкъуэгъум.
- Сыт жыпIэр! – жэуап къетыж абы. – ЛъэбакъуитI къудейщ къытхуэнэжар.
- Хьэуэ, сыкIуэнукъым, - жеIэ сондэджэр щIалэм, - си адэм уэсят къысхуищIащ: жэщ къыстехъуауэ зэи гъуэгу сытемытыну.
Абыхэм пIэ ящIри, жеину и ужь ихьащ. Жэщыкум сондэджэр щIалэр къэушащ. «Iэгъуэблагъуэр зыхуэдэр зэзгъэщIэнщ, - йогупсыс ар, - дыгъу къэмыкIуэу пIэрэ?». Я хьэпшыпхэр и пIэ илъыжмэ еплъащ. Абы хэту къелъагъу: зыгуэр къуажэм къыдэжауэ хьэлъэ гуэр елъэф. Абы кIэлъыплъу щIидзащ. Ар кхъэмкIэ кIуэрт. Мывэшхуэм нэсщ, IуигъэкIуэтри, къихьар щIитIэщ аби, аргуэру мывэ хьэлъэ трилъхьэжащ. ИтIанэ пIащIэу къуажэм дыхьэжащ.
«Иджыпсту и хъугъуэфIыгъуэр къыщIэсхынщ! - гуфIащ сондэджэрыр. – Къулей сыхъунщ!»
И дэIэпыкъуэгъур къриджэну хэтащ, ауэ абы апхуэдиизкIэ жей Iув иIэти, и лъакъуитIымкIэ къапщтэу щIым тебдзэми укъищIэнутэкъым икIи къыпхуэгъэушынутэкъым. Кхъэм хуэсакъыу дыхьащ. Мывэр IуигъэкIуэтри, хуэмурэ абдеж щIэлъыр къыщIихащ. И плIэм ирилъхьэщ, пщыIэм къихьри, зэкIуэцIихащ. Сыт абы илъэгъуар?! Хъыджэбз тхьэIухуд, пащтыхь гуащэм хуэдэу хуэпауэ, укъимыщIэу щылът, уIэгъэу лъыр къыпыжу. И гур ерагъыу къеуэрт. Зэ еплъыгъуэкIэ сондэджэр щIалэр абы егуэкIуащ икIи игъэхъужыну мурад ищIащ.
Пщэдджыжь пшэплъым шыхэр зэщIащIэри гъуэгу техьащ. КъуажэмкIэкъым иджы здаунэтIар, атIэ я нэр здэплъэ лъэныкъуэмкIэщ. Махуэ, махуитI, махуищ, тхьэмахуэ, тхьэмахуитI, тхьэмахуищ кIуащ. Къалэм нэблэгъащ. Абдеж сондэджэр щIалэм и дэIэпыкъуэгъур иутIыпщыжри, фэтэр къищтащ. Пщащэм и гъусэу абы щIэтIысхьэри, дохутыр Iэзэхэр ириджэри яжриIащ:
- Фызыхуейр къафщтэ, ауэ мы пщащэр вгъэхъуж.
Дохутырхэр абы еIэзэу щIадзащ. Мазэ, мазитI, мазищ дэкIри, ягъэхъужащ.
Хъыджэбзыр хъужа нэужь, абы къыщыщIамкIэ щIалэр еупщIащ, кхъэм къыщIэхутам и щхьэусыгъуэри щIыгъуу.
Мыращ пщащэм жиIар:
- Сэ сыпащтыхьыпхъущ. Си адэм казначей иIэщ. Абы и къуэ бзаджащIэм икIи Iуплъэгъуейм щхьэгъусэ сищIыну мурад ищIащ. Ар си ужь итащ, сыдэкIуэну дапщэрэ къызэмылъэIуами, арэзы сытехъуакъым. Ар къысхуэгубжьащ. Зэгуэрым унэIутхэм я гъусэу губгъуэм ситу гу лъыттащ шууеитху къызэрытхуэкIуэм. УнэIутхэр щтэри, зэбгрыжыжащ, сэ зыгуэрым сыкъиубыдащ, и гъусэхэм сапхри, сагъэкIуэсащ. Сыкъэмэхри, уи пщыIэращ зыкъыщысщIэжар.
- Сэ укъезгъэлащ! - жеIэ сондэджэрым, - сэращ уэ щхьэгъусэ узыхуэхъун хуейр.
- НытIэ сыарэзыщ, - жеIэ пащтыхьыпхъум, - сыарэзыщ. Щоджэным къеджэ, ди нэчыхьыр едгъэтхынщ.
ЩIалэм зэрыдэкIуэу, ар и щхьэгъусэм елъэIуу щIидзащ щыпсэуа къалэм Iэпхъуэжыну. Казначейм и къуэм илэжьар абы хуимыгъэгъуну, илъ ищIэжыну игу ирилъхьат. Я мылъкур зэщIакъуэри, ахэр гъуэгу техьащ. Махуэ, махуитI, махуищ, тхьэмахуэ, тхьэмахуитI, тхьэмахуищ кIуэри, гъуэгу техьащ. Пащтыхьым и хэщIапIэм пэжыжьэу фэтэр къащтащ. Псэум-псэурэ я ахъшэр яIэщIэухащ.
- Ей, щхьэгъусэ, - жеIэ пащтыхьыпхъум, - сыт апхуэдизу нэщхъей ущIэхъуар? Уи ахъшэр бухауэ дызэрыпсэун димыIэжу арауэ пIэрэ?
- Аращ, - жеIэ щхьэгъусэм. Сыт щIэзбзыщIынур? Уэ пщызбзыщIми, Тхьэм щыбгъэпщкIуфынукъым. Ахъшэ зыри диIэжкъым.
Ар щызэхихым, пащтыхьыпхъум и щхьэцым мывэ лъапIэ къыхихри жиIащ:
- Мы мывэр къащти, бэзэрым кIуэ, казначейм и къуэм деж. Мывэр егъэлъагъуи, и уасэр жегъэIэ. Казначейм и къуэм къыбжиIэнущ:
«Сом минрэ щитIрэ». Жэуапу ептыжынщ: «И ныкъуэмкIэ къащти, адрейр уи хьэлэлщ». И деж уригъэблагъэмэ - кIуэ, пщэдей езыр ди деж къегъэблагъэ. Хъункъэ?
- Хъунщ, - жэуап къетыж щхьэгъусэм, - зэрыжыпIам хуэдэу сщIынщ.
Мывэр къищтэри, ар бэзэрым кIуащ. Казначейм и къуэм мывэр уасэ ныкъуэкIэ иритащ. Ар апхуэдизкIэ гуфIати, щIалэр и унэм иригъэблэгъащ – зэдшхэну, зэдефэну, ар иджыри къигъэсэбэпыну щэхуу гугъэу…
Казначейм и къуэм и унэм кIуащ ахэр. Зэпсалъэу шэджагъуэ пщIондэ зэбгъэдэсащ. ИтIанэ унэIутхэм Iэнэ къагъэуври, казначейм и къуэмрэ сондэджэрымрэ пщыхьэщхьэр хэкIуэтэху ефэ-ешхэу щысащ.
ЗэрызэгурыIуам тету, казначейм и къуэр сондэджэрым и унэм еблэгъащ.
Ахэр махуэ псокIэ ешхэ-ефэу зэбгъэдэсри, жэщ ныкъуэм Iурихащ.
Пащтыхьыпхъур жэщым къэтэджщ, къамэр къищтэри, жагъуэлIым и ныбэм хиIуащ. ЗанщIэу и гур псэхужащ икIи и щхьэгъусэр къигъэушащ.
- ИкIэм-икIэжым, силъ сщIэжащ, - жиIащ абы. - Иджы хьэдэр кхъэм шэи, сыздыщIитIэну хэта щIыпIэм и деж щыщIэтIэ.
Щхьэгъусэм елъагъу: зыри пхуэщIэнукъым, зэрыжиIам хуэдэу ищIащ.
- Иджы зыдгъэпщкIун хуейщ, - жеIэ щхьэгъусэм – нэгъуэщI къэрал дымыIэпхъуэу хъунукъым, армыхъумэ, пащтыхьхэм я лIыукIхэм дагъэпсэунукъым. Истамбыл дыгъакIуи, абы дыщыпсэунщ, деплъынщ Iуэхур къызэрекIэрэхъуэкIым.
- Хъунщ, - жеIэ лIым. – ЗэрыжыпIэм хуэдэу ирехъу. Деплъынщ къыдэхъулIэм.
Щхьэгъусэм бэзэрым шитI къыщищэхущ, я мылъкур зэщIакъуэри, Истамбыл кIуащ. Махуэ, махуитI, махуищ кIуащ.
Пащтыхьыпхъур езэшри, къарууншэ дыдэ хъуащ.
- Мыбдеж дыкъыщыувыIэнщ, - жреIэ абы и щхьэгъусэм. Мыбдеж псынэпс къыщыщIожри, дефэнщ, зыдгъэпсэхунщи, адэкIэ гъуэгу дытехьэжынщ.
Пщэдджыжьышхэ нэужьым пащтыхьыпхъур жеящ, щхьэгъусэр хъумакIуэу къэнащ. Ар щысщ йогупсысри: «Си щхьэгъусэм иджыри мывэ иIэу пIэрэ, хьэмэрэ дыфакъырэ дыдэу пIэрэ?»
Ар еплъри, гу лъитащ абы и щхьэцым хэухуэна хъыдан плъыжьым мывэ лъапIэ зыбжанэ зэрыхэлъым.
Щхьэгъусэр абы щыгуфIыкIщ, хъыданыр къищтэри, удзым деж игъэтIылъауэ мывэхэр зэрызэщIэцIууэм еплъырт.
Абдежым, къыздикIар имыщIэу, къуаргъ къыщыхутащ. Хъыдан плъыжьыр лы къыщыхъущ, ар къипхъуатэри, думпу лъэтэжащ.
ЩIалэр абы кIэлъыжащ, арщхьэкIэ къыхуэубыдыжакъым. Ар гъа-бжа щхьэкIэ, игъуэтыжакъым.
Иджы щхьэгъусэм зэрыIуплъэнур ищIэркъым. Мыпхуэдэу егупсысащ: си закъуэу сежьэнщ, ахъшэ куэду къэзлэжьынщи, сыкъекIуэлIэжынщ, си щхьэгъусэр згъэпсэун папщIэ. Щхьэгъусэр къэмыуш щIыкIэ ар шым шэсри, гъуэгу техьащ. Ар махуэ, махуитI, махуищ, тхьэмахуэ, тхьэмахуитI, тхьэмахуищ гъуэгу тетауэ, Тифлис нэблэгъащ. Лэжьыгъэ къилъыхъуэурэ куэдым IущIащ, и кIэм зы къулей гуэрым ирихьэлIащ.
- Хадэр зезыхьэн сыхуейщ, къуэш, - жеIэ абы. Ухуеймэ, си деж ущызгъэлэжьэнщ.
- Хъунщ, си гуапэу! - жеIэ сондэджэр щIалэм.
Хадэр зэрихьэу жэщ-махуэ жимыIэу ар лажьэрт, унэмкIи дэIэпыкъуэгъу хъууэ, и къару щымысхьыжу, зэманми кIэлъымыплъу.
Апхуэдэу илъэс зыбжанэ псэуащ, ахъшэфIи къилэжьащ.
- Къэзлэжьар къызэти, сыутIыпщыж, - жеIэ зы махуэ гуэрым щIалэм.
Ар имыгъэкIуэжыну хэтащ, апхуэдэ лэжьакIуэ зыIэщIимыгъэкIын щхьэкIэ. Ауэ щIалэр хутечакъым.
- Хъунщ, - жеIэ лIым. – ФIыуэ улэжьащи, улахуэфIи уэстынщ, ауэ иужь дыдэу хадэм ит щиху гъуар схупыупщI, хадэм фэншэ къытемыуэн папщIэ. Ар пыбупщIрэ пхъэр схуэпкъутэжмэ – уи гъуэгу утехьэжынщ.
Сондэджэрым щихур пиупщIщ, зэпихыжри, пхъэр икъутэжащ. И кIэм, щIэщэщахэр щызэхуихьэсыжым, елъагъу: и щхьэгъусэм и щхьэцхэлъхьэр щылъщ, мывэ лъапIэ псори псоууэ. Егупсысырт: щихум и щхьэкIэр къуаргъ абгъуэу щытащ, къуаргъым къидыгъуар абы къихьауэ арат!
Абдеж щIалэр насыпыфIэу Истамбыл иунэтIащ, и щхьэгъусэ пащтыхьыпхъур къигъуэтыжыну.
Сыт и щхьэгъусэм къыщыщIар? Псынэпсым деж ар къыщыушам елъагъу: и щхьэгъусэри, абы ишри, и мывэ лъапIэхэри игъуэтыжыркъым. Ар егупсысащ дыгъу къатеуэу и щхьэгъусэр япхыу ирахьэжьауэ. Къэхъуар игу щIыхьауэ, ар и шым шэсри, Истамбыл къалэм кIуащ. И иужьрей ахъшэмкIэ хьэщIэщ къыщызэIуихауэ пуду итырт, тхьэмыщкIэ псори абы и деж къыщыувыIэфын хуэдэу. Ар егупсысат: «Хэт ищIэрэ, си щхьэгъусэри Истамбыл зыгуэркIэ къакIуэ хъумэ, си хьэщIэщым къыщыувыIэнкIэ хъунщ?»
Щхьэгъусэр, пэж дыдэу, илъэс зыбжанэ дэкIри, Истамбыл кIуащ. Мывэ лъапIэхэр абы ищэну хуейтэкъыми, къалэм дэт хьэщIэщ нэхъ пуд дыдэм екIуэлIащ.
Ар кIуэри, нэхъ пэш пуд дыдэм щIэтIысхьащ.
ХьэщIэр щилъагъум, пащтыхьыпхъум и щхьэгъусэр къицIыхужащ, ауэ зыкъримыгъащIэу зы зэманкIэ зыщигъэпщкIуну мурад ищIащ.
Пащтыхьыр-щэ? Апхуэдиз илъэсхэр кIуэхункIэ ар и пхъум лъыхъуащ.
ЩIы кIапэм зы хъуреи къыщына хъункъым цIыху здимыгъэкIуа, ауэ зыми къыхуэгъуэтыжакъым.
Зэгуэрым казначейр иригъэблагъэри, жриIащ:
- Сэ си пхъур сфIэкIуэдащ, уэ уи къуэр. Ахэр зыми ягъуэтыркъым. ТхьэмыщкIэу зыдгъэхуапи, ди бынхэм я лъыхъуакIуэ дегъажьэ.
- Илъэс куэдкIэ Тхьэм ущигъэIэ, пащтыхь, - жеIэ казначейм. – Узахуэщ, дыгъакIуэ.
Пащтыхьымрэ казначеймрэ тхьэмыщкIэу захуапэщ, гъуэмылэ къыздащтэри, гъуэгу здытехьащ. КIуэм-кIуэурэ, дуней псор къызэхакIухьащ, ауэ япхъури я къуэри къахуэгъуэтакъым.
Иужьым ахэм мурад ящIащ: Истамбыл дыгъакIуэ, абы цIыхушхуэ щопсэу, дыщIэупщIэнщ.
Истамбыл кIуэри, хэIущIыIу ящIащ:
- Дэ дытхьэмыщкIэщ, нэгъуэщI щIыпIэ къикIа хуэмыщIахэм щхьэкIэ хьэщIэщ щыIэ?
- ЩыIэщ, - къратыжащ жэуап, - пащтыхьыпхъум и хьэщIэщыр къыхуагъэлъэгъуащ.
И адэмрэ казначеймрэ зэрыIуплъэу, ахэр занщIэу къицIыхужащ, ауэ запэщIигъэхуакъым. Iэнэ къахуигъэувщ, ерыскъы хэплъыхьахэр къахуищтэри, и хьэщIэ псори иригъэблэгъащ.
ХьэщIэхэр мащIэу ешха-ефа нэужь, пащтыхьыпхъум жеIэ:
- Си хьэщIэхэ, дэнэ фыкъикIами сфIэгъэщIэгъуэнщ. Уэ егъажьэ, - зыхуигъэзащ абы и щхьэгъусэм.
Абы къыщыщIа псори къиIуэтэжащ. УIэгъэ хъуа пщащэр зэрыпащтыхьыпхъур абы зэрыжиIэу, тхьэмыщкIэу хуэпа хьэщIэр къыщылъэтри кIиящ:
- Сэращ а пащтыхьыр езыр! Си пхъур къэгъуэтыж! Уэр фIэкIа ар зыми хузэфIэкIынукъым!
Абдеж хьэщIэщыр зейр Iуэхум къыхыхьащ.
- Казначей, - зыхуигъэзащ абы хьэщIэхэм ящыщ зым, - пащтыхьыпхъур уи къуэм иукIыну хэтащ! Къыумылъыхъуэ ар, абы хуэфащэр къылъысащ. Уи пхъур сэ иджыпсту къыпхуэзгъэкIуэнщ, - жриIащ абы пащтыхьым.
Ар нэгъуэщI пэш щIыхьэри, и япэрей бостейр щитIэгъэжащ, и щхьэцыр ижьри, хьэщIэхэм яхыхьащ. И адэмрэ и щхьэгъусэмрэ абы гуфIэу къыпежьэри, IэплIэ къыхуащIащ, гуфIэгъуэ нэпс щIагъэкIыу. Абдеж зэи къэмыхъуа гуфIэгъуэ яIэтащ.
Уафэм мыIэрысищ къехуэхащ: зыр - сэ, адрейр - фэ, ещанэр - цIыху гуапэ псоми папщIэ.
ЗэзыдзэкIар ТЕКIУЖЬ Заретэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1808.txt"
} |
Балъкъ Iуфэ къыщыхъуа пелуан
Дунейпсо категорие зиIэ судья Къып Iэмырбий зэхьэзэхуэр къызэIуех.
Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Сэрмакъ адыгэ жылэжьым къыщалъхуащ икIи къыщыхъуащ 1967 гъэм хьэлъэ къэIэтынымкIэ Совет Союзымрэ Европэмрэ я рекорд зыгъэува, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу атлетикэ хьэлъэмкIэ дунейпсо класс зиIэ спортым и мастер хъуа Къып Iэмырбий.
Дэтхэнэ зы къуажэдэс щIалэ цIыкIуми хуэдэу, Iэмырбий къэхъуащ лэжьыгъэми гугъуехьми къыпимыкIуэту. Унагъуэ Iуэхури губгъуэ къалэнри зэрыхузэфIэкIкIэ зэдихьырт, еджэнри хъарзынэу къехъулIэрт. А псом ищIыIужкIэ къару къыхуэнэрт хьэблэ сабийхэм ядэщIыгъуу топ джэгуну, бэнэну.
1960 гъэм Iэмырбий и гъащIэм зэхъуэкIыныгъэшхуэ къыхилъхьащ. Ар щIэтIысхьащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и физико-математикэ факультетым. Еджэным хуэнэхъуеиншэ щIалэм спортри фIы дыдэу илъагъурт. Псом хуэмыдэу дихьэхырт бэнэкIэ хуитым, ехъулIэныгъэ гуэрхэри абы щиIэт.
Япэ курсым щIэтIысхьахэр трагуэшащ Сабий стадионым къыщызэрагъэпэща спорт секцэхэм. Дауи, къалъытащ щхьэж дэзыхьэхыр. Къып Iэмырбий зыхригъэтхащ къэрал псом щыцIэрыIуэ, СССР-м спортымкIэ и мастер, бэнакIуэ икIи гъэсакIуэ лъэщ Щэныбей Михаил и гупым. Абыи ехъулIэныгъэшхуэхэр къыщыпэплъэу къыщIэкIынут, арщхьэкIэ…
Япэ зыгъэсэныгъэм Къыпыр къыщекIуэлIам езым хуэдэ щIалэщIэ гуп щытт, бжэр къыщыIуахыным пэплъэу. Щэныбейр зэхьэзэхуэ гуэрым кIуауэ щыIэтэкъым. Пэмыжьэу нэгъуэщI зы гуп къыщытт. Ереван дэт физкультурэмкIэ институтыр къэзыухагъащIэ Шыд Хъусен абыхэм къахихырт атлетикэ хьэлъэм хигъэхьэнухэр. Штангэр я пщэм дэлъу щIалэхэр дапщэрэ къэтэджыфми ар еплъырт. ФIэхьэлэмэт хъури, Iэмырбии и къарур здынэсым еплъыжыну мурад ищIащ. Зэ, тIэу, щэ… Къыпым псом нэхърэ нэхъыбэрэ штангэр и пщэм дэлъу зыкъиIэтыфащ.
«Уэ пелуан нэсу укъигъэщIащ, - къыжриIащ абы Шыд Хъусен. - Къыхыхьэ си гупым!»
Апхуэдэу, зэрымыщIэкIэ, Къып Iэмырбий атлетикэ хьэлъэм хыхьащ. Абы япэ гъэсакIуэ щыхуэхъуа Шыд Хъусен ар а спорт лIэужьыгъуэм апхуэдизу дригъэхьэхыфат, и щэхухэм хигъэгъуэзэфати, илъэситI щыдэкIам япэ разряд иIэ хъуат. АрщхьэкIэ пасэу фIыуэ илъэгъуа бэнэкIэри занщIэу IэщIыб хуэщIакъым. Уеблэмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и чемпион лъэпкъ бэнэкIэмкIэ щыхъуа щыIэщ.
Iэмырбий и гъащIэм аргуэру зэ 1963 гъэм зигъэзащ. ИлъэситIкIэ Налшык щеджауэ, абы зригъэдзыжащ Мэзкуу дэт энергетикэ институтым (МЭИ). Хэт ищIэнт Сэрмакъ щыщ щIалэщIэм и гъащIэр адэкIэ къэралым и къалащхьэм епхауэ щытыну?!
Къып Iэмырбий езым зэрыжиIэжу щытамкIэ, спортыр зэи япэ гъащIэм иригъэщакъым. ФIы дыдэу къыгурыIуэрт спортсменым и гъуэгуанэр зэрыкIэщIыр икIи IэщIагъэ тэмэм зэрызригъэгъуэтынми ерыщу хущIэкъуащ. Армырауэ, и къару, зэфIэкI псори атлетикэ хьэлъэм тригъэкIуэдатэмэ, дуней псом цIэрыIуэ щыхъунт. Апхуэдэу щыт пэтми, хузэфIэкIар мащIэкъым.
1966 гъэм Iэмырбий «Буревестник» спорт обществэм етIуанэ увыпIэр къыщихьри, спортым и мастер хъуащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэситхум абы щытекIуар адыгэ щIалэращ. ИужькIэ «Труд» обществэри игъэбжьыфIащ.
СССР-м и Лъэпкъхэм я спартакиадэ 1967 гъэм Армением щекIуэкIырт. Къэрал абрагъуэм и спортсмен нэхъ лъэщ дыдэхэр абы хэтт. Атлетикэ хьэлъэмкIэ зэпеуэм дыщиплъапIэт Къып Iэмырбий. Килограмм 82,5-рэ зи хьэлъагъхэм я зэныкъуэкъуныгъэм хуабжьу къыщыхэжаныкIырт Мэзкуу и командэ къыхэхам зыкъыщызыгъэлъагъуэ ди лъахэгъур. Абы хузэфIэкIащ килограмми 148-рэ къиIэтыну. Ар Совет Союзми Европэми я рекордт! Дуней псом къыщаIэтам ефIэкIын папщIэ килограмм ныкъуэ чэмыжу арат. Абыи ебгъэрыкIуащ Iэмырбий, ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, къехъулIакъым.
Ереван щиIа зэфIэкI лъагэр гулъытэншэ хъуакъым. Зи стипендиер тумэних фIэкIа мыхъу щIалэм саугъэту сом 500 (!) зэуэ къратащ. Ар и ныбжьэгъухэр зыщIэс общежитым Iэтауэ щагъэлъэпIащ. Зи цIэкIэ утыку къихьа Мэзкуу къалэм и унафэщIхэр нэхъ жумартыжт – студент щIалэм къалащхьэм езым и фэтэр щхьэхуэ къыщратащ.
А илъэс дыдэм Къыпыр дунейпсо рекордым Венгрием и къалащхьэ Будапешт щебгъэрыкIуащ. КъехъулIэнми зы мащIэ дыдэщ иIэжар – килограмми 150-р къиIэта пэтми, хуэIыгъыжакъым.
1971 гъэм дунейпсо классымкIэ спортым и мастер хъуащ сэрмакъ щIалэр. Троеборьем (толчок, рывок, жим) абы килограмм 490-рэ къыщиIэтащ икIи етхуанэу зэкIэлъхьэужьу Мэзкуу къалэм и чемпионыгъэм нэсащ.
БлэкIа лIэщIыгъуэм и блыщI гъэхэм Къып Iэмырбий яхыхьэу щытащ Совет Союзым и штангист нэхъ лъэщ дыдэхэм. Венгрием, Германием, нэгъуэщI къэрал куэдхэм абы екIуу зыкъыщигъэлъэгъуащ. СССР-м и етIуанэ командэ къыхэхам щыщу 1968 гъэм мазэ псокIэ Тунисым щыIащ, а къэралым и спортсменхэр атлетикэ хьэлъэм щыхуигъасэу.
Къып Iэмырбий 1974 гъэм спортым хэкIыжащ. Абы ирихьэлIэу щхьэгъусэрэ бынищрэ иIэт икIи зэхэзекIуэ, зыгъэсэныгъэ къомыр IэщIыб ищIу и гъащIэр нэгъуэщIу зэтриухуэн хуейт.
Магадан щылажьэ ди лъахэгъухэм я чэнджэщкIэ Сыбырым къыщыщIидзащ. Мэзкуу дэт энергетикэ институтым и аспирант Къыпыр зимыусыгъуэджэу уващ «Снежный» Iэщгъашхэ совхозым и электромонтажникхэм я бригадиру. Апхуэдэу къыщIидзэри хозяйствэм и энергетик нэхъыщхьэ, иужькIэ и унафэщI хъуащ, цIыху 1500-м щIигъу и IэмыщIэм илъу.
Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщигъэзэжар 1988 гъэращ. «Налшык» совхозым и къудамэхэм ящыщ зым и унафэщIу илъэс пщыкIузкIэ лажьэри, пенсэм кIуа нэужь, и бынхэр здэщыIэ Мэзкуу Iэпхъуэжащ.
Урысей Федерацэм щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Адыгеймрэ Къэрэшей-Шэрджэсымрэ щIыхь зиIэ я журналист, «Кабардино-Балкарская правда» газетым и редактор нэхъыщхьэу щыта Мэшыкъуэ Тэзал Мэзкуу дэт къэрал университетым щыщеджэ зэманми аспирантурэм щыщIэсами куэдрэ хуэзэрт и анэ шыпхъум и къуэ Къып Iэмырбий. КъыщыкIуэжхэм и дежи Мэшыкъуэхэ я хьэщIэ лъапIэт, сыт хуэдэ IуэхукIи зэрыщIэрт. ИужькIэ абы дригъэкIуэкIа псалъэмакъхэм ящыщ зы газетым къытригъэдзауэ щытащи, гъэкIэщIауэ фыщыдгъэгъуэзэнщ. Ар нэхъыбэу зытеухуар Мэзкуу щигъэкIуа иужь илъэсхэмрэ и унагъуэмрэщ.
- Си бынхэм я деж Мэзкуу сыкъэIэпхъуэжри, аргуэру сыхыхьэжащ… атлетикэ хьэлъэм, - къригъэжьащ Iэмырбий. – Дунейпсо категорие зиIэ судьяуэ сыщытти, Атлетикэ псынщIэмкIэ федерацэм жыджэру дэлэжьэн езгъэжьащ. КъищынэмыщIауэ, олимп резервхэр щагъэхьэзыр «Юность Москвы» сабий-ныбжьыщIэ спорт школым цIыкIухэр щызгъэсащ. Абыхэм къадэкIуэу къэзухащ Физическэ щэнхабзэмрэ спортымкIэ Урысей къэрал университетыр. ЗэрыжаIэщи, уеджэну зэи кIасэкъым.
- Спортым къыбдыхэтахэм ящыщу хэт сымэ зэпыщIэныгъэ гуэрхэр уахуиIэ?
- СССР-м куэдрэ и чемпиону щыта Дубов Михаил. Зэгуэрым ар Сталин Василий и адъютанту щытащ. ЩIэх-щIэхыурэ дызэрощIэ 1976 гъэм Монреаль щыIа Олимпиадэм чемпион щыхъуа Ригерт Давидрэ сэрэ. Дызэрыгъэгъуащэркъым Мэзкуу атлетикэ хьэлъэмкIэ и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу илъэс 23-кIэ лэжьа Живов Геннадийрэ дэрэ. Дауи, зэпыщIэныгъэ быдэ хузиIэщ СССР-м и штангист нэхъыфIхэм ящыщ зыуэ къекIуэкIа ди лъахэгъу Уянаев Владимир, нэгъуэщIхэми.
- Уи унагъуэм тхутепсэлъыхьыт.
- Си щхьэгъусэ Светланэ къиухащ Мэзкуу дэт архитектурэ институтыр. Пенсэм тIысыжыху, къалащхьэм и проект IуэхущIапIэхэм щылэжьащ. Ди къуэ нэхъыжь Аслъэн Америкэм и Штат Зэгуэтхэм щеджащ. Къызэригъэзэжрэ Мэзкуу и ухуэныгъэмрэ архитектурэмрэ пэрытщ. ЩIалэ нэхъыщIэ Заур къалащхьэм ямыгъэIэпхъуэ и мылъкум и менеджерщ. ФатIимэ и IэщIагъэкIэ экономистщ. Канадэм и Торонто къалэм щопсэу икIи щолажьэ, гражданствэ тIуащIэ иIэщ.
Хьэлъэ къэIэтынымкIэ Совет Союзымрэ Европэмрэ я рекорд зыгъэува, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу атлетикэ хьэлъэмкIэ дунейпсо класс зиIэ спортым и мастер хъуа Къып Iэмырбий къызэрытхэмытыжрэ мазаем (февралым) и 20-м илъэсиплI ирикъуащ. АрщхьэкIэ ар ящыгъупщэркъым къыщалъхуа икIи къыщыхъуа Сэрмакъ къуажэм, зи щIыхьыр иIэта Къэбэрдей-Балъкъэрым, къэралым. И бынхэр хамэ щIыпIэхэм щызэбгырыдзами, Iэмал зэраIэу адэжь лъахэм къокIуэжри, я благъэ-Iыхьлыхэм къахохьэ. Зыщагъэгъупщэркъым адыгэм къызэрилъхуар икIи я адэ цIэрыIуэм хуэфащэу дунейм тетын зэрыхуейр.
Къып Iэмырбий и унагъуэр.
Я анэ шыпхъум и къуэр Мэшыкъуэ зэкъуэшхэм я хьэщIэ лъапIэщ.
И къуэшхэм я гъусэу.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1809.txt"
} |
Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэу 5 япэ итхэм яхэхуащ
ЕпщIанэ Гайдаровскэ зэхыхьэшхуэм хиубыдэу экспертхэр тепсэлъыхьащ дуней псом елъытауэ Урысейм и щIыналъэхэм яIэ демографие щытыкIэм. КъызэрыщIэкIамкIэ, Урысейм и щIыналъэхэр апхуэдизу зэщхькъыми, я зэщхьэщыкIыныгъэхэр къэрал зызыужьахэмрэ зыужьыныгъэм и гъуэгум теувагъащIэхэмрэ яку дэлъым хуэдизу жыпIэ хъунущ.
Иджы япэу Урысейм и щIыналъэхэм папщIэ къагъэсэбэпащ ЦIыху псэукIэм и индикатор жыхуаIэр. Абы ипкъ иткIэ пашэу къалъыта щIыналъи 10-м яхэхуащ Кавказ Ищхъэрэ Федеральнэ округым и щIыналъэу 5: Дагъыстэн Республикэр, Къэрэшей-Шэрджэс Республикэр, Ингуш Республикэр, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр, Осетие Ищхъэрэ - Алание Республикэр.
«Мы индикаторыр ЦIыху псэукIэм и индексым къызэрыщхьэщыкI щыIэкъым, ауэ япэрейм хэлъ ныкъусаныгъэхэр хагъэкIащ. ЦIыху псэукIэм и индикаторым къелъытэ гъащIэм и кIыхьагъым и лъэныкъуэкIэ щыIэ зэщхьэщыкIыныгъэхэр», - жиIащ экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, Урысейм ЦIыхубэ хозяйствэмрэ къэрал къулыкъумкIэ и академием и Кавказ Ищхъэрэ институтым и профессор Киселёвэ Наталье.
Доклад нэхъыщхьэр ищIащ Урысейм ЦIыхубэ хозяйствэмрэ къэрал къулыкъумкIэ и академием демографиемрэ цIыхум и зэфIэкIымкIэ и лабораторэм и унафэщI Щербов Сергей.
ЗэIущIэм щызэхалъхьа демографие тхылъым Iэмал къет щIыналъэхэм щыIэ демографие щытыкIэр тэмэму зэпкърыхынымкIэ, апхуэдэу Урысейм и щIыналъэхэм щекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэр комплекснэу къызэщIэубыдэнымкIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "181.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
МахуитхукIэ фIэкIа ирамыгъэджэну къыхелъхьэ
Урысей Федерацэм и школ псори махуих еджэгъуэм къытрагъэкIыу махуитхукIэ ирагъэджэным хуэгъэкIуэн хуейщ, сабийхэм загъэпсэхуным зэман нэхъыбэ хухахыфын папщIэ. Апхуэдэ жэрдэм къыхилъхьащ УФ-м ФедерацэмкIэ и Советым и УнафэщI Матвиенкэ Валентинэ.
Апхуэдэу къыщIилъытэм и щхьэусыгъуэхэм я гугъу щищIым къэрал къулыкъущIэм къыхигъэщащ сабийхэр икъукIэ егъэзауэ зэрырагъаджэм, къалэн куэд я пщэ къызэрыдэхуэм IэщIагъэлIхэр хуабжьу зэрытегузэвыхьыр. Зы зыгъэпсэхугъуэ махуэм къриубыдэу зэтеувэжыркъым цIыкIухэм школым щагъэкIуэда къарур, псантхуэр. Абы къыдэкIуэу, Iуэхум къыхалъытащ адэ-анэм я нэхъыбэр тхьэмахуэм къриубыдэу махуитхукIэ фIэкIа зэрымылажьэр икIи нэхъ тэмэм хъунт икIи захуагъэт сабийхэри махуитху еджэгъуэм хуэгъэкIуауэ унагъуэм щIэсхэм я зыгъэпсэхугъуэхэр зэтегъэхуэныр. Сабийхэмрэ адэ-анэхэмрэ зэщIыгъуу загъэпсэхуным мыхьэнэшхуэ зэриIэри къыхагъэщ IэщIагъэлIхэм.
«ЩIэблэр гъэсэн Iуэхум унагъуэм щиIэ мыхьэнэр къэлъытауэ, сабийхэр къэзылъхуахэм нэхъыбэрэ ящIыгъуу, я гурыгъу-гурыщIэхэр зэрыщIэу щытыным хуэлэжьэн хуейщ. Ахэр зэгъусэу музейхэм, паркхэм, нэгъуэщI нэгузегъэужьыпIэхэм кIуэнымкIэ Iэмал нэхъыбэ къахузэгъэпэщыпхъэщ. Адэшхуэ-анэшхуэхэм ябгъэдэсынми, я къуэрылъху-пхъурылъхухэм ахэр гъащIэм яхутепсэлъыхьынми сэбэпынагъыу къихьынури зыкIи нэхъ цIыкIуу пхужыIэнукъым. Нэхъыжьхэрщ тхыдэм и дерс нэхъыфIхэр зытыфынури, ахэр щIэблэм зыхезыгъэщIэфынури», - жиIащ Матвиенкэ.
ФедерацэмкIэ Советым и УнафэщIым къыхигъэщащ языныкъуэ еджапIэхэр махуих лэжьэгъуэм щIытрагъэхьауэ щытар егъэджакIуэхэри дерсхэр щрагъэкIуэкIын пэшхэри къаймэщIэкIыу зэрыщытарщ. «Языныкъуэ школхэр сменитIуи, уеблэмэ сменищуи мэлажьэ. Апхуэдэу щытми, сабийхэр махуитхукIэ фIэкIа емыджэным хуэкIуэн папщIэ зыхуеину псомкIи къызэгъэпэщыпхъэщ», - къыщIигъуащ сенаторым икIи къыхигъэщащ а Iуэхум унафэ тезыщIыхьыфынур щIыналъэхэмрэ еджапIэхэмрэ я Iэтащхьэхэрауэ зэрыщытыр.
Нобэ
♦Урысей Федерацэм и Архивхэм я лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦Адыгэ Республикэм и Конституцэм и махуэщ
♦Азербайджаным и лъэпкъ театрым и махуэщ
♦Корее Республикэм щагъэлъапIэ лэжьыгъэм и махуэр
♦1710 гъэм къыдэкIащ урысыбзэкIэ географиер зэрырагъэдж, зэрыбкIэ тедза япэ тхылъыр, «География, или краткое земного мира описание» жыхуиIэр.
♦1806 гъэм император Александр Езанэм и унафэкIэ Москва Кремлым и музей къызэрагъэпэщащ.
♦1905 гъэм Лондон (Инджылыз) къыщызэрагъэпэщащ «Челси» футбол командэр. Иджыпсту ар дунейм щынэхъ цIэрыIуэ дыдэ гупхэм хабжэ.
♦1910 гъэм Китайм къыщыдэкIащ цIыхур ягъэпщылIыныр зымыдэ унафэ.
♦1931 гъэм Печорэ псым и Iуфэм деж Белощелье зыфIаща жылэр (иджы ар Нарьян-Мар къалэрщ) щагъэтIысащ. 1977 гъэм къыщыщIэдзауэ ар Ненецкэ автономнэ округым и къалащхьэщ.
♦1945 гъэм ЦIыхубзхэм я Дунейпсо Демократие Федерацэр (МДФЖ) къэунэхуащ.
♦1845 гъэм къалъхуащ урысей император Романов Александр III (къэрал унафэр 1881 - 1894 гъэхэм IэщIэлъащ).
♦1926 гъэм къалъхуащ совет композитор, фильм куэдым макъамэхэр яхуэзытха, УФ-м и цIыхубэ артист Зацепин Александр. «Бриллиантовая рука», «Кавказская пленница» фильм цIэрыIуэхэм, нэгъуэщIхэми хэт уэрэдхэм я макъамэхэр аращ зытхар.
♦1929 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и нартыхугъэкI, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Емышэ Хьэлий.
♦1936 гъэм къалъхуащ Швейцарием щыщ спорт къулыкъущIэ, ФутболымкIэ Дунейпсо Федерацэм и унафэщIу щыта Блаттер Йозеф.
♦1939 гъэм къалъхуащ «Адыгэ шхыныгъуэхэр» тхылъыр къыдэзыгъэкIа, лъэпкъ ерыскъыгъуэхэр гурыхьу зыгъэхьэзыр инженер-технолог Къубатий Борис.
♦1940 гъэм къалъхуащ Америкэм щыщ киноактёр цIэрыIуэ Норрис Чак.
♦1946 гъэм къалъхуащ совет актёр, Белоруссием и цIыхубэ артист, СССР-м, УФ-м я Къэрал саугъэтхэр зрата Гостюхин Владимир.
♦1947 гъэм къалъхуащ балетмейстер, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Къул Iэмырбий.
♦1951 гъэм къалъхуащ опернэ уэрэджыIакIуэ, КъБР-м и цIыхубэ артисткэ Бесчокъуэ Майе.
♦1952 гъэм къалъхуащ Адыгэ Республикэм щIыхь зиIэ и журналисткэ Сихъу Гуэщнагъуэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэс къыщесынущ. ЩIыIэр махуэм 1 градус, жэщым градуси 3 - 2 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Сэ гъущэрылърэ фыз игъэплъа лIырэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1810.txt"
} |
Урысейм щынэхъ гъэщIэгъуэнхэм хабжэ
Налшык къалэм дэт «Вагъуэпкъ мывэр» Урысейм и скульптурэ нэхъ телъыджэхэм хабжащ.
«СкульпТУТУра» урысейпсо зэпеуэр къызэзыгъэпэщахэм ирагъэкIуэкIа IэIэтым къызэригъэлъэгъуамкIэ, мывэр куэдым гъэщIэгъуэн ящыхъуащ икIи апхуэдэ скульптурэхэм я нэхъ удэзыхьэххэм хабжэу Урысейм узыщрихьэлIэ къэхъукъащIэ, хьэпшып къызэрымыкIуэхэм я щIэнгъуазэм иралъхьащ.
Конкурсым хэт фэеплъхэм мазищым къриубыдэу цIыхухэм зыщагъэгъуэзащ 3D щIыкIэм тету. Скульптурэхэр зэпаплъыхьыну абы Iэмал къызэритым къыдэкIуэу, ар зэращIа щIыкIэми, и тхыдэми щыгъуазэ зыпщIыфынущ.
«Вагъуэпкъ мывэ» скульптурэр Налшык ХьэтIохъущокъуэм и хадэм итщ, 2017 гъэм ягъэувауэ. Ар зи IэдакъэщIэкIыр КъБР-м и цIыхубэ сурэтыщI Пащт-Хъан Алимщ. Тонн 40 зи хьэлъагъ скъар мывэр Безенги аузым кърашащ. Домбеякъым къыхэщIыкIауэ абы хэгъэтIысхьахэм уафэм щылыд вагъуэхэр телъыджащэу къощ жэщым. Авторым зэрыжиIэмкIэ, ар и щыхьэтщ щIыуэпсри, унагъуэри, дыкъэзыухъуреихь псори зэгуэхыпIэ ямыIэу зэрызэпыщIам. Зэрыщыту къапщтэмэ, скульптурэр Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэухэм, абыхэм я зэкъуэтыныгъэм я дамыгъэу къелъытэ Пэщт-Хъаным.
ТЕМЫРКЪАН Самие.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1811.txt"
} |
ЦIыхубэм фIыуэ ялъэгъуа уэрэджыIакIуэ
Къэбэрдей-Балъкъэр, Къэрэшей-Шэрджэс, Адыгэ, Ингуш, Осетие Ипщэ республикэхэм я цIыхубэ артисткэ Сокъур Ольгэ и ныбжьыр мазаем и 22-м илъэс бжыгъэ дахэ ирокъу. Дуней псом адыгэ щыпсэу дэнэ щIыпIи фIыуэ къыщацIыхуа икIи зи уэрэдхэр ягу дыхьэ а бзылъхугъэм куэдым я гукъыдэжым зэрыхигъахъуэмрэ дэрэжэгъуэ зэраритымрэ гуапэщ. ЦIыхубэм фIыуэ ялъэгъуа, уэрэд жыIэным къыхуигъэщIа артисткэ цIэрыIуэм илъэс куэд щIауэ республикэм и макъамэ гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ хэлъхьэныгъэфIхэр хуещI.
ЖЭМТХЬЭЛЭ къуажэм щыщ Сокъур Хьэбалэрэ Зеикъуэ къыдэкIа Абазэ Мелихъанрэ къащIэхъуа щIалэмрэ (Олег) хъыджэбзитIымрэ (Ольгэрэ Людэрэ) адыгэ хабзэм, хьэл-щэн дахэм, щэнхабзэм, гъуазджэм щIапIыкIащ.
Ольгэ и унагъуэм щымащIэтэкъым зыдэплъеин. Хьэбалэ гитарэ еуэу уэрэд жиIэн фIэфI дыдэт, Мелихъани Нарткъалэ АТП-м и хорым хэтт, Олеги Люди адэ-анэм макъамэм драгъэхьэхат. Аращ сабийуэ уэрэд жыIэныр Iэпэгъу зыщIа Ольгэ къыхиха IэщIагъэр и Iыхьлыхэм къыщIыдаIыгъари. КъыдамыIыгъынкIи Iэмал иIэтэкъым, сыту жыпIэмэ школым щеджа зэманым и нэхъыбэр актовэ пэшым щигъэкIуат, апхуэдизкIэ уэрэд жыIэным зыIэпишати. Уэрэдымрэ макъамэмрэ апхуэдизу ятхьэкъуа, ахэр Iэпэгъу зыхуэхъуа пщащэр а IэщIагъэм къызэрыхуигъэщIам шэч хэлътэкъым.
Курыт еджапIэр къиуха нэужь, Ольгэ Налшык дэт Музыкэ училищэм уэрэд жыIэнымкIэ и къудамэм щIэтIысхьащ. Япэу уэрэд жиIэн зэрыщIидзар урысыбзэми, училищэм и егъэджакIуэ Гергоковэ Тамарэ адыгэбзэкIи игъэзащIэу иригъэсащ. Иджы долъагъу Ольгэ балъкъэрыбзэкIэ, къумыкъубзэкIэ, осетиныбзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, абазэбзэкIэ, нэгъуэщI бзэ куэдкIи утыкухэм уэрэд зэрыщыжиIэр.
Училищэр къиуха нэужь, Ольгэ ди республикэм и къэрал телерадиокомпанием щылэжьащ. Уэрэдымрэ къафэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал ансамблым хэтуи и закъуэуи Ольгэ уэрэд жиIэу щытащ. ЦIыху 30 - 35-рэ зыхэт радиокомитетым и хорым Ольгэ щадэлэжьащ Пщыгъуэш Юрэ, Мэремыкъуэ Хъусен, Джыназ Нурбий, Багъ Любэ, КIасэ Майе, Наймановэ Iэсият, Уэтэр МуIэед, Сосмакъ Валентинэ, Мамбэт Мадинэ сымэ.
Радиомрэ телевиденэмрэ я хорыр 1998 гъэм щызэхуащIыжам уэрэджыIакIуэ куэд IэнатIэншэу къэнащ. Музыкэ театрым кIуаи къахэкIащ. И закъуэу лэжьэн щыщIидзэм, Ольгэ дэтхэнэ зы уэрэджыIакIуэри зыщIэхъуэпс Iэмал дахэ къылъыкъуэкIащ - езыр зыхуей уэрэдхэр игъэзэщIэну. Къыхэгъэщыпхъэщ, Музыкэ театрым иджыри зэгурыIуэныгъэкIэ зэрыдэлажьэр, концерт, гуфIэгъуэ зэхыхьэхэм зэрырагъэблагъэр.
Сокъурым Iэмал игъуэтащ щIыпIэ куэдым концерт щитыну. Ар зи фIыщIэу Ольгэ къилъытэр Дунейпсо Арткомитетым и унафэщIым и къуэдзэ, Дунейпсо Арткомитетым Кавказ Ищхъэрэм щиIэ къудамэм и унафэщI Бейтыгъуэн Iэуесщ. Сокъурыр ирагъэблэгъащ Сирием, Иорданием, Тыркум, Франджым, Германием, Италием, Грецием, Иракым, Чехием, Словакием, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм, Израилым и Рихьэние адыгэ къуажэм, нэгъуэщI щIыналъэ куэдым. Абы гуапэ щыхъуащ а щIыналъэхэм куэду щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр екIуу къызэрыIущIар, адыгэ уэрэдыжьхэм нобэр къыздэсым пщIэ ин зэрыхуащIыр, къызыхэкIар зэращымыгъупщэр, я щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэр, хабзэр, бзэр щIэблэм зэрырагъащIэр.
Зэщхьэгъусэхэу Апхуд Русланрэ Жыкъуэ Залинэрэ, пшынауэ Iэзэ Гуэнгъэпщ Артур сымэ я гъусэу Сокъур Ольгэ илъэситху и пэкIэ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм ирагъэблэгъащ. Гупым Нью-Джерси къалэм концертитI щатащ. Пшыхьхэр Апхуд Руслан иригъэкIуэкIащ. Адыгэхэм я гъусэу къэрэшейхэми концертхэм зрагъэхьэлIащ. Ольгэ игъэзащIэ цIыхубэ уэрэдыжьхэр, Артур и макъамэхэр, Русланрэ Залинэрэ ягъэзэщIа лъэпкъ къафэхэр хуабжьу ягу зэрыдыхьам и щыхьэту Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ. Нью-Джерси щылажьэ Адыгэ ФIыщIэ Хасэм нэхъапэIуэкIэ иригъэблагъэу щхьэзакъуэ концертитI Сокъурым щитауэ зэрыщытар и гум IэфIу къинэжащ. Къытрагъэзэжу зэрырагъэблэгъари гуапэ щыхъуащ.
Ольгэ егъэзащIэ КIыщокъуэ Алим, Сэхъу Хьэсэн, Къанкъул ФIыцIэ, Къэбэрдокъуэ Борис, Къущхьэ Тыгъуэн, Кулиев Къайсын, ТIэш Хьэмид, ЗэрамыщIэ Заретэ, Тубай Артур, Думэн Мурадин, Джэдгъэф Хъусен, Молэ Владимир, Блашэ Владимир, Щомахуэ Хьэсэнбий, Сэншокъуэ Iэсият, Усваев Амур, Зумакуловэ Танзила, Асановэ Кулинэ, Лий Аслъэн, Зэгъэщтокъуэ Людэ, АфэщIагъуэ Зое, Даур Аслъэн, Вындыжь Марие, Бейтыгъуэн Iэуес, Къэшэж Иннэ, Амирамов Ефрем, Росинская Ольгэ сымэ я псалъэхэмрэ макъамэхэмрэ зыщIэлъ уэрэдхэр. КъищынэмыщIауэ, куэдым фIыуэ ялъагъу адыгэ уэрэдыжьхэми гулъытэ ин яхуещI, иужьрей зэманым макъами етх.
Иджырей уэрэджыIакIуэ куэдым я гъусэу Сокъур Ольгэ утыку къохьэ. Апхуэдэхэщ Нэхущ Чэрим, Зеущэ Iэуес, Хъыжьырокъуэ СулътIан, Аслъэн Iэсият, Газаев Алим, Уэзрокъуэ Чэрим, Мэрем Гокхъан сымэ, нэгъуэщIхэри.
- Макъамэм зэрызихъуэжым хуэдэу, цIыхум и гупсысэкIэми зэрызиужьыр ди нэгу щIокI. Зи псалъэхэр мыхьэнэншэ, пкъы зыщIэмыт уэрэдхэм нобэ дрихьэлIэми, ущедаIуэкIэ дамэ къыптезыгъакIэ, псэ зыхалъхьа уэрэдхэри зэрыщыIэм дегъэгушхуэ, - жеIэ Ольгэ. - ЦIыхубэм ягу дыхьа пасэрей адыгэ уэрэдыжьхэр къызогъэщIэрэщIэж, я лъабжьэр, я пкъыр къэзгъэнэжу, езгъэфIакIуэу. Апхуэдэ уэрэд зыбжанэ нэхъапэкIэ утыку къисхьащ. ХущIыхьэгъуэ щызгъуэткIэ, цIыхубэ уэрэдыжьхэри згъэзащIэ иджырей уэрэдхэри щызэхуэхьэса альбомхэм я ужь ситщ. ЕтIанэгъэ, къызэхъулIэмэ, си юбилей бенефис пшыхь къызэзгъэпэщыну апхуэдэ мурад дахэ сиIэщ. Абы ирихьэлIэу «Адыгэ псалъэ» газетри интервьюкIэ фыкъызогъэгугъэ.
Ольгэ и дуней тетыкIэри дахэщ. И лэжьэгъухэми къэзыцIыхухэми ар фIыуэ къалъагъу, гушыIэ дахэ зэрыхэлъым, зэрыцIыху гуапэм папщIэ. Сокъурым и гур нэхъ щыхэхъуэр цIыхухэм я пащхъэ уэрэдыщIэхэр къыщрихьэрщ. УэрэджыIакIуэ пажэм и гуащIэмрэ и зэфIэкIымрэ къалъытэри, хуэфащэ пщIэ мызэ-мытIэу къыхуащIащ, щIыхьыцIэхэр, фIыщIэ, щытхъу тхылъхэр къыхуагъэфэщащ. Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Сэхъурокъуэ Хьэутий абы иритащ я IуэхущIапIэм къыбгъэдэкI щIыхь тхылъымрэ дамыгъэмрэ, адыгэ лъэпкъым и къэкIуэнум зэрытелажьэм папщIэ. УэрэджыIакIуэхэм ящыщу апхуэдэ пщIэрэ гулъытэрэ япэ дыдэу зыхуащIар аращ. Шэч хэмылъу, ар Ольгэ и утыку итыкIэ дахэмрэ и лэжьыгъэфIымрэ къыпэкIуащ. ДяпэкIи ефIэкIуэну, цIыхубэм зэрыхуэупсэ гукъыдэжымрэ дэрэжэгъуэмрэ къыпэкIуэ лъагъуныгъэр нэхъ кIащхъуэ мыхъуу илъэс куэдкIэ утыкур игъэдэхэну ди гуапэщ!
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1812.txt"
} |
«Шэрджэсейр къызоуз»
Половинкинэ Тамарэ Василий и пхъур Сочэ къалэм пэгъунэгъу ПсыфIэпэ (Лазаревское) къуажэм дэт этнографие музейм и щIэныгъэрылажьэ нэхъыщхьэщ. Харьков къэрал университетым и тхыдэ къудамэм зэрыщеджэм хуэдэурэ, абы 1973 гъэм лэжьэн щыщIидзащ а къалэ дыдэм дэт, Украинэ республикэм и тхыдэ архивым. 1974 гъэм Половинкинэр Сочэ къалэм мэIэпхъуэри, абы дэт музейм и лэжьакIуэ мэхъу, иужькIэ Лазаревскэм къегъэзэжри, 1985 - 1994 гъэхэм къуажэм дэт этнографие музейм и унафэщIу ягъэув.
Половинкинэм адыгэ-шэрджэсхэм я тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ теухуауэ тхыгъэ 20-м щIигъу и IэдакъэщIэкIщ. 1989 гъэ лъандэрэ ахэр къытохуэ Бжьэдыгъукъалэ и Iэгъуэблагъэм къыщыдэкI «Черноморская здравница», «Шапсугия», «Нарт» газетхэм. Абыхэм ящыщщ: «Убыххэр», «Шапсыгъхэр», «Адыгэхэр - Шэрджэсхэр», «Садзхэр», «Шапсыгъ лъэпкъ хэгъэгу», «Кавказ хы ФIыцIэ Iуфэр зи хэкухэр», нэгъуэщIхэри. Половинкинэм и тхыдэ лэжьыгъэхэр ихуащ «Кубаным и щIэнгъуазэ» (Краснодар, 1997), «Шапсыгъ щIыналъэм и дыщэ кIанэхэр» (Мейкъуапэ, 2001) тхылъхэм. Ар хэтащ «Сочи и тхыдэр» тхылъым елэжьахэм. Нобэ фи пащхьэ идолъхьэ Половинкинэм и тхылъ цIэрыIуэ «Шэрджэсейр къызоуз» («Черкесия - боль моя») (Мейкъуапэ, 1999 гъэ) тхылъым щыщ пычыгъуэхэр.
Адыгэхэр я Хэкум зэрырагъэIэпхъукIар
КъухьэпIэ зауэр щиухам Сэфэр-бей Iэнэпэ щыIэт. Дауи, ар щыгъуазэт Тыркум и инджылыз дамэгъухэм Шэрджэсейм хуамурадым: щIыналъэр е щхьэхуит хъун хуейт, е Уэсмэн къэралыгъуэм и жьауэ щIэувэнут. Ардыдэм тетут зэрыпсалъэр «зэгурыIуэныгъэм» елэжьу Париж ягъэкIуа инджылыз лIыкIуэхэри. Сэфэр-бей щыгугъырт зауэм щытекIуа Тыркум Шэрджэсейр щхьэхуиту къигъэнэныр адрей къэралхэм япиубыдыфыну е, нэгъуэщI мыхъуми, езыр адыгэхэм къащхьэщыжыну. Ауэ инджылызхэм я жэрдэмыр франджыхэм къыдаIыгъакъым, тырку лIыкIуэри Iуэхур пхигъэкIын хуэдэу псэлъакъым. «Тыркум Кавказ Ищхъэрэми хы ФIыцIэ Iуфэ ипщэми политикэ Iуэху щызэрихуэркъым», - яжриIащ абы зэIущIэм къыщызэхуэсахэм. Кавказ Ищхъэрэм и натIэ хъунум теухуауэ «Париж зэгурыIуэныгъэм» зы псалъэуха хэттэкъым. Апхуэдэ щIыкIэкIэ европей къэралхэми Тыркуми Урысейр мынаIуэу хуит ящIащ Кавказыр къиубыдыну. Урысейр къызэрыпхуэмыгъэувыIэнур къыгурыIуэу, Сэфэр-бей адыгэхэр тырку сулътIаным бгъэдэувэныр нэхъыфIу къилъытэрт, Урысейм и жьауэм щIэувэн нэхърэ. Адыгэхэр Тыркум гухьэкIэ я хуитыныгъэр яфIэкIуэдэну игу къэкIыртэкъым. Шэч хэмылъу, абы и жэрдэмкIэщ 1856 гъэм адыгэ лIыкIуэхэр Тыркум зэрелъэIуар щхьэщыжакIуэ къахуэхъуну.
Урысхэр Кавказым къызэребгъэрыкIуэр къызэрищIэу, Сэфэр-бей 1856 гъэм Iэнэпэ ибгынэри, и унагъуэмрэ езым и лъэныкъуэр зыIыгъхэмрэ щIыгъуу шапсыгъ щIыналъэм щыIэ Шапсэгур псыежэхым деж (иджырей Абын и сэмэгу Iуфэ) Iэпхъуат. Тырку къулыкъущIэу утыку ихьауэ, абы псори Тыркум тхьэрыIуэкIэ бгъэдэувэным, нэIибым еныкъуэкъуным тригъэгушхуэрт. Мухьэммэд-Iэмин пцIыупсу, сулътIаным абы и пщэ зыри къыдимылъхьа хуэдэу игъэIурт, уеблэмэ «цIэ зыфIэзыщыжар» яукIыну къыхуриджэрт. А зэманым Сэфэр-бей Iэщэр гъэтIылъыпхъэу, Урысейм афIэкIа езэуэн хуэмейуэ къилъытэрт. Ауэ щыхъукIэ Филиппсоным хуригъэхь тхыгъэхэм абы пащтыхьыгъуэр щигъэкъуаншэрт, Париж зэгурыIуэныгъэм зэригъэувам тету, Азием щыIэ урыс-тырку гъунапкъэр хамэ къэрал комиссэм иджыри зэримыубзыхуам щхьэкIэ къимыгъанэу, къыщIидзэжауэ адыгэхэм зэрезауэмкIэ. Генералым абы гу лъригъатэрт адыгэхэр къэралыгъуэ щхьэхуэ хуэдэу Тыркум и лъэныкъуэкIэ КъуэкIыпIэ зауэм зэрыхэтам икIи хэкъузауэ жиIэрт Урысейм Шэрджэсейр щхьэхуиту къилъытэн, абы и ужькIэ къэралитIым зэгурыIуэныгъэ зэращIылIэн зэрыхуейр.
1857 гъэм и мазаем ТIуапсэ деж Польшэм езым я жэрдэмкIэ къикIа зауэлIищэ, Лапинский Теофил я пашэу, къыщитIысыкIат. Ахэр 1860 гъэ пщIондэ адыгэхэм я лъэныкъуэр яIыгъыу зэуащ. А гупым и гъусэу тырку офицер, ауэ лъэпкъкIэ мэжэр Бандья жыхуаIэри къэкIуат. Ар, Маркс Карл хуэзэу зэрыжиIамкIэ, Сэфэр-бей (Занокъуэм) «и блыгущIэтхэм я унафэщIт». Куэд дэмыкIыу къыщIэщащ Бандьярэ урыс генерал Филиппсонрэ я зэхуакум тхыгъэ щэхухэр зэрыщызекIуэр. Тхыгъэхэм языхэзым Бандья генералым хуетх Занокъуэ Сэфэр-бей зи пашэ «Шэрджэсей зэгухьа» къызэбгъэпэщрэ «уи щIыхуэ зэрытелъыр захебгъащIэмэ, адэкIэ псори езыр-езыру узыхуейм зэрыхуэкIуэнур». Бандьям иджыри генералым хуитхырт: «Урысейм нэхъ къищтэнутэкъэ Шэрджэсейм мамырыгъэ щиухуэныр? Шэрджэсхэр илъэситху ипэ зэрыщытам хуэдэжкъым. Армэ зэгъэпэща цIыкIу закъыщIэзыгъэкъуам и фIыгъэкIэ ахэр урысыдзэм нэхърэ мынэхъ Iейуэ мэзауэ, абы ищIыIужкIэ я динымрэ я хуитыныгъэмрэ папщIэ зы цIыху къэмынэжыху зэуэнухэщ. Абы къыхэкIыу, а хуитыныгъэр епта хуэдэу къафIэбгъэщIмэ нэхъыфIкъэ? Пщы лъэпкъым къыхэкIа гуэр нэхъыщхьэу ящхьэщыбгъэувэу, а пщыр иужькIэ урыс пащтыхьым и жьауэ щIэбгъэувэжмэ зэфIэкIащ. Сытми, Шэрджэсейм Куржы етIуанэ къыхэпщIыкIыу».
Шэч хэлъкъым Сэфэр-бей Шэрджэсейм и тепщэу езыр теувэну зэрыхэтам, ауэ абы щIыналъэр и гъусэу Урысейм и жьауэ щIэувэжыну зигъэхьэзырыртэкъым. Ар зыхуейр Урысейми, адрей хамэ къэралхэми Шэрджэсейр, дунейм щызекIуэ хабзэм тету, щхьэхуиту къригъэлъытэу Урысейм мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэкIэ бгъэдигъэувэжынырт. Ауэ, ехьэкI-къехьэкI хэмылъу жыпIэмэ, Сэфэр-бей адыгэ псоми пашэ яхуэхъуфыну хуэгъэфэщэгъуейт, сыту жыпIэмэ, абы и Iулыджыр Натыхъуей къудейм щыинтэкъым, Шапсыгъ псом и гугъу умыщIми. Бандьями ар фIы дыдэу ищIэрт. Хьэвжокъуэ Ж. пэжу зэрыжиIауэ, абы нэхъыбэ дыдэу хузэфIэкIынур «Натыхъуей пщыгъуэ» къызэригъэпэщынырт. Мэжэр пцIыIуэпцIышэм и мурадыр, КIэрашэ А. и псалъэкIэ, Шэрджэсейр гуэщхьэхукIын гукъыдэжкIэ къызэщIигъэплъэнырт, Урысейми абы и фейдэ хэлът. Куэд дэмыкIыу Бандьям зэрихьэхэр Лапинскэм къыщIигъэщри, ар егъэзыгъэкIэ Тыркум яхужащ.
Чэрим Марианнэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1813.txt"
} |
КЪАЛЭМЫМ КЪУЭШ ЗЭХУИЩIАХЭР
(КIэухыр.
ПэщIэдзэр гъатхэпэм и 5-м итщ).
Адыгэ узэщIакIуэ Кърым-Джэрий СулътIанрэ
урыс тхакIуэ Муравьев Андрейрэ
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, дэтхэнэ тхакIуэм дежкIи мыхьэнэшхуэ иIэщ гъащIэм и дурэшплIэрэшхэми дэплъэным, дунейм и екIуэкIыкIэмрэ цIыхухэм я зэхэтыкIэмрэ и нэкIэ зригъэлъагъуным. Арат 1862 гъэм Кърым-Джэрий зекIуэ щIежьар. Урыс офицер фащэ зыщыгъым дежкIэ, езыр адыгэми, шынагъуэншэтэкъым бгырыс лъэпкъхэм я лъахэм уихьэныр. Ар Iуэху дзыхьщIыгъуэджэт, шапсыгъхэм ухагъэбэгэнкIэ тIэу еплъынутэкъым, итIани, дзыхакъым адыгэ щIэныгъэлIыр.
1866 гъэм «Кубаныдзэ хъыбархэм» Кърым-Джэрий трырегъадзэ удэзыхьэх тхыгъэ зыбжанэ. КъыщикIухьам и нэгу щIэкIахэм, зыIууа Iуэхугъуэхэм ятритхыхьат ахэр. ТхакIуэр набдзэгубдзаплъэщ, бгырысхэм я дуней тетыкIэр, я псэукIэр тлъагъу хуэдэу нэгум къыщIегъэувэ. ПсыфI, Къудакъуэ, Атэкъуей, КъуакIэпсынэ, Мэзкхъахэ, нэгъуэщI къуажэхэми цIыхухэр зэрыщыпсэур дегъэлъагъу. Зэрыщыту къапщтэмэ, тхыгъэхэм куэду яхэлъхьащ Кърым-Джэрий гъащIэм гъэщIэгъуэну къыхилъагъукIа Iуэхугъуэхэр, IуэхущIафэхэр. ЦIыхур зыкъуэпсэукI псори, зэрыжаIэу, дзыгъуэ гъуанэ дихьа къимыгъанэу къиулъэпхъэщурэ, къиIуатэр пэж хуэIухуэщIэу зэщIегъэбыдэ, абы и сэбэпкIи сыт хуэдэ гъащIэми и узэщIыкIэ хъур абы щызекIуэ хабзэхэм къапкърыкIыжу зэрыщытым ирепх.
«Гъуэгуанэ тхыгъэхэм», я узэщIыкIэкIи, зытеухуакIи, щапхъэ нэхъыфIыр я мардэщ, куэд дагъэлъагъу, куэдми гу лъыдагъатэ, гур ягъэпIейтейуэ Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм дыхашэ, цIыху зэмыщхьхэм нэIуасэ дыхуащI. ФIымрэ Iеймрэ, дахэмрэ нэджэIуджэмрэ, хеймрэ мысэмрэ IупщIу щызэхэгъэкIащ абыхэм. Языныкъуэхэм деж уэ езым тхыгъэхэм къыщыхъухэм уахэту зыкъыпщохъуж, апхуэдизкIэ гумрэ псэмрэ ялъэIэс теплъэгъуэхэр екIуу абыхэм щыузэщIащи. Апхуэдэ Iэзагъ хэлъу тхам и ныбжьыр икIауэ къэплъытэныр щыуагъэщ. Нобэрей тхылъеджэм дэзыхьэхыни, зыгъэпIейтеини, зыщымыгъуази къыщигъуэтынщ абыхэм. Псом хуэмыдэу тхакIуэм къехъулIащ адыгэ хабзэр, дин хуэIухуэщIэхэр зэрырагъэкIуэкIым ятеухуа Iыхьэхэр. ХьэщIагъэм, гуфIэгъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэрырагъэкIуэкIыу, лъы щIэжыныр къызэрыхъеикIыу щытам ятегъэпсыхьа пычыгъуэхэр гум къонэж.
Кърым-Джэрий гу лъетэ адыгэ лъэпкъхэр я бзэкIэ, я псэукIэкIэ зыри зэрызэмыщхьым. Абы и щапхъи къехь: «Натыхъуейхэм, адрей бгырыс псоми хуэдэу, я къуажэхэм унэхэр Iуву щызэхагъэувэркъым тафэтес жылэхэм, псалъэм папщIэ, бжьэдыгъухэм зэращIым ещхьу».
Кърым-Джэрий гъуэгум щрихьэлIащ гуемыIурэ мыхъумыщIагъэ куэдрэ - и нэгу щIэкIащ пащтыхьым и Iужажэхэм, пщыхэмрэ уэркъхэмрэ я залымыгъэр, гущIэгъуэншагъэр; илъэгъуащ къэрэхьэлъкъ цIыхубэм я гъащIэм щыщ теплъэгъуэ нэхухэри, зи щхьэхуитыныгъэр зыхъумэж бгырысхэм зэрахьэ лIыхъужьыгъэри.
ТхакIуэм и псалъэр нэхъ щIэгъэщхъуа, нэхъ дыдж мэхъу зи хьэмтетыгъуэхэмрэ абы дакъузэхэмрэ зэрызэпэщIэтыр къыщигъэлъагъуэкIэ; кIэщIу, шэрыуэу зыхуейр жеIэ.
Дэ дызэреплъымкIэ, языныкъуэ щIыпIэхэм деж Кърым-Джэрий щыжиIэну зыхуеям и нэхъыбэр ебзыщI, къиIуэтэн дзыхь ищIыркъым. Мысакъыу зэрымыхъур наIуэщ. АтIэ ар щIэшынэни щыIэт. Пащтыхьым, е абы и блыгущIэтхэм ятеухуауэ зы Iей гуэр жиIамэ, и тхыгъэ зэрытрадзэжынуми, и къулыкъуми кIэ иIэт.
Апхуэдэу щыт пэтми, хабзэншагъэрэ емыкIуу и хэкум щалэжьыр щилъагъукIэ, и гур къезауэрт, а псори и псэм хутегъахуэмэ, и напэр зэрымыкъабзэжыр къыгурыIуэрти, игурэ и щхьэрэ зэтелътэкъым. Арагъэнщ къызыхэкIари япэкIэ зи гугъу тщIа письмор пщы Барятинскэм хуитхыныр. Абы щибзыщIакъым и лъэпкъэгъухэм къазэрыщхьэщыжыр. Езы тхыгъэр зэпIэзэрыту тха пэтми, абы гуныкъуэгъуэ къыхощ.
Псалъэм и купщIэр, дэ уткIэпщIам хуэдэу, тхылъеджэм зэрабгъэдилъхьэным хуэIэзэщ тхакIуэр. КъиIуатэ гупсысэмрэ здэбгъэув щIыпIэмрэ язэгъыу къэбгъэсэбэп псалъэр шабзэшэм хуэдэщ. Ар къыгурыIуэрт Кърым-Джэрий. Псалъэр егъэшэрыуэфри, гъэхуащ, гурыIуэгъуафIэщ и тхыгъэхэр.
«Стилым мыкIуэдыжын ещI литературнэ тхыгъэр», - жиIэгъащ франджы тхакIуэ Альфонс Доде. А жыIэгъуэр сыткIи хуокIуэ Кърым-Джэрий и бзэ гъэпсыкIэм. И тхыгъэхэр Iэзэу зэригъэпсыным езыри егугъуу щытащ. ЗанщIэуи къехъулIакъым и мурадыр, ауэ «Гъуэгуанэ тхыгъэхэр» щитхым ар нэрылъагъу къыщыхъуащ. Абыхэм къахэтхынщ и тхыгъэр зэриузэщIым и зы щапхъэ: «ПсыфI дикIри, сэ сыкъыщалъхуа Къудакъуэ къуажэм дыкIуащ. А жылэм дапщэщи цIыхур куэду дэст, и щIыри фIыт. Абы щызагъэлъэгъуащ сыкъыщалъхуа унэр; гупсысэм сызэщIиIыгъэу абдеж сыхьэт ныкъуэкIэ сыщытащ».
КъызэрыпIейтеяр зыхэпщIэу Кърым-Джэрий къеIуэтэж ЦIэмэз нэсыжу и адэм зэрыхуэзэжа щIыкIэр:
«Сэ унэм сыкъыщысыжам дыгъэм и иужьрей бзийхэр, упIэрапIэурэ, уафэ фIыцIафэм щыункIыфIыжхэрт. Япэу пщIантIэм къыщысхуэзащ си адэр. Абы занщIэу сыкъыхуэцIыхужакъым - сыту жыпIэмэ, екIуу хуэпауэ пщIантIэм дэкIар, иджыпсту абрэдж зэхэфыщIам срещхьт - икIи, зэхэпх къудейуэ мыр жиIэри:
- Унеблэгъэну си гуапэщ, хьэщIэ!
Ауэ, сыкъыщицIыхужым, къэуIэбжьащ: «Напэ уиIэщ, си мэзкуудэс!»
«Зэрыфлъагъущи, лIыжьым игу ирихьащ щыгъыныр зэрысхъуэжар, - етх адэкIэ Кърым-Джэрий, - ди адэм зэригугъэмкIэ, ар щыхьэт техъуэрт ди дежкIэ зэ сыкъекъужыну Iэджэ щIауэ зыщIэхъуэпсыр, куэд щIауи зыпэплъэр къехъулIэнкIэ зэрыхъунум, къэсщта урыс хьэлми сызэрыщыужынум».
А ИЛЪЭС дыдэм, 1866 гъэм, Кърым-Джэрий «Кубаныдзэ хъыбархэм» тридзащ «Тыркухэр Кавказым и тепщэу зэрыщытамрэ Шрыхъукъуэ Дыгъужь и уэрэдымрэ ятеухуа псалъитI» тхыгъэр. Тыркухэмрэ адыгэхэмрэ зэрызэхущытам теухуауэ тхакIуэм гъэщIэгъуэн куэдым щыгъуазэ дещI. Апхуэдэу щIэныгъэ Iуэху елэжьхэм я дежкIэ сэбэп хъуну абы тридзащ нэгъуэщI зы тхыгъэшхуи, мэкъумэш выставкэ Iуэхум и гугъу ищIу.
1860 - 1870 гъэхэми Кърым-Джэрий Псыжь къэзакъыдзэм и канцелярием щолажьэ. Иджы зи унафэ щIэтыр генерал-адъютант, атаман цIэри зезыхьэ граф Сумароков-Эльзстонщ. Кърым-Джэрий адъютант нэхъыжьым и къуэдзэщ, газетым и лэжьакIуэщ, профессор Венгеров Сергей зэритхымкIи, «Кавказым и тхыдэтхщ».
1869 гъэм жэпуэгъуэ мазэм и 26-м, Псыжь къэзакъыдзэм къыщыдэкIа унафэм ипкъ иткIэ, Кърым-Джэрий и къулыкъукIэ драгъэкIуэтейри, сотник ящI.
И гъащIэм и иужьрей илъэсхэм адыгэ щIэныгъэлIым тхэн щегъэтыжыпэ, ЦIэмэз йокIри, Бжьэдыгъукъалэ мэIэпхъуэ. Псыжь и гуэж гуэл шыугъэхэр зыхуэдэр къэзыгъэлъагъуэ лэжьыгъэшхуэ мыбы щетх. Ар къытехуащ «Кубань областым и фэеплъ тхылъ цIыкIум» и напэкIуэцIхэм.
Кърым-Джэрий СулътIан 1882 гъэм дунейм ехыжащ. И къулыкъукIэ ар майорым нэсат.
Кърым-Джэрий и тхыгъэхэр ди лъэпкъ литературэм къехьэлIэжын, адыгэбзэкIэ зэдзэкIын хуейщ. Абыхэм я мыхьэнэр ноби кIуэдакъым, сыту жыпIэмэ, тхакIуэр куууэ хэIэбащ адыгэ тхыдэм, хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ IуэрыIуатэм, къигъэлъэгъуэфащ Кавказым иса и лъэхъэнэгъухэм я Iуэху дауэ щытами, сыт ягъэхъами. А псор къыдогъанэри, нобэрей тхылъеджэм дерс къызыхихын щигъуэтынущ тхакIуэм и къалэмым къыщIэкIахэм. УрысыбзэкIэ тхэуэ щыта адыгэр и щIыгум блэхъуэпсыкIыртэкъым, и лъэр зытета и лъахэр игъэлъапIэу абы къигъэщIащ тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэр.
* * *
НЭГУМЭР, Къаз-Джэрий, Хъан-Джэрий, Кърым-Джэрий, Адыл-Джэрий, Къуэдзокъуэр, ХьэтIохъущокъуэр, КIашэр, Ахъмэтыкъуэр!.. Япэу къэунэхуа тхакIуэхэр, щIэныгъэлI Iэзэхэр, журналистхэр - ахэр дызэрыгушхуэщ, дызэрыинщ. Абыхэм я гъащIэм куэд къихьащ, езыхэр щылэжьа зэманыр мыкIыхьми, адыгэ тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ. Пэжщ, дэ тхыбзэ зэрыдимыIам къыхэкIыу, ахэр урысыбзэщ зэрытхэу щытар. Нобэ дэ куууэ дджын хуейщ зи гугъу тщIыхэм ягъэкъарууар зыхуэдэр икIи зыхуэдизыр, ахэр утыку зэрихьар къызыхэкIа щхьэусыгъуэхэр, дджын хуейщ тхыдэм и дэтхэнэ лъэхъэнэми елъытауэ, литературэм и къэхъугъэ щхьэхуэ къэс и закъуэу къэщтауэ.
«Бгырыс лъэпкъхэм я тхыбзэ щамыIэкIэ, - етх щIэныгъэлI Корзун В. Б., - урысыбзэр къагъэсэбэпыныр къыхэкIащ пасэ лъандэрэ Урысеймрэ абы и щэнхабзэмрэ бгырысхэр пыщIауэ зэрыщытам. АтIэ а зэпыщIэныгъэм фIы къыдэкIуауэ псоми щыжаIэкIэ, абы къыпкърыкIыжар мыфIу букъуэдииныр емыкIу хъунт».
Зи цIэ къитIуахэм ящыщ дэтхэнэми заужьынымкIэ сэбэп хъуащ урыс щэнхабзэ пэрытымрэ щIэныгъэмрэ, епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм гъащIэм къыщыунэхуу щIэзыдза Iуэху еплъыкIэщIэхэри абы хэтыжу. Лъэпкъым и зэхэщIыкIым зыкъызэриIэтым къыхэкIа Iуэхущ адыгэхэм щIэныгъэ зрагъэгъуэту абы щыгъуэ зэрыщIадзар.
Пэжщ, лъэхъэнэм «къызэрикъузыр» къапщIэу тхащ абыхэм я тхыгъэ куэдыр. Ауэ, адыгэ тхыдэм ехьэлIа тхыгъэфIхэри япэ лъэпкъ тхакIуэхэм я къалэмым къыщIэкIащ. Урыс литературэр я щапхъэу XIX лIэщIыгъуэм цIыхухэр зыгъэпIейтейуэ щыта Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэри къагъэлъэгъуэфащ.
Кърым-Джэрий иубырт лIыгъэ щIапIэ зэримыгъахуэу зэрылI пщыхэр, уэркъхэр, адыгэ лъэпкъхэр зэрызэрыукIыжым игу хигъэщIырт. КъимыдэкIэ, ар еныкъуэкъурт адыгэ лъэпкъхэм замыужьыну жызыIэу а зэманым псэуа языныкъуэ тхакIуэхэм, апхуэдэу пудыныгъэ епхыу зы лъэпкъи уещ зэрымыхъунур и тхыгъэхэм щыжиIэрт.
Дэ сыткIи дрителъхьэщ Къаз-Джэрийрэ Хъан-Джэрийрэ зэманым къигъэув къалэнхэр къагурыIуэу, урыс Iуэху пэрытхэм ещхьу, Iуэху еплъыкIэ тэмэм абыхэми яIауэ профессор Къумыкъу Тыгъуэн зэриукъуэдийм. Ауэ дэ дыарэзыкъым профессор Турчанинов Георгий а щIэныгъэлIхэм лъэпкъ Iуэху къафIэIуэхуу щымытауэ, лIакъуэлIэшым къызэрыхэкIар ямыгъэгъуэщауэ итххэмкIэ.
Кърым-Джэрий и гъащIэр ирихьэлIащ «лIакъуэлIэш зэщIэхъееныгъэкIэ» зэджэм (1825 - 1861). Пащтыхьым ириудыхыну хэтами, хуеудыхакъым а гъэхэм хуэмурэ къызэщIэста мыарэзыныгъэр. Абы къигъэщIыжащ щэнхабзэщIэ. Ар зи IуэхущIафэхэм я дуней еплъыкIэри псори зэсэжахэм ящхьтэкъым, абыхэм Урысей къэралыгъуэм зэрызихъуэжыну щIыкIэри яубзыхурт. Апхуэдэ цIыху бэлыхьхэр и ныбжьэгъуащ Кърым-Джэрий. Абыхэм ядэплъеяуэ, езыри егупсысырт бгырыс лъэпкъхэм я псэукIэм, я щэнхабзэ гъащIэм хилъхьэн хуей зэхъуэкIыныгъэхэм.
Пащтыхь Николай Езанэм и лъэхъэнэ бзаджэм адыгэ щIэныгъэлIхэм Iэджэ зэрагъэзахуэрт, адыгэхэр егъэджэн Iэмалхэр къалъыхъуэу проектхэр зэхалъхьэрт, лъэпкъым къыхуэщхьэпэну я гугъэ Iуэхугъуэхэр ялэжьырт. Дигу ихункъым фIыр игъэлъапIэу япэ лъэбакъуэ адыгэ литературэм щызычахэм ящыщ тхакIуэ, щIэныгъэлI Кърым-Джэрий СулътIан.
ХьэтIохъущокъуэ Къазий
Къуэдзокъуэ Лэкъумэн
Ахъмэтыкъуэ Къазибэч
ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1814.txt"
} |
Япэ адыгэ тхакIУЭ Къаз-Джэрий СулътIан
Польшэм щекIуэкIа зауэм щытекIуахэр Царицын ныджэм щагъэлъапIэ. Адыгэ зауэлIхэр япэ итщ.
Бытырбыху, 1831 гъэ, жэпуэгъуэм и 6
Урыс литературэмрэ щэнхабзэмрэ ину зыщаужьа, лъэпкъ щхьэхуитщIыжакIуэ зэщIэхъееныгъэм лъэщу зыкъыщиIэт лъэхъэнэм ирохьэлIэ Кавказыр къэгъазэ имыIэжу Урысейм щыгухьар. Урыс щэнхабзэм и нэхур ятепсащ 1917 гъэм и пэкIэ тхыбзэ зимыIауэ Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъ цIыкIухэм. ХIХ лIэщIыгъуэм абыхэм къахэкIащ япэ щIэныгъэлIхэр, тхакIуэхэр, журналистхэр. Я цIэ къитIуэнщ урыс литературэмрэ щэнхабзэмрэ зи гупэр хуэзыгъэзахэу Нэгумэ Шорэ (1794 - 1844), Къуэдзокъуэ Лэкъумэн (1818 - 1883), Къаз-Джэрий (1807 - 1863), ХьэтIохъущокъуэ Къазий (1841 - 1899), Хъан-Джэрий (1808 - 1843), КIашэ Адэлджэрий (Къалэмбий, 1840 - 1872), Ахъмэтыкъуэ Къазибэч (1872 - 1902) сымэ. Ахэр псори Урысейм щеджащ. Я тхыбзэ зэрагъэпэ-щын зэралъэмыкIам къыхэкIыу, зэрытхэуи щытар урысыбзэщ. Пушкиным зэрыжиIащи, абыхэм урысыбзэр «Iэзэу, жьэнахуэу икIи шэрыуэу» къагъэIурыщIэрт.
А лъэхъэнэм езы урыс дыдэхэм яфIэгъэщIэгъуэн хъурт, Белинский В. Г. зэритхауэ, «адыгэр урыс тхакIуэхэм я сатырым зэрыхэувэр икIи ар пщIэ зыхуащI литератор куэдым нэхърэ нэхъ Iэзэу урысыбзэм зэрыхуэшэрыуэр».
Япэ адыгэ тхакIуэхэм, еджагъэшхуэхэм щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр куууэ яджщ, дунейпсо, урыс классикэ литературэхэр фIыуэ зрагъащIэри, къызыхэкIа лъэпкъым и сэбэп зыхэлъ къалъыхъуащ, адыгэр Урысейм и щэнхабзэ пэрытым ешэлIа хъуным я къару ирахьэлIащ. АбыкIэ сэбэп къахуэхъуащ лIакъуэлIэш революционер Грибоедов А. С., декабристхэу Кюхельбекер В. К., Одоевскэ А. И., Бестужев-Марлинскэ А. А., Якубович А. И. сымэ, ермэлы зэкъуэшхэу Бебутовхэ, куржыхэу Чавчавадзе Ильярэ Орбелиани Григолрэ. Кавказым и цIыху пэрытхэр Урысейм и лIакъуэлIэш революционерхэм я телъхьэт. Кавказым и экономикэмрэ щэнхабзэмрэ псынщIэу заужьынымкIэ щыIэ хэкIыпIэфIхэр яубзыхуурэ, абыхэм къагъэлъагъуэрт мамырыгъэ щыгъэIэным, урысхэмрэ бгырысхэмрэ ныбжьэгъугъэкIэ зэшэлIэным мыхьэнэшхуэ зэриIэр.
Сенат утыкум къыщыхъуа зэщIэхъееныгъэм и ужькIэ декабрист куэд, я офицерыгъэр трахыурэ, Кавказым щыIэ дзэхэм къагъэкIуат. Абыхэм я гъуэгур адыгэхэм я щIыналъэм кIуэцIрыкIырт. ИкIи Бестужев-Марлинский Александр зэрыжиIауэ, «Кавказ курыкупсэм щалъагъу дахагъым и закъуэтэкъым декабристхэр дэзыхьэхыр, абыхэм «зрагъэщIэну хуейт бгырысхэм я зэхэтыкIэр, я хабзэхэмрэ я хьэл-щэнхэмрэ».
Адыгэхэм я гукъэкIыжхэм фIыкIэ къахощыж урысхэмрэ бгырысхэмрэ зэпэгъунэгъу хъуныр зыфIэкъабылу щыта декабристхэр. Абыхэм яубырт пащтыхьым Кавказым щригъэкIуэкI хъунщIакIуэ зауэр, бгырыс лъэпкъхэр зыгъэулъий политикэ мыхъумыщIэр.
«Кавказыр мамыру вгъэпсэуи, дуней жэнэтыр Евфрат къыщывмылъыхъуэ… Ар мыбдежращ здэщыIэр», - жиIэрт Бестужев-Марлинскэм. Декабрист Розени и хэку щыкIуэжым итхыгъащ: «Узыншэу, Кавказ! Уэ узыгъэбжьыфIэ дахагъэм къыхрехъуэ уи деж щыпсэухэм я зэIузэпэщ гъащIэри».
Адыгэ тхакIуэшхуэ КIэрашэ Тембот «Революцэмрэ бгырысымрэ» журналым 1932 гъэм тридза тхыгъэм пэжу къыщигъэлъэгъуащ Iэмалыншагъэм ирихулIэу зы зэман лъэпкъым игъуэта дуней тетыкIэр абы и хьэл-щэну пIуатэ зэрымыхъунур, шэрджэс лъэпкъыр, и щхьэхуитыныгъэр ихъумэжурэ, зауэ Iуэхум нэхъ хуэгъэпса зэрыхъуар, и щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ заригъэужьыну Iэмал зэримыIэр езым зэримызэраныр.
АтIэ, илъэс куэдкIэ Урыс-Кавказ зауэм и пэжыпIэр зэрыщIауфэным хэтащ, пащтыхь генералхэм Шэрджэсым, Дагъыстэным, Шэшэным щызэрахьэ залымыгъэр ягъэзахуэу, мысэр хей ящIу буржуазнэ тхакIуэхэм Iуэхур зэрыщымыту ятхырт, Кавказ лъэпкъхэр лъыифхэу икIи гущIэгъуншэхэу жаIэурэ Iэджэ пцIыи яIуатэрт, уеблэмэ бгырысхэм гущIэгъуншагъэр я хьэлу къыщIрагъэдзыну хэтт.
Езы пащтыхьыр хэтыт абы щыгъуэ? Аратэкъэ бгырысхэм я лъыр щысхьыншэу зыгъажэр? Абы и генералхэратэкъэ цIыхухъу зыдэмысыж къуажэхэм сабийхэмрэ жьыкIэфэкIэхэмрэ щызэтезыукIэр? Бгырысхэм фIыуэ ялъагъу хуитыныгъэр. Ар яхъумэжу ирагъэкIуэкIырт бэнэныгъэ.
Ижь-ижьыж лъандэрэ урысхэм пыщIэныгъэ хуаIэныр яфIэкъабылт бгырысхэм. Ауэ пащтыхьымрэ лъэпкъ псомрэ зыкъым, езы урыс лэжьакIуэбэри арат зыгъэпщылIыжыр.
Кавказми пащтыхьыр къэкIуат и пщылIхэм я бжыгъэр нэхъыбэ ищIыну. Адыгэхэм Iэщэр яIэщIэлъу зауэм IукIуадэмэ нэхъ къащтащ, пщылI хъу нэхърэ.
Марксрэ Энгельсрэ я нэIэ къытрагъэтт Кавказым зауэр зэрыщекIуэкIым икIи зэрахуэфэ-щэнкIэ пщIэ къыхуащIащ адыгэ лъэпкъым и щхьэхуитыныгъэр зэрихъумэжым. Маркс а зэманым мыпхуэдэу итхащ: «Шэрджэс хахуэхэм аргуэру урысхэм я деж текIуэныгъэфI зыбжанэ къыщахьащ. Лъэпкъхэ, зыщевгъасэ абыхэм я деж, щхьэхуиту къэнэжыну хуей цIыхухэм яхузэфIэкIыр зэвгъэлъагъуи».
Адыгэхэм яхэлъ лIыхъужьыгъэшхуэр дуней псом яфIэтелъыджэт. ИкIи Мэжэрым, Алыджым, Польшэм, нэгъуэщI къэралхэми къикIа революционерхэри адыгэ шэрджэс мэхъаджэхэм ядэзауэрт.
Грибоедоври, Лермонтоври, Толстой Леви Кавказым щхьэусыгъуэ зырыз яIэу къэкIуат, ауэ ахэр зэдарэгъут пащтыхьым Кавказым щызэрихьэ мыхъумыщIагъэр щысхьыншэу сэтей къыщащIкIэ. Езыхэм пщIэ хуащIырт бгырысхэм, фIыуэ ялъагъурт абыхэм я IуэрыIуатэр.
Пушкиныр тIэуней щыIащ ди хэкум. Ар адыгэ-хэм я гъащIэм нэ жанкIэ кIэлъыплъырт, пщIэшхуэ яхуищIырт хуитыныгъэр фIыуэ зэралъагъум щхьэкIэ, фIэгъэщIэгъуэнт яхэлъ хьэщIагъэр, нэмысыр, лIыгъэр. ПщIэнши хъуакъым Кавказым зэрыщыIар - ди щIыналъэм теухуа усэхэр, поэмэхэр итхащ.
«ЩIыпIэ узытхьэкъущ. Абы сыт хуэдиз поэзие къыщызгъуэта, сыт хуэдиз гурыфIыгъуи щызгъэунэхуа!» - жиIэу и Iыхьлы Павлищевым хуиIуэтэжат здэщыIар къызэрыщыхъуар. Урыс тхакIуэшхуэр и телъхьэт бгырысхэр фIырыфIкIэ Урысейм гуэгъэхьэным. Зэман кIыхькIэ Кавказым щыIащ Лермонтов Михаил. Абы куууэ щыгъуазэ зищIат бгырысхэм я псэкупсэ щэнхабзэм, я хьэл-щэным, я хабзэхэм, я псэукIэм, дуней тетыкIэм.
«Кавказырыс» зыфIища и очеркым, и щхьэм тритхыхьыжам, усакIуэм щыжеIэ: «ЛIыхъужьыгъэ зыхэлъ лъэпкъым и IуэрыIуатэ усэбзэкIэ тхам ар итхьэкъуат (зи гугъу ищIыр адыгэхэрщ - Хь. М.), бгырысхэм я хабзэхэмрэ я хьэлхэмрэ хъарзынэу къыгурыIуат, я пелуанхэр я цIэкIэ зэригъэщIат, я лъэпкъ нэхъыщхьэхэр къызыхэ-кIахэр игу ириубыдат».
УсакIуэм и тхыгъэхэм увыпIэшхуэ щеубыд «Урысеймрэ Кавказым ис лъэпкъхэмрэ» темэм. Лъэпкъхэр пщылIыпIэм иригъэувэн, абыхэм я щIыналъи я хуитыныгъи ятрихын мурадкIэ пащтыхьым Кавказым щригъэкIуэкI зауэм ар и бийт икIи зи хуитыныгъэр зыхъумэж бгырысхэм я зэщIэхъееныгъэр диIыгът. Абыи тэмэму къыгурыIуэрт фIырыфIкIэ бгырысхэр Урысейм гуэгъэхьэным лъэныкъуитIми я сэбэп зэрыхэлъыр.
Пащтыхьым и IуэхущIафэм ер къызэрикIым, леймыгъэгъу бгырысхэм шынагъэкIэ зэрыпхудамычыхынум, щхьэхуиту къалъхуар залымыгъэм и бжьым зэрыщIэмыувэнум, адыгэм и лIыгъэр зыхуэдэм - а псоми ятеухуащ Лермонтовым и поэмэ цIэрыIуэ «Измаил-Бейр», гупсысэ лъэщыр зи къуэпсу усэбзэ къабзэкIэ зэщIэжьыуэжу тхар. Поэмэм удихьэхыу укъеджэ къудейкъым, ар а лъэхъэнэм и гъуджэщ, уиплъамэ, Кавказым щыщыIа щытыкIэр зэрыщыту къищу, зауэм и теплъэгъуэ шынагъуэхэри мамыр гъащIэри уигъэлъагъуу. Абы нэгум къыIуригъадзэхэм нэмыщIи гур егъэпIейтей. Куэди зэхыуегъащIэ, къыбгурегъаIуэ. Поэмэм укъоджэ, абы хэт лIыхъужьхэм ягу зыгъэинри, я псэм щыщIэри, я хъуэпсапIэхэри, я губжьри адыгэхэм я хэкум хуаIэ фIылъагъуныгъэ уасэ зимыIэри куууэ уэри зыхэпщIэу, абыхэмкIэ укъызэщIэсту…
ЖыпIэ хъунущ а поэмэр пащтыхьымрэ абы и лIыукI генералхэмрэ суд пащхьэм изыгъэувэ икIи зезыгъэцIыхуж уэчылым и псалъэ гуащIэу. Ауэ а зы поэмэм и закъуэкъым Лермонтовым Кавказым тритхыхьар, бгырысхэр, псом хуэмыдэу адыгэхэр, зэригъэлъэпIар. Апхуэдэ усэхэу, поэмэхэу итхахэм - «Мцыри», «Бастунжы къуажэр», «Хьэжы-абрэдж», «Тэрч и тыгъэхэр», «Къамэ», «УсакIуэ», «Кавказ гъэр», нэгъуэщIхэми - укъызэщIаIэтэ, поэзие нэсым къуит гухэхъуэр къыплъагъэс.
Нэмыплъ зрат поручикыр «ауэ сытми теплъэгъуэ дахэхэмкIэ тхылъеджэр къыдэсхьэхынщ», жиIэу бгырысхэм ятетхыхьа къудейкъым, ахэр цIыху ахъырзэманхэу, щIыкIафIэхэу, гурыхуэхэу, нэмыс яхэлъу къигъэлъэгъуащ. Абы зэхикъутащ пащтыхьым и пыхъуэпышэхэм Кавказым ис лъэпкъхэм «сэхъуари, Iэлри» къыфIащурэ зэрагъэпцIа Iуэху еплъыкIэ нэпцIхэр, урыс цIыху къызэрыгуэкIхэм гукъэкI яригъэщIащ пащтыхьым иуба лъэпкъхэм пщIэрэ нэмысрэ яхуэфащэу, абыхэм ирагъэкIуэкI зауэри захуагъэу.
Октябрь революцэм хуитыныгъэ къахуихьыгъащ япэм дэкъузауэ псэуа лъэпкъ псоми. Зэкъуэш лъэпкъхэм я къэралыгъуэм зы щIыпIэкIэ къыгуэту адыгэ лъэпкъхэми - къэбэрдейхэм, адыгейхэм, шэрджэсхэм - заужь: щIэныгъэншагъэр гъэкIуэда хъуащ, я щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ хэлъхьэныгъэфIхэр хуащI, я литературэращи, хамэ къэралыбзэ IэджэкIэ зэра-дзэкIыурэ я тхылъхэр дуней псом тохьэ.
Дэ Iэмал диIэ хъуащ адыгэ тхыдэр куууэ дджыжыну икIи телъыджэу ди блэкIам къыщыдгъуэтыжхэр ди нобэм къыщыдгъэсэбэпыну, псэкупсэ къулеягъыу диIэм дяпэкIи хэдгъэхъуэну. Абы и лъэныкъуэкIи гулъытэ зыхуэфащэ Iуэхугъуэшхуэщ илъэс куэдкIэ узэIэбэкIыжмэ езыхэм я лъэпкъ литературэ зэзыгъэпэщыну хэта адыгэ тхакIуэхэмрэ щIэныгъэлIхэмрэ я тхыгъэхэр ди нобэрей гъащIэм къыхуэгъэушыжыныр.
ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэмрэ етIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэмрэ псэуа адыгэ тхакIуэхэм я тхыгъэ куэдым я мыхьэнэр иджы нэхъ лъагэ хъуащ. Ахэр удихьэхыу тхащ. А тхыгъэхэм хуэныкъуэщ ди нобэрей тхылъеджэр. Адыгэ тхыбзэ зэрыщымыIэм къыхэкIкIэ, урысыбзэкIэ тхэуэ щыта Хъан-Джэрий, КIашэ Адэлджэрий, Къаз-Джэрий, Инэт Кърым-Джэрий, Адэл-Джэрий, Ахъмэтыкъуэ Къазибэч сымэ я къалэмым къыщIэкIахэр адыгэбзэкIэ къыдэгъэкIыжын хуейщ. Ауэ а Iуэхум мащIэу йогугъу; литературэр зыджыж языныкъуэ щIэныгъэлIхэм къалъытэ зи гугъу тщIыж тхакIуэхэм я тхыгъэхэр я тхыкIэкIэ зэхуэмыдэу, я гъэпсыкIэкIи зэмыщхьу, нэгъуэщIу жыпIэмэ ахэр, иджырей литературнэ гъэпсыкIэмкIэ къэплъытэмэ, нэмыщIысауэ. Ауэ нэмыщIыса гуэрхэр щыIэми, а лэжьыгъэхэм фIагъ яIэщ, Iэзэ дыдэу тхари мащIэкъым. Мыбдеж къыщызгъэлъэгъуэну сыхуейщ ди литературэм къежьапIэ хуэхъуауэ узэрыгушхуэ хъун тхыгъэхэр а ямыдэхэм зэрахэтыр, ахэр ди лъэпкъэгъухэм къегъэцIыхуныр зыщхьэщыпхыж мыхъун къалэну къызэрытпэщытыр.
«ХьэжытIэгъуей ауз»
ИДЖЫ дытепсэлъыхьынщ япэ адыгэ тхакIуэ Къаз-Джэрий СулътIан и къалэмым къыщIэкIа тхыгъэхэм, абы и псэукIам. Пушкиным и лъэхъэнэгъуу щыта а тхакIуэм теухуауэ иджыри къэс дызыщыгъуазэр мащIэщ.
Къаз-Джэрий и зэчийм зиужьынымкIэ сэбэпышхуэ хъуащ урыс щIэныгъэлIхэр, тхакIуэ цIэрыIуэхэр. Мыин дыдэу гъэпса тхыгъитIымкIэ Къаз-Джэрий нэрылъагъу къищIащ тхэным зэрыхуэгурыхуэр, зэхэщIыкIышхуэ зэриIэр.
Адыгэ тхакIуэм къыдигъэкIа и тхыгъэ нэхъыфIщ икIи нэхъ инщ «ХьэжытIэгъуей аузыр». Ар «Современник» журналым 1836 гъэм и мэлыжьыхь мазэм традзащ, Гоголь и «Гущэ», «ХыхьэхэкI зиIэ цIыхум и пщэдджыжь», Пушкиным и «Арзрум къызэрыщыскIухьар», «Щауэ къузгъун», Жуковскэм и «Жэщ еплъыныгъэ» тхыгъэ гъуэзэджэхэм ящIыгъуу.
Урыс литературэм Кавказыр хэзыхьа урыс усакIуэшхуэ, «Современник»-м и унафэщI Пушкиныр «ХьэжытIэгъуей аузым» къыщеджэм гухэхъуэ зэригъуэтар ибзыщIакъым:
«Мыр дэ дызыпэмыплъа Iуэхугъуэ телъыджэщ! Кавказ Iэлым и къуэр ди тхакIуэхэм къабгъуроувэ; адыгэ щIалэм урысыбзэр хуиту, щIэращIэу икIи лъэщу егъэшэрыуэ. Дэ зы псалъи щызэтхъуэкIакъым фи пащхьэ итлъхьа пычыгъуэм. ГъэщIэгъуэнкъэ: щIэныгъэм и IэфIыпIэр зыхэзыщIа Къаз-Джэрий СулътIан епцIыжакъым и лъахэм щызекIуэ хабзэхэм, и лъэпкъ тхыдэм».
Белинский Виссариони гуапэу IущIащ адыгэ тхакIуэм и къалэмым. Къаз-Джэрий и гъуэгуанэ тхыгъэр зэрыт журналыр къыдэкIа нэужь, критик цIэрыIуэм «Современник»-м теухуауэ псалъэ зыбжанэ» зыфIища тхыгъэм мыпхуэдэу щетх:
«ХьэжытIэгъуей аузыр» адыгэм (Къаз-Джэрий СулътIан) зэритха къудеймкIэ гъэщIэгъуэнщ, ар ди тхакIуэ цIэрыIуэ куэдым нэхърэ нэхъ хуэшэрыуэщ урысыбзэм».
Тхыгъэр щиухым Белинскэм къыхигъэщхьэхукIащ журналым традза «тхыгъэ псори, усэхэм фIэкIа къэмынэу, фIы зэрыхъуар».
Гъуэгуанэ тхыгъэм ущеджэкIэ, занщIэу гу лъыботэ ар зытхам и къалэмыр зэрышэрыуэм, апхуэдэуи зыхыбощIэ урыс щэнхабзэр тхакIуэм и зэфIэкIым къежьапIэ зэрыхуэхъуам. «ХьэжытIэгъуей аузым» тепщIыхьмэ, Къаз-Джэрий и адэжь хэкум фIылъагъуныгъэ хуиIэт, езыр щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ цIыхут.
Тхыгъэм занщIэу щыгъуазэ дещI Iуэхур къыщыхъу лъэхъэнэми щекIуэкI щIыпIэми - «1834 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 3-м, Псыжь адрыщI». Хъыбарыр къэзыIуэтэжыр, бысым нэшхуэгушхуэм и хьэщIэщыр къегъанэри, дыгъэ къухьэгъуэм ХьэжытIэгъуей аузым къыщхьэщыт Iуащхьэм хуопIащIэ. И адэжь хэкум къызэригъэзэжам абы кърет гурыфIыгъуэшхуэ, къы-
щохъу дуней псор езым къыхуэгуапэу. И щIыналъэм и дахагъыр щилъагъукIи, гуфIэгъуэ нэпсым еуфэ и нэр.
Хъыбарыр къэзыIуэтэжыр зэрыбгырыс нэсыр къумыщIапIэр иIэкъым, зигъэпсэхуну къыздэкIуэжа и щIыналъэр илъагъури, хьэщыкъ хъуащ, къалэмри къищтащ. ИкIи и япэ псалъэхэм къыщыщIэдзауэ зыхыуегъащIэ мы щIыпIэм ар къызэрыщыхъуар, абы и щыпэлъагъукъым Кавказ бгы уардэхэр, къуршыпс Iэлхэр, ауз дахащэхэр, ауэ абы зэрахуэзэшари, и гум къыщыуш гурыфIыгъуэхэри апхуэдэу зыхуэусынур бгырыс нэсырщ. Абы къилъагъуфхэр, гу зылъитэхэр имылъагъункIэ мэхъу нэгъуэщI щIыпIэ къыщалъхуам.
Пэжщ, тхыгъэр Къаз-Джэрий щитхар нэхъ иужьыIуэкIэщ, а и нэгу щIэкIахэм нэхъыщхьэр къыхихыжыфын хуэдэу зэман дигъэкIри итIанэщ тхэн щыщIидзар.
Удихьэхыу, зыкъытумычыжыфу узэджэ тхыгъэр зыхуэдэр жыIэжыгъуафIэкъым, ауэ апхуэдизкIэ ар шэрыуэу гъэпсащ, зы гупсысэм хуолажьэри, зэ уеджауэ зэи пщыгъупщэжыркъым.
Сыт-тIэ ар гум къизынэр? КъызыхэкIа лъэпкъыр тхакIуэм зэригъэлъапIэр, абы и нобэмрэ и пщэдеймрэ нэхъыфI хъуным зэрыщIэхъуэпсыр аращ. Къаз-Джэрий и тхыгъэм къыщегъэлъагъуэ адыгэхэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным иIэну мыхьэнэшхуэр.
Дунейм и теплъэ дахэр къыщигъэлъагъуэкIи бгырысхэм я псэукIэм щытетхыхькIи Къаз-Джэрий пэжыр и гъуазэщ, абы теплъэкъукIыркъым, дерс къызыхэхын хуейр къегъуэт, ар зэманым къигъэув къалэнми къыхуегъэлажьэ.
ТхакIуэм и тхыгъэр зытриухуэр зыщ: бгырыс лъэпкъхэм зыкъыщаIэтынур, насып щагъуэтынур щIэныгъэм и нэхур ятепса нэужьщ, щIэныгъэншагъэм и кIыфIым хэтыху, я щэнхабзэми зиужьынукъым, я псэукIэри ефIэкIуэнукъым. Къаз-Джэрий гъуэгуанэ тхыгъэм къыщыжеIэ: «Европэм сыщамылъхуами, сэ си нэгу къыщIэзгъэхьэфащ мыбыхэм я гъащIэ дыджыр, сэшхуэдзэм дэлъ зэпыту ягъакIуэ гъащIэр… Ауэрэ сыздэгупсысэм, сигу къэкIыжащ апхуэдиз псалъэмакъ зращIэкIа, апхуэдизрэ ягъэныщкIуа щIэныгъэ Iуэхур. ГъэщIэгъуэнщ! Куэд щIа сэ мы лъахэм жьым хуэдэу шууэ къэзжыхьу сызэритрэ, иджы сыхьэзырщ мыбы щIэныгъэр къэса зэрыхъун Iэмал минхэр зэхэслъхьэну».
ТхакIуэм адэкIэ къыпещэ: «Ауэ аракъым иджыпсту къыспэщытыр - нэхъыфIыр тхьэм къытхуищIэ, зэрыхъуIамэ хъунщ - си гъусэхэр арауэ къыщIэкIынкъым иджыпсту зыщIэхъуэпсыр; етIуанэ жэщыр щыдгъэкIуэну быдапIэр щалъагъум, ахэр зэщIэкъэкъащ, сэри, гупсысэр щысщхьэщыум, си щхьэр къэсIэтри слъэгъуащ урыс быдапIэр. ИлъэсипщI и пэкIэ хэт и гугъэнт урысхэм мыбдежым быдапIэ къытращIыхьыну; си пщIыхьэпIи къыхэхуэнтэкъым зэгуэр си бийуэ щытам и деж мыпхуэдэ жэщ щисхыну».
Хэт ищIэн мызыгъуэгуми Къаз-Джэрий и Iуэху зыхуэдэу щытар?! Дэ дыщыгъуазэкъым и лъэпкъэгъухэм ятеуэну дзэм ар хэтами. Абы щыгъуэм, урыс офицерым хуэдэу, унафэ бзаджэр имыгъэзэщIэн лъэкIыркъым. Мыдрейуэ, а унафэхэм ебэкъуэфамэ, цIыхугъэ нэс къыкъуэкIынт, и щхьэм пщIэ хуищIыжыфу.
АдэкIэ Къаз-Джэрий и гупсысэм зрегъэубгъу: «Бгы фIыцIэ щымхэм теплъызащ си нитIыр. Къыр дзакIэм къыкъуэплъ дыгъэ бзийм урыс сэлэтым и мыжурэр фагъуэу полыд. Дыгъэр хуэм-хуэмурэ къурш щIыбым щыужьыхыжащ, уафэ лъащIэм телъ пшэ гъуабжэхэм я нэзым плъыжьыпс мащIэ къыщIэлъэдащ, къуршыщхьэ уэсри, зыгуэрым игъэукIыта нэхъей, цIыплъ къэхъуащ»…
«ХьэжытIэгъуей аузым» щыщ мы пычыгъуэмкIэ къыщIэгъэща мэхъу «къару здэщыIэм напэ щыIэн хуейкъым» жыхуиIэ Iуэху еплъыкIэ мыфэмыцыр. А Iуэху еплъыкIэр къэзыгъэщIа лъэхъэнэри лъэхъэнэ гущIэгъуншэу зэрыщытар къегъэнаIуэ икIи цIыхугъэншагъэмрэ гущIэгъуншагъэмрэ гъащIэм и хабзэ зыщIа пащтыхьым абыкIэ нэлат ирех.
«Мамыру псэу цIыхухэр зауэм щыхэкIуадэкIэ, бгырысхэм я къуажэ зэкъуэхуахэр мафIэм щисакIэ, лъэпкъ псор хьэзабым щыхэтакIэ - а лъэпкъым и бийуэ ирагъэкIуэкIащ зауэ мыхъумыщIэ, ар ягъэзахуэу сыт хуэдэ псалъэ фэрыщI кърамыIуэкIами…» - дэ апхуэдэу къыдгуроIуэ адыгэ тхакIуэр зытепсэлъыхьыр.
Ар гупсысэ узыншэу тхыгъэм къыхощ. Пэжщ, зыгъэпIейтей Iуэхур тхакIуэм и «джатэр ихауэ» къиIуатэркъым, ауэ Урыс-Кавказ зауэм и теп-лъэгъуэ шынагъуэхэм мащIэу къытхутопсэлъыхьри, абы гущыкI худегъэщI. «Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъ цIыкIухэр зауэм егъэунэхъу», - жеIэ Къаз-Джэрий. Ауэ абы иринэщхъейуэ и тхыгъэр «гъыбзэу» игъэшыркъым, гурыфIыгъуэнши ищIыркъым - къэхъукъащIэ, теплъэгъуэ зэмыплъыфэхэмкIэ гурыхь къытщещI.
А къэхъукъащIэхэм дыкъыхуагъэуш Къаз-Джэрий къыжиIэну зыхэтым, ар зыщIэкъум, гъащIэмрэ тхыдэмрэ къахиха дерсхэм. Гъэхуауэ щыта «псалъэмакъыр» щIэщыгъуэу икIи утемызашэу йокIуэкI.
Къаз-Джэрий фIыуэ щыгъуазэт и лъэхъэнэм щыIа тхылъеджэхэр зыхуэдэм, абыхэм яфIэкъабылри я мыхьэмышхри ищIэрт. Арагъэнщ зылъэгъуар зытхыжым хуэдэу тхэну щIыхуэмеяр. Абы и гъуэгуанэ тхыгъэм щызэкIэщIэпхъащ шэрджэс гъащIэр, адыгэ дунейр къэзыгъэлъагъуэ теплъэгъуэхэр.
ТхакIуэм зыщехъумэ илъэгъуари игъэунэхуари псалъэмакъ гъущэкIэ къетхэкIыным, къыгуроIуэ езыр Iуэхум зэреплъыр, псэкIэ зыхищIэхэр хигъэхьэкIэ и тхыкIэр нэхъыкIэ зэрымыхъунур. ИкIи щыуэркъым, ар щыхъума мэхъу псори зэсэжа тхэкIэжьым - гъуэгуанэ тхыгъэхэр нэхъыбэм зэратхыу щытам. Нэхъыщхьэращи, Къаз-Джэрий теплъэгъуэ гуэрхэр иузэщIым зыдригъэхьэхыу езым а псор къызэрыщыхъужар къигъэлъэгъуэну щыгъупщэркъым. А тхэкIэм тету Къаз-Джэрий еузэщI гъуэгуанэ тхыгъэм зэрызиужьын хуей щIыкIэр: зрихьэлIа цIыхухэмрэ и нэгу щIэкIахэмрэ зищIысыр къэгъэлъэгъуэн, а псор езым къызэрыщыхъужари къэIуэтэн, къэхъукъащIэхэм зэрегупсысыр хъыбарым къыхэгъэщын, а къомым зы дерсышхуэ къапкърыкIыжу тхыгъэр гъащIэм хуэгъэлэжьэн. ЖыIэни хуейщ, адыгэлIым и джатэ жану, Къаз-Джэрий и къалэмри и мурадым зэрыхунэсыр. Зэ жиIам къыщытригъэзэж, и жыIэкIэри зэшыгъуэ щыхъу хэмыту жьэнахуэщ зи макъ дедаIуэр. Ар икIи набдзэгубдзаплъэщ, зытеплъар игу ириубыдэфу. ЗэхэщIыкIи иIэщ, тхылъеджэр зыхуейр къищIэфу. Абы къызэрыгуэкI псэупIэхэр зи хэщIапIэ бгырысхэм я лъахэр урыс тхылъеджэм ирегъэлъагъуф, адыгэхэр зыхуэдэр абыхэм къарегъэщIэф икIи мыпхуэдэу мэущие: «А фызэримыгугъэм хуэдэу, псэ къабзэхэщ сэ си лъэпкъэгъухэр, цIыхугъэшхуэ зыхэлъхэщ. ЩIэныгъэкIэ дахуэвгъэупси, флъагъунщ, ахэр зэрыхъу! ИтIанэ я щIыхуи къызытранэнкъым адыгэхэм, Iэджэ фIыгъуэкIи къывэтэжынщ».
ЩыцIыкIум щыгъуэ Къаз-Джэрий фIэфIт жьапщэм хэтыну. Дунейр къыщызэIыхьэкIэ къуагъэнапIэ лъыхъуэртэкъым. Арагъэнщ абы къыщIыщыхъур:
Мэз бгынэжахэм къуату гурыфIыгъуэ,
Хы Iуфэм псэм щихьэм тетыгъуэу,
Толъкъун къэкъуалъэм плъагъуу и дахагъ,
Хым ныджэ бжьэпэр къэхъуми щигъагъ…
Къаз-Джэрий СулътIан.
Сурэтыр Гагарин Григорий ищIащ. 1836 гъэ
Кавказ эскадрон ныкъуэм и юнкер.
Сурэтыр Белоусов Леонид ищIащ. 1831 гъэ
Кавказ эскадрон ныкъуэм и офицер Къаз-Джэрий СулътIан.
Сурэтыр Гагарин Григорий ищIащ. 1844 гъэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1815.txt"
} |
Гугъэри щIэгъэкъуэнщ
Хьэршым
Финляндием метеорологиемкIэ и институт нэхъыщхьэм (FMI) и лэжьакIуэ, физик Янхунен Пеккэ къызэрилъытэмкIэ, ЩIы Хъурейм тес цIыхухэм хьэршым псом япэу псэупIэ нэхъ щаухуэфыну щытыр Юпитерымрэ Марсымрэ я зэхуаку дэт астероид «бгырыпхым» хыхьэ планетэ цIыкIужьейхэм я нэхъ ин Церерэ къедза и къэухьырщ.
Дызэрыщыгъуазэщи, къэрал куэдым я астрономхэм ди планетэм щыпсэу цIыхухэр здэбгъэIэпхъуэн и лъэныкъуэкIэ псом нэхъ зэгъыу иджыри къыздэсым къалъытэу щытар ди планетэм къедза Мазэрщ е ди ЩIым хуэдэу Дыгъэм и хъуреягъыр къэзылъэтыхь Марсырщ. Пэжщ, а щIэныгъэлI дыдэхэм я нэхъыбэр щыхьэт зэрытехъуэжымкIэ, мыбдежым къыщыхэдгъэща уафэщIхэм - Мазэмрэ Марсымрэ - цIыхухэр щедгъэпсыхыным къищынэмыщIа, зэман кIыхьым къриубыдэу и гущIыIум тедгъэпсэукIыныр хуабжьу дызытегушхуэ мыхъунщ икIи дзыхьщIыгъуэджэщ, апхуэдизу а «хэгъэгухэр» а Iуэхум зэрыхуэмыщIам къыхэкIыу.
АтIэми, арагъэнущ хьэщIагъэ къызэрыщыдахыным хуэмыхьэзыр хамэ уафэщIхэм цIыхухэр щедгъэтIысэх нэхърэ, абыхэм я зэхуаку дэт хьэрш нэщIым хэщIапIэ щытхуэхъуфын базэхэр щыдухуэмэ зэрынэхъыфIым еджагъэшхуэхэр иужьрей лъэхъэнэм нэхъ егупсыс щIэхъуари. Дызыхуеину псомкIи къызыхуэтыншэу къызэгъэпэща апхуэдэ егъэзыпIэхэм, къызэрабжауэ, цIыху мин бжыгъэхэр щызэгъэнущ.
Янхунен Пеккэ и лэжьыгъэм къызэрыщигъэлъэгъуамкIэ, къызэрыхэдгъэщащи, хьэршым апхуэдэ ухуэныгъэ абрагъуэхэр щыухуэнымкIэ мы зэманым нэхъ зэгъыу щытыр ищхьэкIэ зи гугъу тщIа Церерэ егъэщIылIа и Iэшэлъашэрщ. ЩIэныгъэлIым зэрыжиIэмкIэ, абдежым щаухуэну базэр а уафэщI цIыкIум зэрыпыIудзауэ щытынур (зэрызыщIишэ и гравитацием елъытауэ) километр 1000 иримыкъущ. Ауэ щыхъукIи, а Iуэхум хэщIапIэ абрагъуэм фIагъ Iэджи къыхудэкIуэнущ: ар зыхуей хуагъэзэн, и кIэм нэсу зэтраухуэн щхьэкIэ зыхуеину пкъыгъуэхэр, ерыскъыпхъэхэм ящыщу нэхъ зэмыкIуэкIхэр, езы Церерэм къигъэщIыжауэ и гущIыIум щызепсыпсэу гу зыщылъата псыр, и щIыгум къыщахута азотыр, углеродыр, нэгъуэщIхэри, гугъу дыдэ демыхьхэу, уафэщI цIыкIум къыщхьэщытыну базэм къахудэIэтеинущ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1816.txt"
} |
Иджы гъуащхьэтетхэр егъасэ
Къэбэрдей-Балъкъэрым нэгъуэщI зы футболисти къихъуакъым гъуащхьэтет цIэрыIуэ Хьэпэ Заур фIэкIа командэ зэмылIэужьыгъуищым яхэту къэралитIым плIэнейрэ я чемпион хъуауэ. Iэпщэ Александр и цIэр зезыхьэ футбол школ хэхам и гъэсэн щIалэщIэр япэ дыдэу Налшык и «Спартак»-м щыджэгун щыщIидзам и ныбжьыр иджыри илъэс пщыкIуий хъуатэкъым: 1981 гъэм Ставрополь «Динамо»-м щыIущIэну кIуауэ ди командэм и гъуащхьэтет Кокорин Николай сымаджэ хъуащ икIи икIэщIыпIэкIэ ар хъуэжын хуейти, гъуэм дагъэуващ.
Дзэм ираджэхукIэ Хьэпэр Налшык и «Спартак»-м и гъуащхьэтету щытащ. И чэзур къыщысым армэм дашри Дон Iус Ростов и СКА-м хагъэхьащ. ИужькIэ къигъэзэжри, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыхьыр ихъумащ.
Зи зэфIэкIыр лъагэ адыгэ щIэлэщIэр 1986 гъэм Мэзкуу и «Спартак»-м ирагъэблэгъащ. КъыкIэлъыкIуэу Ярославль и «Шинник»-м хэтащ. 1989-1990 гъэхэм Тбилиси и «Динамо»-м и гъуэм дэтащ икIи Куржым и чемпионатым и дыщэ медалхэр къихьащ.
Хьэпэ Заур и вагъуэр нуру щыблар Владикавказ и «Спартак-Алания»-м щыджэгуа 1991-1999 гъэхэращ. Ди гъунэгъухэм яхэту 1995 гъэм ар Урысей Федерацэм и чемпион хъуащ, 1992, 1996 гъэхэм дыжьын медалхэр зыIэригъэхьащ. Ар щыщ хъуащ къэралым и гъуащхьэтет нэхъыфIхэм икIи Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам 1994 гъэм хагъэхьащ.
2000 гъэхэм и пэщIэдзэм Хьэпэ Заур Мэзкуу Iэпхъуащ. Ар ирагъэблэгъащ абы и «Локомотив»-м щыджэгуну икIи илъэс зыбжанэкIэ зыхэта командэ цIэрыIуэм аргуэру тIэунейрэ къэралым и чемпион щыхъуащ, Урысей Федерацэм и кубокыр къихьащ.
Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам щригъэкIуэкIа зэIущIи 4-м къищынэмыщIауэ, Хьэпэр Чемпионхэм я лигэм, УЕФА-м и Кубокым щIэбэнащ. Абыхэм Европэм и командэ лъэщхэм ехъулIэныгъэкIэ щапэщIэтащ. Ди къэралым и футболист нэхъыфIу 33-м Заур щэнейрэ хабжащ.
Топ джэгуныр иуха иужькIэ «Локомотив»-м и тренер хъуащ, Пермь и «Амкар»-м, Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-м, «Спартак-Налшыкым» я гъуащхьэтетхэр игъэсащ.
Адыгэм и щIыхьыр ди къэралым, дунейм и щIыпIэ куэдым Хьэпэ Заур щиIэтащ. Иужь илъэс пщыкIущым ар Мэзкуу и «Локомотив»-м и гъуащхьэтетхэм я тренерщ. А командэ цIэрыIуэм хэту нэгъабэ ещэнэу Урысей Федерацэм и чемпион хъуащ.
«Матч!» телеканалым иджыблагъэ ди лахэгъу цIэрыIуэм интервью ин къыIихащ. Абы щыщ пычыгъуэхэм ди гуапэу фыщыдгъэгъуэзэнщ:
- Уэ бгъасэ «Локомотив»-м и гъуащхьэтетхэр мыгъэрей зэхьэзэхуэм хуэхьэзыр?
- Псори зэрыдубзыхуам тетщ. Зыгъэсэныгъэхэм гъуащхьэтетиплI хэтащ. Коченковым, Савиным, Худяковым нэхъ пасэу щIадзащ. ИужькIэ абыхэм Гильерме къахыхьэжащ. Илъэс хъуауэ щалъхуа Бразилием ар кIуэжатэкъыми, тренерхэм нэхъыбэрэ зрагъэгъэпсэхуащ. Дэтхэнэри хьэзырщ гъуэм дэувэну. КъищынэмыщIауэ, Гильерме Урысей Федерацэм и балигъ командэ къыхэхам и гъуащхьэтет нэхъыщхьэщ, Худяковыр къэралым и ныбжьыщIэ гупым ираджащ.
- Гъуащхьэтетхэр зэрывгъасэ топ къизыдз Iэмэпсымэр дэни къыщыздевшэкIрэ?
- Килограммищэм щIигъу абы и хьэлъагъщи, дэнэ пшэн? Баковкэм щыдиIэ ди хэщIапIэм къыщыдгъэсэбэпу аращ.
- Гъуащхьэтетхэм ар яфIэфI?
- Хуабжьу сэбэп Iэмэпсымэ телъыджэщ. Топыр къызэриутIыпщ лъэщагъкIи, псынщIагъкIи, унэтIыныгъэкIи ар узэрыхуейм хуэдэу тебухуэ мэхъу. Зы футболист Iэзэми ахэр яхузэфIэкIынукъым.
- Я ныбжьыр илъэс дапщэ хъухукIэ гъуащхьэтетхэр зыгъасэхэр тэмэму зэрылэжьэфынур?
- Ар куэдым елъытащ. ДэIэпыкъуэгъу уиIэмэ, нэхъ тыншщ, «Зенит»-м е «Рубин»-м зэрыщыгъэувам хуэдэу. Уи закъуэмэ, нэхъ хьэлъэщ.
- Дауи, уи ныбжьыр хэкIуэтэхукIэ топым зыкIэлъыбдзыну нэхъ гугъущ. Уэ ар иджыпсту дауэ къохъулIэрэ?
- ЗыкIи къызэмыхьэлъэкIыу. «Алания»-р чемпион зэрыхъурэ илъэс тIощI щрикъур щагъэлъапIэм джэгум и зы Iыхьэ сфIэфIу есхьэкIыфащ. Тренерым и дежкIэ ныбжьым мыхьэнэшхуэ иIэкъым, уи гъэсэнхэм ебгъэщIэнрэ ебгъэлъагъунрэ уиIэмэ.
- Уи хьэлъагъми щIебгъэгъу хуэдэкъым. Гугъу абы утетыну?
- КъызыхэкIари сщIэркъым, ауэ си хьэлъагъыр иджы тэмэму зэтеуващ. Сыщыджэгум абы хуабжьу гугъу сыдехьырт. Къыщыхъуа щыIэщ си хьэлъагъым зэрыщIезгъэгъуам щхьэкIэ ди тренер нэхъыщхьэ Газзаев Валерий къызэрызэтхьэкъуа ахъшэмкIэ сызыхэт гупым зэрызагъасэ Iэмэпсымэ, хьэпшып куэд къыщищэхуа. Отпуск дыкъызэрикIыжу абы дригъэшэчырти, занщIэу къыдэтхьэкъурт. Сыт сщIэми сыпэмылъэщу, хьэлъагъ лей сиIэу зыгъэпсэхугъуэм сыкъикIыжырт. НэгъуэщIуи хъунутэкъым - апхуэдизрэ умылъэгъуа благъэ-Iыхьлыхэм, ныбжьэгъухэм фIыуэ уамыгъэхьэщIауэ укъаутIыпщынт?!
- Тэрэзэр вгъэпщкIу е фкъутэ хъуртэкъэ?
- Мызэ-мытIэу дгъэпщкIуащ, зыгуэрхэр къыщыхэтIуэнтIыкIаи щыIэщ. ИужькIэ электрон тэрэзэхэр къежьэри, зыри тхуещIэжакъым.
- Осетин дэлэнхэм ящыщу сыт хуэдэр нэхъ пфIэфI?
- Лы зыдэлъыр. Ауэ сэ сыосетинкъым, сыадыгэщ. Дэри лъэпкъ шхыныгъуэ телъыджэ куэд диIэщ.
- Налшыкдэсхэм куэдрэ ухэтакъым. Дон Iус Ростов, Тбилиси, Владикавказ, Мэзкуу къалэхэм нэхъ ущыджэгуащ. «Спартак»-м езы Бесков дыдэм уригъэблэгъар пэж?
- Зэрыщытар мыращ. 1986 гъэм Налшык и «Спартак»-м дэщIыгъуу Iуащхьэмахуэ лъапэ зыщыдгъасэрт. Бесковым Кисловодск зыщигъэпсэхурт. Абы Шубинымрэ Покровскэмрэ къигъакIуэри, хъыбар къысIэригъэхьащ Мэзкуу срагъэблэгъэну зэрыхуеймкIэ. Зэман дэкIщ, къызэджэри, къалащхьэм сыкIуащ. Мэзкуу и «Спартак»-м и хэщIапIэ Тарасовкэр къэзгъутрэ сыдыхьэмэ, къэралым и командэ къыхэхам щыджэгу футболист цIэрыIуэхэу Дасаевым, Хидиятуллиным, Бубновым, Радионовым, Черенковым, нэгъуэщIхэми загъасэри губгъуэм итщ. ЗанщIэу зыкъэзгъазэу сыкъыдэкIыжын си гугъащ. АрщхьэкIэ «Спартак»-м и администратор Хаджи Александр сыкъызэтригъэувыIащ. Тренировкэр яухри, Бесковыр къызбгъэдыхьащ: «Спартак»-м ущыджэгуну ухуей?» УпщIэм и жэуапыр хьэзырт: «НтIэ!» Апхуэдэу гуп цIэрыIуэм сыкъыщыхутащ. Ярославль и «Шинник»-м бэджэнду сратыхукIэ илъэсрэ ныкъуэкIэ Дасаевым и гъусэу зызгъэсащ икIи куэд зэзгъэщIащ. Абы щыгъуэм «Спартак»-м гъуащхьэтету 6 иIэт, Дасаевымрэ сэрэ къищынэмыщIауэ, Черчесоври Стаучи яхэту.
- Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу Мырзэмрэ уэрэ къищынэмыщIауэ, хэт сымэ къэралым и командэ къыхэхам зэгуэр ираджар?
- Ещтрэч Владимир. Абы сигъэсащ и гъусэуи сылэжьащ. ЩIэх-щIэхыурэ къытхохьэ, телефонкIэ дызэрощIэ. И цIэ къиIуапхъэщ Беляев Владимири.
- Яшиным и гъусэу джэгуара?
- НтIэ. Аращ Налшык сыщызыгъэсари. Илъэс пщыкIутIкIэ Мэзкуу и «Динамо»-м хэтащ. Сэ ар джэгуу слъагъуакъым, ауэ зэрыжаIэжымкIэ, гъуащхьэтет телъыджэт. Пщэдджыжьым сыхьэтихым дыкъыщихурти, Сабий стадионым дыкъыщрихуэкIырт. Гъуащхьэтет къысхэзыщIыкIар аращ. Сымаджэ хъуа иужькIэ езыми и унагъуэми зэрыслъэкIкIэ садэIэпыкъуащ.
- Премьер-лигэм къызэрыхэкIыжрэ футболым хуаIэ бгъэдыхьэкIэм Налшык зыщихъуэжа?
- «Спартак-Налшыкым» и хэщIапIэм илъэс ипэкIэ сыщыIати, си гур хэщIауэ сыкъыдэкIыжащ. Стадионыр кхъахэщ, автобусыр къутащ, командэм хэтхэм къалэжьыр мащIэ дыдэщ… Республикэм и бюджетым къыхэкI ахъшэращ гупыр зэраIыгъыр, спонсор лъэрызехьэ яIэкъым. Абы щыгъуэми Къэбэрдей-Балъкъэрым топджэгур фIыуэ щалъагъу икIи футболист цIэрыIуэ куэд щагъэсащ. Сыщогугъ зэгуэр Iуэхур зэтеувэжыну.
- Къэралым и командэ къыхэхам щебгъэкIуэкIа зэIущIэхэм я гугъу къытхуэщIыжыт.
- 1994 гъэм щыIэну дунейпсо чемпионатым и пэ къихуэу къэралым и футболист нэхъыфI 14-м ткIийуэ къагъэуващ Садыриныр, Сёминыр, Игнатьевыр я тренеру мыджэгуну. Ахэр къытхэмыту зы гуп дызыхуашэсри, США-мрэ Мексикэмрэ зэныбжьэгъугъэ зэIущIэхэр щедгъэкIуэкIыну дашащ. Сэ а тIуми Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам и гъуэр щысхъумащ. Зым дызэрыщытегъэкIуакъым (1:1), адрейм 4:1-уэ хэгъэрейхэм дащефIэкIащ.
Мэзкуу дыкъэкIуэжри, къыджаIащ дунейпсо чемпионатым дызэрыкIуэр. Фащэхэр къыдатащ, визэхэр ягъэхьэзыращ. А псори зэфIэкIа иужькIэ, зи гугъу тщIа футболист 14-м кърагъэгъэзэжри, дэ лей дыхъуащ.
- А лъэхъэнэм «Спорт Экспресс» газетым тетащ «Хапов снова в ударе!» тхыгъэ кIэщIыр.
- СощIэж. Сан-Маринэм и командэ къыхэхам «Лужники» стадионым дыщыдэджэгуауэ, Биджиев Хьэсэнбий и автомашинэмкIэ сыкъишэжырт. МВД-м пэгъунэгъу дыдэу къэувыIэри, езыр тыкуэным щIыхьащ, тшхын къищэхуну. Автомашинэм IункIыбзэIухыр къринащ, сэри абы сисщ. Зэрэ тIорэ блэкIщ, гъунэгъу зыкъысхуищIри, зы щIалэжь гуэр тутын езгъэфэну къызэлъэIуащ. Сызэремыфэр щыжесIэм, бжэр Iуиудри, сыкърилъэфу щIидзащ. Адрей и гъусэм рулым здидзащ, автомашинэр ирихужьэну. ЗэрызгъэзщIэгъуэнур сщIэркъым: уплъэмэ, МВД-р уолагъу, уэрамым цIыхухэр куэду щызокIуэ. АрщхьэкIэ къысщхьэщыжыну зыми зигъэхьэзыркъым. Арати, зыкъэсшэщIри, къызэныкъуэкъум сыкъыхэуащ. Ар зэрыджалэр щилъагъум, модрейми зричыжащ. Хьэсэнбий къэсыжати, абы кIэлъыжащ. Сэри, къизудар къыщылъэтыжати, сыкIэлъыщIэпхъуащ. Сытми, цIыху Iувым яхэлъадэри, ахэр тIэщIэкIащ. ДыкъызэщIэплъауэ ди автомашинэм дыкъыщыIухьэжым гу лъыстащ, пальто щхъуафэ зэрысIэщIэлъыр - къыстеуам сыщеныкъуэкъум къыщыстхъауэ арат. Абы иужькIэ «Спорт Экспресс»-м а зи гугъу пщIа тхыгъэр къытехъуащ.
- 1995 гъэм «Алания»-м ухэту къэралым и чемпион узэрыхъуам папщIэ къыпхуагъэфэща «Мерседес»-р дауэ хъуа?
- Ар занщIэу сщэжри, нэгъуэщI къэсщэхуат. Саугъэт къытхуащIа автомашинэхэм щхьэж зэрихьэ номерым теухуауэ хагъэдэрти, сэ япэу къыслъысат икIи сызыхуейр къыхэсхат.
- Хиддинк Гус и унафэм ущIэту «Анжи»-м дауэ ущылэжьа?
- Хъарзынэу. «Спартак-Налшыкым» Ташуевым сыщыдэIэпыкъуу абы срагъэблэгъати, сыкIуащ. Мыгувэу Хиддинк Гус тренер нэхъыщхьэу ягъэуващ. «Анжи»-р зи IэмыщIэм илъа Керимовым тIэкIу зыхуигъэшэчатэмэ, Урысейми Европэми аргуэру зы командэ лъэщ къыщыунэхуат.
- А лъэхъэнэм Мэхъэчкъалэ щыджэгуа футболист цIэрыIуэхэм ящыщу зыгуэрхэм зэпыщIэныгъэ уахуиIэ?
- Куэдым. Къапщтэмэ, Карлос Робертэ сыкъыщалъхуа махуэмкIэ къызэрызэхъуэхъурэ куэд щIакъым.
- Грузием къыщыпхьа дыщэ медалыр уиIэж?
- Шэч хэмылъу. Ар медаль къызэрыгуэкIкъым, атIэ Грузиер Совет Союзым къыщыхэкIыжа япэ илъэсым щыIа зэхьэзэхуэм къыпэкIуащ. Кавказым къыщалъхуахэр Тбилиси и «Динамо»-м сыт щыгъуи дэщIу щытащ. Сэри сыапхуэдэт. Абы сыщрагъэблэгъам дэрэжэгъуэ ин згъуэтат икIи сыкъыхэкIыжынутэкъым, ахэр СССР-м гуэмыкIатэмэ. Хуабжьу къысхуэгуапэхэт, зэIущIэ къэс стадионым цIыху мин 60-70 къекIуалIэрт. Кецбае, Цхададзе, Чедие, Гурули, Цаавэ, Цвейбэ, Кеташвили, Сванадзе я гъусэу сыджэгурт, Кипиани, Хурцилавэ, Гуцаев сымэ дагъасэрт. Гъуащхьэтет цIэрыIуэ Габелие дэрэ ныбжьэгъу дыдэ дызэхуэхъуат, я уни сыщыхьэщIат. Сыту зэманыфIт ар!
Владикавказ и «Алание»-р къэралым и чемпионщ.
«Локомотив»-м и гъуащхьэтет Овчинников Сергей ехъуэж.
Дунейпсо чемпион Карлос Робертэ дэщIыгъуу.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1817.txt"
} |
Мэрем пшыхь
Адыгэ лIакъуэхэр
Убыххэр
И цIэр къанэу кIуэдыжа адыгэ лъэпкъхэм ящыщ зыщ.
УбыхкIэ зэджэ адыгэ лъэпкъ мыиныр тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм щыпсэуащ, иджырей Сочи къалэм и Iэгъуэблагъэхэм. XIX лIэщIыгъуэм абыхэм я щIыналъэм хыхьэрт Шахэ, Шачэ, Хъуэст псыхъуэхэр. Я гъунэгъу адыгэ, абазэ лъэпкъхэм убыххэр зэрахэзэрыхьыжам къыхэкIыу, абыхэм я лъахэр здынэсу щытар нобэ къэхутэжыгъуейщ. Убыххэм езыхэм я бзэ къыпыщхьэхукIауэ, адыгэбзэмрэ абазэбзэмрэ яку дэту, яIэжт. Языныкъуэ тхыгъэжьхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, абыхэм я бжыгъэр 9.600-12.000 хъурт.
Убыххэр жылагъуэ щхьэхуит зыбжанэу зэхэтащ: абыхэм я унафэщIхэр лIакъуэлIэшхэрт е IэIэткIэ хаха тхьэмадэхэрт. 1864 гъэм, Кавказ зауэр иуха нэужь, убыххэм, къэмынэIауэ, заIэтри Тыркум Iэпхъуащ. Абыхэм я щIэблэм иджыри хамэ къэралхэм уащрохьэлIэ, ауэ я бзэр зыщIэж яхэткъым. Убыххэр ящыщщ тхыдэ къэхъугъэхэм дунейм трагъэкъэбзыкIыжа лъэпкъхэм.
XIX лIэщIыгъуэхэм убыххэр муслъымэн диным итахэщ, ауэ абы ящигъэгъупщэфакъым я пасэрей мажусий хабзэхэри. Абыхэм тхьэ пэлъытэу, ягъэлъапIэу яIащ жыгхэр, мэз гуэрэнхэр. Апхуэдэ щIыпIэхэм тхьэ щелъэIурт, къурмэн Iэщыр щаукIырт.
Хьэтыкъуейхэр
Хьэтыкъуейхэр адыгэ нэхъ лъэпкъышхуэхэм ящыщащ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэ ныкъуэм абыхэм я бжыгъэр мини 160-рэ хъурт. Хьэтыкъуейхэр Псыжьрэ Щхьэгуащэрэ я зэхуаку дэсащ, къуэкIыпIэмкIэ кIэмыргуейхэр, къухьэпIэмкIэ бжьэдыгъухэр, къаблэмкIэ абазэхэхэр къабгъурысу. Хьэтыкъуейхэр нэхъыбэу Лабэ, Псыжь, Пщызэ, Щхьэгуащэ псыхэм я аузхэм щыпсэуащ: къулейуэ, зыхуей ягъуэту къэгъуэгурыкIуащ.
КъухьэпIэмкIэ щыпсэу адыгэ лъэпкъхэм къащхьэщыкIыу хьэтыкъуейхэм пщыхэр яIащ; ахэр къэбэрдейхэм быдэу япыщIауэ щытащ. Къэбэрдеипщ Беслъэн ПцIапцIэ я пашэу адыгэхэр Астырхъан (Астрахань) щытеуам щыгъуэ Хьэтыкъуейхэр ягъусащ. А лъэпкъым хъаныкъуэхэри яIэт. Псалъэм папщIэ, кърым хъан Джэрийхэм ящыщхэм я лъахэр къагъанэрти, адыгэхэм къахэтIысхьэрт. Я пщыхэм хуэдэу хьэтыкъуейхэм абыхэм пщIэ хуащIырт.
Кавказыр къэгъэIурыщIэным теухуауэ XIX лIэщIыгъуэм екIуэкIа Iуэхугъуэшхуэм яужь хьэтыкъуей адыгэхэм ящыщу хэкужьым къинэжар мащIэт: 1858 гъэм ахэр зэрыхъужыр мин 40-т. Ахэр нэхъ мащIэж хъуащ ИстамбылакIуэм иужькIэ.
Иджыпсту хьэтыкъуейхэр нэхъ зэуIуу щопсэу Адыгэ Республикэм, Краснодар крайм, Тыркум.
Хьэтыкъуейхэр адыгейуэ ятх, адыгей литературэбзэм иропсалъэхэр.
ЖыIэгъуэхэр
Псалъэр бутIыпщакъэ, уимыкIуэтыж
♦УкIытэр зэщ зэрыпфIэкIуэдыр.
♦ЦIыху дыдж куэд тетщ дунейм, абы и IэфIагъыр пщагъэгъупщэфу.
♦Зи гъэтIылъыгъэм хэмыIэбэну хуейхэр щIыхуэ къэщтэрейщ.
♦ФIыщIэ жыгыр хэсэгъуей щхьэкIэ, къыпыкIэр пшхыну IэфIщ.
♦Сабийр дахэу фхуапэми, IэфIу вгъашхэми, хъарзынэщ, ауэ гъэсэныгъэм нэхъ фегугъу.
♦УимыIуэхуу уагъэлэжь псори хьэлъэщ.
♦ГъащIэм удекIуэкIыфмэ, ар фIыуэ къыпхуэгъэщIэнур.
♦Фадэ ефэныр емыкIутэкъым, укIытэгъуэ уримыгъэхуэжтэмэ.
♦Бын хэхъуэр псэ гъэгуфIэщ.
♦Тэмэму «хаса» лъагъуныгъэр сыт хуэдэ щIыми къыщогъагъэ.
♦Щытхъур тхъу лIэужьыгъуэфIщ.
♦ГушыIэ зыгурымыIуэр зыми езэгъкъым.
♦Псэм зэи сурэт пхутехынукъым.
♦Дэшхуэ купщIэншэ нэхърэ дэ цIыкIу купщIафIэ.
♦ЩыIэщ адыгэ гъунэжу, и адыгэбзэм хуэмеижу.
♦Жэнэтми иIэщ бжэ, ауэ IункIыбзэ псори хуэкIуэркъым.
♦ЕджакIуэр Iуэху нэрылъагъукIэрэ егъаджэ, псалъэ гъущэ защIэкIэ уемыпсалъэу.
♦Адыгэбзэр зымыщIэжым, адыгэ хабзи къыпыпхынукъым.
♦Ажалым нэхърэ напэр пфIэкIуэдыныр нэхъ шынагъуэщ.
♦Зы жьэм къыжьэдэкIа хъыбарыр жьищэм кърахьэкI.
♦Ушынэу щытмэ, зыри жумыIэ, псалъэр бутIыпщакъэ, уимыкIуэтыж.
♦улъхьэ езытри ар къеIызыхри напэм пэIэщIэщ.
КIурашын Алий,
Бахъсэн щIыналъэ.
ХьэтIохъущыкъуей къуажэ
ГушыIэхэр
МыбыкIэ сыкъамыгъэкIуэжыну пIэрэ?
Хъуэжэ илъэситхукIэ Сыбырым щыIэн хуейуэ суд къытращIыхьат. «ПцIы яхуиупсри цIыхухэр къызэригъэIэтащ», - жаIэри арат тезыр къыщIытралъхьар.
Судыр и кIэм щынэсым, судыщIэм Хъуэжэ иужь псалъэ жиIэжыну хуит ищIащ. Хъуэжэ жиIащ:
- А сыздэвгъакIуэми цIыхухэм пцIы яхуэзупсрэ къызэрызгъэIэтмэ, мыбыкIэ сыкъамыгъэкIуэжыну пIэрэ?
ПщIыхьэпIэ
Хъуэжэ Iэзэм деж кIуэри жриIащ:
- ЩIэрыкIуэ згъажьэу сепщIыхьащ, сытым хуэпхь хъуну?
- Ар бжесIэн щхьэкIэ, джэд фIыцIэ сыхуей хъунущи, уи пщIантIэм дэт джэдым щыщ зы укIи къысхуэхь, араншауэ схузэхэгъэкIынукъым уи пщIыхьэпIэр, - къыжриIащ Iэзэм.
Хъуэжэ и щхьэм щIэтIэхъуащ:
- Си пщIантIэм джэд дэтатэмэ, щIэрыкIуэ згъажьэрэт, - жиIэри.
IуэрыIуатэ
Акъылыншэри лIари зэхуэдэщ
ХьэтIохъущокъуэ Мысострэ Къейтыкьуэ Аслъэнбэчрэ зэщыIеящ. Къейтыкъуэ Аслъэнбэч лей къытехьауэ илъытэрти, шу игъэшэсащ, ХьэтIохъущокъуэ Мысост теуэн мурад ящIри.
ЩIызэщыIеяр мыхьэнэншэ гуэрт: пщитIым я мэлыхъуэ зэхуилъауэ арт, лъы щIэбгъэжэн хэлътэкъым.
Къейтыкъуэ Аслъэнбэч шу игъэшэсауэ щызэхихым, Жэбагъы пщым деж кIуащ, лIы гуп зыщIигъури. Пщым и пщIантIэм дыхьэри, Жэбагъы щIыгъу лIы гупым дыуэ ящIащ, Къейтыкъуэ Аслъэнбэч унэм, къыщIэкIащ:
- Дыуэ щхьэ фщIырэ? - жери.
- УлIауэ зэхэтхати, дыкъэкIуауэ дыуэ дощI, -жиIащ Жэбагъы.
- СылIарэ сымылIарэ флъагъуркъэ? - игъэщIэгъуащ пщым.
- Акъыл зимыIэж лIыр лIа пэлъытэщ, - жиIащ Жэбагъы. - Мыхьэнэншэ щхьэкIэ лъы щыбгъэжэфынукIэ акъыл уиIэжкъым.
Пщыр укIытэжри, Iэщэр игъэтIылъыжащ.
Жылэр щIэIэпхъуэр
Жэбагъы зыдэс жылэр бгы лъапэм тест. Бгым дэкIауэ, Жэбагъы гу лъитащ бгыр къызэрежьам. Бгы къэчапIэм мывэ дилъхьащ Жэбагъы. Зэман дигъэкIри мывэм еплъащ: мывэр бгым дэкIуэтат. Тригъазэурэ зыбжанэрэ кIэлъыплъащ мывэм: мывэр бгы къэчам дэкIуатэ зэпытт. Къуажэпщым деж кIуащ Жэбагъы:
- Бгыр къыгуэунущ: къуажэр гъэIэпхъуэ, - жери.
Къуажэм и ныкъуэр бгы лъапэм къытекIащ, къытенар бгыр къыгуэури щIиубыдащ.
БлэкIам фыкIэлъымыджэ
Шым уанэ трилъхьэри, нэху мыщ щIыкIэ дэшэсыкIащ Жэбагъы, гъуэгу кIыхь къыщIэлъти: Псыжь кIуэн хуейт, Iуэху къылъыкъуакIауэ.
Жэбагъы гъуэгу зэрытехьар зэхахри, шу гуп лъежьащ, лъэщIыхьэри жраIащ:
- ЩIэх къэбгъэзэнукъым. Къэбгъэзэху дызэрыпсэун псалъэ къыджеIэ.
- БлакIам фыкIэлъымыджэ, - къажриIэщ Жэбагъы. - Нэхъыбэм къаублэр хабзэщи, абы феувалIэ.
Жэбагъы и уэсят
Жэбагъы жьы хъууэ и лIэгъуэр къыщыблагъэм:
- Уэсят къытхуэгъанэ, - жари жылэр къелъэIуащ.
- Си уэсятыр мыращ, - жиIащ Жэбагъы. - Япэ фымыуэ, къывэуэм фыпимыкIуэт. Гъунэгъу Iей благъэ фымыщI. ФифI фымыгъэпуд. Фи Iей фымыгъэпщкIу. Зэманым фыдекIу.
Гукъинэж хъыбар
Алыхьым зэриухам хуэдэу хъуащ
Илъэс 85-рэ къэзыгъэщIауэ иджыри езыкъутэкIыу псэу Аслъэн дадэ къызжиIэжащ мы хъыбарыр.
Си джэгу хэтыгъуэ-къэшэгъуэт. Ар къысIэрымыхьэмэ, сылIэн сфIэщIу сызыпылъ хъыджэбз дахэр хьэгъуэлIыгъуэм къыщызгъэуджу дыздыхэтым: «Мы утыкум ди гурыIупсыр къажэу куэдрэ цым-цым жоуэ димыту, сеуэу ныжэбэ усхьын», - жызоIэ. И дамэр дришейри зыкъысхуигъэфIэIуа мыхъумэ, хъуни-мыхъуни къызжимыIэу си япэкIэ къэзыгъэуджу сэ къызыIэпысха щIалэмкIэ еплъэкIащ. Сэри, абы къисхаи щымыIэу, «апхуэдэурэ укъыдэнэжынущ уэ…» - жысIэу сыдэгушыIэурэ сыкъыздекIуэкIым, нетIэ къызыIэщIэсха, пащIэ дахэ зытет щIалэм сIэпихыжащ.
Аурэ, уджыр ягъэувыIэри, къэфэным щIадзэжащ. Си къэфэгъуэ чэзур къыщысынум сыпимыгъаплъэу, си ныбжьэгъужь Зулхьэчим къыскIэрыхъыжьэри, езыр зыпылъ хъыджэбзыр здэщыIэ нэгъуэщI джэгу гуэрым сишащ. Дезэшыху дыкъыщыфащ, дыщыуджащ, джэгур яухри щхьэж и унэ дызэбгрыкIыжащ… Сыкъэсыжмэ, ди пщIантIэм зы шыгу зэщIэщIа дэтщ и вожэр бжыхьым едзэкIауэ. Ди анэр унэбжэм итщ: «А щIалэ, ныжэбэ жэщым дэнэ ущыкIуэда? Нысэ къыдахьэлIащ…». «Хэт?!» - жызоIэ, си жьэр Iурыхуауэ. ПащIэ дахэ зытет егъэджакIуэ Лъостнащ (ар ди анэмкIэ ди Iыхьлыт) сэ сызыпылъ хъыджэбзыр къигъэкIуасэри, ди деж кърихьэлIауэ арат. Къэхъуар си фIэщ схуэмыщIу, нысащIэр зыщIэс пэшым сыщIэлъэдащ си нэшхуитIыр къихуу.
Арат. ИлъэситI хъуауэ сызыпылъ, ныщхьэбэ къыщызгъэуджым зи дамэр дэзышея си хъыджэбзыр жэщитI фIэкIа джэгум щимылъэгъуа щIалэ пащIэ дахэм къигъэкIуасэри ди деж кърихьэлIауэ си лэгъунэм щIэт гъуэлъыпIэ гъэщIэрэщIам зигъэнэмысыфIэу кIэрытт. Лъостнащи, мэзым щIэтым я нэхъ дахэ щыхьыр зэ уэгъуэм къизыуда щакIуэжьым хуэдэу, зыIурыбзаеу адэкIэ къыщытт.
НэгъуэщI къысхуэнэжатэкъыми, нысащIэм соупщI:
- Мыр пэж?!
- Пэжщ, тхьэ.
- Дауэ ухъу?
- Алыхь Iуэхущ. Абы зэриухам хуэдэу хъуащ…
Сэ щауэкъуэт сыхъунутэкъыми, си щхьэр дэсхри, нысащIэр зейм и унэ ирашэлIэжыху сыкъекIуэлIэжакъым. ФIыуэ слъагъуу, езыми сыкъилъагъужу къысщыхъу си къэшэным апхуэдэу щIищIар нобэми къысхуэщIакъым.
* * *
Си ныбжьэгъужьым жьы хъужыхукIэ къыхуэмыщIа щхьэусыгъуэр мырауэ пIэрэ жызоIэ: зи ишэгъуэ хъыджэбз хьэзырыр илъэситIкIэ къигъэбырсейри къыщимышэм, зышэн щIалэ хьэзыру къыкъуэкIри, дэкIуауэ аркъудейщ.
Къэрмокъуэ Мухьэмэд.
ФIыуэ слъагъум и нэ щIыхухэр
Новеллэ
ЛIым зыдгъэлъагэ пэтми
Я лъэгуажьэм ди жьакIэр нэскъым…
Агънокъуэ Лашэ.
Дунейм зауэ мыхъумыщIэу тетам я бжыгъэр зыми ищIэжыркъым. Абыхэм цIыху дапщи хэкIуэда?! Ауэ, ахэр зыми щыщкъым цIыхубзым къуищIылIа зауэм елъытауэ. Абы и бийуэ уигъэувамэ - уи Iэр Iэтауэ утыку ихьэ, дауэ ищIми - къыптекIуэнущи. ЦIыхубзым куэд хузэфIокI! Наполеон, Гитлер сымэ сытым щыщхэ абы елъытауэ?! Тхьэ фхуэсIуэнщ, ахэр цIыхубзу щытамэ, текIуэныгъэр зэраIэнумкIэ! Уеблэмэ, иныжьри къишэнщи уи пащхьэм къыщигъэфэнщ. А псор зэрищIэнури - пыгуфIыкIыурэщ…
Уэ, дауи, ар пщIэркъым, ахъумэ, си пащхьэм апхуэдэу зыбгъэпагэу уисынтэкъым. Уэ утопсэлъыхь лъагъуныгъэм, ауэ ар уи дежкIэ хамэу жыбоIэ. Си гум хуабагъэ гуэр зэрыпхуилъыр къэпщIащи, ди джэгум щытепщэр уэрауэ къыпщохъу.
Сэ узэпызудкъым, къэсакъым иджыри си «кIуэгъуэр». Уи нэ щIыхуитIым сыщIэплъэм сфIэфIщи, сыпогуфIыкIри сыщысщ.
- СщIэркъым сэ лъагъуныгъэ жыхуаIэр, - жыбоIэ уэ. - Ар хуэмыхухэм къагупсыса Iуэхугъуэщ. ПщIэ хуэпщIмэ, уигу къэкIмэ аракъэ лъагъуныгъэ хъужри?! Абы псалъэ лей хуейкъым. Сэ сыкъапщтэмэ, апхуэдэ IуэхугъуэхэмкIэ сыпхуэубыдынукъым. СыхыфIадзэжын щхьэкIи сыгузавэркъым. Уэри ухуитщ къыхэпхынумкIэ, сэ зыри хэзгъэзыхьыркъым. Зэи зыми къыкIэлъызжыхьынукъым… Си хьэлри шэчыгъуафIэкъым… Ауэ, зысхъуэжынуи зызгъэхьэзыркъым. Егупсыс, сызэрыщытым хуэдэу укъысхуэмеймэ, ар уи Iуэхужщ…
Уи псалъэхэм зыри пыздзыжакъым. СыткIэ сыхуей сэ а псалъэ лейхэм, уи нитIым псори къыщызжаIакIэ?! Абыхэм куэд щIауэ зыкъызагъэщIащ сэ.
Ауэ, итIанэми, мы зэпеуэм щытекIуар наIуэ сщIыну сыхуейщ. Уэ уздэпсалъэм, зэуэ си шэнтым зыкъытызоIэтыкI.
- Дэнэ уздэкIуэр?! - укъэгузэвауэ укъызоупщI уэ.
Хуэмуурэ сотIысэхыжри, сыпхуогуфIэ:
- Тыншу сытIысауэ аращ…
Иджыпстурей Iуэхугъуэм къикIыр тIуми къыдгурыIуауэ дызоплъыж.
- Ей, уэри уэ! Сыту убзаджэ-тIэ, - удыхьэшхыурэ жыбоIэ. Сэри уи нэ щIыхуитIым гу щызмыхуэжу соплъ…
СфIэфIщ апхуэдэу къыщызжепIэм деж…
ГъукIэ Маринэ.
Си адэм къиIуэтэжахэр
* * *
- Уэи, абы зэфIэкIышхуэ иIэмэ, хуабжьу хуэщIащ, мылъкуи иIэщ, - жиIащ зылI щхьэкIэ щIалэжьым.
- Акъылу иIэр сыту пIэрэ? - щIэупщIащ ар зыжраIа лIыжьыр.
* * *
- Уа, Хьэмзэт, уи къуэр бригадиру ягъэуващ, Тхьэм хригъэгъахъуэ,- лIыжьыр ягъэгуфIэн я гугъэу жраIащ.
- Уа, тIо, бригадирри хъарзынэщ, ауэ си къуэр пщэдджыжькIэ къэзыгъэушыну хэт ягъэувар? - щIэупщIащ лIыжьыр.
* * *
- А си щIалэ, Къурей кIуэн хуейщ, - жиIащ хуэм дыдэу лIыжьым и къуэм зыхуигъазэри, адэкIи дадэр и Iуэху яужь ихьэжащ.
Зы махуэ дэкIауэ къуэр къыдыхьэжри и адэм еупщIащ:
- Уа, си адэ, Къурей сыкIуэри сыкъэкIуэжащ. КIуэн хуейуэ щIыжыпIар сытыт абы?
Къуныжь ХьэIишэт.
.
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар ЩхьэщэмыщI Изэщ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1818.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
Жьэжьейм и дунейпсо махуэщ
♦УФ-м Наркотикхэм якIэлъыплъынымкIэ и IуэхущIапIэм и лэжьакIуэм и махуэщ
♦Уней хъумакIуэ агентствэхэм я лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦Литвам и къэралыгъуэр щызэфIагъэувэжа махуэщ. 1990 гъэм Литва ССР-м и Совет Нэхъыщхьэм унафэ къищтащ республикэм и щхьэхуитыныгъэм теухуауэ.
♦1931 гъэм СССР-м къыщыхалъхьащ къэралым щыпсэухэм ГТО-м и мардэхэр ягъэзэщIэн хуейуэ.
♦1970 гъэм Испанием щыщ сурэтыщI цIэрыIуэ Пикассэ Паблэ и лэжьыгъэ 800 Барселонэ дэт музейм иритащ.
♦1991 гъэм КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым къищта унафэм ипкъ иткIэ «Ленин гъуэгу» газетым и цIэр «Адыгэ псалъэ» жиIэу зэрахъуэкIащ.
♦1900 гъэм къалъхуащ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, Куржым щIэныгъэхэмкIэ и академием и академик, СССР-м и Къэрал саугъэтым и лауреат, абхъазыбзэмрэ адыгэбзэмрэ ятеухуа лэжьыгъэхэр зи къалэмыпэм къыщIэкIа Джанашиа Симон.
♦1926 гъэм къалъхуащ РСФСР-м и цIыхубэ артист, Хэку зауэшхуэм хахуэу хэта Юматов Георгий.
♦1948 гъэм къалъхуащ физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор Уэщхъун МуIэед.
♦1975 гъэм къалъхуащ бэнакIуэ цIэрыIуэ, Олимп Джэгухэм щэнейрэ я чемпион хъуа дагъыстэн щIалэ Сайтиев Бувайсар.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, уэс къыщесынущ. ЩIыIэр махуэм градуси 5 - 3, жэщым градуси 9 - 7 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Арму и унэ лъэбышэщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1819.txt"
} |
Къалэдэс куэдым я псэукIэр иригъэфIэкIуэнущ
Бахъсэн къалэ округым и щIыналъэ администрацэм и Iэтащхьэ Мамхэгъ Хьэчим езым и унафэм щIэт лэжьакIуэ зыбжанэ, апхуэдэу Дыгулыбгъуей къуажэм и Iэтащхьэ Къуэдзокъуэ Л. сымэ щIыгъуу иджыблагъэ къызэхикIухьащ Цагъуэм и цIэр зезыхьэ уэрамыр. 2004 - 2005 гъэхэм абы лэжьыгъэшхуэ щрагъэкIуэкIащ псы фIейхэр зрикIуэ бжьамийр щыукъуэдииным хуэгъэзауэ. Километри 8 зи кIыхьагъ а уэрамым и зэхуэдитIым нэблагъэм коллекторыщIэ щыщIалъхьауэ щытащ. АбыкIэ иухащ лэжьыгъэхэм я япэ лъэхъэнэр.
Иджы, цIыху куэд къызэрылъаIуэм къыхэкIыу, къалэ администрацэм триухуащ мы лэжьыгъэр нэгъэсыныр республикэм и унафэщIхэм я деж къыщыхилъхьэну. Бахъсэным и цIэр зезыхьэ уэрамым щегъэжьауэ къанэ Iыхьэм бжьамийхэр щIалъхьэжмэ, канализацэм пыщIа хъунущ къуажэм дэт школитIымрэ унагъуэхэм ящыщу процент 40-м нэблагъэмрэ. Апхуэдэу абы Дыгулыбгъуей къуажэм щыIэ экологие щытыкIэри нэрылъагъуу иригъэфIэкIуэнущ.
КъызэрабжамкIэ, а Iуэхум текIуэдэнущ сом мелуан 25-рэ хуэдиз.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "182.txt"
} |
Тыркум и адыгэ тхакIуэ цIэрыIуэ Къущхьэ Севим
Махуэ гуэрым телевизорым къигъэлъагъуэу срихьэлIащ бзылъхугъэ тхакIуэм теухуа нэтын гъэщIэгъуэн. Нэтыныр езыгъэкIуэкI журналистым и упщIэхэм ящыщ зым цIыхубзым жэуап къыщритым, абы къыхигъэщащ ар лъэпкъкIэ къэбэрдей адыгэхэм зэращыщыр. Ар икъукIэ сфIэгъэщIэгъуэн хъури, а бзылъхугъэр нэхъ гъунэгъуу зэзгъэцIыхуну мурад сщIащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, ар Истамбыл щыпсэу тхакIуэ Къущхьэ Севим Решатщ. Абы романи 10 и IэдакъэщIэкIщ, тIур Кавказ зауэм триухуащ.
Къущхьэ Севим 1966 гъэм Тыркум хыхьэ Къайсэр къалэм къыщалъхуащ. Илъэс зэхуэмыдэхэм абы Истамбыл дэт университетхэм инженер, экономист IэщIагъэхэр щызригъэгъуэтащ. ИтIанэ Америкэм кIуэри, инджылызыбзэр щиджащ Джонс Хопкинс и университетым. Тыркум игъэзэжри, зэман гуэркIэ инженеру, иужькIэ журналисту лэжьащ. Хуэмурэ литературэм дихьэхыу тхэн щIэзыдза Севим и япэ романыр, «Узыншэу ущыт, Нисан» жыхуиIэр, 1996 гъэм литературэ зэпеуэм хэтри, абы етIуанэ увыпIэр къыщихьащ икIи 1997 гъэм тхылъ щхьэхуэу дунейм къытехьащ. Абы къыкIэлъыкIуащ тхакIуэм и цIэр зыгъэIуа адрей и IэдакъэщIэкIхэри.
Мы ди тхыгъэмкIэ дыхуейт Къущхьэ Севим и романхэр зытеухуам кIэщу щыгъуазэ фытщIыну.
«Узыншэу ущыт, Нисан» романым и лъабжьэр лъагъуныгъэщ. Адана къалэм щыпсэу унагъуэ бей гуэрым я пхъур еджэну Истамбыл ягъэкIуащ. Хэт ищIэнт абы къалэшхуэм къыщыпэплъэр?! Пщащэм абы щызэрегъэцIыху ныбжь зиIэ тхакIуэ цIэрыIуэ гуэр икIи ар фIыуэ елъагъу. Ауэ тхакIуэр бынунагъуэщ. Иджырей дунейм щытепщэр щхьэхуещагъэрауэ зэрыщытыр фIы дыдэу къыгурыIуэми, къызыхэкIа унагъуэм зыщIапIыкIа хабзэ-нэмысым куэдым ирегъэгупсыс хъыджэбзыр, фIыуэ илъэгъуа цIыхухъум и щхьэгъусэм и гум щыщIэр зэрегъэзахуэ. Абы и жагъуэ зэрищIыр езым игу щIохьэжри, пщащэм зеукIыж…
«Пщыхьэщхьэ щхъуантIафэхэр» романымкIэ тхакIуэм цIыхур сытым дежи зылъыхъуэ пэжым щыщ зы Iыхьэ нэрылъагъу тщещI, къэгъазэ зимыIэ зэманыр зы тэлайкIэ къызэтригъэувыIэ хуэдэу.
Романым и лIыхъужь нэхъыщхьитIыр я сабиигъуэ лъандэрэ зэныбжьэгъущ. Ахэр я IэщIагъэм нэхъ куууэ хэгъуэзэхукIэ езым я щхьэ Iуэхур лъэныкъуэ егъэза хъууэрэ я гъащIэр йокIуэкI. Зыр «дунейм щытепщэр Iэщэрауэ» къызыщыхъу дзэлIщ, адрейр «щIы хъурейр зытезыIыгъэри зыгъэIурыщIэри мылъкурщ» жызыIэ хьэрычэтыщIэщ. Абыхэм я IэщIагъэм зыдрагъэхьэхыу лъагъуныгъэр лъэныкъуэегъэз ящIауэ аракъым, атIэ гурыщIэм и «хъым» иубыдыну хунэмысурэ я гъащIэр йокIуэкI, и кIэм ари ягъэунэху. КъищынэмыщIауэ, романым къыщыгъэлъэгъуащ Тыркум демократие щыгъэувыным теухуауэ екIуэкI бэнэныгъэр.
Мыбдежым «Пщыхьэщхьэ щхъуантIафэхэр» романым теухуауэ Севимрэ тырку журналист Шебнем Атылгъанрэ щызэпсалъэм жаIам щыщ пычыгъуэ фыщыдгъэгъуэзэныр тфIэигъуэщ.
- Романым сыкъыщеджэм абы и цIэмрэ и гъэпсыкIэмрэ сыт и лъэныкъуэкIи зэхуэкIуэу сегупсысащ. Езы фIэщыгъэр усэбзэм хуэкIуэу икIи фIым ухуигъаплъэу щытщ.
- «Пщыхьэщхьэ щхъуантIафэхэр» фIэщыгъэм сэ къызэщIезгъэубыдэр махуэр къыщызэднэкIым къыщыщIэдзауэ жэщым дыщыхыхьэм нэс дэлъ зэман кIэщIырщ. А пIалъэм деж, цIыхум и Iуэхури кърихьэлIауэ, жейми хэмыхьауэ, псэм тыншыгъуэ егъуэтри, щхъуантIафэ дахащэм зэщIещтэ. А щхъуантIафэм дэ зы щэху гуэр къытпегъаплъэ, гъащIэм щIэщыгъуэ зэрыхэлъыр къыдигъащIэ хуэдэщ. А зэманым махуэм хуэдэу псори наIуэу утыкум кърилъхьэркъым, жэщым хуэдэу псори щIиуфэркъым. ИтIани, ар апхуэдизкIэ кIэщIщи, абы зыхэдгъэшыпсыхьынуи дыхунэсыркъым. Абы къыхэкIкIэ сыт щыгъуи ар ди щIэщыгъуэу къонэ.
- «Пщыхьэщхьэ щхъуантIафэхэр» блэкIа лъэхъэнэм и роман хуэдэщ. А блэкIа лъэхъэнэм унагъуитIрэ лъагъуныгъитIрэ къыщыбогъэщI…
- Хьэуэ, ар блэкIа лъэхъэнэкъым. БлэкIа лъэхъэнэ нэпцI жыпIэмэ, нэхъ хуэзэну къыщIэкIынщ.
Сэ си романхэм хэт лIыхъужьхэм я нэхъыбэр нобэрей гъащIэм къыхызох. Ахэр гугъэ, гупсысэ, еплъыкIэ зэхуэмыдэхэр яIэу гъащIэм хэтщ. Мы романым хэт лIыхъужьхэри - Шэрэфи Сулеймани - гугъэ, гупсысэ, еплъыкIэ щхьэхуэхэр яIэу, ерыщагъ яхэлъу мэпсэу. Ауэ лъагъуныгъэм хуаIэ бгъэдыхьэкIэмкIэ ахэр зэщхьэщокI. Сулейман и лъагъуныгъэр зыми пищIыркъым. Ар хьэрычэтыщIэ Iуэхум щIыхыхьэр, къулей хъуну щIыхуейр и лъагъуныгъэрщ, ар зыхуищI бзылъхугъэр абыкIэ къыдихьэхыну и гугъэу. Ар къехъулIэн папщIэ, цIыху иукIын хуей хъуми, къикIуэтыркъым.
Шэрэф апхуэдэкъым. ЩIалэм лъагъуныгъэм зыкъыдигъэшыну, абы щхьэкIэ нэхъ лейуэ зыгуэр ищIэну хэткъым. Абы и гъащIэм щынэхъыщхьэр и псалъэм тетыжу, лIыгъэрэ хабзэрэ зыхэлъ дзэлI нэгъэсауэ псэунырщ. Сыт хуэдэ щытыкIэ ихуэми, абы пэжыгъэрщ къыхихыр, хабзэм къемызэгъи идэнукъым. Абы папщIэ фIыуэ илъэгъуа бзылъхугъэри IэщIыб ещIыф.
- Романым гужьеигъуэр зыхуэдэр къыхэщу къысщохъу. Псалъэм папщIэ, дзэлIым и псэр щитым къыгуроIуэж Айшэ хуиIэ лъагъуныгъэм и гуащIагъыр зыхуэдэр, а гурыщIэ IэфIыр хуиту и псэм зэрызыхримыгъэщIар щыуагъэшхуэу зэрыIэщIэкIар. А тезырыр епшыныж абы гупсэхугъуэ имыгъуэту и гъащIэр зэрырихьэкIамкIэ.
- Сыт дыщIэпсэум и щхьэусыгъуэр? Ар Iуэхугъуэ куэд къызэщIэзыубыдэ упщIэшхуэщ. Дунейм тет дэтхэнэ зы лъэпкъми абы ирит жэуапыр зэхуэдэкъым. КъуэкIыпIэр къапщтэмэ, тхъэгъуэр гъащIэм и купщIэ нэхъыщхьэу ягъэувыркъым. Абы нэхъ Iуэху лъапIэ куэд щыIэщ. Сэ си романым хэт лIыхъужьми дуней тхъэгъуэм япэ иригъэщын Iуэхугъуэ иIэщ. Уеблэмэ апхуэдэ гурыщIэр гъащIэм и купщIэ нэхъыщхьэу зыхуэбгъэувыжыныр фIэемыкIущ, ар здэплъэр нэхъ жыжьэщ. Псалъэм папщIэ, дунейпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхушхуэхэр зэфIигъэкIыу, гъащIэм лъэужьыфI къыхинэну щIохъуэпс. Унагъуэ жьэгу, пщIантIэ дахэ, фIыуэ илъэгъуа щхьэгъусэ, сабий дыгъэлхэр... Апхуэдэ гъащIэр хурикъуркъым абы, арэзы къищIыркъым. Шэрэф зыхэта гъащIэ-трагедиер куэдкIэ нэхъ лъагэщ цIыхубз-цIыхухъу зэхущытыкIэм, бынунагъуэм ират мыхьэнэм нэхърэ.
- ЛIыхъужьхэм къещIэкIа Iуэхугъуэ куэд къыщыбогъэлъагъуэ романым. Сэ, сызэреплъымкIэ, ар гугъуу къысщохъу, ауэ уэ фIы дыдэу къохъулIащ.
- Дэтхэнэ зы цIыхури и закъуэу къапщтэмэ, зищIысышхуэ щыIэкъым. ЦIыхур къэзыгъэщIыжыр и блэкIамрэ зыхэт гъащIэмрэщ. Аращи, лIыхъужьыр нэхъ IупщIу къацIыхун папщIэ, я дуней тетыкIэр зыхуэдэр абыхэм къегъэщIылIа цIыхухэмкIи IуэхугъуэхэмкIи къызогъэлъагъуэ.
- Шэрэф и адэм цирк игъэлажьэу къыщIыхэп- хам сыт и щхьэусыгъуэр? Апхуэдэу романым ущрохьэлIэ лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къахэкIахэми.
- Си сызэрыцIыкIурэ цирк фIыуэ солъагъу. Абы и лэжьакIуэхэм ящIэр сфIэгъэщIэгъуэн къудейкъым, атIэ икIи икъукIэ Iуэху гугъуу къысщохъу, пщIэшхуи яхузощI. Романым хэт лIыхъужьхэм ящыщу цирк зиIэ Хьэлим-ефэндым и къуэрылъху Шэрэф жреIэ: «ГъащIэм къыщекIуэкI хьэгъэщагъэм елъытауэ куэдкIэ нэхъ мащIэщ мыбдежым щытлъагъур икIи нэхъ щхьэусыгъуэ хейхэм ятещIыхьащ». Мы псалъэр зэгуэрым циркым дыкъикIыжу си адэм къызжиIауэ щытащ. Ар сщыгъупщакъым, романми хэзгъэхьащ.
Иджыпсту нэхъ мащIэ хъуами, сэ си сабиигъуэм Тыркум куэду щыпсэурт нэгъуэщI лъэпкъхэм ящыщхэр. Псалъэм папщIэ, ди дзэ дохутырыр журтт, си адэм и дэрбзэрыр ермэлыт, ди гъунэгъухэм я нэхъыбэр алыджт. Сэ абыхэм сахэтурэ сыкъэтэджащ. Абы къыхэкIкIэ си роман псоми ахэр хэтщ.
- Романым хэбгъэхьащ дин Iуэхугъуэхэри. КъурIэным щыщ Iыхьэхэр хэтщ. Уеблэмэ а фIэщхъуныгъэр узыфэм хущхъуэ хуэхъу хуэдэуи къыщыбгъэлъэгъуащ.
- Сэ си анэм къабзэу иIыгът диныр. Абы хуиIэ фIэщхъуныгъэм и фIыгъэкIэ уз куэдым зэрытекIуар, гузэвэгъуэ зэхуэмыдэхэм зэрыпэлъэщар сэ нэрылъагъу сщыхъуащ. Арагъэнущ а Iуэхугъуэри щIыхэзгъэхьар.
- И блэкIам еныкъуэкъу щIалэм нэхъапэкIэ къэхъуа-къэщIа псори зыщигъэгъупщэну хэтщ. ГъащIэщIэ бухуэн папщIэ блэкIар зыщыгъэгъупщэн хуейуэ къэплъытэу ара?
- Хьэуэ, ар цIыхум и гъащIэр зэригъэпсыну езым къыхихыж гъуэгухэм ящыщ зыуэ аращ. ЦIыхум и блэкIар щIиуфэурэ гъащIэщIэ зэриухуэфыным хуэдэу, а блэкIар и тегъэщIапIэу хъарзынэу псэуфынущ. Абы и лъэныкъуэкIэ сэ Уайлд Оскар и псалъэ Iущхэр, «БлэкIам сытым дежи зыкъуигъэщIэну хэтщ» жыхуиIар, дызощтэ. Романым и гугъу пщIымэ, унагъуэм и иужьрей щIэблэу щыт къуэрылъхум блэкIа гъащIэм къыхуигъэна ныбжь хьэлъэр зытридзыну хэту аращ. Абы папщIэ и гъащIэр егъэлея хэмылъу, къызэрыгуэкIыу ирихьэкIыну хущIокъу.
«Жьыбгъэмэ къызыпих шухэр» романыр адыгэ лъэпкъым ди тхыдэм и зы напэкIуэцIщ. Абы къыщыбощIэ тхакIуэр Къущхьэхэ зэрапхъур, абы и адэр Решатщ, и адэшхуэр Гъузерщ. Тхылъым и япэ напэкIуэцIым тетхащ: «Си дадэ Гъузер (1881 - 1973 гъгъ.), си адэ Решат, си анэ Хъэдиджэ гуащэ папщІэ».
«Си адэшхуэр дунейм ехыжыным и пэ къызжиІэгъат мыпхуэдэу: «Ди унагъуэм и нэгум щІэкІауэ пхуэсІуэта хъыбарыр уэри уи бынхэм яжеIэ! Армырамэ, ди тхыдэр кІуэдынущ». Сэ бын сиІэтэкъыми, стхыжын хуей хъуащ хъыбарыр, дунейм къытенэн папщІэ», - жиIащ романым лъабжьэ хуэхъуам теухуауэ Къущхьэ Севим.
1864 гъэм и гъатхэм я хэкур ямыбгынэу мыхъуу щытыкIэ гугъу иува зы унагъуэм и тхыдэу жыпIэ хъунущ «Жьыбгъэмэ къызыпих шухэр» романыр. Урысыпщым и къуэм Къущхьэхэ япхъу дахащэр игу ирохь, арщхьэкIэ, сыт имыщIэми, пщащэм и гур къихьэхуфыркъым. Ар щхьэкIуэ щохъу щIалэми, абыкIэ къуаншэу къилъытэ хъыджэбзым и дэлъху нэхъыщIэр гъуанэдэуэу еукI. Унагъуэм я лIыкIуэхэр пщым деж макIуэри жраIэ я къуэр зыукIам хуэфащэ тезыр хабзэм тету тралъхьэну. Ауэ пщыр и къуэм къыщхьэщожри, хеящIэм и пащхьэ иримыгъэхьэу, лъы уасэр езым дыщэкIэ ипшыныну къажреIэ.
Къущхьэхэ я унагъуэм и гуащэ Сэтэней абыкIэ арэзыкъым, и къуэхэр зэхуешэсри, я къуэшым илъ ящIэжыну къыхуреджэ. Армырами, бэлыхьышхуэм хэт Къэбэрдейм и Iуэхур абы нэхъри зэIегъэхьэ. УнагъуитIым яку къыдыхьа лъыщIэжым щIегъэхуабжьэ урысыдзэм а щIыпIэр къизэуныр. Абы хэту унагъуэр хэкум имыIэпхъукIынкIэ Iэмал имыIэу мэхъу. Хамэ хэку къыщыхута Къущхьэхэ я унагъуэм я щхьэ кърикIуар зыхуэдэр адэкIэ тхакIуэм зэхэхауэ къегъэлъагъуэ. Романыр зи IэдакъэщIэкIым къигъэлъэгъуащ адыгэ лъэпкъ уардэм и щытыкIэр, псэукIэр, абы къыдекIуэкI щэнхабзэр, хабзэр. Пэжщ, тхакIуэр езыр адыгэ щIыналъэм щекIуэкI щыIэкIэ-псэукIэм зэрыхэмытам къыхэкIыу, абы и хабзэм темыхуэ гуэрхэми романым ущрихьэлIэ къохъу. Ауэ ари зэран хуэхъуакъым абы къалэн зыщищIыжар къехъулIэным.
Си щхьэкIэ къызолъытэ а романыр адыгэбзэкIэ зэдзэкIын хуейуэ.
Адыгэ пщащэ Къущхьэ Севим Истамбыл щопсэу.
Севим и тхылъхэр щащэ тыкуэным.
Хъуажь Фахъри.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1820.txt"
} |
гъуэгухэм хуосакъ
Федеральнэ автомобиль гъуэгухэмкIэ «Кавказ» управлением и зэфIэкI псори ирехьэлIэ шылэм и кIэм къэщIыIа махуэхэм гъуэгу шынагъуэншагъэр тэмэму къызэгъэпэщыным. Мазаем и 15-м къыщыщIэдзауэ ди республикэм и къэрал гъуэгухэм тракIутащ щтырыгъум щызыхъумэ пшахъуэ- шыгъу зэхэлъу тонн мин 16-м щIигъу. Пшахъуэр асфальтым еубыдри, транспортыр тецIэнтхъукIыркъым, шыгъум мылыр псынщIэу егъэткIу.
Иужь махуитI зэкIэлъыкIуэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым гъуэгу лэжьыгъэхэм щыпэрыхьащ авто машинэ зэмылIэужьыгъуэу 40. ЩIымахуэ гъуэгу лэжьыгъэхэр лэжьакIуэ 50-м щIигъум мыбэлэрыгъыу кърахьэлIэ. Лениным, ЩоджэнцIыкIум я проспектхэм я лъэс зекIуапIэхэр пщэдджыжьым жьыуэ трагъэкъэбзыкI.
Лэжьыгъэхэр щыщIакъузащ Iуащхьэмахуэ и зыгъэпсэхупIэхэм екIуалIэ гъуэгухэми. Абыхэм хеубыдэ Прохладнэ - Бахъсэн - Эльбрус, Аруан - Балъкъэр Ипщэ - Уштулу гъуэгухэр. А щIыпIэхэм щагъэуващ хьэуам и щIыIагъыр, иIыгъ псынщIагъыр къэзыпщытэ метеостанцхэр. Гъуэгу Iуфэхэм къыщызэIуахащ къагъэплъ транспорт гъэувыпIэу 4, гъуэгу лэжьакIуэхэмрэ механизаторхэмрэ зыщагъэхуабэ ангархэмрэ боксхэмрэ, къагъэплъ унэу 6.
ШЭРЭДЖ Дисэ.
ЩIыIэм къызэтрегъэувыIэ
Къэбэрдей-Балъкъэрым и автомобиль гъуэгухэм ремонт лэжьыгъэхэм щыпащэ.
Зэрагъэпэщыжынухэм хиубыдащ ипэ игъэщыпхъэ гъуэгу Iыхьэу 10-м щIигъу. Лэжьыгъэхэр мы махуэхэм къызатрагъэувыIэн хуей хъуащ, къытрилъхьэ уэсым и зэранкIэ. ЩIыIэр зэриухыу ремонтым пащэнущ.
2021 гъэм къриубыдэу гъуэгу зэпрыкIыпIэхэр къагъэщIэрэщIэжынущ. «ФIагъ лъагэ зиIэ гъуэгу шынагъуэншэхэр» лъэпкъ проектым ипкъ иткIэ къулыкъущIапIэхэм екIуалIэ гъуэгухэм светофору 50 щIэуэ щыфIадзэнущ, убыдыпIэ зиIэ гъуэгу къэухьыу километри 2, гъущIхъар къэухьыу километри 3 ягъэувынущ. КъищынэмыщIауэ, уэрам уэздыгъэхэмкIэ къагъэнэхунущ щIыналъэ трассэу километр 42-рэ. Абы хиубыдэнущ Белэ Речкэ, Хьэсэней, Яныкъуей, Кышпэк, Гундэлэн, Шэджэм ЕтIуанэ къуажэхэр, Шэджэм къалэм я уэрам щхьэхуэхэр. Мы илъэсым Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыналъэхэмрэ къалэхэмрэ щызэрагъэпэщыжынущ гъуэгуу километри 100-м щIигъу. Къанэ щымыIэу зыхуей хуагъэзэнущ Налшык Вольнэ Аулымрэ Хьэсэнейрэ пызыщIэ къалэщIыб гъуэгур, Куба, Къамылыкъуэ, Приречнэ жылэхэм я уэрамхэр.
ЖАНХЪУЭТ Зузэ.
налшык
паркым и пщэдейр
2020 - 2030 гъэхэм къриубыдэу ХьэтIохъущокъуэм и жыг хадэм зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр игъуэтынущ.
Къапщтэмэ, абыхэм ящыщ зыщ парк уэхым зэман ипэкIэ иIа гуэл IэрыщIхэм я Iэгъуэблагъэм щыIа псей аузыр къэгъэщIэрэщIэжыныр. А Iуэхум ехьэлIауэ зэхагъэува программэм къызэрыхэщымкIэ, апхуэдэ щIыпIэм мыхьэнэ ин иIэнущ, аллергие узыфэр зыпкърытхэмкIэ. Псейм къыпих хьэуар нэхъ къабзэ дыдэхэм ящыщщ, зи бэуапIэм сэкъат иIэхэмкIи сэбэпышхуэщ. Нэхъыжьхэм ягу къагъэкIыж «Пщэдджыжь дэрэжэгъуэм и ауз» фIэщыгъэр зезыхьэу щыта щIыпIэр зэрыщыIар. Абы къыдэкIуэу зи гугъу тщIа гуэлри зыхуей хуагъэзэжынущ.
Лъостэн Музэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1821.txt"
} |
КIуэкIуэ Казбек «Сириус-21» хьэрш программэм хэтхэм захуигъэзащ
Налшык къалэ дэт курыт школ №33-м иджыблагъэ Iэтауэ къыщызэIуахащ «Сириус-21» хьэрш программэр. Абы хэтхэм видеозэпыщIэныгъэ IэмалкIэ захуигъэзащ КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек.
Республикэм и Iэтащхьэр гуапэу ехъуэхъуащ зэхуэсым хэт ныбжьыщIэхэм икIи жиIащ щIэныгъэ зэхыхьэшхуэр щрагъэкIуэкIыну Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр, щIалэгъуалэм ябгъэдэлъ зэчийхэр наIуэ къащIыным хуэгъэпса «Антарес» щIыналъэ центрыр къызэрыхахам хуабжьу зэрыщыгуфIыкIыр.
КIуэкIуэ Казбек къыхигъэщащ «Сириус-21» хьэрш программэр Гагарин Юрий хьэршым зэрылъатэрэ илъэс 60 щрикъу гъэм зэрырагъэкIуэкIыр икIи а лъэбакъуэр цIыхубэ псом дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэу зэрыщытам, хьэршыр джыным лъабжьэщIэ зэрыхуэхъуам и гугъу ищIащ. «СощIэ мыбы къыщызэхуэсахэр щIыналъэ зэпеуэхэм щытекIуа, зи зэфIэкIыр утыкушхуэхэм наIуэ къыщызыщIыфа защIэу фызэрыщытыр. Фэ ди къэралышхуэм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм фыщыщми, зы гуп лъэщу, зэкъуэту фыкъызолъытэ», - къыхигъэщащ абы. Iэтащхьэм жиIащ программэм хэтхэм, IэщIагъэлI, егъэджакIуэ Iэзэхэм я нэIэ щIэту, проектышхуэхэр зэрагъэзэщIэфынум шэч къызэрытримыхьэр. Ар лъабжьэфI хуэхъунущ щIэныгъэ IэнатIэм щызыIэрагъэхьэну ехъулIэныгъэщIэхэм, инженер къэхутэныгъэхэм.
«Дызэрыт гъэр ди къэралым щагъэуващ ЩIэныгъэмрэ технологиехэмрэ я илъэсу, - зэIущIэм хэтхэм ягу къигъэкIыжащ КIуэкIуэ Кабзек. – Урысей Федерацэм и Президентым къалэну къигъэуващ щIэныгъэ къэхутэныгъэхэмрэ IуэхугъуэщIэхэмрэ я бжыгъэмкIэ Урысей Федерацэр 2030 гъэм ирихьэлIэу дуней псом щыпашэ къэралипщIым ящыщ зы хъун хуейуэ. Хьэршым, космонавтикэ IэнатIэм къэхутэныгъэхэр щезыгъэкIуэкI, авиацэм, двигателхэр, роботхэр зэпкърылъхьэным дихьэх иджырей школакIуэхэм щIэныгъэщIэхэр зэвгъэгъуэтурэ а къалэнхэр гъэзэщIэным нэхъ гъунэгъу дыхувощIыф. Шэч къытесхьэркъым: къэкIуэнур зейр фэращ – иджырей еджакIуэхэрщ! Къефхьэжьэ сыт хуэдэ IуэхумкIи дэ зыфщIэдгъэкъуэнщ!»
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэр «Сириус-21» хьэрш программэм хэт псоми ехъуэхъуащ я лэжьыгъэм фIы кърикIуэну, проект гъэщIэгъуэнхэр пхагъэкIыну, гурыщIэ гуимыхужхэр зыхащIэну. «Си фIэщ мэхъу ди республикэм и щIыпIэ дахэхэр зэрывагъэлъагъунур, ныбжьэгъущIэхэри ди деж зэрыщывгъуэтынур. ЕхъулIэныгъэ фиIэну си гуапэщ!» - жиIащ КIуэкIуэ Казбек.
Фигу къэдгъэкIыжыныщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэ Налшык гъатхэпэм и 10-м къыщызэхуэсащ Урысейм и щIыналъэ 40-м щIигъум къикIа ныбжьыщIи 130-рэ абыхэм я зэфIэкIыр зыхуэдэр къэзыпщытэну IэщIагъэлI 50-рэ. «Сириус-21» хьэрш программэ» щIэныгъэ щрагъэгъуэт зэхуэсыр тхьэмахуитIкIэ екIуэкIынущ. Абы хыхьэу хьэршым яутIыпщынущ спутникиплIрэ ракетитIрэ, «Байконур» космодромым икIыу ракетэр хьэршым зэрагъакIуэм онлайн мардэм тету ныбжьыщIэхэр кIэлъагъэплъынущ, «стIол хъурейхэр» ирагъэкIуэкIынущ, сабийхэр Бахъсэн къалэм дэт нейтриннэ обсерваторием яшэнущ, нэгъуэщI куэдми щыгъуазэ ящIынущ. Программэм и къызэгъэпэщакIуэхэщ: IуэхугъуэщIэхэр пхыгъэкIыным сэбэп хуэхъу фондыр, «Зэчиймрэ ехъулIэныгъэмрэ» фондыр, щIэныгъэмрэ технологиехэмрэ зегъэужьыным хуэгъэпсауэ Сколковэ щылажьэ институтыр, «Роскосмос» къэрал корпорацэр, «ЩIэныгъэ-технологие жэрдэмхэр» зэщIэхъееныгъэр, КъБР-м ЦIыхухэр егъэджэнымкIэ, щIэныгъэмрэ щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ и министерствэр.
«Сириус-21» хьэрш программэр ди республикэм щрагъэкIуэкIыну къыщIыхахар щхьэусыгъуэншэкъым – ди деж а унэтIыныгъэм гулъытэ хэха щыхуащI.
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм Налшык къыщызэIуахауэ щытащ «Союз» (ВАКО «Союз) союзпсо хьэрш зэгухьэныгъэм и къудамэр. Абы и унафэщIу ягъэуват физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор Абшаев Магомед ТIэхьир и къуэр.
1993 гъэм «МИР» станцым щыIэу кхъухьлъатэзехуэ-космонавт Серебров Александр хьэрш зэIухам щиутIыпщауэ щытащ школакIуэхэм ящIа япэ спутникыр. «Циолковский» ракетэм къытращIыкIри, ар зэпкъралъхьат Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ школакIуэхэм.
1997 гъэм ирагъэкIуэкIауэ щытащ «Урысей - Франджы спутникыр илъэс 40 ирокъу» дунейпсо проектыр. Абы хэтахэр я лIыкIуэхэмкIэ зэхъуажэри, КъБР-м щыщ еджакIуэхэр Франджым и Ля-Реньон хытIыгум щыIат, Франджым къикIа ныбжьыщIэхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым щагъэхьэщIат.
КъБР-м и Правительствэм и Унэм пэмыжыжьэу иIэщ Космонавтхэм я аллее. Абдежщ ныбжьыщIэхэр ВАКО «Союз» зэгухьэныгъэм щыхуагъэхьэр. Аллеем япэ псейр щыхэзысар космонавт Леонов Алексейщ, иужькIэ Савиных Виктор, Рукавишников Николай, Севастьянов Виталий, Лазуткин Александр, Климук Пётр сымэ апхуэдэ щIыхьыр къалъысащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ къэхутакIуэ ныбжьыщIэхэм ехъулIэныгъэшхуэхэр щызыIэрагъэхьащ урысейпсо, дунейпсо зэпеуэхэм. ИлъэсипщIым къриубыдэу ди еджакIуэхэм «Егъэджэныгъэ» проект хэхам ипкъ иткIэ ягъэзэщIа къэхутэныгъэхэм къапэкIуэу гранти 127-рэ къахьащ, хьэршым теухуа унэтIыныгъэм хыхьэу. Мы зэманым ныбжьыщIэ минитIым щIигъу дихьэхыу щолажьэ хьэршыр джыным теухуа гупжьейхэм.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1822.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Министр псори я къулыкъухэм трагъэкI
Ставрополь щIыналъэм и Iэтащхьэ Владимиров Владимир тригъэкIащ крайм и Правительствэр. Министрхэм я кабинетыщIэр щаубзыхунур абы хагъэхьэну зыхуагъэфащэ дэтхэнэ зыри коррупцэм ехьэлIауэ къапщыта нэужьщ, жиIащ губернаторым.
«ЩIыналъэм и унафэщIхэм цIыхухэм хьэлэлу дахуэлэжьэну къытхуагъэува къалэнхэр зыми тщхьэщихакъым икIи си унафэм щIэтхэм ящыщу зыми хуэздэнукъым а гъуэгум текIыу. Сэ схуэшэчынукъым си лэжьэгъухэм «Iэбжьанэ фIейхэр» яхэту. Нышэдибэ щIыпIэ правительствэр тезгъэкIащ. ЗэкIэ псоми я къалэнхэр пIалъэкIэ ягъэзэщIэну аращ», - жиIащ Владимировым.
Нэхъ пасэу хъыбар къызэратамкIэ, щIыналъэм и Правительствэм и унафэщIым и къуэдзэ Золотарёв Александр Iулъхьэу сом мелуан 60-м щIигъу къыIихауэ шэч хуащIу ягъэтIысащ. Ар гъатхэпэм и 13 жэщым Ставрополь къалэм и аэропортым щаубыдащ щIыналъэм икIыну яужь иту.
Золотарёвыр ягъэкъуаншэ хьэгъэщагъэ зыбжанэ илэжьауэ. Следствием наIуэ къызэрищIамкIэ, абырэ Ставрополь щIыналъэм ухуэныгъэмрэ архитектурэмкIэ и министрым и къуэдзэ Когарлыцкий Алексейрэ 2017 гъэм компание гуэрым фIыщIапщIэу къыIахащ сом мелуанитIрэ ныкъуэрэ. Ахъшэр къезытахэр къулыкъущIэхэм къагъэгугъат щIыналъэ сабий клиникэ сымаджэщыр ухуэным теухуа контрактыр щагъэзащIэкIэ ядэIэпыкъуну.
ЕтIуанэуи а IуэхущIапIэ дыдэм абыхэм Iулъхьэ къыIахащ 2018 гъэм, ауэ ахъшэр куэдкIэ нэхъыбэт – сом мелуан 15,5-рэ хъууэ щытауэ жаIэ. Мыбдежми Iуэхур ухуэныгъэм ехьэлIат - гу узыфэхэр зыпкърытхэм щеIэзэу Ставрополь дэт щIыналъэ клиникэ сымаджэщым цIыхухэр щагъэхъуж-узыфэр къыщахутэ и къудамэ къыпащIыхьынырт.
Илъэс дэкIри, ещанэуи Iэбащ – иджы сом мелуан 45-рэ къыIахащ. А ахъшэр къулыкъущIэхэм «къалэжьащ» лышх узыфэр зиIэхэм щеIэзэ щIыналъэ диспансерыр ухуэным теухуа контрактыр къызэрыхудахам папщIэ.
Нобэ
♦Адыгэ Республикэм и парламентаризмэм и махуэщ
♦1770 гъэм Ингушетыр Урысей къэралыгъуэм хыхьащ.
♦1805 гъэм Дельпоццо Иван Къэбэрдейм пристав нэхъыщхьэу къагъэкIуащ.
♦1845 гъэм инджылыз Перри Стивен хьэфэтегъэкI къызэригупсысам, ар зэрищIам щыхьэт техъуэ тхылъ иратащ.
♦1861 гъэм Италием пащтыхьыгъуэ къыщыунэхуащ - абы и ипщэ, ищхъэрэ щIыналъэхэр зы къэралыгъуэу зэгухьащ.
♦1918 гъэм къызэIуахащ Тэрч щIыналъэм ис лъэпкъхэм я II съездыр.
♦1922 гъэм Пушкин Александр и щIапIэу Михайловскэм щыIэмрэ абы къедза щIыналъэхэмрэ Къэрал заповедникыу къалъытащ.
♦1941 гъэм Вашингтон (США) къыщызэIуахащ Лъэпкъ художественнэ галерее. Иджыпсту ар дунейм щынэхъ къулей дыдэхэм ящыщу къалъытэ.
♦1950 гъэм радиоактивнэ пкъыгъуэщIэ - Калифорний зыфIащар - зэхалъхьащ.
♦1960 гъэм Инджылызым и банкым къыдигъэкIащ къэралым и пащтыхь гуащэм и сурэтыр зытет, зы фунт стерлинг хъу ахъшэр.
♦1960 гъэм дунейм щыяпэу Японием и тыкуэнхэм къыщIалъхьащ щхъуэкIэплъыкIэу тхэ фломастерхэр.
♦1991 гъэм Совет Союзым щекIуэкIащ СССР къэралыгъуэр къызэтегъэнэным е ар зэбгрыгъэкIыжыным теухуа референдум. СССР-м и телъхьэу къэуват цIыхубэм я процент 77-м щIигъур. ИужькIэ наIуэ къызэрыхъуащи, абы щхьэкIэ къэмынэу къэралыгъуэшхуэр лъэлъэжащ.
♦1856 гъэм къалъхуащ урыс сурэтыщI цIэрыIуэ Врубель Михаил.
♦1908 гъэм къалъхуащ совет журналист, тхакIуэ, Сталиным и цIэр зезыхьэ саугъэтым, Мамырыгъэм и дунейпсо саугъэтым я лауреат, 1967 - 1981 гъэхэм «Юность» журналым и редактор нэхъыщхьэу щыта Полевой (и унэцIэ дыдэр Камповщ) Борис.
♦1938 гъэм къалъхуащ Адыгэ Республикэм и цIыхубэ сурэтыщI Дыгъужь Мыхьмуд.
♦1947 гъэм къалъхуащ Урысей актёр, УФ-м и цIыхубэ артист Ливанов Аристарх.
♦1951 гъэм къалъхуащ Америкэм щыщ киноактёр, продюсер, сценарийхэр зытх Рассел Курт.
♦1957 гъэм къалъхуащ Урысей режиссёр цIэрыIуэ, УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Астрахан Дмитрий.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 9 - 11, жэщым градуси 3 - 4 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1823.txt"
} |
ЛъэпкъылI телъыджэ
Джэрыджэ Арсен и гъусэу. 2002 гъэ
А зэманым лэжьапIэр хуабжьу зэпэубыдат. Псом хуэмыдэжу зи щIыбагъым благъэ къулей е къулыкъущIэшхуэ гуэр къыдэмытхэм я дежкIэ. Сэри сащыщт апхуэдэхэми, университетыр къызэрызухамкIэ диплом къысIэщIалъхьэу уэрамым сыкъыдаутIыпщхьами, си щхьэр здэсхьынур сымыщIэу а сыкъызыдаутIыпщхьа уэрам дыдэм сыдэтт. Ауэ, Iуэхур зэрымыхъун хуейм хуэдэу хъущ, насып шэрхъыр щыуауэ къекIэрэхъуэкIри, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм редактору сыкъыщIэхутащ. Си щIалэгъуэт, батэр схуэгъэшыну зыкъысщыхъужуи, си пащхьэ къралъхьа Iэрытх Iэмбатэ зыбжанэм си Iэщхьэлъащхьэр дэхьеяуэ сетIысылIащ. АрщхьэкIэ, шы зыгъуэт нэху тещхьэркъым жыхуаIэрати, папцIэу пызупсыкIа си къэрэндащхэр стIол къыдэгъэжым къыдэзнэри, военкоматым къикIа повесткэр сIыгъыу мыгувэу тхылъ тедзапIэр къэзбгынащ.
КъызэрыщIэкIамкIэ, дзэм къулыкъу щыпщIэныр IэджэкIэ нэхъ тыншт, лэжьапIэ къэплъыхъуэу уэрамым удэтын нэхърэ: уи шхыныр хьэзырт, узыщIэлъын уиIэт, щыптIэгъэнури арат. Апхуэдэ гъащIэри куэдрэ екIуэкIынт, ари иухри, аргуэру уэрамым сыкъыдэхутэжащ сылэжьапIэлъыхъуэу. Зы илъэс ныкъуэфIым щIигъукIэ бжэIупэ Iэджэ IузутыкIауэ Шэджэм къыщыдэкI «Красное знамя» район газетым сыкъащтащ, ягу сримыхьмэ сыкъыIуагъэкIыжыну къызаухылIэри. Тхьэм ещIэт ягу срихьауэ арами, е къызаухылIар ящыгъупщэжами, сытми, абы сыкъыIунэжауэ сылажьэрт. Ди газетыр къыщыдэкIыр Налшык дэт типографиерати, абы тхьэмахуэм зэ, тIэу сыщыIэн хуей хъурт. Зы пщыхьэщхьэ гуэрым «Ленин гъуэгу» газетым и редактор нэхъыщхьэ ЛIыбекъуэ Хьэбас къызбгъэдохьэри, хуабжьу сызэпиплъыхьурэ, къызжеIэ: «Уэ щIалэ цIыкIур зыкъом щIауэ мы цехым ущыкIэрахъуэу солъагъу, сыпщIэупщIати, Къэрмокъуэ Мухьэмэд лэжьакIуэ къыпхэкIын хуэдэу къызжиIащ, зы лэжьакIуэ дыхуейщи, уигурэ уи щхьэрэ зэтелъмэ, пщэдей жэуап къызэтыж».
Апхуэдэ къоуэлIэным узэгупсысыжын лей хэмылъми, занщIэу зыри схужеIакъым. ЕтIуанэ махуэм жьыуэ сыкъакIуэри, япэщIыкIэ Къэрмокъуэм деж сыщIыхьащ. Пэжыр жыпIэмэ, сэ Мухьэмэди зэрысцIыхушхуэ щыIэтэкъым, дыщыстудентым щыгъуэ редакцэм дыкъакIуэ - дыкIуэжурэ мащIэу цIыхугъэ схуэхъуауэ арат, си тхыгъэ гуэрхэри зэригъэзэхуэжурэ газетым къытрыригъэдзат. СыкъызытекIухьар щыжесIэм, къэтэджри си Iэр къикъузащ: «Уи кIэныр къикIащ, щIалэ цIыкIу! Мыбы щылэжьэну щIэхъуэпсу щыIэр дапщэми пщIэрэ уэ? Иджыпсту занщIэу кIуэи заявленэ тхы, щIемыгъуэж щIыкIэ. Дэтхэнэ отделыр къыпхуигъэлъагъуэми, хьэуэ къыхыумыгъэкI, иужькIэ си деж укъэсшэжынщ».
Къэрмокъуэм апхуэдэу жиIауэ укъикIуэтыжынт! Езыр симыныбжьэгъу щхьэкIэ, фIыуэ сыщыгъуазэт абы редакцэм щиIэ пщIэм, и псалъэ зэрыпхыкIым. Арати, а махуэм щыщIэздзащ «Ленин гъуэгу» газетым и редакцэм щылэжьэн. Дауи, «гупхыхьэр» зэфIэзгъэкIа нэужь. Ар зэрекIуэкIынум и унафэр зыщIари Мухьэмэдт.
Мыбдеж и гугъу щысщIынкъым сызыхыхьа гупым ядэслъэгъуа псом. Ар зы тхылъми пхуимыгъэхуэнкIэ хъунущ. Ауэ апхуэдизу гъэщIэгъуэн гуп телъыджэм адрейхэм къахэщхьэхукIыжхэри яхэтт. Абыхэм ящыщт Къэрмокъуэри. Къызэрихьыр нэхъыжьыгъэкIэу щымытми, абы и пщIэр редакцэм щыинт.
Газетыр махуэ къэс къыдэкIын щыхуейкIэ, абы щылажьэу хъуами махуэ къэс тхыгъэ зырыз ягъэхьэзырыну я пщэ къыдэхуэрт. Псори зэхуэдэу пхуэтхынт? Тхыгъэхэм нэхъыфIи, нэхъыкIи къахэкIырт. Секретариатым нэсрэ «кIуэркъым» жиIэу къытрадзамэ, уи махуэ лэжьыгъэр псыхэкIуадэ хъуауэ арат. А псалъэр нэхъыбэрэ зыхуагъэфащэри нэхъ щIалэхэм я тхыгъэхэрт. Iуэхум нэхъ елIалIэу ирагъэсэну арагъэнт. НэгъуэщI щхьэусыгъуи иIэнкIэ хъунт, тхьэм ещIэ. Си тхыгъэхэми «кIуэркъым» псалъэр къытехуэ зэрыхъуам гу лъитэри, Мухьэмэд махуэ гуэрым къызжиIащ «мыкIуахэр» сIыгъыу и деж сыщIыхьэну. Абыхэм псынщIэу ирижэщ, зыгуэрхэри тIэкIу зэригъэзэхуэжри, унафэ къысхуищIащ ахэр щIэрыщIэу трезгъэдзэжу хуэсхьыжыну. Сэ абы и отделым сыщымыщми, «Седжащ» жиIэу си тхыгъэхэм тритхэщ, Iэ щIидзыжри, сэ сыкъиутIыпщыжащ, кIуэи лажьэ, дяпэкIэ птхыхэр япэщIыкIэ си деж къэхь, жиIэри. Абы иужькIэ си тхыгъэхэм зэи «мыкIуэ» къахэкIыжакъым.
ЦIыху нэхъ къызэмэщIэкI отделхэм садзурэ зэманыфIкIэ сылэжьауэ, махуэ гуэрым редактор нэхъыщхьэм сриджэри къызжиIащ: «Нобэ щыщIэдзауэ культурэмкIэ отделым удогъакIуэ, дяпэкIэ уи унафэщIынур Къэрмокъуэращ, уи стIолыр хьэзырщ, зызыщIэкъуи Iэпхъуэ». Редакторым деж сыкъызэрыщIэкIыжу, псом япэу Мухьэмэд деж сыщIыхьащ. Ар пыгуфIыкIыу къыспежьащ: «ЗэфIэкIа уи Iуэхур? ЗэфIэкIамэ, аращ. ДяпэкIэ щхьэкъэмыIэту узэрылэжьэнум зыхуэгъэхьэзыр». Сэ щIэх дыдэу фIыуэ къызгурыIуащ Мухьэмэд «щхьэкъэмыIэтым» къригъэкIар. Ар ауэ сытми гупсысэ гъэщIэрэщIа къудейуэ аратэкъым, къригъэкIар а псалъэм къикI дыдэрат. Апхуэдэут адрейхэри зэрылажьэр. Отделым щIэс цIыху зыплIытхур пщэдджыжь къэс зэхэтIысхьэрт Мухьэмэд я пашэуи, а махуэм хэт сыт къитынуми, пщэдей сытым елэжьынуми яубзыхурт. А яубзыхуар гъэзэщIэным Къэрмокъуэр апхуэдизкIэ ткIийуэ кIэлъыплъырти, ар Iэпэдэгъэлэл пщIы хъуну зыми игу къэкIыххэртэкъым. Арат культурэмкIэ отделым и лэжьыгъэр сыт щыгъуи адрейхэм щапхъэу щIыхуагъэлъагъуэр. Ауэ лэжьыгъэм щызэхуэткIийми, отделым щIэсхэм я зэныбжьэгъугъэм, зэхущытыкIэм ар зыкIи зэран хуэхъуртэкъым. Тхьэмахуэ щIагъуэ къэмынэу, щхьэусыгъуэ гуэрхэр къагупсысурэ, къакъэ-пщIыпщIу зэхэст. ГуфIэгъуэ е гузэвэгъуэ зыгуэрым иIэмэ, фэрыщIагъ лъэпкъ хэмылъу зэкъуэувэрт. Псори зэрекIуэкIри Мухьэмэд ищIа унафэм тетут. Унафэ щIыкIи ищIэрт. Ефэндыжьым жиIащ, жаIамэ - зэфIэкIат. И нэщIыбагъкIэ псори зэреджэ а цIэ лейр щIыкIэрыпщIари адыгэ хабзэм пщIэ лей зэрыхуищIыр арагъэнт.
И лэжьыгъэкIи, и цIыху хэтыкIэкIи щапхъэ зытепхын адыгэлIу дунейм тетми, а зэманыр езы Къэрмокъуэм дежкIэ тыншу пхужыIэнутэкъым. И щхьэгъусэр дунейм ехыжри, и быниплIым и закъуэу къахэнат, еплIанэр сабий быдзафэу. Абы и щIыIужкIи, зыми зыкъримыгъащIэми, нэгъуэщI бэлыхьи хэхуат. Ари зищIысыр мырат: унагъуэмкIэ къыдэIэпыкъун имыIэу къыщынэм, и къуэш нэхъыщIэм и щхьэгъусэр къеувэлIат, сэ сыпхуеплъынщ сабий цIынэм, жиIэри. Абы щхьэкIэ и къуэшым и унагъуэр езым пэгъунэгъуу къигъэIэпхъуэн хуейт. Къилъыхъуэурэ къигъуэтащ апхуэдэ фэтэр гуэри. ХэкIыпIэу яIэ псор къагъэсэбэпри, фэтэрыр зейр езыр зэрыхуейм хуэдэу ягъэIэпхъуащ, ар зыщIэкIар зыхуей хуагъазэри, и къуэшым и унагъуэр абы къэIэпхъуащ. И Iуэхур тIэкIу зэтеувэж хуэдэ хъуауэ къекIуэкIыурэ, фэтэрыр къезыхъуэжа цIыхубзыр езыр щIегъуэжа, е зыгуэрхэм къызэщIагъэплъа, сытми мыдрейхэм яхузэфIэмыкIын гуэрхэр къапиубыду хуежьащ. Ахэр щыхуамыщIэфым, цIыхубзым хамэ къэрал гуэрым и паспорт иIэу къыщIэкIри, Iуэхур къэрал Iуэху ищIащ. Абы щыгъуэ Мухьэмэд и фэм икIар къэпIуэтэжкIи пхужыIэнукъым. Абы щыгъуэ фIэкIа Къэрмокъуэр гъащIэм къыщигъэдзыха къэхъуауи къыщIэкIынкъым. Ауэ абыи хэкIыпIэ къыхуигъуэтат.
Газет лэжьыгъэм хъарзынэу сыхэзэгъауэ, Мухьэмэд и ткIиягъэми сесэжауэ, сызыпэмыплъа гукъеуэ къыслъыкъуэкIащ: Къэрмокъуэр редактор нэхъыщхьэу яшэжащ япэми унафэщIу щылэжьа адыгэ радиом. ЩыщIэкIыжми, бжэщхьэIум нэсауэ зыкъригъэзэкIыжри, унафэ къысхуищI щIыкIэу, къызжиIащ: «Уэри унэкIуэнущ абы». Пэж дыдэуи, тхьэмахуитI хуэдиз нэхъ мылэжьауэ къэпсэлъащ, Дыдур къыпхуейщи къех, жиIэри. Къоджэр щынэхъыжькIэ сыт пщIэнт, сыкIуащ. ЗэрызысIыгъынумкIэ, жысIэнухэмкIэ унафэ къысхуищIщ, Дыдум деж сыщIишэри, езы Мухьэмэд къыщIэкIыжащ. Дыду Владимир и IуэхущIафэхэм сыщыгъуазэ, и цIэр сщIэ щхьэкIэ, езым зэи срихьэлIатэкъым. Зэ IуплъэгъуэкIэ ар ещхьт асыхьэтым шым къепсыхыу уи пащхьэм къитIысхьа дзэзешэм, ауэ и пащхьэм илъыр ручкэрэ блокнотрэт. Къыздэуэршэру щIидзэри, псомкIи къыспкърыупщIыхьащ, си адэшхуэм деж къыщыщIэдзауэ си къуэш нэхъыщIэм деж щиухыжу, Iуэху Iэджэм я щхьэфэ иIэбащ, и блокнотым зыгуэрхэри иритхэурэ. Ар хэIущIыIу сымыщIыфами, сэ сигукIэ сегупсысащ: «Мы сэ слъагъур Мухьэмэд нэхърэ нэхъ ткIииж гуэрщ». А жызмыIэфам псалъэкIэ къыпысщащ: «Сэ сыщыпсэун сиIэкъым, редакцэм япэу къратыну фэтэрыр сэ къыслъагъэсын хуейуэ щытщ. Си дежкIэ иджыпсту псом нэхърэ нэхъыщхьэр аращ». «Газетым нэхърэ дынэхъ пыIэ хуабэу щхьэ фэ къыдуплърэ?» - зригъэIэтащ Дыдум и макъым, къалэ исполкомым и унафэщIу зэрыщытар игу къэкIыжа къыщIэкIынт. ИтIанэ, псалъэмакъыр зэрыдухам и щыхьэту, секретаршэр къриджэри, Къэрмокъуэр къыщIигъэхьэну жриIащ. ПсынщIэ дыдэу къэса редактор нэхъыщхьэм кIэщIу жриIащ: «Шэи яхэгъэтIысхьэ уи щIалэхэм, лэжьэфын хуэдэщ. Мыхъумэ, зи фэм дэсхыжынур уэращ».
Къэрмокъуэм и кабинетым сыщIишэри, илъэс зыбгъупщкIэ сызрикъун чэнджэщ зэуэ къызитащ. ИтIанэ нэхъ пыухыкIауэ къыщIигъуащ: «Жьэгу пащхьэ» жиIэу радиожурнал къызэIутхынущи, ар уэ къыппоплъэри щытщ, ауэ ар иужькIэщ. Иджыпсту къыппэплъэр нэгъуэщI зыгуэрщ: Москва еджакIуэ укIуэнущ мазитIкIэ. Уи кIэныр къикIауэ фIэкIа сщIэркъым. КIуэжи, зыгъэхьэзыр».
Радиомрэ телевиденэмрэ я лэжьакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ институтыр, пэж дыдэу, еджапIэ телъыджэт. Ауэ ар къэзухыу къэзгъэзэжа нэужь «си кIэныр» абдеж зэрыщиухар псынщIэ дыдэу къызгурыIуащ: тхьэмахуэм эфирым тхуэ сыкъихьэн хуейт, зэманкIэ сыхьэтитI хуэдиз къиубыду. Мухьэмэд махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу жэрдэмыщIэ гуэрхэр къыхилъхьэрт. Утригъэгушхуэрт, укъызэщIигъаплъэрт, пружинэм хуэдэу ущIиIуэнтIэжырти, укъиутIыпщыжырт. Иныкъуэхэм деж иригъэлейми, зэи губгъэн хуэтщIыртэкъым, радиом и лэжьыгъэр иригъэфIэкIуэну фIэкIа, лей къыптригъэхьэну зэрыхэмытыр тлъагъурти. Пэж дыдэуи, Мухьэмэд радиом псэщIэ къыхигъэхьэжат. Езыри ешыртэкъым, дэри дригъэтIысэхыртэкъым. И кабинетым зэблэкIыу дыIутт ттхахэм къедгъэджэжу, пленкэм теттхахэм едгъэдэIуэжу. Къыщытщытхъуи къыхэкIырт. Ауэ арэзы щIыгъуейт. Радиом едаIуэхэм нэхъ япыщIа дыхъуати, абыи ди нэтынхэр нэхъ щIэщыгъуэ ящIырт. Зы мази дэкIыртэкъым зэ, тIэу къуажэ гуэрхэм дымыкIуэу. ЦIыхухэм дахэпсэлъыхь, езыхэми дедаIуэ къудейтэкъым, радиом щылажьэ ди артист нэхъыфI дыдэхэри здэтшэрти, къуажэдэсхэм я нэгу зедгъэужьырт. Мухьэмэд и фIыгъэт ахэри ди гъусэу сыт щыгъуи нэкIуэн хуейуэ Дыдум унафэ зэрищIар. Езы Дыдури къыщытригъэхьэ щыIэт ди гъусэу нэкIуэну. Къэрмокъуэр я пашэу нобэ радиом и лэжьакIуэхэр къэкIуэнущ жаIамэ, дэтхэнэ зы къуажэми цIыхур уэру къыщызэхуэсырт, дыздэкIуэр къущхьэхъурамэ - зы районым и Iэщыхъуэхэр къызэхуашэсырт. Гухэхъуэт апхуэдэ зэIущIэхэм деж Къэрмокъуэм уедэIуэну. Бысымхэм я мызакъуэу, дэри ди жьэр Iурыхуауэ дыкъигъанэрт. И гуми, и псэми къабгъэдэкIыу, фэрыщIагъ хэмылъу зэрыпсалъэр арагъэнт – и псалъэхэр сыт щыгъуи уи фIэщ ищIыфырт, абыи фIэкIыжырти, гунэс пщищIырт. Апхуэдэ лъабжьэ яIэу арауэ къыщIэкIынут Къэрмокъуэр и художественнэ тхыгъэхэмкIи цIыхум я гум щIыдыхьэфыр.
ЦIыху гупыфI щылажьэ дэтхэнэ лэжьапIэми Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэ Iэджэ щызэблокI, уи гукъыдэжыр къэзыIэти, бампIэгъуэм ухэзыдзи хэту. Радиори апхуэдэт. Дауи, нэхъыбэр гукъыдэж къозытхэрт. Ауэ псори апхуэдэ защIэу екIуэкIынт. МыхъумыщIагъэ гуэр утыку Iуэху тщIамэ, къыкIэлъыкIуэ махуэм абы кърикIуэну псалъэмакъым хуэхьэзыру ущытын хуейт. Псом хуэмыдэжу «Аркъэныр» эфирым кIуамэ. Абы и гъэхьэзырынри си пщэм къыдилъхьат Къэрмокъуэми, япэ уафэгъуагъуэр зыщхьэщыхьэр сэрат. Ауэ зэдухылIат унажэ къакIуэхэр езым и деж занщIэу сшэнуи, и кабинетым щIэзутIыпщхьэрти, сыкъыIукIыжырт. СщIэртэкъым яжриIэри, зэрепсалъэ щIыкIэри, ауэ зи джатэ къихауэ къытхуэкIуахэр щэху хъуауэ, гуапэу сэлам ирахыжурэ Мухьэмэд деж къыщIэкIыжырт. Зэи къэхъуртэкъым ар къыщытщхьэщымыжи, хэутэн дыщригъэщIи. КIыхьу гугъуу екIуэкIа апхуэдэ псалъэмакъхэм яужькIэ къыджиIэжышхуи щыIэтэкъым. «Си фэр ифхащ!» - жиIэрти абыкIэ зэфIигъэкIырт. Ари ящыщт Мухьэмэд хэлъ хьэлыфIхэм.
Зигу утIыпщауэ дунейм тетыф цIыхум и сытри берычэтщ. Апхуэдэт Къэрмокъуэри. Абы и унэм и ныбжьэгъуу щызэблэкIымрэ шыгъупIастэу щызэблахымрэ къэлъытэгъуейт. Ди щыгу итыр етIуанэуи щхьэгъусэфIкIэ къыхуэупсат абыи, Iэсият хуэдэу зи ерыскъы берычэтрэ зи шхын IэфIрэ уигъэлъыхъуэнут. «Сэ псэуэ схэтыр Iэсият», - жиIэрейт езыми. «Дауэ ущыт?» жыпIамэ, гушыIэу къыщыппидзыжи къэхъурт: «Iэсият и лэкъумым сыхуэдэщ». Нэхъ гукъыдэж щиIэхэм деж абыи къыпигъэувэжырт, «КIыщокъуэм зэрыжиIауэ» жиIэрти. Ди ныбжьэгъухэм ящыщ куэд фIыуэ щыгъуазэт КIыщокъуэ Алим, пэж дыдэу, Ася и лэкъумым хуабжьу щытхъуауэ зэрыщытам. Абы Алим фэрыщIагъ зэрыхимылъхьари пэжт.
Къэрмокъуэ Мухьэмэд теухуа гукъэкIыжхэр езым зэрыхуэфащэм хуэдэу букъуэдиину ухуежьэмэ, зы тхылъым пхуимыгъэзэгъэнри Iуэхум хэлъщ, сыту жыпIэмэ, Мухьэмэд цIыху къызэрыгуэкIыу къызыщыбгъэхъуныр шэч къызытумыхьэжын щыуагъэщ. ТхакIуэр, дауи, тхакIуэ хъунуи къыщIэкIынкъым, и щIэныгъэкIэ, и гупсысэкIэ, и гупсысэр къызэриIуатэ щIыкIэкIэ, и хьэл-щэнкIэ, и цIыху хэтыкIэкIэ, и гу пцIанагъэкIэ, и лIыгъэкIэ адрей цIыхухэм къащхьэщымыкIмэ. А псом и щIыIужкIи Къэрмокъуэр икIи лъэпкъылIт. Лъэпкъым и къэкIуэнум, и бзэм, и щIэнхабзэм, и хабзэм, и псэм тегузэвыхь къудей мыхъуу, абыхэм и къару щымысхьыжу езыри телажьэу, дэри сыт щыгъуи а псоми дыкъыхуриджэу.
Джэрыджэ Арсен, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм и редактор нэхъыщхьэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1824.txt"
} |
Урыс пащтыхь, адыгэ пхъурылъху Симеон
Саин-Булат (чристэн диныр къыщищтэм Симеон зыфIащар) Идар Темрыкъуэ и пхъурылъхущ, урыс пащтыхь гуащэ Черкасскэ Марие и шыпхъу нэхъыжьым и къуэщ, Астрэхъан пащтыхьыгъуэр зылъысын хуея, иужькIэ Къасым хъаныгъуэм и тет хъуа Бекбулат и къуэщ.
ИЛЪЭСИПЩI и ныбжьурат 1552 гъэм Саин-Булат япэ дыдэу Москва щашам. Абы щIыгъут и адэ-анэр - Бекбулатрэ Алтыншашрэ. Мы хъан гуащэм щхьэкIэ «зи щхьэцыр дыщафэ» жаIэу щытащ.
1561 гъэм Идар Гуащэнэ урыс пащтыхьым хуэзышахэм Саин-Булат щIалэщIэри яхэтащ. Ауэ, зэрыжытIащи, ар Москва нэхъ пасэу яшэри, Иван IV и унэм щыпсэууэ, нэгъуэщIым дзыхь яхуимыщIу и нэIэ къытету, уеблэмэ псори зыщышынэ пащтыхьым фIыуэ къилъагъуу къэхъуат. Абы зауэлI хъыжьэ къызэрищIыкIар Ливон зауэм щигъэлъэгъуат, езыр и ныбжькIэ щIалэ дыдэми.
Симеон Дыщэ Ордам тетыгъуэ щызыIыгъа хъанхэм къатепщIыкIахэм ящыщт, зы зэман абыхэм яIэщIэлъат урысыщIхэри, езыхэми пащтыхькIэ еджэрт.
Пащтыхь Иван Шынагъуэм къанэ щымыIэу дзыхь хуищIырт адыгэ пхъурылъхум. Ар езыр егъэлеяуэ гурыщхъуэщIт, дауи апхуэмыдэнрэт, и анэ Глинская Еленэ, и япэ щхьэгъусэ Анастасие, абы къыхуилъхуа бынихым ящыщу плIыр щхъухькIэ ягъэлIамэ?
Иван IV зыгуэр зэхищIыкI зэрыхъурэ илъэгъуар боярхэм я зэрышх-зэрылIрэ пащтыхь унэм щызэрахьэ хьэгъэщагъэмрэти, гъэщIэгъуэнт абы и дзыхь зыгуэрым зэрыригъэзыххэр. Саин-Булат цIыху губзыгъэт, и псалъэр игъэпэжынут - абы фIыуэ щыгъуазэт пащтыхьыр. Уеблэмэ гукIи псэкIи зигъэпсэхуну хуеймэ, Къасым хъаныгъуэм кIуэрти, Саин-Булат дэщIыгъуу щакIуэрт, зыгъэпIейтей Iуэхухэм тепсэлъыхьырт. Езы пащтыхьым и нэIэ щIэту Саин-Булат щIэныгъэ а зэманым зригъэгъуэтати, Иван IV гупсэхугъуэ игъуэтырт абы щепсалъэкIэ, игъэщIагъуэрт, и ныбжьым емылъытауэ зэрыIущыр, Къасым пащтыхьыгъуэ цIыкIур IэкIуэлъакIуэу зэрызэрихьэр.
Абы къинэмыщIауэ, Къасым хъаныгъуэм щыкIуэкIэ, пащтыхь гуащэ Марие Iэмал игъуэтырт фIыщэу илъагъу и шыпхъу нэхъыжь Алтыншаш бгъэдэсыну, и гум щызэтрихьа псор абы хуиIуэтэну.
Пащтыхьым къыгурыIуэрт и щхьэгъусэр гугъу зэрехьри, и шыпхъум деж зэрызыщигъэпсэхур и гуапэт.
Марие пэжу къызэрыбгъэдэтыр, цIыхугъэ зэрыхэлъыр, и щIалитIым, Иванрэ Фёдоррэ, я анэ дыдэм хуэдэу зэрахуэщабэр, зэрахуэсакъыр пащтыхьым зыхищIэрти, езыми Марие насыпыфIэ хъун щхьэкIэ сыти хуищIэнут. Гузэвэгъуэ куэд зылъэгъуа Иван IV гупсэхугъуэ щигъуэтыр Марие епсалъэу щыбгъэдэсырт.
Пащтыхьыр, я Iуэху зэрыхъункIэ хъунум здегупсысым, Саин-Булат куэдкIэ зэрыщыгугъыр, абы хуимурадыр нэхъ IупщI хъурт.
Иван IV къыгурыIуэрт къэралым зэхъуэкIыныгъэ щегъэкIуэкIын зэрыхуейр, ауэ ар цIыхубэми къазэрытехьэлъэнур, боярхэми зэрамыдэнур икIи сыт и лъэныкъуэкIи ахэр зэран къызэрыхуэхъунур ищIэрт. Пащтыхьыр хуейт цIыху къэзыгъэпэжын, и дзыхь зригъэзын. Абы апхуэдэ хуэхъуну къилъытар пащтыхьыным зи нэ къыхуимыкIыщэ Саин-Булатщ.
1575 ГЪЭМ, пащтыхь гуащэ Марие зэрылIэрэ илъэси 6 дэкIауэ, Грозный Иван токIри, пащтыхьыгъуэр Саин-Булат ирет. Ар иджыри зэ щыхьэт тохъуэ Иван IV пащтыхь гуащэ Марие и Iыхьлыхэм дзыхь яхуищIу зэрыщытам.
Грознэм, дауи, и тетыгъуэр ибгынатэкъым, пащтыхьыгъуэр зылъысам иращIэкI хабзэ псори Саин-Булат хуащIами. Абы Успенскэ соборым пащтыхь тажыр къыщыщхьэратIэгъат. Марие и шыпхъу нэхъыжьым и къуэ, Идар Темрыкъуэ и пхъурылъху Саин-Булат Урысей псом и пащтыхь хъуат, Иван IV и унафэкIэ. Ар Земскэ боярхэм я думэм тхьэмадэу щIэст, и цIэр щIэту унафэ къыдигъэкIырт, пащтыхь уардэунэм щыпсэурт.
Грозный Иван игъэзащIэрт пащтыхьыгъуэм щызекIуэ хабзэхэр: Московский Иван зыфIищыжат; шыгу зэщIэщIакIэ къикIухьырт, боярхэм хуэдэу; тхыгъэкIэ зыкъыхуигъэзэн хуей хъумэ, я нэхъ цIыху къызэрыгуэкIым зэритхын хуейм хуэдэу: «Государю Великому князю Симеону Бекбулатовичу Всея Руси Иванец Васильев с сыновьями Иванцом, да с Федорцом челом бьют…» жиIэу къыщIидзэрт.
Симеон и адэ, астрэхъан пщышхуэ Бекбулат 1552 гъэм Москва япэу къэкIуат, Грозный Иванрэ Мариерэ зэрышэным илъэсибгъу иIэу.
Абы тхыдэтххэм гу лъамытэу защI, Урысейм и пащтыхь Грозный Иван и гъащIэр къызэрекIуэкIам теухуауэ мы Iуэхугъуэм куэд къыпхуиIуатэми.
КъызэрыщIэкIымкIэ, пащтыхьым и нэIуасэу щытащ Бекбулатрэ абы и щхьэгъусэ Алтыншашрэ. Абы къикIращи, пащтыхьыгъуэр игъэбыдэн щхьэкIэкъым Иван IV къэбэрдеипщым ипхъу щIишар, атIэ абы и Iыхьлыхэм щыщ зэрицIыхум, ахэр игу къызэрыдыхьэм трищIыхьагъэнущ.
Грозный Иван и гуращэр къехъулIащ. Симеон Думэм зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр щригъэкIуэкIащ, пащтыхьым и Iуэху хэмылъ хуэдэу. Абы къикIращи, Иван IV и тетыгъуэри, уеблэмэ и гъащIэри хуихъумауэ жыпIэ хъунущ.
Мыри тщIапхъэщ: Грознэм и Iуэху здигъэкIуатэм, Саин-Булат «зыщхьэщихащ» Къасым пащтыхьыгъуэм и тажыр. Чристэн диныр къищтати, муслъымэн пащтыхьыгъуэм абы къэрал унафэ къыщыIэщIалъхьэнутэкъым.
А псом къинэмыщIауэ, ар яIэщIэкIуэдащ тетыгъуэм щхьэкIэ зэрыукI боярхэм. Хьэгъэщагъэ зэрихьэу, Годунов Борис пащтыхьыгъуэр щиубыдым, Симеон теухуауэ мыпхуэдэу иригъэтхат: «Царя Симеона Бекбулатовича и его детей и иного никого на Московское государство не хотети, не видети, не думати, не мыслити, не дружитися, не ссылатиси с царем. Симеон ни грамотами, ни словом не приказывати на всякое лихо…». АбыкIи къэувыIакъым Годуновыр: абы и унафэкIэ Симеон и нэхэр иращIащ.
Лжедмитрий Езанэм тетыгъуэр щиубыдам, Симеон цIыхум ящыгъупщэжын папщIэ, ар иригъэшащ Вологдэ пэгъунэгъу Кирилло-Белозерскэ къулъшырыфым.
«А ты бы царя Симеона постриг со всем оборотом честно и покоити его велел в монастырь… как старца Иону Мстиславского». Зи гугъу ищIыр Мстиславский Иван Фёдор и къуэрат, ипэIуэкIэ и щхьэр щIащауэ монахыу къулъшырыфым щIаубыдар. Мстиславскэм ипхъу Анастасие Симеон и щхьэгъусэт.
Симеон и щхьэр щIащэщ, монах щыгъыныр къыщатIагъэри, Стефан цIэри фIащащ. Къулъшырыфыр псэупIэ хуэхъуащ абы и щхьэгъусэ Анастасии. Ар абы щылIащ 1607 гъэм.
Лжедмитрий Езанэр яукIа нэужь, тетыгъуэр еубыд Шуйский Василий. Абыи къилъытащ зи щхьэр щIаща, зи нитIыр нэф, жьыфэ къызытеуа Симеон зэран къыхуэхъуу. Пащтыхь тажыр зэрыщхьэритIагъэрэ тхьэмахуитI дэкIауэ арат унафэ щищIам: «Взяти старца Стефана, что был царь Симеон Бекбулатов, ехати с ним по нашему указу, где ему велено». Шуйскэм пащтыхь Симеон иригъэшащ Хы хужьым и хытIыгухэм щаухуа Соловецк къулъшырыфым.
1612 гъэм Симеон и благъэхэм Iуэху ящIри, ар Кирилло-Белозерскэ къулъшырыфым, къалащхьэм пэгъунэгъум, кърагъэшэж. Абы дэIэпыкъуат Марие и дэлъхум и къуэ Черкасский Дмитрий Мамсрыкъу и къуэр - дзэзешэ цIэрыIуэр, пщы Черкасский Иван Борис и къуэр (Пожарскэм и ныбжьэгъуу, и Iуэху игъэкIуатэу бгъэдэтар). Черкасский Иванрэ илъэс 17-м иту пащтыхьыгъуэр зылъыса Романов Михаил Федор и къуэмрэ зэшыпхъуитIым я бынт. Михаил пащтыхь тажыр къыщыщхьэратIэгъа махуэм Черкасский Иван боярин ящIат.
Симеон Бекбулат и къуэр илъэс 70-м щIигъукIэ псэуауэ, 1616 гъэм щIышылэм и 25-м дунейм ехыжащ. Пащтыхьым игъуэтыжын хуей пщIэм хуэдэ хуащIу, абы и хьэдэр Кирилло-Белозерскэ къулъшырыфым къыщIахыжри, Москва дэт Симоновскэ цIыхухъу къулъшырыфым щыщIалъхьэжащ.
СэIэбцокъуэ Нуриет, тхакIуэ, журналист (Мейкъуапэ).
Урысей пащтыхь Симеон - Идар Алтыншаш и къуэр.
Идар Алтыншаш - Астрэхъан пщым и щхьэгъусэ, Гуащэнэ и шыпхъур.
ЗэзыдзэкIар ШИРДИЙ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1825.txt"
} |
Адыгэпщ хахуэ ХьэтIохъущокъуэ Исмел-Псыгъуэ
ХьэтIохъущокъуэ Исмел-Псыгъуэ адыгэ лъэпкъ цIэрыIуэм къыхэкIащ.1787 - 1791 гъэхэм екIуэкIа Урыс-Тырку зауэм хэтащ, иужькIэ, епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм и кIэухым щыщIэдзауэ, дунейм ехыжыху, Къэбэрдейм къыщыхъуа Iуэху псоми хузэфIэкI хилъхьащ, и цIэр адыгэхэм ящыгъупщакъым нобэр къыздэсым. Ар ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм (иджы Зеикъуэ) 1760 гъэм къыщалъхуащ.
Бытырбыху щIэныгъэ щигъуэта нэужь, ХьэтIохъущокъуэр 1787 гъэм тыркухэм Очаков къалэр яфIэзыубыда дзэм хэтащ, абы и ужькIэ и мурадащ шведхэм иращIылIа зауэм хыхьэну. Дзэпщ Потёмкин-Таврическэм пащтыхь гуащэм, Екатеринэ ЕтIуанэм, хуитхыгъащ абы щыгъуэ: «Измаил-бей къэбэрдей лъэпкъ цIэрыIуэм къыхэкIащ, подполковникщ, Очаков деж лIыгъэ къыщигъэлъэгъуащ, налкъутналмэскIэ гъэщIэрэщIа медаль хуэфащэщ».
ХьэтIохъущокъуэр швед зауэм хэтарэ хэмытарэ дыщыгъуазэкъым; 1790 гъэм ар тырку фронтым къыщыхутэжащ, Измаил быдапIэр къэзыщтахэм яхэтащ, абы щхьэкIэ къратауэ щытащ Георгий орденым и еплIанэ нагъыщэр.
Дзэпщ цIэрыIуэм, Потёмкин-Таврическэм, гъунэгъу дыдэ хуэхъуауэ щытащ Исмел-Псыгъуэ. Бутков П. Г. зэритхымкIэ, Потёмкиным деж щыIэ «кавказ депутатхэмрэ лIыкIуэхэмрэ» ящыщащ ХьэтIохъущокъуэр. Потёмкиныр лIа нэужь (1791 гъэм) кавказ депутатхэмрэ лIыкIуэхэмрэ хэкум къагъэзэжащ.
ХьэтIохъущокъуэ Исмел Къэбэрдейм къыщихьэжар 1794 гъэрщ. Къэбэрдейм и Iуэхур хэплъэгъуэ хъуауэ кърихьэлIэжащ ХьэтIохъущокъуэр: лъэпкъ унафэр IэщIахыпэным нэсат, ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэхэм къадекIуэкI хабзэхэм урыс дзэпщхэр къыхэIэбэ хъуат, абыхэм я Iизыныншэу Хасэ зэхашэну хуиттэкъым... Ар ягу темыхуэу, къэбэрдей лIакъуэлIэшхэр къызэрыIэтащ. КъызэрыIэтахэр «я пIэ ирагъэтIысхьэжын щхьэкIэ», Къэбэрдейм дзэ кърашащ. Абы нэхъри къызэщIигъэплъащ къэбэрдей- хэр.
А псом дауэ хущыта ХьэтIохъущокъуэ Исмел - ар IупщI дыдэкъым.
Дызыщыгъуазэр мыращ: Къэбэрдейм къигъэзэжри, куэд мыщIэу ХьэтIохъущокъуэ Исмел хэкум ирагъэкIауэ щытащ, езым и къуэш майор Адэлджэрийрэ майор Хьэмырзэ ХьэтIохъущыкъуэрэ щIыгъуу, - Екатеринославскэ губернэм ягъэкIуащ, «темыплъэкъукIыу» абы щаIыгъын щхьэкIэ. Щыми щхьэусыгъуэ хуащIар «дзыхь ебгъэз зэрымыхъунурт».
1794 гъэм къигъэзэжа нэужь, зэман кIэщI дыдэщ ХьэтIохъущокъуэ Исмел и хэкум зэрырагъэсар, «дзыхь щIыхуэпщI мыхъун» гуэри абы илэжьауэ дыщыгъуазэкъым.
1795 гъэм и гъатхэпэ мазэм ХьэтIохъущокъуэ зэшитIымрэ Хьэмырзэ ХьэтIохъущыкъуэрэ ЦIэмэз (Новороссийск) дагъэтIысхьащ. 1798 гъэм генерал-лейтенант Горич (Бэджыдэ) шэс ихьэри, Хьэмырзэ ХьэтIохъущыкъуэ езым деж иригъэшащ - Слободской губернэм; Адэлджэрий а гъэ дыдэм къэ-кIуэсэжри урысыдзэм пэщIэува къэбэрдейхэм пашэ яхуэхъуащ.
1801 гъэм гъатхэпэ и 12-м и ужькIэ (Александр 1 пащтыхь хъуауэ) ХьэтIохъущокъуэ Исмел Бытырбыху кIуэри, абы зыбжанэрэ щыпсэуащ. Пащтыхьым «и нэфI къыщыхуащ» ХьэтIохъущокъуэм: «Урысейм и пащхьэм щиIэ фIыщIэм папщIэ» полковник цIэр къыфIащащ, сом минитхуи къратыжын хуейуэ унафэ ящIащ. Абы и ужькIэ илъэситIым щIигъукIэ Бытырбыху зыщиIэжьэн хуей хъуащ , и лъэпкъэгъухэм я Iуэху зэрихуэу. Къэбэрдейхэм я Iуэху зытетымрэ я Iуэхур дяпэкIэ зэтеубла зэрыхъунумрэ теухуауэ тхылъ игъэхьэзырри, ар Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министерствэм щIилъхьащ Исмел-Псыгъуэ. Пащтыхьми министрми щыгъуазэ зыхуащIа нэужь, тхылъыр Кавказым и дзэпщ Цициановым деж къагъэхьащ. Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъ зыбжанэр зэрызехьэ хъуат, Урысейм и сэбэп хэлътэкъым абы, ауэ ахэр «IэщэкIэ бгъэбэяуну игъащIэкIэ пхузэфIэкIынутэкъым», абы къыхэкIкIэ, Урысейм къыдихьэхын хуейщ а лъэпкъ-хэм ящыщ зы, ар и пIэ итIысхьэжмэ, абы щапхъэ трахынущ адрей лъэпкъхэми, итхырт ХьэтIохъущокъуэм. Абы къызэрилъытэмкIэ, псом япэ уахэзэгъэнут икIи я пIэ ибгъэтIысхьэжыфынут къэбэрдейхэр, сыту жыпIэмэ ахэр Урысейм зэрыхыхьэрэ куэд щIати. «Урысейм и политикэр иджыри къэс зытеухуауэ щытар, - итхырт ХьэтIохъущокъуэм, - бгырыс лъэпкъхэм яку хьэргъэшыргъэ дэлъхьэнырщ... Ар афIэкIа уигу тебгъахуэ хъунукъым, езыхэр арэзыуэ зэбгъэувэлIэфынущ бгырыс лъэпкъхэр». Абы щхьэкIэ лэжьыпхъэхэри къегъэлъагъуэ ХьэтIохъущокъуэм, япэ игъэщын хуейуэ къелъытэ мыпхуэдэ Iуэхухэр: а) Кавказым ис лъэпкъхэм ижь-ижьыж лъандэрэ къадэгъуэгурыкIуэ хабзэхэм хэмыIэ-бэн; б) къэбэрдейхэм траха щIыхэр етыжын, ар мыхъунумэ, я Iэщыр игъащIэ лъандэрэ щагъэхъу хъупIэхэр япэмыубыдын; в) къэбэрдеипщхэм якIэщIэкIуэсыкIыурэ Линием зэпрыкIа пщылIхэр етыжын, ахэр кIуасэу дяпэкIэ яхуэмыдэн.
ХьэтIохъущокъуэ Исмел 1804 гъэм и бжьыхьэм Кавказым къагъэкIуэжащ пащтыхьым и унафэкIэ, «бгырысхэр я пIэ игъэтIысхьэжынымкIэ абы хузэфIэкIынум еплъын пап щIэ».
Кавказым и дзэпщ Цициановым Бытырбыху итхауэ щытащ къэбэрдейхэм ящIхэр етыжын жыхуэпIэр «икъукIэ егъэлеяуэ», езы ХьэтIохъущокъуэри Линием зыкIи сэбэп щымыхъуну.
Дауэ хъуами, ХьэтIохъущокъуэм Кавказ линием къулыкъу къыщратри, Гумкъалэ (Георгиевск) дагъэтIысхьащ - арат 1802 гъэм къызэрагъэпэща Кавказ губернэм и къалащхьэр. Гумкъалэ дэзагъэу щытауэ къыщIэкIынукъым ХьэтIохъущокъуэр - лъэпкъ Iуэху зэрихуэурэ, Къэбэрдейм щIэх-щIэхыурэ ихьэжырт. Абы и лъэныкъуэкIэ гъэщIэгъуэнщ Къэбэрдейм и Iуэхухэр зи пщэ далъхьа генерал-майор Дельпоццо итхар: «Полковник ХьэтIохъущокъуэ Исмел дзэм къулыкъу щищIащ, итIанэ Екатеринослав ягъэкIуауэ щытащ; иужькIэ Бытырбыху щыпсэуащ; Георгий орденым и 4-нэ нагъыщэмрэ медалрэ къратащ; урысыбзэкIи франджыбзэкIи мэпсалъэ икIи матхэ; и улахуэр сом 3000 мэхъу. Апхуэдиз гулъытэ зыхуащIар къызэрыщIидзыжаращ мыгурыIуэгъуэр. Гумкъалэ зэрыдэсыр пэжщ, ауэ и щхьэгъусэр Къэбэрдейм къригъэкIыркъым, илъэсипщI зи ныбжь и къуэр и уэркъхэм ящыщ зым и къанщ. Къэбэрдейм щихьэжкIэ, жорри (орденыр) медалри зыкIэрехри и жыпым ирелъхьэ».
Къэбэрдейм и Iуэхур нэхъри къызэщIэплъауэ кърихьэлIэжащ Исмел-Псыгъуэ. Пащтыхь къулыкъущIэхэмрэ генералхэмрэ бгы-рысхэр залымыгъэкIэ Iэрыубыд зэращIынырт зыпылъыр. Ардыдэр паубыдащ ХьэтIохъущокъуэм - езым и лъэпкъри Къэбэрдейри къыжьэдикъуэн, иригухын, я пIэ иригъэтIысхьэжын хуейуэ. Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ яку мамырыгъэ дилъхьэн мурад иIэут ХьэтIохъущокъуэр и лъэпкъэгъухэм къащIыхыхьэжар. Ар фIырыфIкIэ къызэремыхъулIэнур щIэх дыдэ къыгурыIуащ ХьэтIохъущокъуэ Исмел: дзэпщхэм зэрахьэ лейр зигу темыхуэр куэд зэрыгъэхъуат, абыхэм яхэтт езым и унэкъуэщхэри - и къуэш Адэлджэрий, и адэ къуэшым и къуэ Аслъэнбэч сымэ, нэгъуэщIхэри.
Къэбэрдей Iуэхухэр зи пщэ далъхьа генерал-майор Дельпоццо зыбжанэрэ хуэтхьэусыхащ Кавказым и дзэпщ Цициановым: полковник ХьэтIохъущокъуэр жыIэмыдаIуэщ, сэбэпыншэщ, къытхуищIэ щыIэкъым, Къэбэрдей псор дэнэ къэна, езы дыдэм и унэкъуэщхэри къедаIуэркъым, пщIэ лъэпкъ къыхуащIыркъым… Цициановри акъылэгъут Дельпоццо ХьэтIохъущокъуэм кIэрилъхьэ пцIымкIэ. Абы къызэрилъытэмкIэ, Урысейм щIэныгъэ щызыгъуэта бгырысхэр фIыуэ ялъагъуртэкъым и лъэпкъэгъухэм, дзыхь хуащIыртэкъым, апхуэдэ IэнатIэ Iууват ХьэтIохъущокъуэри: лъэпкъ лъэрызехьэм къыхэкIами, къэбэрдейхэр зригъэдэIуэн лъэкIыртэкъым…
1808 гъэм Кавказ линием и Iэтащхьэ хъуащ лъы гъэжэныр зи IэщIагъэ генерал гущIэгъуншэ Булгаков С. А. ЩIэх дыдэу жагъуэгъу зэхуэхъуащ абырэ ХьэтIохъущокъуэ Исмелрэ: генералым зэхищIыхь щIэпхъаджагъэ къомыр игу техуакъым ХьэтIохъущокъуэм. Булгаковыр къигъэлыбащ пщы цIэрыIуэр зэрыжыIэмыдаIуэм. Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ дахэкIэ зэгуригъэIуэн мурадым хуэлажьэ ХьэтIохъущокъуэм куэдрэ бзэгу кIэлъызэри-хьащ Булгаковым, ар зэригъэулъииным пылъащ. «Къэбэрдейр и пIэ игъэтIысхьэж, уэращ псори къызэщIэзыгъаплъэр» - арат Булгаковым ХьэтIохъущокъуэ Исмел пиубыдыр. «Къэбэрдейр къызэщIэзыгъаплъэр» Булгаковым хуэдэ дзэлI лъыифхэрт - абы ХьэтIохъущокъуэр зэрыщыгъуазэр яфIэфIтэкъым Кавказым ис пащтыхь къулыкъущIэхэмрэ генералхэмрэ. 1810 гъэм и гъэмахуэм Булгаковым дзэшхуэ яриутIыпщауэ щытащ Къэбэрдеймрэ Псыжь адрыщI ис адыгэхэмрэ.
Дзэм адыгэ къуажэ 200 зэтракъутащ, цIыху минипщI яукIащ, я гъавэр ягъэсащ, я Iэщыр фIатхьэкъуащ. ЛIыгъэ зэрихьауэ илъытэжри, Булгаковыр… орден щIэлъэIуащ. Орден къратыным и пIэкIэ генерал гущIэгъуншэм езы пащтыхь дыдэр къыхуэхъущIащ, бгырысхэр нэхъри бий къытхуещI апхуэдэ «лIыгъэм», жери. Булгаковымрэ абы и дзэлIхэмрэ зэхащIыхь хьэкIэкхъуэкIагъэхэм я хъыбар къалащхьэм нэзыгъэсыфхэм ХьэтIохъущокъуэри зэращыщам шэч хэлътэкъым. Дауи, ахэр ХьэтIохъущокъуэм и псэм къемыщэнкIэ Iэмал иIакъым.
1810 гъэм и гъатхэм Булгаковымрэ ХьэтIохъущокъуэмрэ зэщыхьэпауэ къыщIэкIынущ. Кавказым и дзэпщ Тормасовым Булгаковым зэрыхуитхамкIэ, ХьэтIохъущокъуэм Псыхуабэ деж, «Бещто мэз лъапэм», езым и жылэ щигъэтIысын щIидзауэ щытащ. Ар игу техуакъым Булгаковым: жылэр зэбгрыригъэхуащ, «ар хъунщIакIуэхэм тIысыпIэ ящIынкIэ шынэри». А гъэ дыдэм Булгаковыр Кавказым и дзэпщым аргуэру хуэтхьэусыхащ ХьэтIохъущокъуэ Исмел Псыхуабэ (Бещто лъапэ деж) адыгэ къуажэ щигъэтIысын мурад зэрищIам щхьэкIэ (а къуажэри нэгъуэщI адыгэ жылагъуэ зыбжани исащ абдеж, XVIII лIэщIыгъуэм урыс дзэпщхэм кърахуху).
1810 гъэм и бжьыхьэм Балъкъ Iуфэ (КъалэкIыхьым деж) адыгэ куэд щызэхуэсыгъащ, «унафэ ящIын щхьэкIэ». Абыхэм яхыхьащ Булгаковыр: «Сыт фыщIызэхуэсар?» - жери. Къызэхуэсахэм ХьэтIохъущокъуэри яхэтти, генералым къыжриIащ къэбэрдейхэр езым зэрызэхуишэсар. Хуит ямыщIауэ цIыхур зэхуишэс зэрымыхъунур генералым щыжиIэм, ХьэтIохъущокъуэр абы къыхуилъащ, къэтэмакъкIэщIри: «УгушыIэрэ уэ? Сэ пасэрей пщы лъэпкъым сыкъыхэкIащ, адрей пщыхэм нэхърэ сынэхъыжьщи, цIыхур дапщэщ зэхуэсшэсынуми сыхуитщ».
1810 гъэм и гъэмахуэм Булгаковым хъыбар кърагъэщIащ «къэбэрдейхэм я лIыкIуэ гуп» пащтыхьым деж ягъэкIуэн хуейуэ. Генералым «къэбэрдей лIыкIуэхэр» къыхэхын щыщIидзэм, ХьэтIохъущокъуэр къыпэрыуащ, абы къыхихахэмкIэ арэзытэкъыми. «Абы къыхэкIкIэ, - хуитхащ генералым Кавказым и дзэпщ Тормасовым, - унафэ сщIащ пщы Исмел ягъэтIысыну».
Булгаковымрэ къулыкъущIэхэмрэ зэрахьэ лейр кърагъэхутэн папщIэ, Къэбэрдейм къагъэкIуауэ щытащ генерал-майор Вердеревскэр. Булгаковым дзэ министр Барклай-де-Толли зэрыхуитхамкIэ, къэбэрдей лIыкIуэхэр гъуэгум хуэхьэзыр хъуауэ, ХьэтIохъущокъуэр къахэIэбэри Iуэхур зэIищIащ, «Бытырбыху лIыкIуэ щIэдгъэкIуэн щыIэкъым иджыпсту, жиIащ, ди Iуэхур япэщIыкIэ Вердеревскэм етхьэлIэнщи, итIанэ сэри сынывдэкIуэнщ пащтыхьым деж». «ЛIыкIуэхэр гуитIщхьитI хъуауэ утыкум къинащ», - итхырт Булгаковым. ХьэтIохъущокъуэм кIэримыцIэлъа къигъэнэжакъым генерал бзэгузехьэм: «Къэбэрдейр къызэщIегъэст, цIыхур егъэутхъуэ, ди Iей фIэкI, дифI зэрихуэркъым».
Генерал Вердеревскэр КъалэкIыхьым щыхуэзащ абы даубыдауэ щаIыгъ ХьэтIохъущокъуэм, ар щIагъэтIыса щхьэусыгъуэмкIи жэуап къаIихащ лей къыкIэлъызезыхьахэм. ХьэтIохъущокъуэмрэ Вердеревскэмрэ я закъуэ сыхьэтитIым щIигъукIэ зэпсэлъащ, абы и ужькIэ пщыр къригъэутIыпщыжащ. Вердеревскэм и унафэмкIэ мыарэзыуэ, Тормасовымрэ Булгаковымрэ къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министрым хуэтхьэусыхащ, ауэ я тхьэусыхафэм къикIаIакъым. Ар дэнэ къэна, ХьэтIохъущокъуэ Исмел къулыкъушхуэ къыхуагъэлъэгъуауэ къыщIэкIащ. ХьэтIохъущокъуэр абы хунагъэсакъым - яукIащ. ЗыукIар ноби IупщIкъым. IупщIыр зыщ: зыукIар лIы губзыгъэм щышына жагъуэгъу щэхурыпхъуэхэрщ.
ХьэтIохъущокъуэ Исмел Къэбэрдейми щикуэдащ жагъуэгъу: абыхэми яхузэфIэкIынут акъылрэ щIэныгъэкIэ къефIэкI лIы Iущыр ирагъэукIын. Гъуанэдэууэ яукIа нэужь, ХьэтIохъущокъуэ Исмел и орденыр Бытырбыху яхьыжыгъащ 1812 гъэм (мэлыжьыхь мазэм и 3-м нэсащ), апхуэдэу щыщыткIэ, Исмел щаукIар а гъэрщ е 1811 гъэм и кIэрщ. Лермонтовым и поэмэм зэрыщитхымкIэ, Исмел къэзыукIар и къуэш ХьэтIохъущокъуэ Аслъэнбэчщ (усакIуэр щыуащ: и къуэшкъым, и адэ къуэшым и къуэщ). ХьэтIохъущокъуэ Аслъэнбэчи полковникщ, урысыдзэм къулыкъу щищIащ, Потёмкиным деж щыIа къэбэрдей лIыкIуэхэм яхэтащ, Къэбэрдейм къихьэжа нэужь, урысыдзэм пэува уэркъ шухэм ядэзэуащ (1802 гъэм щыщIэдзауэ); Псыжь зэпрыкIри абы щызауэурэ, 1837 гъэм къаукIащ. Аслъэнбэч и адэ къуэшым и къуэр, Исмел, щIиукIын щхьэусыгъуэ иIащ: и лъэпкъым епцIыжауэ илъытэу къыщIэкIынт, щадэмызауэкIэ. Ауэ абы щыхьэт техъуэ тегъэщIапIэ гуэри тхыдэм хъума щыхъуакъым.
ХIХ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм шынагъуэ ин дыдэ хэхуауэ щыта Къэбэрдейм и Iуэху зытетымрэ ар а шынагъуэм къыхэша зэрыхъуну щIыкIэмрэ теухуауэ ХьэтIохъущокъуэ Исмел 1805 гъэм Гумыщхьэ къыщыпсэлъауэ щытащ, 1806 гъэм - Бахъсэнрэ Шэджэмрэ щызэхэта хасэм.
Исмел-Псыгъуэ и сурэтыр Пащты Герман ищIащ.
КОСВЕН Марк.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1826.txt"
} |
Шахматхэм щыпащтыхь Къармэ Мажмудин
Дунейм лъэужь дахэ къыщигъэнащ КъБР-м Шахматхэмрэ шашкэхэмкIэ и федерацэм щIыхь зиIэ и президент, урысейпсо категорие зиIэ судья, категорие нэхъыщхьэ зиIэ тренер, Къэбэрдей-Балъкъэрым физкультурэмрэ спортымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Къармэ Мажмудин. Спорт лIэужьыгъуэ нэхъыжь дыдэм блэкIа лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм абы ди деж щиIа тепщэныгъэм зыми шэч къытрихьэртэкъым. ЖыпIэну ирикъунщ ар тIощIрэ зэрэ (!) ди республикэм и чемпион зэрыхъуар, Кавказ Ищхъэрэми къэралми зэфIэкIышхуэхэр къызэрыщигъэлъэгъуар. Мажмудин я щапхъэт икIи я ущиякIуэт адрей шахматист куэдым, ахэр зыхуигъэсэни зыхуригъэджэни и гъунэжт.
Тумкъей и къуэ Мажмудин 1950 гъэм Узбекистан жыжьэм дунейм къыщытехьащ. Балъкъэрхэм къахэхъукIа щIалэм и сабиигъуэм игъэвын хуей хъуащ а лъэпкъым хамэ щIыпIэм щигъэва псори. Iейрэ фIырэ зэхищIыкI хъуауэщ адэжь Хэкум къыщигъэзэжар.
Къармэ лъэпкъым езым тхыдэ къулей иIэжщ. ЗэраIуэтэжымкIэ, XV-XVI лIэщIыгъуэхэм тенджыз ФIыцIэ Iуфэм и Тамань щIыпIэм щыпсэуащ шапсыгъ лъэпкъым щыцIэрыIуэу щыта Афэджанэхэ. Абыхэм я щIалэхэр къарууфIэт, шыщхьэмыгъазэт, пэжым и телъхьэт икIи къызыхэкIахэр зэрыпхъуакIуэхэмрэ хъунщIакIуэхэмрэ щахъумэрт. Ар я бийхэм я гум техуэртэкъыми, зэрылъэпкъыу ягъэкIуэдыну мурад ящIащ. Афэджанэхэ я цIыхухъу балигъхэр зекIуэ кIуауэ зрагъэхьэлIэри, я цIыхубзхэмрэ сабийхэмрэ къанэ щымыIэу гущIэгъуншэу зэтраукIащ. Къелар зы цIыхубз уэндэгъу закъуэщ - мывэ къуагъхэм закъуигъапщкIуэри, абы ихъумащ и щхьэри и щIэблэри.
Псори зэфIэкIа иужькIэ ар къыкъуэкIыжащ. Я Iуэху фIейр ялэжьри, бийхэр кIуэжат, лъыкIэ загъэнщIауэ. Жылэм псэ зыIуту зыри къыдэнатэкъым.
ЗэрыхузэфIэкIкIэ хьэдэхэр щIилъхьэри, цIыхубзыр и дыщым ежьэжащ. Ар къызыхэкIар абазэ лъэпкъ лъэрызехьэт. Гъуэгуанэр кIыхьми, хьэлъэми, шынагъуэ куэд пыщIами и Iуэхур хэкIыпIэншэт.
И адэжь лъахэм къэблэгъэжыпауэ, хуэмышэчыжыххэу зэрыджей лъабжьэм щетIысэхащ. Абдежым щIалэ цIыкIу къыщилъхуащ.
ЕрагъкIэ и псэр къихьэсыжри, къэхъуа псори и адэм хуиIуэтэжащ. Пхъурылъхур зэрыджей лъабжьэм дунейм къызэрыщытехьам къыхэкIыу (абазэхэм жыгхэм зыхуагъэщхъырт), абы Шармэ (абазэбзэкIэ - зэрыджей) фIащащ. Афэджанэхэ къазэрыхэкIари ябзыщIащ, бийм къимылъыхъуэн папщIэ.
ЩIалэ цIыкIур балигъ хъури, и лъэпкъым илъ ищIэжащ. И унэцIэу щытари къищтэжыфынут, ауэ и анэшым и жагъуэ ищIыфакъым. Зэман дэкIри, абы и щIэблэр КъэбэрдеймкIэ къэIэпхъуащ икIи Шармэ унэцIэм и япэ хьэрфыр «къ»-кIэ хъуэжа хъуащ. Ар зэфIэкI ин зиIэ лъэпкъщ, лIы цIэрыIуэ куэди къыхэкIащ. Ди лъахэми къыщыунэхуащ Къармэхьэблэ жылэ иныр, КаменномосткIэ дызэджэр.
БлэкIа лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Урысейм щекIуэкIа революцэм иужькIэ Къармэхэ зэхэзехуэн ящIащ, ялэжьынрэ яшхынрэ зэраIэм къыхэкIыу. Аргуэрыжьти, нэгъуэщI лъэпкъхэм зыхагъэпщкIуэн хуей хъуащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Къармэ Тумкъей и адэри балъкъэрхэм яхэпшэхъуащ - бгы щIыпIэхэм и унагъуэр нэхъ щыхъума хъунут.
АрщхьэкIэ, 1944 гъэм гъатхэпэм и 8-м, зыхэсхэр я лъахэм щрашым, езыхэри дагъэкIуащ. Илъэс щэ ныкъуэ дэкIауэщ Тумкъей и унагъуэр хей щащIыжар. 1994 гъэм и накъыгъэ (май) мазэм абы теухуа унафэр дунейм къытехьащ.
Хамэ щIыпIэ къыщыхутами, цIыхухэм псэунрэ лэжьэнрэ, дауи, щагъэтакъым. Зэрыгушхуэн, я къэкIуэнур зрапхын щIэбли къащIэхъуэрт. Апхуэдэхэм ящыщ зыт 1950 гъэм накъыгъэм и 8-м Узбекистаным къыщалъхуа Мажмудини. Ар икъукIэ губзыгъэт икIи гурыхуэт. ЖыпIэну ирикъунщ и ныбжьыр илъэс 16 фIэкIа мыхъуауэ курыт школыр къызэриухар икIи ардыдэм зы илъэскIэ занщIэу лэжьэн зэрыщыщIидзар, 5 - 8-нэ классхэм щIэсхэр математикэм хуригъаджэу. Абы щыгъуэм Къармэ Тумкъей и унагъуэр, балъкъэр лъэпкъым дэщIыгъу адэжь лъахэм къэкIуэжакIэт.
1967 гъэм Мажмудин Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и физико-математикэ факультетым щIэтIысхьащ. Дауи, ар фIы дыдэу икIи ехъулIэныгъэхэр иIэу къиухащ.
И IэщIагъэм къыдэкIуэу, Къармэ Мажмудин шахмат джэгуныр хуабжьу фIыуэ илъагъурт. Илъагъу къудейтэкъым, атIэ ар гъуэзэджэу къехъулIэрт. Универститетыр къыщиуха 1972 гъэм Къармэр япэ дыдэу хъуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым шахматхэмкIэ и чемпион, а зэманым цIэрыIуэу щыта и ныкъуэкъуэгъу лъэщхэм ятекIуэри. Абы иужькIэ илъэс куэдкIэ республикэм пащтыхьыгъуэр а спорт лIэужьыгъуэм щиутIыпщакъым. Мажмудин и закъуэщ ди щIыналъэм и чемпион 21-рэ хъуфар. А ехъулIэныгъэм къытезыгъэзэжыфын зэгуэр къэхъуну фIэщщIыгъуейщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщихьа япэ текIуэныгъэ иныр лъабжьэ хуэхъуащ Къармэ Мажмудин и гъащIэ гъуэгум. 1986 гъэм ар Урысей Федерацэм шахматхэмкIэ и чемпион хъуащ, илъэситI дэкIри, 1990 гъэм, КъБР-м и командэ къыхэхам хэту щытекIуащ къэралым и гуп зэпеуэм. Европэм шахмат есэпымкIэ и чемпионатым и кIэух зэпеуэм хуэзышэ зэхьэзэхуэм щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэм къыпэкIуэу абы къыфIащащ ИКЧФ-м (Зэхуэтхэурэ шахмат зэдэджэгунымкIэ федерацэм) и дунейпсо мастер цIэр.
1974 гъэм къыщыщIэдзауэ ар хыхьащ ныбжьыщIэхэр шахматхэм хуэгъэсэным, абы хуегъэджэным епха лэжьыгъэ мытыншым икIи шахматхэмкIэ категорие нэхъыщхьэ зиIэ гъэсакIуэ цIэр къратащ. 1998 гъэм НыбжьыщIэхэм я дунейпсо джэгухэм я кIэух зэпеуэм къыщихьа ехъулIэныгъэм папщIэ Къармэм къыфIащащ «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм физкультурэмрэ спортымкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр. 2017 - 2018 гъэ еджэгъуэм кърикIуахэм япкъ иткIэ, «ХХIХ Урысейпсо олимп махуэ» гуфIэгъуэ Iуэхухэр Налшык къалэ округым щегъэкIуэкIыным кърикIуахэм хэплъэжри, Мажмудин къыхуагъэфэщауэ щытащ «Илъэсым и гъэсакIуэ нэхъыфI» цIэр.
Къармэ Мажмудин и гъэсэн щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ КъБР-м и чемпион мызэ-мытIэу хъуащ, дунейпсо зэпеуэхэми къыщыхэжаныкIащ. Абыхэм ящыщщ Урысеймрэ Европэмрэ я чемпионкэ Щыхьмырзэ ФатIимэ, ныбжьыщIэхэм я деж 2006 гъэм дунейпсо чемпион щыхъуа Чап Iэдэм, еджакIуэхэм я дунейпсо зэпеуэм 2011 гъэм бжьыпэр щызыубыда Егъэн Алихъан сымэ, нэгъуэщIхэри. Дуней псом щытыкIэ хэха щыщагъэува мы зэманми абы тренер лэжьыгъэр зэпигъэуатэкъым - ныбжьыщIэхэм япэIэщIэу дерсхэр, зэпеуэхэр иригъэкIуэкIырт, чэнджэщхэр яритырт.
Классикэ шахматхэмкIэ 23-рэ Налшык къалэм и чемпион хъуащ ар, псынщIэ дыдэу шахмат джэгунымкIэ 16-рэ КъБР-м щытекIуащ.
- Къэбэрдей-Балъкъэрым игъащIэ лъандэрэ щекIуэкIа чемпионатхэм я ныкъуэм Мажмудин щытекIуащ, - жеIэ КъБР-м Шахмат клубхэм я федерацэм и тхьэмадэ Щыхьмырзэ Артур. - Абы хуэдэ зэи щыIакъым, дяпэкIи къэхъуну фIэщщIыгъуейщ.
Иужьрей илъэсхэм Къармэ Мажмудин ехъулIэныгъэхэр къыщихьу хэтащ нэхъыжьхэм (ветеранхэм) я зэпеуэхэм - Урысей Федерацэм псынщIэу шахмат джэгунымкIэ и чемпионатым и домбеякъ медалыр къыщихьат, Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм классикэ шахматхэмкIэ тхуэнейрэ и чемпион хъуат, Къэбэрдей-Балъкъэрым классикэ шахматхэмкIэ нэхъыжьхэм я деж къыщызэрагъэпэща зэхьэзэхуэхэм 9 щытекIуат.
Къармэр цIыху гуапэу, лэжьакIуэшхуэу щытащ, и унагъуэм дахэу ящхьэщытащ, шахмат зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэр екIуу къызэригъэпэщыфырт, зи IэщIагъэм фIыуэ хэзыщIыкI судьят, гъэсакIуэ, унэтIакIуэ къызэрымыкIуэт. 2020 гъэм щэкIуэгъуэм и 21-м и ныбжьыр илъэс 71-м иту ар дунейм зэрехыжар хэщIыныгъэшхуэщ Къэбэрдей-Балъкъэр псом дежкIи, адрей щIыналъэхэм щыщхэу абы къыпыщIауэ щытахэмкIи. Къармэм пщIэшхуэ къыщыхуащIырт Урысейм ШахматхэмкIэ и федерацэми.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1828.txt"
} |
Иужь псалъэр иджыри жызымыIа Урыш Анзор
Бурятием и къалащхьэ Улан-Удэ тхьэмахуэ кIуам щекIуэкIа Урысей Федерацэм бэнэкIэ хуитымкIэ и чемпионатым хуабжьу дыщыкIэлъыплъащ килограмм 92-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм. Куэд дыдэ щIэхъуэпсырт Урыш Анзор абы ди къэралым зэи къыщымыхъуа ди нэгу щыщIигъэкIыну. Ар къехъулIэн папщIэ адыгэ щIалэр яхэхуэн хуейт медалхэм ящыщ зы зратынухэм. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Анзор епщыкIулIанэу зэкIэлъхьэужьу (2008 - 2021 гъэхэм) къэралым и бэнакIуэ нэхъыфIищым яхэхуэнут. Иджыри къэс ар зыхузэфIэкIа щыIэтэкъым.
Нэгъабэрей зэхьэзэхуэм домбеякъ медалыр къыщихьри, Урыш Анзор лъэщIыхьэжат пщыкIущрэ зэкIэлъхьэужьу къэралым и бэнакIуэ нэхъыфIищым яхэхуа Гацалов Хьэжмурат. Ар къэралым щытепщат 2001 - 2013 гъэхэм. Абы щыгъуэми осетин щIалэм дыдейр нэгъуэщI IуэхугъуэкIэ ефIэкIат: ар быниблым я адэщ, Хьэжмурат иIэр зыкIэ нэхъ мащIэт.
Гацаловым бэнэн зэрыщигъэтрэ илъэс зыбжанэ дэкIащ. Урыш Анзор уей-уей жригъэIэу иджыри утыку итщ. И ныбжьыр илъэс 34-рэ ирикъуами, нэхъ щIалэIуэхэм ноби ар йофIэкI. Абы и щыхьэтщ Улан-Удэ иджыблагъэ щекIуэкIа Урысей Федерацэм и чемпионатыр.
Япэу хьэрхуэрэгъу къыхуэхъуащ хэгъэрейхэм ящыщ Сергин Ньургун. Зэхьэзэхуэм кIэлъыплъыну къекIуэлIам я нэхъыбэр абы дэщIми, Анзор и ныкъуэкъуэгъум зы Iэмали иритакъым. АдэкIэ къыпэщIэхуа Шэшэным къикIа Минкаилов Зелимхъани хуэмыхутэкъым, ауэ Урышым пэщIэтыфынухэм ящыщкъым.
Финалым и Iыхьэ ныкъуэм къигъэлъэгъуащ Анзор хуэфэщэн щIэблэ къызэрыщIэхъуэр. Красноярск крайм и щIыхьыр зыхъумэ Урышым абы къыщыпэуващ Кърымым и цIэкIэ иджыпсту утыку ит ЗакIуий Анзор.
Адыгэ щIалитIым я зэпэщIэтыныгъэр хуабжьу гуащIэт. Нэхъ зи щIалэгъуэ ЗакIуийр мыгувэу япэ ищащ 1:0-у. Абы Урышым и Iэзагъыр пигъэуващ икIи зэрыбэнэну хухаха зэманым къриубыдэу бжыгъэр зэхуэдэ ищIыжыфащ. КъекIуэкI хабзэмкIэ мы спорт лIэужьыгъуэм зэрытемыгъакIуэ щыIэкъым: бжыгъэр зэхуэдэмэ, иужьу балл къэзыхьар нэхъыфIу къалъытэ. Арати, Урыш Анзор финалым кIуащ икIи дыжьын медалыр нэхъ мыхъуми и Iэрылъхьэт. Абы къикIырт къэралым и рекорд игъэувауэ - епщыкIуплIанэу зэкIэлъхьэужьу Урысей Федерацэм и чемпионатхэм я медалхэр зыIэригъэхьащ! ФIэщщIыгъуейщ абы зэгуэр нэгъуэщI ефIэкIыфыну. Езы Анзор ар етIанэгъэ иригъэфIэкIуэфыну аращ.
Урышыр финалым хуэпабгъэт. Хьэзырт килограмм 92-рэ зи хьэлъагъхэм я деж къэралым щынэхъ лъэщ хъуну. Абы папщIэ хигъэщIэн хуейт Дагъыстэным щыщ Курбанов Магомед. АрщхьэкIэ Iуэхур зэрыщымыгугъауэ къыщIидзащ - дохутырхэм къыхуадакъым Анзор адэкIэ бэнэну. Щхьэусыгъуэр - и лъэгуажьэм игъуэтауэ щыта фэбжь хьэлъэр къызэрыетэжарщ. Утыкум щитым, хуабжьу къызэщIэплъати, ар зыхищIэщакъым. ИужькIэ зэщIэбэгащ.
Апхуэдэу щыт пэтми, текIуам хуэдэу адыгэ щIалэр ягъэлъэпIащ икIи яIэтащ. «Урыш Анзор и телъыджагъыр умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым, - жиIащ зэхьэзэхуэм кърикIуахэм щытепсэлъыхьым Урысейм Спорт бэнэкIэмкIэ и федерацэм и тхьэмадэ Мамиашвили Михаил. - ЗэкIэлъхьэужьу пщыкIуплIрэ къэралым и чемпионатхэм медалхэр къызэрыщихьар щыхьэт тохъуэ абы къыхиха спорт лIэужьыгъуэр фIы дыдэу зэрилъагъумрэ зэфIэкI лъагэ дыдэхэр зэриIэмрэ. Абы тхыдэр къретхыкIыж, и цIэр дыщэпскIэ хигъэувэурэ. Урышыр щапхъэ къудейкъым, атIэ бэнэным, къыдэщIхэм, щалъхуа республикэм яхуиIэ лъагъуныгъэмкIэ гъащIэм купщIэ хэзылъхьэщ. Илъэс куэд хъуауэ утыку итми, и Iэзагъым хигъахъуэ зэпыту къокIуэкI. Къэралым и командэ къыхэхам щыбанэхэм я дежкIэ ар къуэш нэхъыжь пэлъытэщ, ди дежкIэ шынэхъыщIэщ. Анзор сеплъыхукIэ къызгуроIуэ абы иужь псалъэр зэпеуэ гуащIэхэм иджыри зэрыщыжимыIар!»
Урышым и лъагъуэ дахэм зэрырикIуэнур Бурятием наIуэ къыщытщищIащ ЗакIуий Азэмэт. И лъахэгъу цIэрыIуэм зымащIэкIэ къыпикIуэта иужькIэ, ар финал цIыкIум щытекIуащ икIи Урыш Анзор абы щыхигъэщIа Минкалов Зелимхъан иужьу ефIэкIыжри, домбеякъ медалыр къихьащ. Адыгэ щIалитIыр зэгъусэу тетащ къэралым и бэнакIуэ нэхъыфIхэр щаIэта лъагапIэм.
«Сэ зэи апхуэдэу егъэлеяуэ сыкIэлъыплъакъым икIи сыбжакъым хэт дапхуэдиз медаль Урысей Федерацэм и чемпионатхэм къыщихьами, хэт сыт хуэдэ рекордхэр игъэувами. Тхыдэм сыхыхьэнуи сыхущIэкъуакъым, - жиIат нэгъабэ Анзор, - ауэ илъэс къэс зэхьэзэхуэхэм ерыщу зыхузогъэхьэзыр икIи текIуэныгъэхэм ерыщу сыхущIокъу. Япэ силъэдэну сыхуейкъым, ауэ иджыри зыкъомрэ сыбэнэну си мурадщ». А псалъэхэм адыгэ щIалэр быдэу тетщ, дяпэкIи дызэрыщыгугъыр аращ.
Фигу къэдгъэкIыжми лейуэ къытщыхъуркъым Урыш Анзор 2008 гъэ лъандэрэ Урысей Федерацэм и чемпионатхэм зэпымыууэ къызэрыщыхэжаныкIыр. Ар тIэунейрэ къэралым и чемпион хъуащ. КъищынэмыщIауэ, иджы етхуанэу етIуанэ увыпIэр иубыдащ, блэнейрэ домбеякъ медалхэр зыIэригъэхьащ. Пэжщ, япэу утыку къызэрихьэ лъандэрэ абы и теплъэм зихъуэжащ, и щхьэцыр къызэретхъухам къыхэкIыу, ауэ и зэфIэкIымрэ Iэзагъымрэ хигъахъуэ фIэкIа хигъэщIыркъым. И ныбжьыр илъэс щэщIрэ плIырэ зэрыхъуар абы зыкIи къытехьэлъэркъым.
- Си адэм и щхьэцыр пасэу тхъуауэ щытащ, сэри аращ, - къыпещэ псалъэмакъым Анзор. - Урысей Федерацэм и чемпионатхэм сызэрыхэта псори нобэм хуэдэу сощIэж. Япэ дыдэу ар къыщыхъуар 2005 гъэращ, си ныбжьыр илъэс пщыкIуий ирикъуа къудейуэ.
Гацаловым и рекордым Урышым нэгъабэ къытримыгъэгъэзэжыфынкIи хъунут - чемпионатым щIидзэным куэд имыIэжу и лъэгуажьэр игъэузыжат икIи бэнэнрэ мыбэнэнрэ щызэхэкIар иужь дыдэ махуэрат. Мис аргуэруи фэбжьым зыкъригъэщIащ, ауэ дыжьын медалыр зыIэригъэхьэу къэралым и рекорд игъэувыным ари зэран къыхуэхъуфакъым.
КъищынэмыщIауэ, Урыш Анзор Европэм тIэунейрэ и чемпионщ, Лондон щекIуэкIа Олимпиадэм 2012 гъэм хэтащ, дунейпсо зэхьэзэхуэхэм ехъулIэныгъэ инхэр щиIащ. Ар УФ-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастерщ, къэралым и командэ къыхэхам 2009-м щыщIэдзауэ ираджэ.
Псыхъурей адыгэ къуажэжьым 1987 гъэм щIышылэм и 27-м Анзор къыщалъхуащ. Бэнэным хэзышари и япэ тренеру щытари и адэ, спортымкIэ мастер Урыш СуIэдинщ. Абы и нэIэ щIэтущ ехъулIэныгъэ инхэм хуэзышэ гъуэгу бгъуфIэм икIи кIыхьым зэрытехьар, текIуэныгъэхэм я IэфIагъ нэсри япэу щызэхищIар.
Анзор псынщIэу спортым хэзэгъащ икIи цIэрыIуэ щыхъуащ. АбыкIэ сэбэп хъуащ щIыналъэ, къэралпсо утыкухэм щIалэ дыдэу и лъэр зэрыщигъэбыдамрэ гу къылъатэу Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам пасэу зэрыраджамрэ. ЖыпIэну ирикъунщ 2004 гъэм ар ныбжьыщIэхэм я деж Европэм и чемпион зэрыхъуар, илъэсищ дэкIа иужькIэ дунейпсо щIалэгъуалэ зэпеуэм дыжьын медаль къызэрыщихьар.
АдэкIэ Урышыр хагъэхьащ «Гладиатор» гупым икIи Тембот Анзоррэ Миндиашвили Дмитрийрэ япэщIэхуащ. Ар абы и дежкIэ лъагапIэщIэт икIи и Iэзагъым щыхигъэхъуа лъэхъэнэ телъыджэщ.
Балигъхэм яхыхьа иужькIи Анзор и ехъулIэныгъэхэм куэдрэ пигъэплъакъым. Ираным и къалащхьэ Тегеран 2009 гъэм абы фIы дыдэу зыкъыщигъэлъэгъуащ икIи Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам хэту Дунейпсо кубокым ехьэлIа зэпеуэм домбеякъ медалыр къыщихьащ. АрщхьэкIэ Урышым и япэ текIуэныгъэ нэхъ ин дыдэхэр къыкIэлъыкIуэ илъэсращ зыхуэзар.
2010 гъэм мэлыжьыхьым (апрелым) и 13 - 18 махуэхэм Азербайджаным и къалащхьэ Баку щекIуэкIа Европэм и чемпионатыр адыгэхэм хуабжьу тхуэугъурлащ - бэнакIуэ гъуэзэджэхэу Махуэ Билал, Урыш Анзор (тIури бэнэкIэ хуитымкIэ), Хъущт Аслъэнбэч (алыдж-урым бэнэкIэмкIэ) сымэ зыхэта хьэлъагъхэм япэ увыпIэхэр щаубыдащ. Хьэлэмэтращи, Баку щекIуэкIа Европэм и чемпионатым гуп пашэныгъэр щызыIэрызыгъэхьа Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам дыщэ медалу 4 абы къыщихьати, 3-р зылъысар ди лъэпкъэгъухэрщ.
Адыгэ бэнакIуэхэр 2010 гъэм Европэм и чемпион хъуа къудейкъым, атIэ наIуэу къагъэлъэгъуащ я хьэрхуэрэгъухэм нэхърэ куэдкIэ зэрынэхъ лъэщыр. Абы псынщIэ дыдэу щыхьэт техъуащ зэхьэзэхуэм и япэ махуэр. Зэпеуэр зэрызэхагъэувам ипкъ иткIэ мэлыжьыхьым и 13-м зэхэкIын хуейт бэнэкIэ хуитымкIэ ди щIалитIри зыхэт гупхэм щытекIуэнур.
Дуней псом тIэунейрэ и чемпион Махуэ Билал япэ дыдэу а цIэ лъапIэр къыщихьар илъэсищ и пэкIэ Баку щекIуэкIа зэхьэзэхуэрт. Зи ныбжьыр илъэс 23-рэ фIэкIа абы щыгъуэм мыхъуа адыгэ щIалэр сыт хуэдэ зэпеуэми щытекIуэу дригъэсат. Ауэ Билал и дыщэ медалхэм апщIондэху яхэтакъым Европэмрэ Олимп джэгухэмрэ яйхэр. Абыхэм ящыщ зыр Азербайджаным щызыIэригъэхьакIэт, адэкIэ плъапIэр 2012 гъэм Лондон щекIуэкIыну Олимпиадэрат.
И ныкъуэкъуэгъухэр «имыгъэбауэу» дыщэ медалыр Баку къыщихьащ Урыш Анзори. Япэ дыдэу апхуэдэ зэпеуэхэм хэхуа Урыш Анзор килограмм 84-рэ зи хьэлъагъхэм я гупым телъыджэу зыкъыщигъэлъэгъуащ. Финалым и 1/8-нэ Iыхьэм ар Италием и лIыкIуэ Фасугбай Антони 6:0-у щытекIуащ. КъыкIэлъыкIуэу абы хигъэщIащ алыдж Криаридис Григориосрэ (9:0) болгар Ганев Михаилрэ (2:0) икIи лъэ быдэкIэ финалым нэсащ. Анзор абы къыщыпэщIэтащ азербайджан бэнакIуэ лъэщ Шарифов Шариф.
Хэгъэрейхэм уатекIуэну зэрымытыншыр гурыIуэгъуэщ, ауэ ди щIалэм апхуэдэ лIыгъэ къыкъуэкIащ. ЩIэупщIэжын лъэпкъ къыхэмыкIыу Шарифовыр хигъащIэри, ар чемпион хъуащ.
Гу лъытапхъэщ, Махуэ Билалрэ Урыш Анзоррэ япэ дыдэу Европэм 2010 гъэм щытекIуамэ, абы ирихьэлIэу илъэситI ипэкIэ Олимп чемпион хъуа Хъущт Аслъэнбэч алыдж-урым бэнэкIэмкIэ ар нэхъапэм тIэунейрэ къехъулIат.
Мыгувэу, мэкъуауэгъуэм (июным) и 27-м Волгоград щекIуэкIащ бэнэкIэ хуитымкIэ Урысей Федерацэм и чемпионат. Абыи ехъулIэныгъэ щызэригъэгъуэтащ Урыш Анзор.
МазитI и пэкIэ Европэм и чемпион хъуа ди щIалэм, дауи, гугъут къэралым щекIуэкI зэхьэзэхуэм тэмэму икIи елIалIэу зыхуигъэхьэзырыну. АрщхьэкIэ абы ар къехъулIащ, ауэ зы мащIэ дыдэкIэ и кIэн къикIакъым. КIэух зэIущIэм Урышыр щыхуэзащ 2009 гъэм Европэм и чемпион хъуа осетин щIалэ Кцоев Сослъэн. Абыхэм я зэпэщIэтыныгъэр сыт и лъэныкъуэкIи зэхуэдэ хъуащ икIи финалым и япэ, етIуанэ Iыхьэми текIуар судьяхэм яхузэхэгъэкIакъым. Апхуэдэу щыхъум, пхъэидзэкIэ нэхъыфIыр къалъытащ. Зи насып къикIар Осетие Ищхъэрэ-Аланием и лIыкIуэращ.
ПхъэидзэкIэ къэралым и чемпионыгъэр зэрыфIахьам Урыш Анзор и лъэр щIигъэхуакъым. КъыкIэлъыкIуэ илъэсми ар Европэм щытекIуащ.
Аргуэру килограмм 84-м нэс зи хьэлъагъхэм я деж щыбэна адыгэ щIалэм Европэм и чемпион цIэр нэмыцэ щIыналъэм ехъулIэныгъэкIэ щихъумащ. Финалым нэсыху абы и хьэрхуэрэгъухэм зы балли яритакъым. ПэщIэдзэ зэIущIэм Урышым 2:0, 6:0-у щыхигъэщIащ Ирландием къикIа Долли Алекс. АдэкIэ финалым и Iыхьэ плIанэм абы зы Iэмали иритакъым поляк Балавендер Мацей - 3:0, 4:0.
Финал ныкъуэр илъэс ипэкIэ екIуэкIам ещхь хъуащ. Абы Анзор хьэрхуэрэгъу аргуэру къыщыхуэхъуащ Азербайджаным щыщ Шарифов Шариф. 2010 гъэми хуэдэу, иджыри текIуар ди щIалэращ. Ауэ абы щыгъуэм Урышым Шарифовыр Баку щыIэжу псынщIэ дыдэу хигъэщIамэ, иджы лъэхъэнитIкIэ еныкъуэкъун хуей хъуащ. Ахэр 3:0, 1:0-у зэриухам Анзор и тепщэныгъэм зыми шэч къытригъэхьакъым.
Хуабжьу гуащIэу щытащ финалыр. Абы къыщыпэщIэта куржы щIалэщIэ Марсагишвили Дато Межконтинентальнэ кубокыр къэхьыным ехьэлIауэ 2010 гъэм и жэпуэгъуэ (октябрь) мазэм Дагъыстэным и Хасавюрт къалэм щекIуэкIа зэхьэзэхуэм Урыш Анзор гугъу демыхьыщэу щыхигъэщIат. Абы ди бэнакIуэр игъэбэлэрыгъауэ къыщIэкIынущ икIи зэпеуэм и япэ лъэхъэнэр 1:4-уэ иригъэхьащ. Загъэпсэхуу къихьэжа иужькIэ, Анзор зызэтриубыдэжащ икIи 1:0-у текIуащ. Иджы псори щызэхэкIынур ещанэ лъэхъэнэрт. Ари Урышым щIагъуэу къыщIидзакъым икIи 1:3-уэ иригъэхь хъуащ. ХэкIыпIэ щыIэжтэкъыми, къэнэжа зэман мащIэм Анзор ерыщу икIи лъэщу ебгъэрыкIуащ икIи баллитIыр куржы щIалэм къыфIихьыжащ - 3:3! Апхуэдэу зэпэщIэтыныгъэр иухати, иужьу зэIущIэм ехъулIэныгъэ щызиIа Урыш Анзор, хабзэм ипкъ иткIэ, текIуауэ къалъытащ икIи Европэм и чемпион зэрыхъуам щыхьэт техъуэ дыщэ медалыр къратащ.
2010 гъэм Лондон щекIуэкIа Олимп джэгухэм хэтыну я насып къикIащ Европэм тIэунейрэ и чемпион Урыш Анзоррэ дунейм щэнейрэ щытекIуа Махуэ Билалрэ. Ахэр а лъэхъэнэм я хьэлъагъхэм я деж нэхъ лъэщ дыдэхэм ящыщт икIи куэдым хуагъэфащэт а тIур олимп медаль нэхъыфI дыдэхэм Инджылызым и къалащхьэм щыщIэбэныну.
Псори текIуэныгъэкIэ къыпщыгугъыныр ар хуабжьу жэуаплыныгъэшхуэщ икIи зэпеуэм хэтхэм я дежкIэ Iуэхур тIуащIэу зыгъэхьэлъэщ. Апхуэдэуи къэхъуащ. Килограмм 84-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм Урыш Анзор япэу къыщыпэщIэхуащ Украинэм икIа Алдатов Ибрэхьим. Ди щIалэм зэхьэзэхуэм фIы дыдэу къыщIидзащ икIи япэ Iыхьэм 3:0-у щытекIуащ. ЕтIуанэм и хьэрхуэрэгъур 3:4-уэ къефIэкIами, ещанэм 4:1-уэ хигъэщIэжри, финалым и Iыхьэ плIанэм кIуащ.
АдэкIэ Урышым ныкъуэкъуэгъу къыхуэхъуар бэнэныр лъэпкъ Iуэхуу щагъэува Ираным къикIа Лашгари Эшар Насерт. Ди жагъуэ зэрыхъущи, Анзор абы пэлъэщакъым икIи 0:3, 1:3-уэ къыхигъащIэри, Олимпиадэм медалыншэу къыщигъэнащ, езы Лашгари къыкIэлъыкIуэм къызэрыщытрадзам къыхэкIыу.
Лондон къикIыжа иужькIи спортым щIыхь зиIэ и мастер Урыш Анзор ехъулIэныгъэ инхэр щиIащ Урысей Федерацэми, Европэми, дунейпсо зэпеуэхэми. Нобэми ар ящыщщ ди республикэми къэралми я щIыхьыр лъагэу зыIэт бэнакIуэ лъэщхэм икIи дяпэкIи куэдкIэ дыщогугъ. Анзор хуабжьу фIыуэ къалъагъу къыдэбанэхэми я гъэсакIуэхэми. КъищынэмыщIауэ, ар быниблым я адэ гумащIэщ, къыщхьэщыжакIуэщ икIи унэтIакIуэщ.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1829.txt"
} |
ШахматхэмкIэ дунейпсо чемпионхэр
(Ещанэ Iыхьэ. ПэщIэдзэр щIышылэм и 16-мрэ 18-мрэ тетащ).
Каспаров Гарри дунейпсо чемпион хъуа иужькIэ, мыгувэу Совет Союзыр зэхэщэщэжащ. ЧемпионыщIэм абы Iэмал къритащ дэнэкIи игъэзэну. 1993 гъэм Каспаровымрэ шахмат тажым щIэбэныну къызылъыса инджылыз Шорт Найджелрэ Дунейпсо Шахмат Федерацэр (ФИДЕ) ягъэкъуэншащ зэфIэкI зэримыIэмрэ Iулъхьэм зэрызэщIищтамкIэ. Ахэр абы къыхэкIри Профессионал Шахмат Ассоциацэ (ПША) къызэрагъэпэщащ икIи и жьауэм щIэту я зэIущIэр Лондон щрагъэкIуэкIащ. А зэпэщIэтыныгъэм Каспаровыр тыншу щытекIуащ. ФИДЕ-м а зэIущIэр къилъытакъым икIи игъэIуащ езым и чемпионат зэрыригъэкIуэкIынур. Дунейпсо чемпиону щыт Каспаровым дэджэгуфын папщIэ Шорт финал ныкъуэмрэ финалымрэ щыхигъэщIахэу Карпов Анатолийрэ Тимман Янрэ зэIуагъащIэри, я чемпионыр яубзыхуащ. Ар Iэрыхьащ ди хэкуэгъум. Апхуэдэ щIыкIэкIэ дунейпсо чемпионитI къызэдэгъуэгурыкIуэ хъуащ: ПША-м и цIэкIэ - Каспаровыр, ФИДЕ-м ейуэ - Карповыр.
1995 гъэм Каспаров Гарри и чемпионыгъэр ихъумащ, Индием щыщ Ананд Вишванатан хигъащIэри. Илъэситху дэкIри, абы текIуащ икIи ПША-мкIэ етIуанэ дунейпсо чемпион хъуащ Крамник Владимир (Урысей Федерацэ). АрщхьэкIэ а зэманым езы Профессонал Шахмат Ассоциацэр хэкIуэдэжакIэт, мылъкукIэ зыкъыщIэзыгъэкъуэн имыгъуэтыжу.
Абы щыгъуэми ФИДЕ-м и чемпионатхэр, зэрихабзэу, зэпимыгъэууэ иригъэкIуэкIащ. Карпов Анатолий США-м щыщ Камский Гатэ ефIэкIри, аргуэру бжьыпэр зыIэригъэхьащ. АрщхьэкIэ 1996 гъэм чемпионыр зэраубзыху щIыкIэр яхъуэжащ. Абы ипкъ иткIэ дунейм и шахматист нэхъыфI зыбжанэ зэхуашэсырти, зыр адрейм кIэщу дагъэджэгуурэ, нэхъыфIыр ягъэбелджылыт. ПША-мкIэ нэхъыфIхэу Каспаровымрэ Крамникрэ апхуэдэ зэхьэзэхуэм хэтын ядакъым. Япэм Карповыр щытекIуащ, зэрычемпионым къыхэкIыу занщIу финалым ягъэкIуати. АрщхьэкIэ иужькIэ апхуэдэ хабзэм тету джэгун идэжакъым, чемпионым ефIэкIыныгъэ лъэпкъ иратыжатэкъыми. Арати, ФИДЕ-м къызэригъэпэща зэпеуэщIэхэм япкъ иткIэ дуней псом и чемпион хъуахэщ: 1999 гъэм - Халифман Александр (Урысей Федерацэ), 2000 гъэм - Ананд Вишванатан (Индие), 2002 гъэм - Пономарёв Руслан (Украинэ), 2004 гъэм - Касымджанов Рустам (Узбекистан).
2002 гъэм ирихьэлIэу шахматхэр щытыкIэ гугъум ихуащ. Дуней псом чемпионитI иIэ хъуащ (ПША-мкIэ - Крамник, ФИДЕ-мкIэ - Пономарёв). Абы щыгъуэми ЩIы хъурейм щынэхъыфIу куэдым къалъытэр Каспаровырат - арат зи рейтингыр нэхъ ин дыдэр икIи зэхьэзэхуэ лъэщ зыбжанэм щытекIуар. Мурад ящIащ зэкъуэувэжыну. АрщхьэкIэ ФИДЕ-м къыхузэгъэпэщакъым и чемпионымрэ (Пономарёвыр, иужькIэ Касымджановыр) Каспаровымрэ зэдигъэджэгуу, дуней псом щынэхъыфIыр зэхигъэкIыну. Абы игъэгубжьа Каспаровыр 2005 гъэм шахматхэм къыхэкIыжащ, и рейтингыр адрейхэм куэдкIэ ефIэкIыу щыт пэтми.
КъекIуэкIыгъуитIым кърикIуам ипкъ иткIэ дунейпсо чемпионыр яубзыхуну а илъэс дыдэм ФИДЕ-м зэхиубла зэхьэзэхуэм Каспароври Крамники хэтын ядакъым. Абы чемпион щыхъуащ Болгарием щыщ Топалов Веселин.
ИкIэм-икIэжым, 2006 гъэм, дунейм и шахматист нэхъыфIхэр зэкъуэувэжащ. ФИДЕ-м иригъэкIуэкIа зэхьэзэхуэм иужьу щытекIуа Топалов Веселинрэ ПША-мкIэ псоми ефIэкIа Крамник Владимиррэ зэпэщIагъэуващ, абы щытекIуэр шахматхэмкIэ и зи чэзу дунейпсо чемпиону ягъэIуну.
Крамник Владимир (1975 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным) и 25-м Краснодар крайм хыхьэ ТIуапсы къалэм (СССР) къыщалъхуащ) - урысей шахматистщ. 2006 гъэм ФИДЕ-р зэкъуэувэжа иужькIэ, шахматхэмкIэ епщыкIуплIанэ дунейпсо чемпион хъуащ.
Ботвинник и школым шахматхэм зыщыхуигъэсащ. Профессионал Шахмат Ассоциацэм иригъэкIуэкI дунейпсо зэпеуэм 2000 гъэм щытекIуащ, Каспаров Гарри Лондон щыхигъащIэри. ИлъэсиплI дэкIри а цIэр ихъумащ Венгрием щыщ Леко Петер ефIэкIри. Дунейм и шахматист нэхъыфIхэр щызэхуашэсыжа 2006 гъэм ЩIы хъурейм щынэхъыфIу къалъытащ, ФИДЕ-м иригъэкIуэкIа зэпеуэмкIэ чемпион Болгарием щыщ Топалов Веселин текIуэри.
Дунейпсо кубокыр 2013 гъэм зыIэригъэхьащ. Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам хэту ШахматхэмкIэ Дунейпсо Олимпиадэм щэнейрэ щытекIуащ, Европэмрэ дуней псомрэ я гуп чемпионатхэм япэ увыпIэр щиубыдащ.
Ананд Вишванатан (Виши) (1969 гъэм дыгъэгъазэм (декабрым) и 11-м Мадрас къалэм (Индие) къыщалъхуащ) - индийскэ шахматистщ. 2007 гъэм шахматхэмкIэ епщыкIутхуанэ дунейпсо чемпион хъуащ.
1948 гъэм къыщыщIэдзауэ ди къэралым (СССР-мрэ УФ-мрэ) и шахматистхэм илъэс 59-кIэ (ФИДЕ-р щызэкъуаудар хэмыту) яIыгъа дунейпсо тепщэныгъэр къызэпиудащ Индием щыщ Ананд Вишванатан. 2007 гъэм, ФИДЕ-р зэрызэкъуэувэжрэ илъэс дэкIауэ, дунейпсо чемпионатыр ирагъэкIуэкIащ къекIуэкIыгъуитIу зэхэту. Абы хагъэхьа шахматисти 8-ри тIорытIэ зэдэджэгуащ икIи, очко 14-м щыщу 9 зыIэригъэхьэри, Ананд бжьыпэр иубыдащ. Ар зы очкокIэ зефIэкIащ етIуанэ хъуа Крамник Владимир.
ИужькIи Ананд и чемпионыгъэр щэнейрэ (2008, 2010, 2012 гъэхэм) ихъумэжыфащ, нэхъ лъэщыж къыкъуэкIыхукIэ.
Карлсен Свен Магнус Ээн (1990 гъэм Тёнсберг къалэм (Норвегие) къыщалъхуащ) - норвежскэ шахматистщ. ЕпщыкIуханэ дунейпсо чемпионщ, нобэми а цэр зэрехьэ.
Тхыдэм щыяпэу шахмат джэгукIэ лIэужьигъуищымкIи Карлсен дунейпсо чемпион хъуащ: 2013 гъэ лъандэрэ - классическэ шахматхэмкIэ, 2014-2016 гъэхэм - рапидымкIэ (шахмат псынщIэхэмкIэ), 2014 - 2015, 2017 - 2018 гъэхэм - блицымкIэ. Нэхъ щIалэ дыдэу (илъэс 13-рэ мази 4-рэ махуэ 27-рэ и ныбжьу) гроссмейстер хъуахэм ящыщщ.
Классическэ шахматхэмкIэ дунейпсо чемпион хъуащ, 2013 гъэм Ананд Вишванатан ар щалъхуа Индием и Мадрас (иджы Ченнаи) къалэм щыхигъащIэри. Илъэс дэкIри, ахэр Сочэ къалэм щызэIущIащ икIи аргуэру Карлсен текIуащ. Ещанэуи, еплIанэу абы и шахмат тажыр 2016, 2018 гъэхэм ихъумэжыфащ, Карякин Сергейрэ (Урысей Федерацэ) Каруанэ Фабиорэ (США) ефIэкIри.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "183.txt"
} |
МЭРЕМ ПШЫХЬ
Пасэрей адыгэхэм нэмысышхуэрэ хабзэшхуэрэ яхэлъу щытащ. Адыгэ хабзэр фадафэ Iэнэми щащыгъупщэу щытакъым. ГуфIэгъуэкIэ цIыхухэр зэхыхьамэ, абы щызэрихьэлIа псори зы гупу зэхэтIысхьэртэкъым. Нэхъыжь здэщыс Iэнэм щIалэгъуалэ щытIысыну хабзэм къезэгъыртэкъым. Ар нэхъыжьымрэ нэхъыщIэмрэ зэхуащI нэмысым къыхэкIыу арат. Нэхъыжьхэм яхуэфэщэ нэхъыщIэхэр щхьэгъэрыту яIэт. ЩIалэгъуалэри ныбжькIэ зэрызэхуэхъункIэ зэхагъэкIырти, гуп щхьэхуэурэ унэхэм щIагъэтIысхьэрт.
Нэхъыжьхэмрэ нэхъыщIэхэмрэ унэ щхьэхуэ щIэс пэтми, я Iуэху зыIутыр зрагъащIэрт. ЩIалэгъуалэ Iэнэм щыщу щIалитI, фадэбжьэрэ шхын тепщэчрэ яIыгъыу нэхъыжьхэм я деж ягъакIуэрт: «ФыкIуи ди нэхъыжьхэр зэвгъэлъагъу, я Iуэху зыIут зэвгъащIэ, ди хъыбари яхуэфхь», - жаIэрти. Абы ещхьыркъабзэу нэхъыжьхэри нэхъыщIэхэм якIэлъыкIуэрт. Апхуэдэу ягъэкIуахэр хуабжьу къащыгуфIыкIыу ирагъэблагъэрт, я фадэбжьэри Iахырти техъуэхъухьырт. ЛIыкIуэхэр ягъэтIыстэкъым, фадэбжьэ нэужьым фIыщIэ къыхуащIу, къыдэкIуатэу хъуэхъу хужаIэурэ къыщIагъэкIыжырт.
МыдэкIэ къыздэкIуэжам: «Гуп махуэ апщий!» - жаIэрти къахыхьэжырт. Зыхуэфащэхэри тэджырти кърагъэблэгъэжырт, гуп махуэбжьэ иратырти ирагъафэрт. Унафэр зэрагъэзэщIамкIэ къэкIуэжахэм фIыщIэ хуащIырти, я пIэ ирагъэтIысхьэжырт.
ГуфIэгъуэр зейр гупхэр зыщIэс унэхэм щIыхьэурэ яхэплъэрт, зыхуей-зыхуэныкъуэхэр зригъащIэрти, щхьэгъэрытхэм унафэ яхуищIырт псори къызэрагъэпэщыну.
Гуп зыхэсым зы тхьэмадэ яIэти, псори абы и унафэт зэрекIуэкIыр. Гупым ящыщ щIэкIын хъумэ, щхьэгъыртхэм ящыщ гъусэ хуэхъурт. ЩIэкIахэр къыщыщIыхьэжкIэ, япэ итым сэлам къитырт. Гуп махуэбжьэр а сэлам къэзытам иратырт, абы гъусэ иIэмэ, бжьэр абы иритырти иригъафэрт. Фадэр кърагъахъуэрти, ефам къратыжырт, абы ар езым къезытам IэщIигъэувэжырт, мыдрейм бжьэр къезытам IэщIигъэувэжырти, итIанэ и тIысыпIэ игъуэтыжырт. Бжьэр езым и ужь итым ириту иригъэфэныр Джылахъстэней хабзэщ. Къэбэрдей лъэныкъуэм езы зратам иреф.
Гупым яхэмысауэ зыгуэр къыщIыхьамэ, зыхуэфащэхэр тэджырт. Тхьэмадэр тэджу хабзэтэкъым. КъыщIыхьар нэхъыжьми нэхъыщIэми, фIэхъусыбжьэр иримыфауэ тIыс хъунутэкъым.ФIэхъусыбжьэм техъуэхъухьыртэкъым. Ар ирифрэ бжьэр къезытам иритыжа нэужь, хуэфащэ тIысыпIэр хуагъэлъагъуэрт.
Гуп тхьэмадэр щIэкIын хъумэ, къыщIыхьэжыху унафэр и пщэ дэлъу зыгуэр и пIэм къринэрт. Езы тхьэмадэм щхьэгъэрытым и мызакъуэу, гуп зыхэсым ящыщи дыщIэкIырт, нэмыс хуащIу. Ар къыщыщIыхьэжкIэ гупыр псори тэджырт. Гуп махуэбжьэ ирату иримыфауэ тIысыну хуиттэкъым. Абы ещхьыркъабзэт, хьэщIэр щIэкIын хъуми.
Iэнэм фадэр щызекIуэми, пасэм адыгэхэр чэф хъуным щышынэу щытащ. «Чэф игъуэтащ» зэрызыхужрамыгъэIэным хущIэкъурт.
Щоджэн Хьэзешэ.
ЗэрыжаIэжымкIэ, мы Iуэхугъуэр къыщыхъуар аддэ зауэжьым и пэ цIыхухэр щыгъыныджэу щыщыта лъэхъэнэрщ. Мухьэдин еджэным тримыкъузащэу екIуэкIырт, зыщIригъэхыурэ школым щымыкIуэри нэхъыбэт. Апхуэдэу махуитIкIэ школым мыкIуауэ, псыхъуэм джэгуу дэт щIалэм и егъэджакIуэ Мухьэмэд къыхуозэ.
- Сыт, уэ щIалэр, школым уныщIемыкIуалIэр махуитI хъуауэ?
- Уэрей, сынэкIуэнутэм, ауэ дыгъуасэ си гъуэншэджыр яжьыщIати хъуакъым.
- Нобэ-щэ?
- Нышэдибэ школым сынэкIуэну сынежьауэ фи дежкIэ сыщыблэкIым, сыплъэри, уи гъуэншэджыр жьыщIауэ фIэлъти, укъэмыкIуэн си гугъэри згъэзэжащ.
Думэн Мурадин.
♦Факъырэми насыпыфIэу зыкъелъытэж, и къэлътмакъым из щыхъуам деж.
♦Къазшырыфэ бостей къилъыхъуэурэ, къазым и фэм зихъуэжащ.
♦Щхьэгъусэу къэпшэнум уепсэлъэныр дагъуэ хуэпщIынымкIэ къыщIумыдзэ.
♦Шы къарэ дахэ мыжэ нэхърэ жагъэфI зиIэ алащэ къэбыфэжь.
♦ЦIыхум и гум удыхьэн папщIэ, абы и бгъэр зэгуэбгъэжын хуейкъым.
♦Шы джалъэм гъуэгуанэшхуэ къызэпичауэ арщ, цIыху джалъэм и гъащIэ гъуэгуанэр иухащ.
♦Къыпхумейм уемылъэIу - уи щхьэр пуд хъунщ.
♦ЕрыскъыкIэ къэпхь гуэныхьыр гуэныхь псом я лейщ: ар жыхьэнмэ дакъэжь мафIэщ, ар зэи пхуэпшыныжынукъым.
♦Пхъу зиIэри мэгузавэ, къуэ зиIэри мэгузасэ: пхъур яшэри пыкIащ, къуэм къишэри хэкIащ.
♦АдыгэлI и псалъэ епцIыжыркъым.
♦Жьым утесми, псым уемыпыдж.
♦Уи лIыгъэр къэбгъэлъэгъуэн папщIэ, зауэ IэнатIэ ухуей-тIэ?
♦Бжьэ зи куэдым фор и хьэщIэ шхынщ.
♦ЦIыху бзаджэм уебзэрабзэкIэ, и бзэр IэфI пхуэщIынукъым.
♦Куэд зымыгъащIэу куэд зылъэгъуа.
♦Напэ хужь - гу фIыцIэ.
♦Зи щхьэр уз Дизыкъуажэ гуфIэрт, узын илъщ си щхьэм жиIэри.
♦Ехъуапсэри архъуанэм хэлъащ, жи.
♦Къаплъэнэф нэхърэ псори зылъагъу хьэфиз.
♦ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ, жаIэ, атIэ сыт лIыфI къуэфI щIыхуэмыщыр?
♦Акъылыр цIыхум и лъагагъым елъытакъым.
КIуантIэ Iэзид.
Я бжыгъэкIи, щIыналъэкIи мэхъуэшхэр адрей адыгэ лъэпкъхэм нэхърэ нэхъ мащIэщ. Ахэр беслъэнейхэм я гъунэгъуу къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыпсэуащ, Хуарзэ, Псыхур, Iэл псыхэм я тIуащIэхэр яIыгъыу. Я лъэпкъыцIэр къызыхэкIар нахуэкъым.
Мэхъуэшхэм я псэлъэкIэр кIахэ адыгэхэм ейм нэхъ ещхьщ, ауэ зи гъунэгъу беслъэнейхэр зэрыпсалъэми мащIэу тохуэ. Я гъунэгъухэм зрагъэзэгъыу, зауэ-банэ хэмыту, ауэ я щхьэхуитыныгъэхэр мэхъуэшхэм яхъумэжыфу къэгъуэгурыкIуащ. КъухьэпIэмкIэ щыIэ адыгэхэм къащхьэщыкIыу абыхэм пщы яIащ - Бэгъэрсокъуэхэ. Абы хуэжыIэщIэу зэрыщытым и фIыгъэкIэ мэхъуэшхэр зэгурыIуэхэу икIи хуэщIауэ псэуащ. Нэхъыбэу ахэр Iэщ гъэхъуным елэжьхэрт, апхуэдэу я щIыр пшэрти, гъавэ бэви къытекIырт.
XVIII - XIX лIэщIыгъуэхэм адрей адыгэ лъэпкъ псоми я щхьэм кърикIуам хуэдэ мэхъуэшхэр хъуащ: Кавказ зауэм и цIыхуу куэд хэкIуэдащ, куэдми адэжь лъахэр ябгынэри Тыркум Iэпхъуащ.
Мэхъуэшхэри адыгейуэ ятх, адыгей литературэбзэм иропсалъэ. Абыхэм уащыхуозэ адыгэ диаспорэ здэщыIэ къэралхэми.
XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм я бжыгъэкIэ натыхъуейхэр (натхъуаджэхэр) адыгэ лъэпкъхэм я нэхъ инхэм ящыщащ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, абыхэм я бжыгъэр мин 240-м нэсырт. Натыхъуейхэм я щIыналъэр ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ Пщызэ псым, къуэкIыпIэмкIэ - Адэгум нэсырт, я щIыбымкIэ абазэхэхэр къыщыст. Ахэр щIым телэжьыхьырт, Iэщ, бжьэ ягъэхъурт; сату дащIырт Тыркум, Кърымым, Урысейм. Иужьрейм къыщащэхурт шыгъу, гын, щэкI, гъущIхэкI Iэмэпсымэхэр. Езыхэм ящэрт фо, шэху, тхъу, гуэдз, цы, нэгъуэщIхэри.
XVIII - XIX лIэщIыгъуэхэм пщырэ пщылIрэ щымыIэу, демократ жылагъуэ зэхэтыкIэм тету натыхъуейхэр псэуащ. ЩIыналъэм лъэпкъ унафэхэр щызезыгъакIуэр хасэрт. Натыхъуей адыгэхэр ерыщу щIэбэнащ я щхьэхуитыныгъэм. Кавказ зауэр иуха нэужь, адрей адыгэ лъэпкъхэми хуэдэу, абыхэм я нэхъыбэр залымыгъэкIэ Тыркум ягъэIэпхъуащ. Хэкужьым къинэжар мащIэ дыдэщ. Иджы Адыгэ Республикэм Натыхъуей фIэщыгъэцIэр зэрихьэу зы къуажэ закъуэщ щыIэр.
Натыхъуейхэр «адыгей» жиIэу ятх, адыгей литературэбзэм иропсалъэ.
НыбэхуэфI
СытIысамэ пщэдджыжьышхэ,
Си хьэ цIыкIур къыздотIыс.
Сэ а цIыкIур здызогъашхэ,
Сэ хузощI абы хьэ Iус.
Сэ иджыри шхэн щIэзмыдзэу,
Хьэм и фалъэр еунэщI,
И нэ цIыкIухэр щIиукъуанцIэу,
ТхьэмыщкIафэ зэуэ зещI.
Сэ изот абы си Iыхьэр -
Зы дакъикъэм егъэкIуэщI.
Согъэтхъэж апхуэдэу си хьэр -
Сыт епщIэнур - ныбэхуэфIщ?!
Сыхьэткъеуэ
Ныбэфыжь езыр хъужауэ
ФIэлъщ блынджабэм сыхьэткъеуэ -
Бым, бым, бым…
Сыхьэткъеуэр къеуэхункIэ,
Руслан цIыкIу щIэмычэу къоскIэ -
УитI, уитI, уитI…
Къыздихьауэ зы пхъэ уадэ,
Ису фIощI абы Мэз дадэ -
Быргъэ, быргъэ, быргъэ…
- Сыхьэткъеуэм къивгъэкIыжи,
ИрекIуэж я дей Дадэжь, - жи -
КIуэж, кIуэж, кIуэж…
Мэз Дадэжьыр къемыдаIуэ,
ЩIалэ цIыкIури мэлъаIуэ -
КхъыIэ, кхъыIэ, кхъыIэ…
- Уэ Дадэжьыр умыувыIэм,
Еплъ, сэ папэ ужезмыIэм -
Еплъ, еплъ, еплъ…
ФIэлъщ блынджабэм сыхьэткъеуэ,
Iэуэлъауэркъым куэд щIауэ -
Щымщ, щымщ, щымщ…
Сабийгъэджэгу
Дадэ: «гу-гу», «гу-гу» -
Еужьгъэ хугу.
Нанэ пIастэ
ТхуещI,
Къытхухех
Хьэнтхъупс.
Iэнэм дотIыс,
ПIастэр пщтырщ:
«Тсс!..»
КIуркIунау
«КIур-кIур», «КIур-кIур»,
КIуркIунау,
Уи джэ макъыр гъэбэяу.
Сыжеину согъуэлъыж,
Уэ си жейри стумыхуж.
Си дзэ цIыкIухэр згъэкъэбзащ,
Напэ цIыкIури стхьэщIащ,
СокIуэр сщIыну сэ лэу-лэу,
КIуэж уи унэ, КIуркIунау!..
Дисэ
Къызатати
МыIэрысэ,
Ар естащ
Дыгъуасэ Дисэ.
СымышIэххэу
Нобэ Дисэ
Къысхуихьащ сэ…
Мырамысэ!
Дыгъэр къыздоджэгу
Дыгъэр гуащIэу къопсыр,
Си нэкIум къытопсэ,
ИзокъуэкI пщIэнтIэпсыр -
НакIуэ псым, - жи, - си псэ!..
Цыжьбанэ
Цыжьбанэ пэ дзасэ
Ди хадэм щопсэу.
Имышх мыIэрысэ,
Естати зы псо.
«Цырхъ» макъ зэхихамэ,
Цы топу зэропщхьэ.
ЩIакхъуэ вэгъу естами,
Къыкъуихыркъым и щхьэ.
Си мамэ
Мамэ щIэсмэ,
Унэр хуабэщ,
Псэр мэтыншыр,
Гур мэпсэху.
Мамэ гуфIэм,
Дыгъэм хуэдэщ.
Мамэ гъащIэр
Тхуегъэнэху.
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар ЩХЬЭЩЭМЫЩI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1830.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Узыфэм зрамыгъэубгъун папщIэ
Чехием и Правительствэр егъэгузавэ коронавирус уз зэрыцIалэм я деж зэрызыщиубгъум икIи абы къыхэкIыу къэралым узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм хэкум исхэм къалэн ящищIащ цIыху зэхуэсыпIэхэм щыкIуэкIэ медицинэ нэкIуIупхъуэхэр тIуащIэу яIулъыну.
Абы и пIэкIэ KN95, FFP2 респиратор нэхъ лъэщхэм хуэдэхэр зэрахьэми хъунущ, ауэ я пэхэм, я жьэхэм бэлътоку, IэлъэщI, пщэдэлъ хуэдэхэр е езыхэм щэкIым къыхащIыкIахэр Iуапхэу ядэнукъым, абыхэм коронавирус узыфэ зэрыцIалэм узэрыщамыхъумэм къыхэкIыу. Апхуэдэу Правительствэм зэхуригъэщIащ тыкуэн куэд, IэмалыншагъэкIэ узыхуей хъухэмкIэ, псалъэм папщIэ, ерыскъыхэкIхэмкIэ, къабзагъэм ехьэлIахэмкIэ, сату зыщIхэм фIэкIа къэмынэу. Апхуэдэу лэжьэну хуит ящIащ аптекэхэмрэ нэгъуджэхэр щащэ тыкуэнхэмрэ.
Европэ зэгухьэныгъэм хыхьэ къэралхэм щыпсэухэр узыфэм щызыхъумэ вакцинэр къэщэхуным доллар меларди 10 трагъэкIуэдэну жаIауэ щытащ, ауэ хущхъуэкIэ сату зыщI «AstraZeneca», «Pfizer» компаниехэм жаIащ илъэсым и япэ мазищым къриубыдэу вакцинэхэмкIэ къызэрагъэпэщыну къалэн зыщащIыжахэр зэрахуэмыгъэзэщIэнур. Уеблэмэ, ахъшэ зыщIатахэри зэкIэ хуаутIыпщыфынукъым.
Нью-Йорк къалэм иубыд щIыпIэм хуэдиз мыл
джей абрагъуэ
Антарктикэм и мылылъэхэм мыл джеишхуэ къыгуэкIащ, апхуэдэ къызэрыхъуари а зэракъым. ЩIэныгъэлIхэм я къэхутэныгъэхэм къагъэлъэгъуауэ, илъэс куэд хъуауэ пэплъэрт Брант и шельф щIыпIэм апхуэдэ къызэрыщыхъунум, ауэ абы гулъытэ хэха хуащIу щIыкIэлъыплъыр ар егъэлеяуэ иныщэу къызэрыщIэкIарщ.
Дуней щытыкIэм а щIыпIэм щыкIэлъыплъ метеорологхэм зэрыжаIэмкIэ, мыл джейр Нью-Йорк, Лондон къалэхэм яубыд щIыпIэм нэхърэ нэхъ инщ - километр зэбгъузэнатIэ 1270-рэ, и кууагъыр метри 150-рэ мэхъу. Мылыр къыщыгуэча щIыпIэм пэгъунэгъуу щолажьэ BAS щIэныгъэ-къэхутакIуэ станцыр. Абы цIыху 12 тес хабзэт, ауэ щIымахуэти, станцым зыри щыIэтэкъым.
Мылылъэ щIыпIэр хуэм-хуэмурэ зэрызэгуэчым илъэс куэд ипэкIэ гу лъатат икIи ящIэрт ар зэгуэр зэрызэгуэпкIыпэнур. Мы гъэм и щIышылэм мылыр километр хуэдиз и бгъуагъыу махуэ къэс зэрызэгуэкIыр наIуэ къэхъуащ. GPS Iэмэпсымэхэр къагъэсэбэпурэ, щIыпIэм пэIэщIэу кIэлъыплъырт щIэныгъэлIхэр икIи мылым и щытыкIэм нэсу щыгъуазэщ.
Иджы IэщIагъэлIхэр нэхъ зыгъэпIейтейр ар здэкIуэнкIэ хъуну лъэныкъуэр зэрамыщIэрщ. Мылыр ткIунущ, абы псыхэр нэхъ уэр, тенджызхэр нэхъ щыз ищIу псыдзэхэр кърихужьэнкIэ зыхуэIуа щыIэкъым, жаIэ абыхэм. Антарктикэм и мылыр зэрыхуагъэфэщам нэхърэ нэхъ псынщIэу зэрыткIум дуней щытыкIэм зэрызыдихъуэжми кIэлъоплъ ахэр, иужьрей илъэсхэм ар зэрыщIэхуэбжьари къагъэлъагъуэ.
Нобэ
♦Iуэхутхьэбзэ зыхуащIэм и дунейпсо махуэщ
♦Жеиным и дунейпсо махуэщ
♦Урысейм и псыщIагъырыкIуэ кхъухьхэм къулыкъу щызыщIэхэм я махуэщ. 1906 гъэм император Николай ЕтIуанэм унафэ къыдигъэкIащ Балтие тенджызым и псыщIагъырыкIуэ къарухэр къызэгъэпэщыным теухуауэ.
♦Финляндием щагъэлъапIэ цIыхухэр я хуитыныгъэкIэ зэхуэгъэдэным и махуэр
♦1474 гъэм IэмэпсымэщIэхэр къэзыгупсысахэм, къэхутэныгъэщIэхэр наIуэ къэзыщIахэм яхуэгъэза хабзэщIэ Венецием къыщащтащ - авторым и хуитыныгъэхэр хъумэным хуэунэтIауэ дунейм щыяпэ законыр.
♦1898 гъэм Къэрал Урыс музейм цIыхухэм зыщаплъыхьыну япэу хуит ящIауэ щытащ. А зэманым абы щызэхуэхьэсат сурэт минихым нэс. Иджыпсту а музейр дунейм щынэхъ къулей дыдэхэм хабжэ икIи сурэт мин 400 хуэдиз иIэщ.
♦1899 гъэм Урысейми Петербурги щыяпэу а къалэм къыщызэIуахащ «ДэIэпыкъуэгъу псынщIэ» станц.
♦1922 гъэм Москва и Шаболовкэ щIыпIэм лэжьэн щыщIидзащ радионэтынхэр «зэбгрызых», къэралым щынэхъ лъагэ дыдэ Шуховскэ чэщанэм. Абы метри 160-рэ и лъагагът.
♦1953 гъэм телевиденэкIэ япэ дыдэу къагъэлъэгъуащ США-м и киносаугъэт нэхъыщхьэ дыдэр - «Оскар»-р зыхуагъэфэщахэм зэрыратыр.
♦1958 гъэм Страсбург (Франджы) къалэм Европарламентым и япэ зэIущIэр къыщызэIуахащ.
♦1999 гъэм Осетие Ищхъэрэм и къалащхьэ Владикавказ и Бэзэр нэхъыщхьэм теракт щалэжьащ. Абы цIыху 52-рэ хэкIуэдат, цIыху 300-м нэблагъэм фэбжь зэхуэмыдэхэр хахат.
♦2008 гъэм МКъУ-м лэжьэн щыщIидзащ ди къэралымрэ Белоруссиемрэ я щIэныгъэлIхэмрэ IэщIагъэлIхэмрэ зэпкъралъхьа, Урысейм щынэхъ лъэщ дыдэ компьютерым - «СКИФ МГУ» зыфIащам. Ар дунейм щынэхъыфIхэми хабжэу къекIуэкIащ илъэс зыбжанэкIэ.
♦1900 гъэм къалъхуащ франджы физик цIэрыIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, Нобель и саугъэтыр зрата Жолио-Кюри Фредерик.
♦1913 гъэм къалъхуащ совет кхъухьлъатэзехуэ Iэзэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр щэнейрэ япэу зыфIаща, авиацэм и маршал Покрышкин Александр.
♦1924 гъэм къалъхуащ урысей кинорежиссёр, сценарийхэр зытхыу щыта, СССР-м и цIыхубэ артист Кулиджанов Лев.
♦1930 гъэм къалъхуащ композитор, УФ-м щIыхь зиIэ и артист Къашыргъэ Билал.
♦1930 гъэм къалъхуащ опернэ уэрэджыIакIуэ, СССР-м и цIыхубэ артист Штоколов Борис.
♦1945 гъэм къалъхуащ къэфакIуэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ ДзыхьмыщI Зарэ.
♦1949 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ, актёр, УФ-м и цIыхубэ артист Леонтьев Валерий.
♦1950 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, Урысей Федерацэм и цIыхубэ артисткэ, «Русская песня» ансамблым и къызэгъэпэщакIуэ икIи и унафэщI Бабкинэ Надеждэ.
♦1955 гъэм къалъхуащ США-м щыщ актёр цIэрыIуэ, а къэралым и саугъэт куэдым я лауреат Уиллис Брюс.
♦1956 гъэм къалъхуащ Урысей политик, экономист, экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, 1991 - 1992 гъэхэм УФ-м и Премьер-министру щыта Гайдар Егор.
♦1987 гъэм къалъхуащ урысей биатлонист цIэрыIуэ, Урысейм спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, дунейпсо зэпеуэ куэдым къыщыхэжаныкIа, олимп чемпион Малышкэ Дмитрий.
♦1963 гъэм къалъхуащ совет балеринэ, Урысеймрэ Куржымрэ я цIыхубэ артисткэ Ананиашвили Нинэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 8 - 10, жэщым градуси 2 - 3 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бажэм и фэр и бийщ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1831.txt"
} |
«Сыту фIы хуиту убауэу дунейм утетыну»
Совет Союзым и ЛIыхъужь, генерал Кузнецов Георгий и гъащIэмрэ и къекIуэкIыкIамрэ щыгъуазэ хъуа дэтхэнэми игъэщIэгъуапэу жиIэнщ: «Мы цIыхум имыгъэунэхуауэ сыт щыIэ? МафIэ къыщIэнэри - исакъым. Хым щIэтIысыкIыу хуежьэри - итхьэлакъым. Биишэри зыбжанэрэ къылъэIэсат - къелащ. АтIэ аракъэ «насыпыфIэщ» жыхуаIэжыр...»
Зауэ нэужьым Георгий и Iуэхур дэкIуэтеящ. Дзэ еджапIэ нэхъыщхьэу (академиеу) тIу къиухри, къэралым и дзэ Iэтащхьэхэм ящыщ зы хъуащ - щытхъу зыхужаIэ, пщIэ зыхуащI къулыкъущIэшхуэщ. Дауи, насыпыфIэу щытын хуейщ апхуэдэр!
Езым ар щызэхихкIэ, къущхьэмышх мыхъу зышхым хуэдэу, и нэкIур золъэ, гукъеуэ-гукъэкIыж хьэлъэ гуэрхэм зэщIаубыдэ. Хэт ищIэн иджыпсту абы и нэгум къыщIэувэжхэр?.. Зауэм хэкIуэда и ныбжьэгъуфIра?
МафIэ зыщIэнауэ ехуэх кхъухьлъатэм, езыр дэмыIэпыкъуфу, ирисхьара? Е бомбэхэмкIэ зэтракъута совет къуажэм Iисраф щыхъуа лIыжь-фызыжьхэмрэ сабийхэмрэ и нэгум къыщIэувэжа? Зэманым хузэфIэкIакъым зауэм къиша къулейсызыгъэхэр абы и гум иригъэхужын, теплъэгъуэ шынагъуэхэр и нэгум щIигъэкIуэдыкIыжын.
ИтIани генералым и нэгум щIэхыу зызэлъыIуехыж. Ар топсэлъыхь Хэку зауэшхуэр ди совет цIыхухэм я дежкIэ гъэунэхуныгъэ ину зэрыщытам, тхыдэм къыщымыхъуауэ цIыху мелуанхэм лIыгъэшхуэ зэрызэрахьам, ди щIалэгъуалэм абы дерс къыхегъэхыным иIэ мыхьэнэм. НэщхъыфIэ къэхъужауэ Георгий топсэлъыхь дуней псом щафIэтелъыджэу ди къэралым зауэ нэужьым игъуэта зыужьыныгъэшхуэхэм. Игу къегъэкIыж зауэм и пэ лъэхъэнэр, Налшык къалэ зэрыщыпсэуар. И caбиигъуэмрэ и щIалэгъуэмрэ щигъэкIуа щIыпIэр абы зэи щыгъупщэркъым.
Школыр къыщаухым зэныбжьэгъу щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ хъуэпсапIэ нэху куэд яIэт я гъащIэр зэраухуэнум теухуауэ, насып дахэкIэ я къэкIуэнум псори щыгугъырт... Ауэ а псори фашистхэм къызэпауд... Илъэс пщыкIуийм иту и Хэкур ихъумэжыну Налшык яфIыдэкIат Георгий…
Генералым и нэгур аргуэру зэхоуэ... Асыхьэтым зыхыбощIэ зауэр зыгъэунэхуахэр насыпыфIэ-насыпыншэкIэ зэхэбгъэкIыну зэрымытыншыр, насыпыр гурыфIыгъуэ защIэу зэрызэхэмылъыр, ар цIыхупсэхэр къезыхуэкI, махуэ къэс зыхуэпабгъэ къару лъэщу зэрыщытыр.
Кхъухьлъатэзехуэу ирагъаджэри, Кузнецов Георгий 1943 гъэм и жэпуэгъуэ мазэу зауэм Iухьащ. ЯпэщIыкIэ тенджыз ФIыцIэм, иужькIэ Балтикэ тенджызым я уэгум щызэуащ.
… Мы къэтIуэтэжынур Георгий тенджыз ФIыцIэм щхьэщыту къэхъуащ. Бий кхъухьым бомбэкIэ зыбжанэрэ еуэри, ар мафIэу зэщIигъэнащ, лъагэу зиIэтыжуи хуежьащ. «Иджы хъунщ», - жиIэу зыкъигъэзэну щыхуежьэм, къыхэщтыкIащ: нэмыцэ дамыгъэ зытет зэребгъэрыкIуэ кхъухьлъатэ псынщIэр, уафэхъуэпскIым хуэдэу, я бгъумкIэ къыщыбгъэдохьэ, езым и «бомбэзешэр» нэхъ хуэмщ, нэхъ мыкIуэмытэщ... Зы тэлай дэкIыжмэ, биишэхэр къытелъэлъэнурэ, хым хэхуэнущ. Сыт ищIэнур? ПсынщIэу зригъэхуэхыу щIедзэ. Бий кхъухьлъатэр абы щхьэпролъэт, ищхьэмкIэ къыщоцырхъ жыпIэну. Георгий зиIэтыжу хуожьэ... Нэхъри зигъэлъахъшэу бийм IэщIэкIыфынут, ауэ и щхьэм трилъхьэркъым.
А дакъикъэ кIэщIым Iэджэ игъэващ Георгий, Iэджэ гупсыси и щхьэм щызэблэуащ. «Гъэзэжын хуейщ, псэууэ гъэзэжын хуейщ, мы пщIэр зыми къыпxyигъэдэxэнукъым… Зыкъегъэл!.. Зыкъeгъэл!.. Зыкъегъэл!..» - а псалъэхэр, зыгуэрым къыжриIэ хуэдэ, и тхьэкIумэхэм къиIуэрт... А псалъэхэр къызэрыIум хуэдэуи, и нэгум къыфIыщIыхьэрт бийр, и дзэхэр къыIуигъэпсауэ, къыщыдыхьэшхыу. Ди уафэми дримыгъэтыжыну, ди щIылъэми дытримыгъэтыжыну къэкIуа бийм зыфIигъэпщкIунуи?.. Хьэуэ! Мес, езыри зыкъигъэзауэ къыхуокIуэ... «А уэ узэрысым хуэдэ сисащэрэт, бетэмал!» - игу къокI Георгий, бийр и щIыбым къыфIыдыхьэу хуежьэу аргуэру зыщригъэхуэхкIэ. Иджы, бийм зэрыпэмылъэщым игъэгубжьауэ, нэхъ лъахъшэж зещI, тенджызым хэхуэным нэсауэ... Зызэтреубыдэж. ХэкIуадэу щытми, бийр зэ и гупэ къищIыну, ауэ щIэмыпхъуэжыну ерыщ йокIуэ. ИкIи, IулъэтыкIыж хуэдэурэ, зеIэт. Уэгу лъащIэм ихьауэ зыкъегъазэри, гу лъетэ фашист кхъухьлъатэзехуэм аргуэру къызэрыхуиунэтIар. Иджы абы ищIэнум щыгъуазэщи, Iэмал хуокIуэ. МащIэу зегъэлъахъшэ, кIэщIу къыдрегъэзеижри, гъунэгъу къэхъуа нэмыцэ кхъухьлъатэм накIуэпакIуэу хуеунэтI. ТIуми ярыт пулеметхэри мэлъалъэ, хьитI зэрауштам хуэдэу, «мэбанэ»... Ди кхъухьлъатэм зигъэлъэхъшэну зи гугъа нэмыцэм нэхъ ищIагъкIэ и шэхэр еутIыпщ...
НапIэдэхьеигъуэ хуэдиз зэманщ а псори къызэрыхъур - зэпежьа кхъухьлъатитIыр, шитI зэпежьам хуэдэу, псынщIащэу гъунэгъу зэхуэхъурт. ЩIакIуэ кIапэ зэдытехьа цIыхуитIым я кIэрахъуэхэр зэдагъэуакIэт. А тIур зэхуихьырт гужьгъэжьым, бампIэм, ажалым, ерыщагъ бзаджэм. ИкIи тIуми я гугъэр гъащIэм хахыж хъунут, ауэ... Иужьрей напIэзыпIэм бий кхъухьлъатэм… лъэныкъуэкIэ триIуэнтIащ. А тэлайм абы, и кIыхьагъ псомкIи кIуэцIрихыу, шэхэр телъэлъащ. Гъунэгъу дыдэ къыщыхъуам Георгий Iуплъат бийм и нэкIум... Шэхум хуэдэу хужь хъуат а нэкIур, нэ щхъуантIэ цIыкIухэри гужьеят, щтэIэщтаблэт... Георгий хуиту бэуэжащ: бий кхъухьлъатэр, Iугъуэм зэщIищтауэ, тенджызымкIэ ехуэхырт...
Ар кхъухьлъатэзехуэ щIалэм япэу къриудыха бий кхъухьлъатэт. ИужькIэ Георгий куэдрэ щыгуфIыкIыжащ абы щыгъуэ кIэбгъу зэрызимыщIыжам. Бийм пикIуэтауэ щытами, и щхьэм хуигъэгъужынутэкъым. ИужькIи зы бжьизкIэ бийм худимычыхыу зэуащ Кузнецов.
... Генералым и къулыкъущIапIэр зэи цIыхуншэ хъуркъым: абы зэIущIэхэр щрегъэкIуэкI, Iуэху зиIэхэм щахуозэ, телефон зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ псалъэурэ, унафэ гуэрхэр щещI, дзэхэм я еджэныгъэхэр зэрекIуэкIынухэр щеубзыху. Iэджэ Iуэхум полъэщ, жырым хуэдэу, зауэм ипсыхьа а цIыхур. И ныбжькIэ мыщIалэжми (уIэгъэжьхэми зыкърагъащIэ), ар сыт щыгъуи зэщIэкъуащ, уардэу зиIыгъщ. БлэкIамкIэ зыкъипщытэжурэ, цIыхур къэкIуэнум егупсысын зэрыхуейм и гъуазэщ. «КхъухьлъатэщIэхэр иджырей зэманым къигъэув къалэнхэм пэлъэщыфын хуэдэу дауэ къэгъэсэбэпа хъуну? Зауэ екIуэкIам дызыхуигъэсахэр нобэрей махуэм къыхэхъукIахэм дауэ едгъэщIэфыну? Зауэ къэхъу хъужыкъуэмэ, зыгуэрхэм дахущыщIэу къыщIэмыкIыжыну пIэрэ?» - жиIэу, сыт хуэдэ Iуэхуми гумызагъэу хущыту абы къулыкъу хуещIэ фIыуэ илъагъу и Хэкум. Къэрал унафэщIхэри абы хуэарэзыщ. Хьэуа Къарухэм зегъэужьыным хуищIа хэлъхьэныгъэшхуэм къыпэкIуэу псом япэ абы къыфIащауэ щытащ «СССР-м и кхъухьлъатэзехуэ нэхъ Iэзэ» цIэ лъапIэр.
Пэжщ, иджыпсту кхъухьлъатэхэр езым зэригъэкIуэжыркъым. Апхуэдэ хущIыхьэгъуи узыншагъи абы иIэжкъым, ауэ Георгий фIыуэ щыгъуазэщ дэтхэнэ кхъухьлъатэ лIэужьыгъуэщIэри зыхуэдэм, абы уздынихьэсыфынум, ар IэщэкIэ зэрызэщIэузэдам, а Iэщэхэри зыхуэдэм. Дауи, ар фIы дыдэу щыгъуазэщ езыхэм «зызэрагъэлIыфIу» щыта кхъухьлъатэхэмрэ иджы щыIэхэмрэ шурэ лъэсрэ зэразэхуакум. ИтIани гуапэу игу къокIыж зауэр щIидзэри куэдыщэ дэмыкIыу къэунэхуауэ щыта ди кхъухьлъатэхэр бийм ейхэм ефIэкIыу зэрыщытар. Ауэ абы къикIыркъым ди зауэлIхэм зауэр тыншу къахьэхуауэ, бийр тIасхъэу щытауэ. ХэщIыныгъэшхуэ ягъуэтущ, Iэджэ бэлыхьи ятелъущ цIыхухэри къэралри а зауэм зэрыщытекIуар…
Зэгуэрым зы кхъухьлъатэ гуп хъууэ бийм и гущIыIу ихьауэ фашист лъэсыдзэр Iисраф зэтращIэрт. ХамэщI къикIауэ ди лъахэр зыутэхэр щысхьрабгъу хуамыIэу зэтраукIэрт. А махуэм танк, машинэ, топ куэди зэтракъутащ. Ди лъэсыдзэми Iэмал иратащ ебгъэрыкIуэну. А Iуэхум здыхэтым, гу лъамытэу бий кхъухьлъатэхэр къызэрыкъуэхащ. Зэхэуэм щIадзащ. ЗэрыдаIуэ IэмэпсымэхэмкIэ зэуэ и ныбжьэгъу гуэрым и макъ къызэхех: «Георгий, уи щIыбагъым «Мессерыр» ныдохьэ».
И кIэм къыпытIысхьам IэщIэкIын мурадкIэ, абы лъэныкъуэкIэ зыщIедз, ауэ кIасэ хъуат. Удын хьэлъэ гуэрым и кхъухьлъатэр хыфIедзэри, ар топышэкIэ къызэракъутар къыгуроIуэ. И нэкIуми лъы хуабэр къызэрежэхыр зыхещIэ, итIани, мыгужьейуэ, лъэныкъуабэ хъуа и кхъухьлъатэм занщIэ зыкърегъэщIыжри, зэхэуэм хыхьэжыну хуо-жьэ. АрщхьэкIэ дагъэгъэсыныр зэрытыр къызэщIэнауэ къыщIокIри, кхъухьлъатэ кIуэцIым Iугъуэмрэ мафIэмрэ къолыдэ. Сенычылъэ къэлыдам хуэдэщ и кхъухьлъатэр, иджыпсту сахуэщ къыхэнэжынур. Елъэн хуейщ. Бжэм къоIэри, къикIыпIэр зэIуех. МафIэ бзийр къыдолыдейри и парашютми езыми къащIонэ. Къызэрелъэнур мафIэм есыж. Сыт къыхуэнэжыр? ХэкIыпIэ зимыIэ Iэмалыншагъэщ... Хэт ищIэрэ, кхъухьлъатэр хьэуам къыщымыуэ щIыкIэ, и насып кърихьэкIрэ хуэгъэтIысамэ, къелынкIи хъунт. ИгъэтIысынуми, бийхэр щытепщэ щIыпIэщ иджыпсту ар зыхуэзанщIэр. НтIэ сыт и Iэмал? ЩIым гъунэгъу къыхуохъу - бийм иIыгъ щIым. ЗанщIэу яубыдынущ. Тхьэм ар жимыIэкIэ, мы мафIэм хисхьэми нэхъыфIщ, гъэр хъу нэхърэ...
А псэзэпылъхьэпIэ дакъикъэми Георгий гужьеякъым - кхъухьлъатэр къызэрыуэнур, зэрыхэкIуэдэнур ищIэу зыхуэIыгъащ... И нэкIур, и Iэхэр мафIэм илыпщIу хуежьарэ и щыгъынри къызэщIэнауэ, итIани зыхуэIыгъащ. Тегъэхуэпауэ дакъикъэхэмрэ жыжьагъымрэ зэпилъытурэ, абы дыдейхэм гъунэгъу закъыхуищIыжырт. ИкIи, плъэмэ илъагъуу, ди дзэ тIысыпIэхэм ящхьэщокIуатэ. Абыхэм я деж нэсыным зымащIэ фIэкIа имыIэжу, кхъухьлъатэр егъэтIысыф…
МафIэ къызыщIэна кхъухьлъатэм къижауэ цIыхуитI къазэрыхуэжэр зылъэгъуа ди совет зауэлIхэм зыкъыщащIэжар ахэр къабгъэдэлъэда нэужьщ. Асыхьэтым тхьэкIумэIупсыр иричу зыгуэр къэуащ. ЗэплъэкIмэ, ялъагъу: цIыхуитIыр къызэретIысэхар Iугъуэрэ гъуэзу уэгум дрехуеиж. «ФыкъэнэкIафIэщ, сыту фыкъэнэкIафIэ», жаIэурэ лъэсыдзэм щыщ щIалэхэм кхъухьлъатэзехуэмрэ абы щIыгъуа радистымрэ мафIэм ис я щыгъынхэр къыщатхъ, уIэгъэпхрэ хущхъуэ гуэрхэмрэ зыIыгъ цIыхубз щхьэцыгъуэр къагъэсри, кърагъэIэзэ... «Аращ «зауэ джэгурэ дауэ джэгурэ щыIэкъым» щIыжаIар, - погуфIыкI генералыр. - ДяпщэкIэ къыщыс къэралхэр мэдауэ зауэ нэужьым дунейм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэр ягу иримыхьу, «ЩIырэ псыкIэ фыкъыдэдыгъуащ», - жаIэу. Iэщэри ягъэдалъэ… Дауи, мащIэ дыдэу фIэкIа абыхэм ялъэIэсакъым ЕтIуанэ дунейпсо зауэр. Ар дэ къызэрытлъэIэсам хуэдэу ялъэIэсамэ, си Iуэхут замыущэхутэмэ. АтIэ мы дунейм дэ дыкъызэмылауэ сыт щыIэ?»
ТэлайкIэ щыму щысщ генералыр, итIанэ и псалъэм пещэ: «Емынэм къелар хъумбэлейм ехьыж» жыхуаIэр зэгуэрым къысщыщI пэтащ. Зауэри и кIэм нэблэгъат а лъэхъэнэм… Арати, бий кхъухьхэм датеуауэ, тенджызым сыкъыщраудыхри, псым сыхохуэ. Сыкъыщехуэхым парашюткIэ сыкъелъэ хъунут, ауэ зэIынэри бжэр къысхуIукIатэкъым…Зи щIэр щIэуда кхъухьлъатэр куэдрэ псы щIыIум тетынт? Сэ ар, тезгъэлъэтыкI хуэдэурэ, тенджызым тезгъэтIысхьати, занщIэу щIилъэфакъым. Иджы хуэмурэ щIотIысыкI, сэ къикIыпIэм сыкъозауэ. Псы щIагъ дызэрыхъуу, бжэр мэхъей, ауэ псым къытрикъузэ хъуащи, плъэкIмэ - Iух. Къарууэ сиIэр зэхуэсхьэсри, зэ сыкъекъуащ. Си къупщхьэ зэрытыпIэхэр зэрылъэлъыным нэсауэ аргуэру сыкъекъуащ... Тенджыз абрагъуэм сыщIипIытIэну кабинэр къыстрикъузэу къысщыхъурт... Ещанэм сыкъыпэлъэщащ. СыкъыIэщIэкIащ ныкъуэзэIух сщIа бжэмкIэ... Арат си гугъэр. АрщхьэкIэ кабинэр щызэхуищIыжым си кIэрахъуэр адэкIэ къанэри, ар зыпыщIа фэ тхьэмпэ цIыкIухэр диубыдащи, кхъухьлъатэм сыздрелъэфэх. ЖьыIурыхьэгъуэм гур щIохъуэпсри, сыкъызэгуэудыным сынэсащ. Зы тэлайкIэ псыр къызжьэдэуэнущ. ЗезундэкIыу щIэздзащ. Зэ силъащ япэкIэ... ЕтIуанэу сыщилъым, фэр зэпычащ. Хуит сыхъуауэ сыкъыдосеиж. Сыкъыдосеиж нэху здэщыIэмкIэ, дыгъэмкIэ, хьэуамкIэ... Ауэ гъуни нэзи ямыIэжыххэм хуэдэт псы къатхэм, зэи дуней нэху сымылъагъужыным хуэдэт, си гур зэгуэудыным нэсат, лъыр си щхьэм къыдэуеяуэ, тхьэкIумэхэр вурт…
Сытми, сыкъэсыжащ нэху здэщыIэм, хьэуа здэщыIэм... Уэху! Сыту фIы хуиту убауэу мы дунейм утетыну!.. Псы шыугъэр фIыуэ къызжьэдэуауэ тенджыз щхьэфэм сыкъыщысам, къаруи сиIэжтэкъым, псэи схэмытыжым хуэдэт. ЗысщIэжуи къыщIэкIынтэкъым, апхуэдизкIэ сыундэрэщхъуати. Ауэ дыкъыщехуэхым парашюткIэ къелъауэ хьэфэ гъэпщар и кхъуафэжьейуэ псым тета Стрижок - абырэ сэрэ зауэ куэд дызэдыIутащ - сыкъригъэлащ».
Кузнецов аргуэру хэгупсысыхьащ. Дауи, тыншкъым а псори псэкIэ щIэрыщIэу бгъэвыжыну. «СокIуэд» щыжыпIэ дакъикъэм укъелыныр зыхуэдэр зымыгъэунэхуам ищIэнукъым. Ар хъунт езыр-езыру укъелтэмэ. ГъащIэм укъыщIэбэнурэ, хьэзабыр птелъурэ мащэм уезылъэфэх къару шынагъуэм уIэщIэкIыныр - ар текIуэныгъэшхуэщ. Ар псэм зезыгъэузэщI, гур хэзыгъахъуэ текIуэныгъэщ. Ар цIыхум щыгъупщэжыркъым... Кузнецов Георгий апхуэдэ гукъэкIыжхэр и куэдщ...
А лъэхъэнэм дзэм къыщыдагъэкIыу щыта газетхэм ящыщ зым, «Балтикэм и кхъухьлъатэзехуэ» газетым, Кузнецов Георгий теухуа тхыгъэхэр къыщыбгъуэтынущ. Абыхэм ящыщ зыр мыпхуэдэу къыщIидзэрт: «...Уэгур зыхъумэ зениткэхэм я мафIэ гуащIэм пхрыкIхэри, ди бомбэзехьэхэр бий кхъухьхэм ящхьэщыхьащ икIи абыхэм ятехуэу бомбэхэр ирадзыхащ. А зэхэуэм къыхэжаныкIащ лейтенант нэхъыжь Кузнецов - бомбэкIэ еуэурэ, тонн миниплI зэрыхуэ кхъухьыр щIезыгъэлъэфар».
А газет дыдэм и нэгъуэщI къыдэкIыгъуэм укъыщоджэ: «Гвардием и капитан Кузнецоврэ гвардием и лейтенант Красовскэмрэ дрырагъэхуеящ бийм и топ зыбжанэ, автомашинэ 50, гу зэщIэщIа 19, зэтраукIащ фашист 250-рэ».
Абы и ужькIи Георгий нэхъ ехъулIэныгъэшхуэ къехь. 1944 гъэм фокIадэм и 21-м абы щIрегъэлъафэ тонн мини 8 зэрыхуэ хьэлъэзешэ кхъухь абрагъуэр.
Зэ еуэгъуэкIэ ар псым хущIэгъэтIысыкIакъым, зыбжанэрэ ебгъэрыкIуащ... Кхъухьым ит уэгухъумэ пулемётхэм шэр къыхудрагъэлъэлъейрт, кърагъэпсыхын мурадкIэ. Ауэ езым Iэзагъышхуэ хэлъу кхъухьлъатэр уэгум «щигъэджэгуурэ», шэхэри зылъимыгъэIэсу, и мурадыр зригъэхъулIащ. И ныбжьэгъухэми, и унафэщIхэми къалъытащ Кузнецов батэр игъэшауэ. Абы щыгъуэ зэрихьа лIыгъэхэри, нэхъапэхэм хахуэу зэрызэуари гулъытэншэу къэнакъым. 1945 гъэм и гъатхэпэ мазэм Кузнецов Георгий Совет Союзым и ЛIыхъужь ящIри, Дыщэ Вагъуэри и бгъэм къыхалъхьащ. Абы и пэкIи, и ужькIи Георгий дамыгъэ лъапIэ куэд къратащ. Абыхэм яхэтщ Ленин ордену тIу, Бэракъ Плъыжь орденыр, Александр Невскэм и цIэкIэ щыIэр.
ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1832.txt"
} |
Япэ адыгэ тхакIУЭ Къаз-Джэрий СулътIан
КIэлъыкIуэр.
ПэщIэдзэр гъатхэпэм и 12-м итщ.).
Къаз-Джэрий бзэ зыбжанэ ищIэрт. Абы иджащ дунейпсо литературэр. Адыгэ тхакIуэм, псом хуэмыдэжу, фIыуэ илъагъурт Байрон и тхыгъэхэр. Хуитыныгъэм и бэнакIуэ лъэщыр, Белинскэм «етIощIанэ лIэщIыгъуэм и Прометей» зыфIища а усакIуэшхуэр, абы и гум къишхыдыкI хуэдэт мы усэ сатырхэр щитхым:
И хуитыныгъэр щихъумэжым деж фIэкIа
ЩымыIэ лъэпкъ лъэщым хуэфэщэну зауэ.
Адрей псори - цIыху щаукIщ…
Байрон и «Стансхэм» щыщ зы сатыр, «Мэз бгынэжахэм къуатыр гурыфIыгъуэ» жыхуиIэр, хигъэхьащ Къаз-Джэрий и «ХьэжытIэгъуей аузым».
И лъэпкъым и къэкIуэнур зэрыхъунум дапхуэдизкIэ иримыгузавэми, тхакIуэм и фIэщ мэхъу ар насыпыфIэ зэрыхъужынур, мыпхуэдэуи етх:
«Уэ уи пщыхьэщхьэ уэмхэм, уи шэджагъуэ жьауэм, уэ уи борэнхэм, уи губгъуэ щхъуантIэхэм, пшэм къыпхыплъ уэсыл къырхэм сытыр пэхъун, Кавказ! Уи нэм илъагъум уетхьэкъу. Жыжьэ ущIэкIуэн щыIэкъым - мес зи пащхьэ сит мывэ сыныжьыр къащтэ. Гува-щIэхами, бгырысхэм къахэкIынщ абы и гукъеуэр пшыналъэ къабзэкIэ зыIуэтэфын усакIуэ. Шэч къыщIытепхьэн щыIэкъым: Кавказым и дурэшхэм дэс лъэпкъхэр усэбзэ гуакIуэм и джэ макъым къыдэушынщ: мы лъахэм и уэрэдыжьхэр, ахэр зи гущIэм къиIукI джэгуакIуэ екIуэлIапIэншэхэр лъэужьыншэу кIуэдыжыныр фIэщ хъугъуейщ - гупсысэрэ къарурэ я бэщ абыхэм».
ИпэжыпIэкIи а IуэрыIуатэм уригушхуэ хъунут: хуитыныгъэр фIыуэ зылъагъу адыгэхэм дуней псом яфIэтелъыджэу яхэлъа лIыгъэм хуэфащэт уэрэдыжь дахэхэр.
Максимов А. Н. и «Энциклопедие псалъалъэм», 1917 гъэм и пэкIэ дунейм къытехьам, къэбэрдейхэм ятеухуауэ мыр къыщыдогъуэт: «Абыхэм езыхэм я тхыбзэ яIэжкъым, ауэ я усыгъэхэр зыми емыщхьу купщIафIэщ».
Адыгэ лъэпкъым IуэрыIуатэм къыщигъэлъагъуэрт нэхъ мыхьэнэ иIэу и гъащIэм къыщыхъу Iуэхугъуэхэр, ар абы и тхыдэт икIи и тхыбзэт.
Ижь-ижьыж лъандэрэ хамэ къэрал къикIхэу Кавказым плъакIуэ куэд къыхуэкIуэрт щIэныгъэлIхэу, зекIуэлIхэу, тхакIуэ-усакIуэхэу. Ахэр дихьэхырт щIыпIэр зэрыдахэм, лъэпкъ куэди зэрыщыпсэум. Абыхэм дунейм къытрагъэхьащ бгырысхэм ятеухуа тхылъищэхэр. Пасэрей Алыджым и тхыдэтх Плиний къызэриIуэтэжамкIэ, Кавказым щыпсэухэм ирепсэлъэн папщIэ Урымым и лIыкIуэхэм къыздрашэкIырт бзэ зэмылIэужьыгъуэхэр зыщIэ тэрмэшхэу 132-рэ. Хьэрып тхыдэтх ибн-Хьэукъал Кавказым къыщибжат бзэ 360-рэ.
Зи гугъу тщIыхэм я Iуэху еплъыкIэхэр щыуагъэншэкъым, пцIыи яIэщIэкIагъэнкIи мэхъу. Ауэ Кавказ лъэпкъхэм яIа псэукIэр, зэхэтыкIэр, я щэнхабзэр зыхуэдэу щытар тхыдэм щызэфIэувэжынымкIэ абыхэм ятхахэм ди дежкIэ мыхьэнэшхуэ яIэщ. Псалъэм папщIэ, нэмыцэ еджагъэшхуэ Боденштедт Фридрих адыгэхэм ятеухуауэ мыпхуэдэу жиIащ: «НэгъуэщI гъуазджэ лIэужьыгъуэхэр Iуигъэщтами, дунейпсо цIыхубэм и зэштегъэу тхьэIухудитIыр - поэзиемрэ музыкэмрэ - хуеудыхакъым зауэм и Iэуэлъауэ шынагъуэм. Апхуэдабзэу ар пэлъэщакъым а щIыпIэ дыджым щыплъагъу дуней дахащэм. ЩIым пэгъунэгъу дэтхэнэ лъэпкъми хуэдэу, адыгэхэми поэзиер яIэщ лъэпкъым и Iущыгъэхэр щызэхуэхьэса пхъуантэ гъэтIылъыпIэу, батэр езыгъэгъэш къарум и къежьапIэу, хеймрэ мысэмрэ зэхигъэкIыу щIыгум итым я нэхъ лъэщ дыдэ хеящIэу».
Адыгэ IуэрыIуатэр зэрыкъулейм, ар зэмылIэужьыгъуэ усыгъэхэу, хъыбархэу зэрызэхэлъым теухуауэ куэд ятхащ зи гугъу тщIы еджагъэшхуэм и лъэпкъэгъухэу Юлиус фон Клапрот, Карл Фридрих Нойманн, Карл Кох сымэ, нэгъуэщIхэми. А псом я гугъу щIэтщIыжыр япэ адыгэ тхакIуэхэми ди IуэрыIуатэр «анэ быдзышэ» зэрахуэхъуар къэдгъэлъэгъуэн мурадкIэщ.
Къаз-Джэрий и гугъу пщIымэ, ари, сабийуэ къыщIидзэри, къызыхэкIа лъэпкъым и гурыгъу-гурыщIэхэм, ар зыхуэхъуапсэмрэ зыщIэбэнымрэ, абы и тхыдэмрэ и хъыбарыжьхэмрэ щыгъуазэу къэхъуащ. IуэрыIуатэм абы къыщигъуэтырт и лъахэм, дыгъэм, псэущхьэхэм, дунейм и къэхъукъащIэ куэдым зэрахущытынум и щапхъэхэр, и лъэпкъым цIыху зэрыхуэхъунум и дерсхэр. А псори Къаз-Джэрий къыщхьэпэжащ лIыпIэ иувэу тхэн щIидза нэужь. Урысыбзэри иджащ егугъуу. Бытырбыху еджакIуэ кIуа нэужьи зыщIидза Iуэхур Iэпэдэгъэлэл ищIакъым. Уегупсыс хъунущ а лъэхъэнэрауэ тхэн щыщIидзар. Ди деж къэмыса романтикэ тхыгъэ гуэрхэри и къалэмым къыщIэкIагъэнущ. Ауэ, Пушкинми хуэдэу, япэ адыгэ тхакIуэм куэд-мащIэ итхами - пэжыр и гъуазэт, гъащIэр мыгъэщIэрэщIауэ къэгъэлъэгъуэныр и нэрыгът. Апхуэдэу щыт пэтми, псалъэ гъэщIэрэщIар и жагъуэтэкъым - гупсысэ щIэгъэщхъуар къриIуэтэну нэхъ имыIэр куэдрэ къигъэсэбэпырт, зэгъэпщэныгъэхэр, зым нэхърэ адрейр нэхъ екIуу, къихьырейт. Абы и щапхъэщ мы пычыгъуэр:
«Псы Iуфэм деж пшахъуавэ мащIэ иIэщ, мывэкIэщхъ цIыкIухэр нэм къищтэ къудейуэ къыхэцIуукIыу. Толъкъун лъагэхэмкIэ Iуфэм къыIурыуэу екIуэсэх псы уэрыр мэз кIыфIым къыщIожри, зиIуантIэ-зишантIэу къуэ кIуэцIым зыкъомрэ щыдыма нэужь, аргуэрыжьу мэз кIыфIым хокIуэдэж, благъуэ фIыцIэжь гуэрым зыIуригъэлъэда фIэкIа умыщIэну.
АдрыщIкIэ нэпкъым къыщхьэщыува жыгхэм я жьауэр псы щхьэфэ лантIэм къытредзэ икIи, псэ япыт нэхъей, толъкъунхэм дещIэу псы гущIыIум телъщ. Мазэр лъапэпцIийуэ, зиудыгъуауэ щIасэм деж кIуасэ тхьэIухуду, пшэ чэсей пIащIэм пхосыкI, къыщыщIэщыжкIэ, и нурыр зэуэ къеблыжу».
Языныкъуэ щIыпIэхэм деж Къаз-Джэрий зы зэгъэпщэныгъэр адрейм къыкIэлъихьыжурэ тхыгъэр хедыкI, тхыпхъэщIыпхъэу зэIуещэ. Абы и псалъэр дыгъэлщ, гурыхьщ, нэIурытщ. «ХьэжытIэгъуей аузымрэ» «Къэжэр гушыIэмрэ» зи Iэдакъэ къыщIэкIар сурэтыщI Iэзэм хуэдэт. Белинскэр Гоголь и повесть гуэрхэм еджэри, мыпхуэдэу итхыгъащ: «Ар тхэуэ пщIэркъым, сурэт ищIу фIэкIа, абы и псалъэр сурэт псэ зыпытым хуэдэщ, тхылъеджэм и нэм щIолыдэ, дунейм и теплъэмрэ гъащIэм и пэжымрэ нахуэу къызэригъэлъэгъуамкIэ къигъэуIэбжьу».
Къаз-Джэрий и сурэт щIыкIэм деплъыни:
«Сэ зыстIэщIри псым сыхыхьащ; сыхьэзырт мыбы сыкъэзыхьыжа тхьэ лъапIэм си псэр къурмэн хуэсщIыну. Мазэр уафэми псыми щесырт, ауэ сэ уафэм щес мазэр къэзгъанэри, псым зыщIэзыгъэмбырыуа мазэм сыкIэлъыIэбащ. Сэ нэхъ насыпыфIэ хэт щыIэнт иджыпсту! Сабиигъуэ IэфIыр сигу къихьэжауэ сэ псым сыщыджэгурт; зыри, зыри сщIэжыртэкъым сэ иджыпсту - гъуэгу сызытетари, Iуэху къызэрыспэщылъри, уеблэмэ дуней псом сэ зым фIэкIа темытыжу къысщыхъурт. Щреджэгу хэт хуейми тенджызыжь-хэм я толъкъун абрагъуэхэм, хуитщ хэт хуейми и нэр гъунэншэм теплъызэну. Сэ сызэдэIуэнур зи быдзышэ сIулъ къуршыпс Iэлым и шхыдэ макъырщ: мыращ, мы псы уэрырщ и къуэ закъуэм и фэеплъу си анэжьым къыхуэнар. Фызабэм и гугъапIэу сыкъыщыхъуащ сэ мы Iуфэм, мыбдежыращ сабиигъуэм сыщыпыкIари. Сэ си Iыхьлыщ мы псы Iэлыр; мо губгъуэ нэщIым зэшу ит Iуащхьэ папцIэхэри сэращ зыпэплъэр: къыспоплъэ, къызэдэхащIэу; къыспоплъэ, я гукъеуэ къысхуаIуэтэну».
ЖыIэгъуэ шэрыуэкъэ-тIэ ахэр?! ТхакIуэм сытым и гугъу имыщIми, а зытетхыхьыр къыщIегъэувэ нэгум - и инагъкIи, и плъыфэкIи, и щIыкIэкIи - зэрыщытыбзэм хуэдэу. Къаз-Джэрий екIуу къегъэсэбэп сурэт щIыным и хабзэхэр. ХэтIэхэсэм щезэша иныжьхэм жыгхэм я ныбжьхэр щригъэщхькIи, лъагъуныгъэм игъэпIейтеяуэ зыкъэзыIэт бгъэхэм Инжыдж псым и толъкъунхэр щыхуигъадэкIи Къаз-Джэрий и бзэр тIэкIу гъэщIэрэщIэIуауэ къыпщохъу, ауэ и тхыгъэр зэрыщыту къапщтэмэ, псалъэм и зэкIэлъыхьыкIэр, и къэгъэсэбэпыкIэр Пушкиным и прозэбзэ емыгъэлеям, зэгъэзэхуам нэхъ хуокIуэ. МыркъудеймкIи ар уолъагъу:
«Куэд щIауэ сымылъэгъуа щIыналъэм и дахагъым ситхьэкъупауэ зысплъыхьу уанэгум зыбжанэрэ сисащ: Кавказым сыкъихьэжауэ сэ армыгъуейуэт си фIэщ зэрыхъур; сэ къысфIэщIырт Бытырбыху театрым сыщIэсу оперэ телъыджэм седаIуэ, ауэ зэ нэхъ мыхъуми мы аузыр зылъэ- гъуар игъащIэкIэ къыпхуэгъэпцIэнкъым гъуазджэ IэрыщIым и теплъэ фагъуэмкIэ».
Къызыщыхута щIыпIэр езым къызэрыщыхъур къызэриIуэтэнщ мыбдежым тхакIуэр зыхущIэкъуар, а зыхуеяри зригъэхъулIащ. Езым жиIэм тхылъеджэр арэзы темыхъуэми едэ абы. Ауэ шэчи къытрихьэркъым куэдым я гум зэрылъэIэсынум.
Дэтхэнэ тхакIуэ Iэзэми хуэдэу, Къаз-Джэрий и псалъэри нуру и гум къыщылыдырт. И гумрэ и псэмрэ щыщIэр е гумрэ псэмрэ зыхуэхъуапсэхэр къахэнэIукIыу и тхыгъэм теплъэгъуэхэр щеузэщI:
«Псым сыкъыхэкIыжри щIакIуэр зэсшэкIащ; хьэуа къабзэм тутынымэ гуащIэр хэсшэу сыздэщысым, аргуэру Iэджэ си нэгу къыщIыхьэжащ. ЦIыхум апхуэдэ дакъикъэ къыщыхуепсых къэхъуркъэ - уи псэм фIэфIри ар зыщIэкъури умыщIэжу? Тхьэм ищIэнщ а дакъикъэм си щхьэм къыдэуея псор… ЗыкъэсIэтын си жагъуэу, сешауэ, псы Iуфэм сыIуст сэ, сигурэ си щхьэрэ зэрызэбгъэжам гу лъита хуэдэ, псыри нэхъ щым хъуауэ къысфIэщIащ. Зигу зэпауда сабий нэхъей, сэ си нэпсым къызэпижыхьащ».
ЯпэкIэ къэтхьа щапхъэхэм ящхькъым мы иужьрейр. Мыбдежым Къаз-Джэрий псалъэр нэхъ щызэрегъэзахуэ. Езым къызэрыщыхъухэмрэ къызэрыфIэщIхэмрэ IэщIыб ещI, зытепсэлъыхьыр зэрыщытым хуэдабзэу, егъэлея хэмылъу, еузэщI.
Зэрыщыту къапщтэмэ, Къаз-Джэрий и тхыгъэм удихьэхыу укъоджэ, сыту жыпIэмэ ар егъэлея хэмылъу, гурыIуэгъуафIэу тхащ - зи гугъу ищI щIыналъэри, тлъагъу хуэдэу, ди нэгу къыщIегъэхьэф. ЖыIэгъуэ зытIущкIэ IупщIу нэгум къыщIегъэувэ ХьэжытIэгъуей аузым и Iэгъуэблагъэхэр, абы къыщхьэщыт бгыжьхэр. ЕтIуанэу дунейр къызэIуехыж жыпIэнщ, ар зыуэ Iэзэу тотхыхь зыщалъхуа щIыналъэми, ар зыуэ гуапэу ятопсэлъыхь а щIыналъэм щыпсэу и лъэпкъэгъухэми. Езым ущIыгъум хуэдэу а псори уегъэлъагъу икIи зыхыуегъащIэ:
«Гупсысэ куум сыхэтурэ зэманыфI дэкIагъэнщ; IэмалыншагъэкIэ зэгуэр пэIэщIэ сызыхуэхъуауэ щыта щIыналъэр, къызэрызгъэзэжам щыгуфIыкIыу къысщыхъури абы и теплъэм итхьэкъуа си нэм ткIуэпс къыщIэлъэдащ.
Зи быдзышэ сIулъ хэкужьым и куэщI сыкъихутэжащ сэ; мес, ди жьэгужь сэхыжам щиху закъуэр къепэзэзэхыу щхьэщытщ; къуейщIеиным си пкъыр щигъэундэрабжьэкIэ IэфIу сыIурихыу, жейр стеумэ, аргуэру гухэхъуэ дахэм сыкIэлъыIэбэу, сыкIэлъыIэбэ щхьэкIэ сылъэмыIэсу махуэ дапщэ щызгъэкIуа сэ мыбдеж…
ХьэжытIэгъуей аузыр Iэщ гуартэхэм яуфэбгъуу щIадзащ; гъуэгурыкIуэ жьырытэджхэр зэхэзекIуэу уолъагъу; ауэрэ щIалэгъуалэр, хэт шууэ, хэти лъэсу, псыхъуэм дэз мэхъу; сабийхэр, зыр зым кIэлъыпхъуэу, шыкIэ къызэдожэ. ДэнэкIэ сымыплъэми, гуфIэгъуэ макъыр зэхызох, нэхъапэми хуэдэу, псыхъуэр гугъэ дахэм къыщIотаджэ; сэ зырщ абы дэзашэр: блэкIащ сэ мыбы сыщыщытеууэ щыта махуэхэр, блэкIащ, игъащIэкIэ къамыгъэзэжыну».
А сатырхэм къаIуатэ Къаз-Джарий и адэжь хэкум хуиIэ фIылъагъуныгъэр, а лъагъуныгъэр и гумрэ и псэмрэ къазэрыбгъэдэкIыр. Абы къыдэкIуэу, мыбдежым нэрылъагъу къыщохъу адыгэхэмрэ урысхэмрэ яку къыдэхъукIа а лIыр игукIэ зэрызэныкъуэкъужыр, жиIэмрэ ищIэмрэ зэрызэтемыхуэм и гупсысэри щиукъуэнш къызэрыхъур. Пащтыхьым илэжь Iуэху мыщхьэпэхэм ар гуитIщхьитIу зэрахущытри нэрылъагъущ. Езым къыхихынур, езыр здэувыну лъэныкъуэр хуэмыубзыху хуэдэщ. АтIэ ар къыхуащIыр зи унафэ урыс офицерщ, лъэпкъкIэ адыгэми. И тхыгъэри еух абы къыщиIэта гупсысэр и кIэм нимыгъэсауэ, и гъащIэм зэрыхущытри нэрылъагъу имыщIыпауэ. Ауэ шэч зыхэмылъыжыр зыщ: урыс пащтыхьми адыгэ лъэпкъми зэхуэдэу фIыуэ къахущIэкIыфынукъым - и напэм къригъэзэгъыр хъунущ и псэукIэ.
«Къэжэр таурыхъ»
АДЭКIЭ дыкъытеувыIэнщ Къаз-Джэрий и етIуанэ тхыгъэм - «Къэжэр таурыхъым». Ари, зи гугъу тщIа тхыгъэм кIэлъыкIуэу, Пушкиным и «Современник»-м и етIуанэ къыдэкIыгъуэм тридзащ, Кольцов Алексей, Языков Николай, шууей пщащэ Дуровэ Наталье сымэ я тхыгъэхэм щIыгъуу.
Хъыбарыр зытеухуар кIэщIу къэтIуэтэжынщ: къэжэр шахым, зыщIэн зымыщIэжу щыкIам, и ажэгъафэ Дэлхъин унафэ хуещI пщэдджыжьышхэм ирихьэлIэу пщIантIэдэт къомым я унэцIэхэм щIэнэкIалъэ зырыз пытхауэ къыхуихьыну.
«Ауэ къызжиIакъым жумыIэж! - къегъэшынэ ар шахым, - сигу иримыхьын емыкIу гуэр а уи ауанхэм къахэкIмэ, щысхь пхузиIэнукъым».
Дэлхъин тхьэмыщкIэр къэнэщхъеяуэ мэкIуэж унэм. ИгукIэ ар йобг пащтыхьми абы и блыгущIэт ныкъуэделэ къомми. Жэщ псом Дэлхъин жеякъым, щIэнэкIалъэ усэхэр зэхилъхьэу щысащ. «ИкIэм-икIэжым, зы гупсысэ бэлыхь абы и щхьэм къихьащ езы шах дыдэм делэкIэ еджэну», - етх Къаз-Джэрий.
Шахыр ину къэдыхьэшхащ и ажэгъафэм къигупсыса щIэнэкIалъэр игу ирихьауэ, абы саугъэт иратынуи унафэ ищIащ. ПщIантIэдэт къомри, я зиусхьэным дэплъеяуэ, унащхьэр трач жыпIэну, зэщIэдыхьэшхэрт.
МылъкукIэ зэхуэмыдэ жылагъуэр къызэрыхъу лъандэрэ бэнэныгъэм и Iэщэ лIэужьыгъуэу къагъэсэбэп ауаныщIхэр. Дэкъуза цIыхухэм, Дэлхъин хуэдэхэри яхэту, тепщэгъуэр зыIыгъхэм къарукIэ япэщIэувэфыртэкъыми, зэрымыарэзыр къагъэлъагъуэрт зи хьэмтетыгъуэхэм щыдыхьэшхыурэ. Дыхьэшхэну яусхэм езыхэм я щхьэр лъагэу яригъэлъагъужырт, дэтхэнэ залымым нэхъри зэрымынэхъыкIэр я фIэщ ищIыжырт.
«Дыхьэшхым ещIэ а зыщыдыхьэшхым нэхърэ езыр зэрынэхъыфIыр, - жиIэрт Луначарский Анатолий, - ар хущIокъу и ныкъуэкъуэгъум и щыщIэныгъэхэр къыщIигъэщыну, атIэ ахэр сэтей къэщIыным мыхьэнэшхуэ иIэщ дунейр лъэныкъуитI зэрыгъэхъуауэ щызэхущIэуэм деж зытепIуэнтIэнум хуэIэзэ ухъунымкIэ».
АуаныщI тхыгъэхэм - шыпсэхэм, гушыIэхэм, щIэнэкIалъэхэм - дыхьэшхэнхэу къыщыгъэлъэгъуащ гъэпщылIакIуэхэр, абыхэм яхуэIуэхутхьэбзащIэ хеящIэхэр, уэчыл тхьэгъэпцIхэр, «щIэныгъэлI» пцIыIуэпцIышэхэр. Апхуэдэхэр а тхыгъэхэм къыщракъухь, щагъэпуд, нэгъуэщIу жыпIэмэ, Дэлхъин хуэдэ цIыху къызэрыгуэкIым сыт щыгъуи ауан ещIыф шахым хуэдэ цIыху залымхэр.
Шэч хэмылъу, Къаз-Джэрий къыгурыIуэрт а гъуазджэ лIэужьыгъуэр къэрэхьэлъкъ цIыхубэм я Iэщэ мыубзэщхъуу зэрыщытыр. А Iэщэр къэбгъэсэбэп хъунут ем, блэкIам и щIэин гъуамэхэм уребэныну, хеймрэ мысэмрэ иризэхэбгъэкIыну, захуагъэр кърибзэуну. А псори къызэрыгурыIуэм къыхэкIыу адыгэ тхакIуэм къыщIигъэщын лъэкIащ гъащIэм хэлъ гуемыIухэр. Къаз-Джэрий и «Къэжэр таурыхъым» ар щыдолъагъу.
Дыхьэшхэныр зэрыIэщэ лъэщым и щапхъэхэр тхыдэми къыщыдогъуэт. Дзэм хузэфIэмыкIар ауаным щызригъэхъулIа Iэджэрэ къэхъуащ, сыту жыпIэмэ дзэм дзэ пэщIэбгъэувэ мэхъу, мыбы зыкIи зыщыпхъумэжыфынукъым.
Зы зэман Наполеон и фэр ирахащ карикатурэ зыщIхэм. Амьен деж Инджылызымрэ Франджымрэ щызэраухылIа мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэм Наполеон хигъэхьат мы Iуэхугъуэри: карикатурэхэр, памфлетхэр зытх гуэрхэр тегушхуэрэ пащтыхьым и IуэхущIафэр е езы пащтыхьыр яубыну хуежьэмэ, ахэр лIыукIхэмрэ ахъшэ нэпцI зыщIхэмрэ хуагъадэу, я суд ищIэну езым къратыну.
Къаз-Джэрии, дауи, щыгъуазэт Наполеон хуэдэ къэрал унафэщI цIэрыIуэхэми апхуэдэ Iуэху къалъыкъуэкIыу зэрыщытам. Абы и дыхьэшхыр гъащIэм щекIуэкI мызахуагъэхэм ятеухуащ, аращ а Iэщэр зытришэщIам щIылъэIэсыр. Адыгэ тхакIуэм и хъыбарыр дыхьэшхэн Iуэхущ къызыхихыр. Ауэ ар дыхьэшх нэпцI мыхъуу, дыхьэгъ зыхэлъ IуэхугъуэкIи узэщIыжащ, сыту жыпIэмэ зылъэкIыр зылъэмыкIым егуэуэну хуитщ, нэхъ акъылыфIэр нэхъ акъылыншэм еубзэн хуейуэ къыщыгъэлъэгъуащ. Дэлхъин и шахыр зэрыделэр къигъэнэIуэф щхьэкIэ, абы и бжьым къыщIэкIыфыркъым, псэуху пащтыхьым и IуэхутхьэбзащIэу тетынущ дунейм. АтIэ ар захуагъэ? Апхуэдэу узрегъэупщIыж тхыгъэм.
Аракъэ тхакIуэ нэсри зыхущIэкъун хуейр - цIыхум и нэр къигъаплъэу пэжыр иригъэлъагъунракъэ? АтIэ а пэжри тегушхуэгъуафIэ уагъэщIынут пащтыхьымрэ абы и блыгущIэтхэмрэ? УтекIуэдэнкIэ хъунут а пэжым. Ар нэхъ бзыщIа, нэхъ щIэуфа хъун папщIэщ Къаз-Джэрий лъахэм иIэбыкIыу Персиер къыщIищтар, къэжэр шыпсэ дыщIригъэдаIуэр. Пащтыхьымрэ абы и пыхъуэпышэхэмрэ ятеухуащ «Къэжэр таурыхъыр». Апхуэдэу ар ятеухуащ цIыхубэр зыгъэпщылI адыгэпщхэм, абыхэм я къуэдзэхэм, уэркъхэм.
И тхыдэм ищхъэрэжь щIригъэхуу ар жыIэгъуэ дахэхэмкIэ игъэщIэрэщIэну иужь иткъым Къаз-Джэрий. Егъэлеяуэ зыри хэткъым абы. Тхылъеджэхэри зэгъэпщэныгъэхэмкIэ е цIэ жыIэгъуейхэмкIэ иригъэзэшыркъым - IэкIуэлъакIуэу къегъэсэбэп щIыпIэцIэхэр, цIыхухэм я цIэхэр.
«АкъылыфIэу гупсысэм гурыIуэгъуэуи къеIуэтэж», - жиIэгъащ философ цIэрыIуэ Шопенгауэр Артур. Абы зи гугъу ищIыр Къаз-Джэрий хуэпхь хъунущ. ТхакIуэм и гупсысэр гурыIуэгъуафIэщ. АтIэ тхыгъэм и тхыкIэ хъуамрэ и гупсысэр зэрыузэщIамрэ зэтлъытыжа нэужькIэщ дэ щыгъуазэ дыщыхъур дызэджэр фIы дыдэ хъуами, зыгуэрым къытращIыкIыжа мыхьэнэншэми.
Езыр зыхэт гъащIэм и пэжыр къиIуэтэн папщIэ, Къаз-Джэрий и тхыбзэри пэжым хуэузэщIащ. «Къэжэр таурыхъым» мыIупщIрэ щIагъыбзэу зыри хэткъым. ТхакIуэм дигъэлъагъуну зыхуейр, языныкъуэхэм деж, псалъэ шэрыуэ зыбжанэкIэ нэрылъагъу тщещI, языныкъуэхэм дежи, зэрелIалIэшхуэ щымыIэу, куууэ зыхыдегъащIэ езыр зыгъэпIейтейр. Абы и дэтхэнэ лIыхъужьми езым и шыфэлIыфэ, и хьэл-щэн, и дуней тетыкIэ иIэжщ. ЗэпIэзэрыту, зэзэмызи къызэрыкIрэ зыгуэрхэм хуэшхыдэу, ар ятопсэлъыхь и тхыгъэм зи гугъу щищIхэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ, псалъэ хъуэнрэ псалъэ хъуэррэ и мащIэу, Iейм и къуэпс кIуапIэхэр къыщIегъэщ. «Iейр Iейщ икIи абы ебэнын хуейщ, - урегъэгупсыс Къаз-Джэрий, - абы сыт хуэдэ хэку и хэщIапIэми».
ЩхьитI зыфIэтым
хуэдэт ар
КЪАЗ-ДЖЭРИЙ СулътIан и гъащIэр къызэрекIуэкIам иджыри мыгурыIуэгъуэхэр хэлъщ. Къаз-Джэрий теухуауэ Мэзкуу и архивхэмрэ къэрал библиотекэхэмрэ къыщыдгъуэтар мащIэщ. Апхуэдэу щыт пэтми, а лIы Iущыр 1807 гъэм Псыжь адрыщI къызэрыщалъхуам (къыщалъхуа къуажэр иджыри тщIэркъым), хъымыщ адыгэ лъэпкъым зэрыщыщым дыщыгъуазэщ. Абы пасэу фIэкIуэдащ и адэр. «Анэ гущабэм срибын закъуэт, - етхыж езым - Фызабэ тхьэмыщкIэм сригугъапIэт икIи сабиигъуэ IэфIыгъэм сыкъыпыкIащ сэ пасэу».
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
Япэ адыгэ тхакIуэ-узэщIакIуэхэр (XIX лIэщIыгъуэ).
Сурэтыр ПэтIуащIэ Феликс ищIащ.
ХьэжытIэгъуей аузым.
Сурэтыр ПэтIуащIэ Феликс ищIащ. 1986 гъэ
Къэжэр шахымрэ абы и ажэгъафэмрэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1833.txt"
} |
Мэшыкъуэ зэтIолъхуэныкъуэхэм зыхэт гупхэр ягъэбжьыфIэ
Мэшыкъуэ Iэмырхъан и унагъуэм 1995 гъэм мазаем (февралым) и 22-м зэтIолъхуэныкъуэу щIалитI къихъуащ. Абы щыгъуэм хэт ищIэнт а тIум топджэгу цIэрыIуэ къахэкIыну?!
Ислъамрэ Хьэчимрэ зэгъусэу футболым зыщыхуагъэсэн щIадзащ Налшык къалэ. Нэрылъагъут абыхэм зэфIэкI хъарзынэ зэрабгъэдэлъыр икIи гъуащхьауэ Мэшыкъуэ зэкъуэшхэм я хьэрхуэрэгъухэр ягъэгулэз зэпытт. Балигъ хъури, абыхэм я гъуэгур зэбгрыкIащ.
Нэхъ пасэу зи цIэр Iуар Ислъамщ. 2013 гъэм фокIадэм (сентябрым) и 5-м Урысей Федерацэм футболымкIэ и япэ дивизионым щекIуэкI зэхьэзэхуэм ар Владикавказ и «Спартак» стадионым къыщихьащ щIыпIэ «Алания»-м и фащэр щыгъыу. Абы щыгъуэм къахуеблэгъа Саранск и «Мордовия»-р хэгъэрейхэм хагъэщIащ ди лъахэгъу щIалэм зыкъомкIэ и фIыгъэкIэ.
Осетие Ищхъэрэ - Аланием и футбол командэ нэхъыщхьэм а лъэхъэнэм Мэшыкъуэ Ислъам зэрыхэтар зы илъэсщ. ЗэIущIэ пщыкIузым зэ къыщыхэжаныкIауэ, къыкIэлъыкIуэ гъэм ар Хабаровск и «СКА-Энергия»-м хыхьащ. АрщхьэкIэ абыи зыщиIэжьакъым - 2015 гъэм ирагъэблэгъащ Куржым (Грузием) и чемпион Гори къалэм и «Дила» командэм.
Ислъам а щIыпIэм хэпщIыкIыу зыщиужьащ. ЖыпIэну ирикъунщ «Дила»-м дэщIыгъуу ар Европэм и Чемпионхэм я лигэм зэрыхэтар. Куржым зэIущIэ 20 щригъэкIуэкIарэ я хьэрхуэрэгъухэм топи 5 яхудигъэкIауэ абы Урысей Федерацэм къигъэзэжащ. Астрахань и «Волгарь»-м, «Оренбург»-м, «Химки»-м илъэс зытIущкIэ хэтауэ, Мэшыкъуэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжащ, етIуанэ дивизионым щIилъэфа «Спартак-Налшыкым» дэIэпыкъуну.
2018 - 2019 гъэхэм екIуэкIа зэхьэзэхуэм Ислъам фIы дыдэу зыкъыщигъэлъэгъуащ. ЖыпIэну ирикъунщ ди командэм хэту абы иригъэкIуэкIа зэIущIэ 19-м топ 11 я хьэрхуэрэгъухэм зэрыщыхудигъэкIар. Дауи, а Iуэхугъуэм Мэшыкъуэм и пщIэр нэхъри иIэтащ. ИкIи Владикавказ и «Алания»-м къалэнэшхуэхэр зыщыхуигъэувыжым ирагъэблэгъащ, сэбэп къазэрыхуэхъунум шэч лъэпкъ къытрамыхьэу. ЯщIэжырт илъэситху ипэкIэ фIыуэ зэрахуэджэгуар.
Ислъам ди гъунэгъухэм хуабжьу защIигъэкъуащ. ЗыкъомкIэ абы и фIыгъэщ зыхэт гупым щытекIуэу нэгъабэ «Алания»-р япэ дивизионым зэрыкIуамрэ иджы премьер-лигэм хыхьэну зэрыныкъуакъуэмрэ. Владикавказдэсхэм иджыпсту еплIанэ увыпIэр яIыгъщ икIи абы Iэмал къарет зэпэщIэуэ зэIущIэхэм зыкъыщагъэлъэгъуэну. «Алания»-м зэригъэзэжрэ Ислъам зэIущIэ 41-м хэтати, топ 15 щыдигъэкIащ.
Нэхъ гугъуу зэфIэуващ Хьэчим и топ джэгукIэр. 2014 гъэм абы къыщыщIидзащ зыщигъэса «Спартак-Налшыкым». АрщхьэкIэ мыгувэу Мейкъуапэ и «Дружба»-мрэ Песчанокопскэм и «Чайка»-мрэ къыщыхутащ. НэгъуэщI щIыпIэхэм и насып къыщимыкIыщауэ, Мэшыкъуэ Хьэчим Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжащ.
Мыгувэу ар хъуащ «Спартак-Налшыкым» и гъуащхьауэ нэхъыфIхэм ящыщ зы. Къэбэрдей-Балъкъэрым и футболист нэхъыфIу 2018 гъэм журналистхэм къалъыта, илъэс 23-рэ зи ныбжь Мэшыкъуэ Хьэчим къыкIэлъыкIуэ гъэм зэрыщIидзэу Курск и «Авангард»-м кIуащ икIи абы и тренерхэр и зэфIэкIым я нэкIэ къыкIэлъыплъащ, зыгъэсэныгъэхэмрэ зэныбжьэгъугъэ зэIущIэхэмрэ хагъэтурэ. Къазэрыхуэсэбэпынур хьэкъ ящыхъуа иужькIэ илъэсрэ ныкъуэкIэ зэгурыIуэныгъэ къращIылIащ.
«Авангард»-м хэту Мэшыкъуэм зэIущIэ зыбжанэ ехъулIэныгъэкIэ иригъэкIуэкIащ икIи Кипрым къыщызэрагъэпэща ФНЛ-м и кубокыр командэщIэм дэщIыгъуу зыIэригъэхьащ. КъищынэмыщIауэ, курскдэсхэр япэ дивизионым бжьыпэр щызыIыгъхэм ящыщ зыт икIи мазэ зыбжанэ дэкIмэ премьер-лигэм хыхьэну Iэмал гъуэзэджэ иIэт.
АрщхьэкIэ, абы зэIущIэ 38-рэ щригъэкIуэкIарэ 5 къыщыхэжаныкIауэ, гупыр зэхуащIыжащ, ахъшэ щIыхуэ куэд зэрызэтрагъэхьам къыхэкIыу. «Авангард»-м къыщыщIидзэжын хуей хъуащ етIуанэ дивизионым.
Хуит къызэрыхъуу, Мэшыкъуэ Хьэчим ирагъэблэгъащ япэ дивизионым хэт нэгъуэщI командэм -иджы Ивановэ и «Текстильщик»-м. Мы гъэм щегъэжьауэ ар абы хэтщ.
Куэд щIакъым Хьэчим ди республикэм зэрыщыIэрэ. Зэхьэзэхуэр щызэпагъэуа махуэ зыбжанэр къигъэсэбэпри, ар къэкIуэжат и Iыхьлыхэр илъагъуну. Дауи, зылъимыгъэгъуазэу къигъэнакъым «Спартак-Налшыкым» и Iуэхухэр зэрыщытым. Абы и пресс-IуэхущIапIэм дригъэкIуэкIа псалъэмакъри щхьэпэщи, кIэщIу фыщыдгъэгъуэзэнщ.
- Хьэчим, щIымахуэм уэ лъабэкъуэфI пчащ икIи етIуанэ дивизионым укъыхэкIыжри, япэм ухыхьэжащ.
- Фызэрыщыгъуазэщи, мылъкур къызэремэщIэкIымрэ щIыхуэ куэд зэрызэтригъэхьамрэ я зэранкIэ, «Авангард»-р езыр щIэлъэIури, япэ дивизионым нэгъабэ къыхэкIыжащ. Апхуэдэу щыт пэтми, абы десщIылIа зэгурыIуэныгъэм и пIалъэр икIатэкъыми, Курск сыкъыдэнащ икIи я командэм сыхэту иужь зэманым етIуанэ дивизионым сыщыджэгуащ. ЩIымахуэм хъыбар къызагъэщIащ Ивановэ и «Текстильщик»-м и тренер нэхъыщхьэ Павлов Сергей и гупым сыхэтыну зэрыщIэхъуэпсым теухуауэ. Сыщрагъэблагъэм, куэдрэ зизмылъэфыхьу сыкIуащ икIи и зыгъэсэныгъэхэм жыджэру сыхэтащ. ЗэрыфщIэщи, «Текстильщик»-р япэ дивизионым щоджэгу, абы и унафэщIри тренер цIэрыIуэщ. Ар хущIокъу зэIущIэ къэс дытригъэкIуэну.
Иджыри къэс сыздэщыIа Курск и «Авангард»-м теухуауи Iей лъэпкъ схужыIэнукъым. ФIыуэ зыкъэдгъэлъэгъуэфын папщIэ абы Iэмал псори къыщытхузэрагъэпэщат. Ди жагъуэ зэрыхъущи, мылъкум Iуэхур къилъэхъэжауэ аращ. «Авангард»-м и унафэщIхэр зыкIи зэран къысхуэхъуакъым сакъыхэкIыу зи щытыкIэр нэхъыфI «Текстильщик»-м сыхыхьэну мурад щысщIым. Курск щызгъэкIуа лъэхъэнэр куэдрэ сигу IэфIу зэрилъынум шэч хэлъкъым икIи сохъуэхъу я командэр икIэщIыпIэкIэ зэтеувэжу лъэ быдэкIэ утыку къихьэжыну.
- Урысей Федерацэм футболымкIэ и япэ дивизионым хэт командэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ щIалэ зыбжанэ щоджэгу. Апхуэдэщ Мэшыкъуэ зэкъуэшхэри. ФыщызэпэщIэтынум и пэ къихуэу Ислъамрэ уэрэ абы фытепсэлъыхьрэ?
- Нобэ дэ тIур дызыхэт «Текстильщик»-мрэ «Алания»-мрэ зэдэджэгунущ. АрщхьэкIэ абы нэхъ хэхауэ дытепсэлъыхьыркъым. Сыти жыIи, Ислъами сэри дызыхущIэкъур дызыхэт гупыр зэрытекIуэнырщ, армыхъумэ зэрызыдгъэпIиинракъым. Абы щыгъуэми икъукIэ гуапэщ си къуэшым сызэрыIущIэнур - иужь зэманым куэдрэ дызэрылъагъуркъым.
- Хьэчим, иджыблагъэ уи цIэр фIыкIэ япэу къраIуащ, текIуэныгъэр къыфхуэзыхьа топыр къыхэжаныкIам Iэзэу зэрыхуэбгъэжам къыхэкIыу. Абы дэрэжэгъуэ къуита?
- УщытекIуам и деж сыт щыгъуи дэрэжэгъуэ уиIэщ. Гуапэщ сызыхыхьа гупыщIэм сэбэп сазэрыхуэхъуфар. Омск и «Иртыш»-м дедгъэкIуэкIа зэIущIэм мыхьэнэшхуэ иIэт, япэ дивизионым дыкъыхэнэфын папщIэ. Турнир таблицэм дызэрыщызэгъунэгъум къыхэкIыу зы джэгугъуэм тIури очкоихым зэуэ дыщыщIэбэнам хуэдэт. А псом ищIыIужкIэ, ди щIалэхэм ящыщ зы губгъуэм ирахури, нэхъ мащIэу дыкъэнат. Апхуэдэу щыт пэтми, текIуэныгъэр зыIэщIэдгъэкIакъым.
- Гъатхэпэм и 6-м, зыкъом щIауэ къэмыхъуауэ, «Текстильщик»-р и стадионым Томск къикIа «Томь»-м щыдэджэгуащ, зэIущIэм еплъыну цIыхухэр кърагъэхьауэ. Уэ абы япэу зыкъыщыбгъэлъэгъуащ. КъывдэщIхэр кърихьэлIэу фызэрыджэгуам къаруущIэ къыфхилъхьэрэт?
- Шэч хэмылъу! Дэри топджэгум дихьэххэри дыхуэзэшат цIыхухэр стадионым къыщрагъэхьэжынум. Къыпэубыдыныгъэхэр иджыри Iуамыхыпами, Ивановэ и стадионым куэд дыдэ къыщызэхуэсат. Ар и щыхьэтщ мы щIыпIэм футболыр фIыуэ зэрыщалъагъум икIи цIыхухэр абы икъукIэ зэрыхуэзэшам. Дэри ахэр зэрыдгъэгуфIэнум, дэрэжэгъуэ зэреттынум дыхущIэкъунущ. ЦIыху куэд къащыдэщIым и деж футболистхэми я къарур мэбагъуэ, езыхэри нэхъ тогушхуэ.
«Спартак-Налшыкым» и Iуэхухэр зэрекIуэкIым укIэлъыплърэ?
- Iэмал имыIэу, аращ сэ къежьапIэ схуэхъуар. СызыкIэлъыплъыр «Спартак-Налшыкым» и закъуэкъым, атIэ ди республикэм щыщу адрей командэхэм хэтхэми си нэIэ ятезгъэтщ, я хъыбарыфI зэхэсхмэ си гуапэу. Къэбэрдей-Балъкъэрым футболым лъабжьэ быдэ щиIэщ. Абы къыщалъхуа куэдым а спорт лIэужьыгъуэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ, нобэми зэфIэкI лъагэхэр къэзыгъэлъагъуэхэри ди мащIэкъым. Быдэу си фIэщ мэхъу «Спартак-Налшыкми» хуэфэщэн увыпIэ къэралым и командэ лъэщхэм я деж зэрыщиубыдыжынур. Ди щIыпIэм щыпсэухэм аращ яхуэфащэр икIи текIуэныгъэ инхэр къэзыхьыфыну гуп лъэщрэ зэкъуэтрэ яIэну къалэжь.
Мис апхуэдэу Урысей Федерацэм футболымкIэ и япэ дивизионым пщIэрэ щIыхьрэ яIэу зыкъыщагъэлъагъуэ Мэшыкъуэ зэтIолъхуэныкъуэ зэкъуэшхэм. Абыхэм я къару илъыгъуэ дыдэщ икIи я ныбжьыр здынэса илъэс тIощIрэ хым ирихьэлIэущ спортсменхэм я зэфIэкIым и лъагапIэр къыщызыкъуахыр.
Мы тхыгъэр къытеддзэну дгъэхьэзыру хъыбар гуапэ аргуэру къытIэрыхьащ. Гъатхэпэм и 15-м иужьу зэхэта зэIущIэхэм Мэшыкъуэ зэкъуэшхэр къыщыхэжаныкIащ: Хьэчим дигъэкIа топ закъуэм «Текстильщик»-р тригъэкIуащ; «Алания»-м и очко бжыгъэм Ислъам хигъэхъуащ, «Нефтехимик»-м и гъуэр хигъащIэри.
Владикавказ и «Алания»-м и гъуащхьауэ Мэшыкъуэ Ислъам.
Ивановэ и «Текстильщик»-м и пашэ Мэшыкъуэ Хьэчим.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1834.txt"
} |
Куэцэ Пщымахуэ и гъащIэмрэ иригъэкIуэкIа лэжьыгъэмрэ
XIX лIэщIыгъуэм и кIэм - XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Урысей империем ис лъэпкъхэм я тхыдэр гъуэгущIэкIэ зыунэтIа щхьэусыгъуэ зыбжанэ къыкъуэкIат. Абыхэм язщ къэралыгъуэм и щэнхабзэм хэпщIа хъуа кавказ лъэпкъхэм я утыку «бгырыс интеллигент» зыфIаща нэрыбгэщIэ къызэрихьар. Зи гугъу тщIыр XIX - XX лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм Урысеймрэ Европэмрэ ит еджапIэ нэхъыщхьэхэм дохутыр, егъэджакIуэ, юрист, агроном, инженер IэщIагъэхэр щызрагъэгъуэту, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыстэнымрэ къекIуэлIэжа щIалэгъуалэ гупращ.
ЩIэныгъэ зыбгъэдэлъ а цIыхухэм я хъуреягъкIэщ 1917 гъэм и мазаем щIыналъэм щекIуэкIа зэщIэхъееныгъэхэр къызэрежьар. А гуп махуэм щыщщ Кавказ Ищхъэрэм пщIэ нэхъ щызиIэу революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым къацIыхуа Куэцэ Пщымахуэ ТIэмашэ и къуэри.
Ар 1884 гъэм мэлыжьыхьым и 12-м Налшык округым хыхьэ Тэрч областым щыщ къэбэрдей уэркъ Куэцэ ТIэмашэ и унагъуэм дунейм къыщытехьащ.
Екатеринодар (иджы - Краснодар, Бжьэдыгъукъалэ) хейщIапIэм хеящIэу ягъэувыну зыхуагъэфащэхэм я шыфэлIыфэм щытепсэлъыхь дэфтэрым щыгъуазэ дещI Пщымахуэ «и адэ-анэм Псыхуабэ унэ зэрыщаIэм, Налшык округым щыщу дестынэ 600-м нэблагъэ щIы Iыхьищ зэрабгъэдэлъым». Бабыгуей (иджы - Сэрмакъ) дэса абы и адэ Куэцэ ТIэмашэ Хъусин и къуэр Кавказ Ищхъэрэм щэн-къэщэхун Iуэхухэр щызэфIэзых хьэрычэтыщIэ жану щытащ.
Краснодар крайм и архивым щIэлъщ Пщымахуэ 1905 гъэм Новороссийск дэт гимназиер къызэриухам щыхьэт техъуэ тхылъ. А гъэ дыдэм щIалэм Бабыгуей къуажэм и унафэщIым лъэIукIэ зыхуегъазэ еджапIэ нэхъыщхьэ щIэтIысхьэн папщIэ хуит къэзыщI тхылъ къритыну икIи и лъэIур 1905 гъэм шыщхьэуIум и 4-м хуагъэзащIэ.
1905 гъэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетым щIотIысхьэ, ауэ куэдрэ щемыджэу, а университет дыдэм и юридическэ къудамэм зрегъэдзыж. Ар къызыхэкIар Пщымахуэ япэ урыс революцэм хэпщIа студентхэм яхэтауэ зэрыхуагъэфащэрат. Ауэ а гурыщхъуэм щыхьэт техъуэу зы дэфтэри дрихьэлIакъым.
Бабыгуей щыщ Куэцэхэ я унагъуэм полицэр кIэлъыплъу зэрыщытам и щыхьэту къэув тхылъымпIэ щыIэщ. Ар къызыхэкIар Пщымахуэ гупсысэкIэ убгъуа зэрыбгъэдэлъарауэ къытфIощI, армыхъумэ къэралым еныкъуэкъун Iуэху зэрихуэу щIалъытэн гуэр далъэгъуауэ аракъым. ЖытIэм и щыхьэтщ Налшык округым и унафэщI Къылышбий СулътIанбэч и Iэр щIэлъу Тэрч областым и нэхъыщхьэм хурагъэхьа хъыбарегъащIэр: «Куэцэ ТIэмашэрэ студенту щыта, иджыпсту Екатеринодар дэт судым уэчылым и къуэдзэу щылажьэ абы и къуэ Куэцэ Пщымахуэрэ хуащI гурыщхъуэхэм тегъэщIапIэ иIэкъым».
1910 гъэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и юридическэ къудамэр япэрей нагъыщэр зиIэ дипломкIэ къеухри, а Iуэхугъуэм хуит зыхуищI лъэкIыныгъэхэри къыIэрохьэ. ЩIалэм иджыри дипломыр къратыжатэкъым Екатеринодар дэт хейщIапIэм хеящIэ нэхъыщIэу ягъэувынкIи хъунухэм щыхабжам. Абы и пэ къихуэу Тэрч областым и нэхъыщхьэм Куэцэ Пщымахуэ теухуа дэфтэрым ар цIыху зэпIэзэрыту, къэралыгъуэм гурыщхъуэ къыщIыхуищIын щхьэусыгъуэ бгъэдэмылъу къыщегъэлъагъуэ.
1910 гъэм дыгъэгъазэм и 1-м Куэцэр щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху зэхэзыгъэкI хейщIапIэм и къудамэм ягъакIуэри, 1911 гъэм мазаем и 11-м тхьэрыIуэ ирагъэт. А илъэс дыдэм мазаем и 17-м Пщымахуэ унафэкIэ цIыхубэ Iуэхухэр щызэхагъэкI хейщIапIэм и етIуанэ къудамэм ягъакIуэ. КъыкIэлъыкIуэу щIалэр накъыгъэм и 13-м Екатеринодар дэт хейщIапIэм щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху щызэхагъэкI къудамэм ягъэIэпхъуэри, мэкъуауэгъуэм и 30-м езым и лъэIукIэ лэжьапIэм къыIуокI. Дэ дыщыгъуазэкъым абы IэнатIэр къыщIигъэна щхьэусыгъуэм, ауэ зэман дэкIа нэужь, ар щIэрыщIэу хейщIапIэ Iуэхухэм хохьэж, иджы нэгъуэщI пщэрылъ зэрихьэу.
1911 гъэм фокIадэм и 4-м Новочеркасск дэт хейщIапIэ палатэм и зэхуэс екIуэкIащ. Абы Куэцэ Пщымахуэ 1911 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27-м щегъэжьауэ уэчылым (а зэманым а IэнатIэм зэреджэу щытар - «присяжный поверенный», иджы - «адвокат») и къуэдзэу щыхах, Екатеринодар щыпсэун хуейуи къыхуагъэув.
Гу лъытапхъэщ хейщIапIэм щызекIуэ къулыкъухэр гъэ къэс унафэщIэкIэ къащтэжу, уэчылым и къуэдзэм деж щегъэжьауэ IэнатIэкIэ удэIэбеиху, дэтхэнэ зыри юстицэмкIэ министрым къабыл ищIын хуейуэ зэрыщытами. Аращ Екатеринодар хейщIапIэм 1912 гъэм мэлыжьыхьым и 5-м щекIуэкIа зэхуэсым къыщащта унафэм зи гугъу ищIыр: «ЮстицэмкIэ министрым и арэзыныгъэ къызэрытIэрыхьам ипкъ иткIэ, уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ Екатеринодар хейщIапIэм къекIуалIэ Iуэхухэм хэлэжьыхьыну хуитыныгъэ етын». ЩIалэм а къулыкъур 1916 гъэм гъатхэпэм и 31 пщIондэ зэрихьащ.
1916 гъэм и мазаем Новочеркасск дэт хейщIапIэ палатэм хыхьэ Уэчылхэм я зэхуэсым жэрдэм къыхелъхьэ Куэцэ Пщымахуэ щIыналъэм и уэчылхэм я гупым хагъэхьэну. Ар я щхьэусыгъуэу Куэцэм и хьэл-щэнымрэ IэнатIэм зэрыбгъэдэт щIыкIэмрэ теухуауэ тхыгъэ утыку кърахьэ. А тхыгъэм Куэцэр къыщыгъэлъэгъуащ IэнатIэм къыхуигъэув къалэнхэм напэ къабзэкIэ бгъэдэт, и лэжьыгъэм фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлIу.
1916 гъэм мэлыжьыхьым и 31-м Новочеркасск щыIэ хейщIапIэ палатэм и лэжьакIуэхэр щыхьэту, Екатеринодар хейщIапIэм кърита щытхъу тхылъым ипкъ иткIэ, Куэцэ Пщымахуэ Бгырыс хейщIапIэм и къадыуэ ягъэувыну унафэ къещтэ, зэрыхабзэуи, IэнатIэм зэрыхуэпэжынумкIэ тхьэ ирагъаIуэ.
Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ IуэхукIэ и зэфIэкIыр Бытырбыху дэт, императорым и университетым щыщIэсымрэ Екатеринодар хейщIапIэм щыщы- лэжьа зэманымрэ наIуэ къэхъуащ.
Иджыри хабзэхъумэ факультетым и еджакIуэу щыщыта зэманым, Куэцэм Хьэжылъашэ Мухьэмэд-Бэч зи пашэ адыгэ гупым Париж къыщыдагъэкIыу щыта «Муслъымэн» газетым тхыгъэхэр къытрыригъадзэу щытащ. Абы и тхыгъэхэм къыхощ ар «псори зыщIэувэфыну, цIыхубэр зэкъуэзыгъэувэфыну ныпыр Iэта зэрыхъуам» дамыгъэ хуэхъуа газетым гурэ псэкIэ зэрыщыгуфIыкIыр. «ГуфIэгъуэшхуэкъэ-тIэ ар гъащIэр нэху къыщызыщI, фIым тезыгъэгушхуэ дакъикъэхэр зэмэщIэкI, акъылэгъу зыгъуэтыгъуей, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ гъунэгъухэм я зэхуаку зи закъуэу зыщызылъытэж муслъымэн еджам дежкIэ?!» - етх Пщымахуэ газетым. «Абы фIыуэ кърикIуэнум занщIэу гу лъумытэнкIи хъунущ, - пещэ щIалэм и гупсысэм, - ауэ къэщIэрэщIэжыныгъэм, къызэщIэушэныгъэм и япэ нэщэнэхэр слъагъуныр апхуэдизкIэ си гуапэщи, щIэныгъэм лъэмыIэсыф ди къуэшхэм апхуэдэ IуэхушхуэкIэ яхуэупса ди лъахэгъухэм я Iуэху фIы ирикIуэну сохъуэхъу». КъызэрыкIуэ Iуэхууи пхужыIэнукъым Пщымахуэ и тхыгъэм «щIэныгъэ зыбгъэдэлъ гъунэгъухэм къакIэрыху» лъэпкъым папщIэ зэрыгузавэр къызэрыхигъэщри.
Куэцэ Пщымахуэ Бытырбыху щыщеджа илъэсхэм ирихьэлIэу, а зэманым къыдэкIыу щыта хъыбарегъащIэ Iэмалхэм «Къэбэрдей П.» зи псевдоним тхакIуэ гуэрым и IэдакъэщIэкIхэр утыку къихьэрейуэ щытащ. Ди тхыдэм теухуа а тхыгъэхэм уахэплъэмэ, ахэр зи IэдакъэщIэкIыр Къэбэрдей тхыдэм фIыуэ зэрыщыгъуазэр уолъагъу.
Дэ дызыщыгъуазэ тхыгъэхэм ящыщу «Къэбэрдейм щIы IуэхукIэ къыщыхъея зэрызехьэр» зи фIэщыгъэр «Братская помощь» журналым къытехуат. Тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIыр арэзыкъым щIы гуэшыкIэр захуагъэм зэрытемытымкIэ: нэрыбгищ-плIы фIэкIа зэрымыс унагъуэ цIыкIухэм дестынэ 14-16 ябгъэдэлъщ, нэрыбгэ пщыкIутхум нэс зэрыс унагъуэшхуэхэми лъагъэсыр ардыдэращ.
Къэбэрдей П. щапхъэ къыщихьым деж зи гугъу ищI хабзэр Бабыгуей къуажэращ, абы шэч къигъанэркъым тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым теухуауэ.
«Къэбэрдей лъэпкъ щIэныгъэм и Iуэхур зыIутыр» тхыгъэм ар щытопсэлъыхь адрей лъэпкъхэм япэ ищу еджапIэхэр къызэIуихын, мылъкушхуэ щIэныгъэм тригъэкIуэдэн щIэзыдза Къэбэрдейм къуажэ еджапIэхэр щыщIызэхуащIыжым, езы щIэныгъэми и пщIэр щIехуэха щхьэусыгъуэхэм. ТхакIуэм зэрилъытэмкIэ, щхьэусыгъуэхэр куэд мэхъу, ауэ нэхъыщхьэр «пэщIэдзэ еджапIэр щIыналъэр зыхуэныкъуэ, абы къыщезэгъ щIэныгъэм зыкIи зэрыбгъэдэмыхьэращ». Абы къызэрилъытэмкIэ, дерсхэр Iэмал имыIэу анэдэлъхубзэкIэ ирагъэкIуэкIын хуейщ, иужькIэ хуэм-хуэмурэ урысыбзэри къыхагъэхьэу.
1910 гъэм «УрысеищIэ» газетым и 109-нэ къыдэкIыгъуэм Къэбэрдей П. къытрырегъадзэ «Тэрч, Псыжь областхэм ис муслъымэнхэм я гукъеуэхэр» тхыгъэр. Ар зи IэдакъэщIэкIыр топсэлъыхь 1908 гъэм и бжьыхьэм Екатеринодар щекIуэкIа муслъымэн зэхуэсым къыщащта унафэхэм. Абы къызэрилъытэмкIэ, щхьэпагъ хэлъкъым Тэрч, Псыжь областхэм щыпсэу муслъымэнхэр Оренбург дэт муслъымэн IуэхущIапIэм и жьауэ щIэбгъэувэным. Апхуэдэ унафэ къащтэпауэ щытми, игъащIэм къэхъуакъым бгырысхэр Уфа къалэм нэс кIуэуэ я муслъымэн Iуэху щызэхагъэкIыу.
Къэбэрдей П. зэрыжиIэмкIэ, ар Тэрч, Псыжь областхэм ис муслъымэн мелуан ныкъуэм нэсым яфI къызэрыкIын Iуэхукъым, Псыжь областым и муслъымэнхэм Кавказ Ищхъэрэм и дин IуэхущIапIэ щхьэхуэ яIэныр нэхъ игъуэщ.
КъинэмыщIауэ, абы фIэкъабылщ къэралым и ахъшэкIэ Тэрчкъалэ (Владикавказ) муслъымэн еджапIэ къыщызэIуахыныр: «щIэныгъэ зиIэ молэхэр ягъэхьэзырын папщIэ, динми цIыхубэ хабзэми мыхьэнэ щызиIэ щIэныгъэ къудамэхэм хьэрыпыбзэрэ анэдэлъхубзэкIэ щрагъаджэу, урысыбзэри зрагъащIэу». Зи бжыгъэр куэд мыхъу интеллигенцэр абы къыхуреджэ щIэныгъэ зиIэ гъунэгъухэм къакIэрымыхун папщIэ динми дунейми щыщхьэпэ щIэныгъэм зегъэубгъуным къару халъхьэну.
«Муслъымэн» газетым къытрыригъэдзам хуэдэ дыдэу, мы тхыгъэми къэбэрдей адыгэхэр «щIэныгъэ зиIэ гъунэгъухэм къазэрыкIэрыхур» игу къызэреуэр къыхощ.
Езыр зыщыщ Бабыгуей щекIуэкI щIы Iуэхухэм фIыуэ зэрыщыгъуазэми тхыгъэм къыщыхьа гупсысэхэр зэрызэтехуэми зы шэчи къытрыуагъэхьэркъым «Къэбэрдей П.» унэцIэр Куэцэ Пщымахуэ и псевдониму (цIэ-унэцIэ нэпцIу) зэрыщытам.
Къэбэрдей П. и къалэмыпэм къыщIэкIащ нэгъуэщI лэжьыгъэхэри: «Адыгэхэмрэ армэ дэкIынымрэ», «Бгырыс бзылъхугъэхэм сакъыщхьэщыжу», «Муслъымэн Iуэхур хамэ къэралым укъиплъу зэрыплъагъур», «Налшык округым». А псоми Къэбэрдейм щызекIуэ гъащIэр лъэныкъуэ зэхуэмыдэхэмкIэ къыщыгъэлъэгъуащ.
Куэцэ Пщымахуэ зыхэта жылагъуэ Iуэхухэр и гъащIэ тхыдэм IупщIу къыхощ. КъулыкъукIэ ар Екатеринодар къалэм епхауэ къекIуэкIами, Къэбэрдейм пэIэщIэ дыдэу зэи щытакъым. Пщымахуэ лIыкIуэу хэтащ 1910 гъэм и шыщхьэуIум екIуэкIа Урысей шыхъуэхэм я съездми.
КъызэгъэпэщакIуэхэм пщIэ яхуищIу, Куэцэм и псалъэр Къэбэрдейм ис шыхъуэхэм къабгъэдэкI фIэхъус-сэламкIэ иришэжьат. ЖиIа псоми и купщIэт Урысейм и шыхъуэхэм я съездым къэбэрдей шы лъэпкъым хуэфэщэн гулъытэ хуищIыну гугъэ зэриIэр. Съездым и зэхуэсхэм я зым Пщымахуэ къэбэрдей шы зехуэкIэм убгъуауэ щытепсэлъыхьащ, абы къыхилъхьа Iуэхугъуэ зыбжани съездым къищта унафэхэм хагъэхьащ.
Куэцэр жану зыхэтар цIыхубэ Iуэхухэм я закъуэкъым, атIэ къыщалъхуа къуажэм и гъащIэр ефIэкIуэнми хэлэжьыхьащ. А лъэныкъуэмкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ 1914 гъэм екIуэкIа къуажэ зэхуэсым. Дэфтэр гуэрым дыкъыщоджэ: «Налшык округым и япэ Iыхьэм хыхьэ Бабыгуейм и япэ зэхуэсым къуажэ старшынэ Пщымахуэ Хъызыр дзыхь зыхуищI уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ съезд екIуэкIынум и лIыкIуэу хихащ».
Гу лъытапхъэщ Куэцэ Пщымахуэ шы куэд зезыхуэ шыхъуэ ехьэжьауэ щытауэ къызэралъытэр зэрымыпэжыр. Пщымахуэ къэрал къулыкъущIэт, кавказ интеллигенцэм и вагъуэ лыдт, щIыналъэм нэхъ юрист Iэзэу исхэм язт, ауэ шыхъуэу щытар абы и адэ ТIэмашэщ. Куэцэ ТIэмашэ «хуэмыбжыж мылъкум» и гугъу пщIымэ, ари фIыуэ щIэгъэтхъа Iуэхущ. Iуэхур зыIута дыдэр жыпIэмэ, пасэ зэманымрэ етIощIанэ лIэщIыгъуэмрэ шыхъуэ цIэрыIуэу лъэпкъым хэта Тамбийхэ, Трамхэ, къинэмыщIхэри текIуэтри, абыхэм я пIэ Шалбарыр, Лафыщыр, Куэцэр къызэриувар арат.
1903 гъэм Куэцэ ТIэмашэ шыщхьэ 342-рэ иIэт, Инал къуажэм щыщ прапорщик Шалбар ХьэкIашэ - 376-рэ.
1917 гъэм гъатхэпэм и 6-м Бабыгуей къуажэм и старшынэ Куэцэ Хъызыр Налшык округым и унафэщIым шы гъэхъун Iуэхур и къуажэм зэрыщекIуэкIым теухуауэ хъыбар щригъащIэм, Куэцэ ТIэмашэ-хьэжым шыбзу - 67-рэ хакIуэу 11-рэ зэриIэм и гугъу ещI.
Экономикэм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэм къэгъазэ имыIэжу къэбэрдейхэм я шыхъуэ Iуэхухэр къыщызэпиудым, шыхэм я бжыгъэм хэщIат. А зэман дыдэм ирихьэлIэу я уасэр дэуеят. Дэфтэрхэм къызэрыхэщымкIэ, аращ щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъуар шы гъэхъуным къыдэкIуэу, «дзэм шы щыхузэрагъэпэщкIэ, мылъкушхуэ зезыгъакIуэ Куэцэм, Мыдым щэн-къэщэхуэн IуэхукIэ зыпащIэу щIыщытар». Гу лъытапхъэщ шы куэд зезыхуэу щыта Куэцэ ТIэмашэ экономикэм здиунэтIа гъуэгущIэм Iэмал къызэрыхуигъуэтыфам.
Езы Куэцэ Пщымахуэ адыгэш гъэхъуным зэрыхэлIыфIыхьам и гугъу пщIымэ, ар нэхъыбэу шы лъэпкъым и пщIэр гъэIун, ар зехуэн Iуэхур хабзэкIэ пхыгъэкIыныр аращ.
Пщымахуэ 1905 - 1910 гъэхэм Бытырбыху зэрыщеджам, 1910 - 1917 гъэхэм хейщIапIэм къулыкъу зэрыщызэрихьэм къыхэкIкIэ Екатеринодар щыпсэууэ икIи щылажьэу зэрыщытам ущыгъуазэмэ, узыхуэкIуэр а гупсысэхэращ.
Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ Iуэхур дэгъэкIынымкIэ къигъэлъэгъуа хэлъэтыр Кавказ Ищхъэрэм революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым наIуэ къэхъуащ.
1917 гъэм и гъатхэпэм и етIуанэ Iыхьэм Пщымахуэ Къэбэрдейм къэкIуэжат. Апхуэдэу щIыхуэдгъэфащэм щхьэусыгъуэ иIэщ. 1917 гъэм гъатхэпэм и 5 - 6 махуэхэм Владикавказ щекIуэкIа, бгырыс интеллигенцэм и зэхуэсым ар хэтакъым, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыстэнымрэ я Бгырыс зэгухьэныгъэм пIалъэкIэ игъэува Комитет нэхъыщхьэм хахахэми ящыщкъым.
Ауэ ар хахащ гъатхэпэм и 27-м къэунэхуа Налшык округым и Жылагъуэ гъэзэщIакIуэ комитетым. КъинэмыщIауэ, Къэбэрдеишхуэм, Джылахъстэнейм, бгырыс лъэпкъ зэгухьэныгъэхэм лIыкIуэу къагъэлъэгъуа нэрыбгэ 32-м язу Куэцэр хэтащ накъыгъэм и 1-9-хэм екIуэкIа, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дыгъыстэнымрэ я Бгырыс съездым. Пщымахуэ абы и лэжьыгъэм жан дыдэу хэлэжьыхьащ, щIэрыщIэу хахыжа Комитет нэхъыщхьэми хагъэхьащ.
1917 гъэм накъыгъэм и 18 - 20-хэм Владикавказ Тэрч областым и лIыкIуэхэм я зэхуэс щекIуэкIащ. Зэхуэсым къыщащтат «Тэрч областым зэманкIэ и щхьэ Iуэху зэрызэрихуэжынум» теухуа унафэ. Тэрч областым и унафэщI къалэнри хуитыныгъэри зэрыщыту ГъэзэщIакIуэ комитетымрэ областым и комиссарымрэ я IэмыщIэ иралъхьат, областым и комиссарым ищI унафэхэр гъэзэщIакIуэ комитетым ечэнджэщурэ къищтэн хуейуэ. А съездым уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ Тэрч областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым и унафэщIу щыхахауэ щытащ.
А зэман дыдэм ирихьэлIэу мэкъумэшыщIэхэм, сэлэтхэм, рабочэхэм я лIыкIуэхэм я Советхэр къызэфIэувэрт. Псоми хуэмыдэу а Iуэхур щIэхуэбжьащ Корниловыр зи пашэ зэщIэхъееныгъэм и ужькIэ.
Корниловыр къежьауэ зэрызэхахыу, 1917 гъэм шыщхьэуIум и 28-м Тэрч областым и рабочэхэмрэ совет депутатхэмрэ икIэщIыпIэкIэ съезд зэхуашэсат, революцэр къегъэлынымкIэ комитетым и пашэ Скрынников С. и унафэщIу. Адрейхэм я гъусэу а комитетым Куэцэ Пщымахуи хыхьат.
А махуэ дыдэм Куэцэр зи унафэщI, областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым щекIуэкIа зэхуэсым унафэ къыщащтащ: «Хуитыныгъэм щIэбэн адрей зэгухьэныгъэхэм я гъусэу, революцэр кърагъэлын папщIэ зыхуэпIащIэ Iуэхухэр Комитетым и Президиумым и пщэ дэлъхьэн». Абы къегъэлъагъуэ Корниловым и Iэуэлъауэр къыщыхъея зэман гугъум Куэцэр Тэрч областым мамырыгъэм щыщIэбэнахэм зэрахэтар.
Дэтхэнэ зы зэгухьэныгъэми цIыхухэр къигъэдэIуэну хэту, кIуэ пэтми политикэри, экономикэри, цIыхубэ гъащIэри щызэхэзэрыхьым, Комитетым и унафэщIхэм я Iуэхур «зыбгъэхъеинкIэ Iэмал иIэтэкъым» жыхуаIэм хуэкIуащ. 1917 гъэм жэпуэгъуэм и 20-м Тэн, Псыжь, Тэрч, Iэщтырхъан щыщ къэзакъхэр, Кавказымрэ Дагъыстэнымрэ щыщ бгырысхэр, нэгъуейхэр, къалмыкъхэр, Iэщтырхъанрэ Ставрополрэ я Iэхэлъахэм щыпсэу бруклинхэр, адрей лъэпкъхэри яхэтыжу зэхыхьэхэри, «Къэзакъхэм я ипщэ-къуэкIыпIэ зэгухьэныгъэ» жыхуаIэр къэунэхуащ.
А Зэгухьэныгъэм и мурад нэхъыщхьэр Кавказ лъэпкъхэр зэрыхуа политикэ щытыкIэ гугъум кърашынырт. Абы Кавказ Ищхъэрэм (Дагъыстэныр хэмыту) щыпсэу бгырысхэм я лIыкIуэу Джабагиев Вассан-Джэрийрэ Куэцэ Пщымахуэрэ хэтащ.
1917 гъэм и жэпуэгъуэм революцэр Петроград щытекIуэу къэралым зыщиубгъун щIидза нэужь, Кавказ Ищхъэрэр зэрыт щытыкIэр нэхъ гуащIэ хъуат. Абы и щхьэусыгъуэкIэ Бгырыс зэгухьахэм я союзым Iуэхум зэрызихъуэжам ипкъ иткIэ унафэщIэ къамыщтэу хъунутэкъым. Областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым и унафэщI къалэным мыхьэнэ иIэжтэкъым. Ипщэ-КъуэкIыпIэ зэгухьэныгъэми къэрал унафэ хузехьэн хуэдэу зыкъигъэлъэгъуэфатэкъым. ИпэжыпIэкIэ Кавказ Ищхъэрэр унафэншэу къэнат. Абы къыхэкIыу Бгырыс зэгухьэныгъэм и Комитет нэхъыщхьэм езым щыщхэм къахихри, 1917 гъэм и щэкIуэгъуэм Бгырыс тетыгъуэ къызэригъэпэщащ.
Тетыгъуэм и нэхъыщхьэу Бгырыс зэгухьэныгъэм и унафэщIу щыта Чермоев Абдулмэжид трагъэуващ; къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру Куэцэ Пщымахуэ хахащ, Бамматов Гайдар - хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министру, Джабагиев Вассан-Гирей - мылъку IуэхухэмкIэ министру ягъэуващ.
А зэман дыдэм ирихьэлIэу Тэрч-Дагъыстэн тетыгъуэ зэгухьа къызэрагъэпэщри, цIыхубэм я мамырыгъэ Iуэхухэр Куэцэ Пщымахуэ и пщэ далъхьэ. Тэрч областымрэ округымрэ щыщ комиссархэм, комитетхэм, къалэ унафэщIхэм, гъущI гъуэгу лэжьакIуэхэм, милицэм мамырыгъэр хъумэн IуэхукIэ Пщымахуэ зэрызахуигъэза дэфтэрхэм къагъэлъагъуэ абы хабзэмрэ мамырыгъэмрэ цIыхубэ гъащIэм хэпщэнымкIэ зэфIэкIышхуэ зэрыбгъэдэлъар. Куэцэм Iулыджышхуэ зэриIам и щыхьэтщ Налшык округым ис адыгэхэми, балъкъэрхэми, урысхэми ар Учредительнэ собранэм лIыкIуэу зэрыхахар.
1918 гъэм Тэрч областым Совет властыр щытекIуа нэужь, Бгырыс зэгухьахэм я союзым и нэхъыщхьэхэр Iуэхум нэхъ ерыщу тегушхуахэщ. Чермоев Абдулмэжид зи пашэ лIыкIуэхэр 1918 гъэм накъыгъэм и 11-м Батуми кIуа нэужь, абы щекIуэкIа конференцым и утыкум Бгырыс (Кавказ Ищхъэрэ) республикэр щхьэхуиту ягъэIуащ. А конференц дыдэм Бгырыс республикэм Уэсмэн къэралыгъуэм и тетыгъуэмрэ Нэмыцэ (Герман) къэралыгъуэм и тетыгъуэмрэ зэгурыIуэныгъэкIэ ябгъэдэуващ. Уэсмэн правительствэм Бгырыс республикэр зэрыщхьэхуитыр къабыл ищIащ, Герман республикэр абыкIэ арэзы хъуакъым.
Бгырыс республикэр щхьэхуиту ягъэIуа нэужь, Правительствэм и унафэщIу ягъэува Чермоев Абдулмэжид Константинополь къикIыжри Тифлис къыщыувыIат. ГъэзэщIакIуэ комитетым щыщхэу абы и деж кIуахэт къэбэрдей адыгэ Куэцэ Пщымахуэрэ ингуш Джабагиев Вассан-Джэрийрэ. Ахэр абдеж дыдэм Бгырыс республикэм и министрхэу ягъэувахэщ. Чермоевым и Правительствэм министру щылэжьэху, Куэцэр жану къэрал щIыб политикэ Iуэхухэм яужь итащ. Псалъэм папщIэ, Германиер республикэщIэм IэщэкIэ къыдэIэпыкъун папщIэ Пщымахуэ фон Крейс гурыIуэну хэтащ.
1918 гъэм и гъэмахуэмрэ бжьыхьэмрэ къыщыхъуахэм тепсэлъыхьыжу Куэцэ Пщымахуэ етхыж: «Хабзэншагъэмрэ унафэншагъэмрэ ди щIыпIэхэм къэса нэужь, къызгурыIуат дэ ди къарукIэ Iуэхур зэрытхузэмыгъэзэхуэжынур. А зэманыр зэрыщыту тедгъэкIуэдащ дэIэпыкъуэгъу тхуэхъун къару къэдгъуэтыным. Къэдгъуэта дэIэпыкъуэгъухэм щхьэж езым и Iуэху зэрахуэжырт, ауэ зэрахузэфIэкIкIи къыддэIэпыкъухэрт. Хуэмурэ зы гупыр текIуэтри, нэгъуэщI гуп къытеуващ. Лъым щIигъэна Къэбэрдейм сихьэну Iэмал сыщылъыхъуэ дыдэм ирихьэлIэу, инджылыз унафэщIхэм унафэ къызэдэтщтэн папщIэ Баку сраджащ».
Лъэныкъуэхэм 1918 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м зэпсэлъэн щIадзащ. А зэIущIэм Инджылыз тепщэгъуэм къабыл щищIащ Бгырыс республикэр зэрыщхьэхуитыр, ауэ пыухыкIа унафэр къащтэну Париж щекIуэкIыну мамырыгъэ конференцым ягъэIэпхъуэри, Куэцэ Пщымахуэ ПравительствэщIэ зэгухьа иухуэн хуейуэ къыхуагъэуващ. Пщымахуэ ар захуагъэу къызэрилъытэр жиIащ, ауэ Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я унафэ хэмылъу апхуэдэ пщэрылъ къищтэну арэзы хъуакъым. Дыгъэгъазэм и 18 - 22-хэм Темырхъан-Шурэ щекIуэкIащ Дагъыстэным, Шэшэным, Осетием къикIа лIыкIуэхэмрэ къэбэрдей адыгэ зыбжанэрэ зэкIуэлIа Зэхуэс. А Зэхуэсым Чермоевыр зэрытекIыр къабыл ищIри, унафэр Куэцэ Пщымахуэ IэщIилъхьащ. Абы ипкъ иткIэ Куэцэм и Правительствэм дэлэжьэну инджылыз къэралыгъуэм и унафэкIэ полковник Роуландсон зи унафэщI зауэлI гуп къаутIыпщащ.
1919 гъэм щIышылэм и 20-м Темырхъан-Шурэ Бгырыс республикэм и Парламентыр къыщызэIуахащ. Абы къыщыпсэлъащ Тепщэгъуэм и нэхъыщхьэ (Правительствэм и УнафэщI) Куэцэ Пщымахуэ. Зэхуэсым хэтхэр абы къыхуриджащ республикэ щIалэм хуэщхьэпэн лэжьыгъэм щызэкъуэувэну. Бгырыс республикэм иубыд щIыналъэм Деникин и дзэхэр къыщиужьгъа а зэманым нэхърэ нэхъ гугъу хэгъэгум къыхуихуатэкъым.
Большевикхэр зэрапэщIэтымкIэ Бгырыс республикэмрэ Деникинымрэ я плъапIэхэр зэтехуэрт. Ауэ «Добрармия» зи фIэщыгъэ Деникиным и дзэм Тэрч областым большевикхэр иригъэкъэбзыкIкIэ зэфIэмыкIыу, щIыналъэм унафэщIу къыщхьэщыувэжыну хуежьат. Абы и мурадт Тэрч областымрэ Дагъыстэнымрэ езым и генерал-губернаторхэр тригъэувэжу «Тэрч-Дагъыстэн край» иухуэну. Бгырыс республикэм ар езым и хэгъэгу Iуэхухэм пхъашэу къебгъэрыкIуэ IэбэкIэу къилъытащ.
Абы ипкъ иткIэ Парламентым унафэ къищтащ Тепщэгъуэм и Нэхъыщхьэ Куэцэ Пщымахуэ «Бгырыс республикэм мыхьэнэ зрит Iуэхухэр зэхигъэкIыну Деникиным епсэлъэн папщIэ» Екатеринодар ягъэкIуэну.
Деникинымрэ Куэцэмрэ зэхуэзауэ зэрыт тхылъ Кавказ Ищхъэрэм илъ дэфтэрхэм щыдгъуэтакъым. Ауэ Бгырыс республикэм и унафэщI гупым хэта Джабагиев Вассан-Джэрий «Кавказ Ищхъэрэм революцэмрэ граждан зауэмрэ зэрыщекIуэкIар» тхыгъэм щетхыж: «Тепщэгъуэм ищIэ псомкIи а зэманым жэуап зыхьыр Куэцэ Пщымахуэти, Добровольческэ армэм и унафэщIым гурыIуэн мурадкIэ, аргуэру и деж кIуащ».
1919 гъэм мазаем и 26-м Куэцэр Парламентым къыщыпсэлъащ Баку щыIэ Добрармэм и лIыкIуэхэм зэраIущIам теухуауэ. Баку Куэцэр щыхуэзащ инджылыз армэм и дзэзешэ нэхъыщхьэ генерал Томсон. Абы Куэцэр къигъэгугъат «Мамырыгъэ конференцыр къэсыху ди республикэм зыкъыщIигъэкъуэну, Деникинми унафэ хуащIат Бгырыс республикэм и щIыналъэм къимыхьэну».
ИтIани Добрармэр ипщэкIэ къэкIуатэурэ щIыналъэм нэхъ гъунэгъу къыхуэхъуху, цIыхубэр Тепщэгъуэм нэхъ къыхуэмыарэзы хъурт. Езы Тепщэгъуэм и кIуэцIкIэ Куэцэм и телъхьэхэмрэ Каплановым и телъхьэхэмрэ щызэныкъуэкъурт. ЛъэныкъуитIми езым я пашэр Тепщэгъуэм и нэхъыщхьэу трагъэувэну хэтт. Iуэхур нэхъ гугъуж ищIырт цIыхубэр акъы- лэгъу зыхуэхъун программэ узыншэ утыкум зэримылъыр.
А псом ищIыIужкIэ, социалистхэмрэ большевикхэмрэ, Бгырыс тепщэгъуэм и пщIэр ирагъэхуэхын папщIэ, цIыхухэр ягъэщхьэрыуэрт. Зэраныгъэшхуэ къихьырт тепщэгъуэр шэрихьэтым еныкъуэкъу хуэдэу дин Iуэхузехьэхэм зэрагъэIуми.
1919 гъэм мэлыжьыхьым и 10-м Куэцэ Пщымахуэ Деникин генералым хуэзэну Грознэ къалэм ирагъэблагъэ. Куэцэм кIуэн щимыдэм, абы и пIэкIэ Парламентым Каплановымрэ шэрихьэт IуэхухэмкIэ унафэщI Гоцинскэмрэ еутIыпщ. Деникиным Бгырыс республикэм и лIыкIуэхэм къажриIащ Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэр езым и жьауэ къызэрыщIэувам ипкъ иткIэ я щхьэхуитыныгъи я тепщэгъуи къабыл зэримыщIыр.
Езы Деникиным ар къызэриIуэтэжыр нэгъуэщIущ: «ДызэгурыIуэн папщIэ Бгырыс республикэм Грознэм лIыкIуищ къиутIыпщат, урысхэр зылъагъу мыхъу Каплановыр я пашэу. Ауэ лIыкIуэхэм Шэшэным щекIуэкIыр зэхаха нэужь, Шали къуажэм къыщыувыIэхэри, Грознэм къэкIуэну тегушхуахэкъым».
1919 гъэм накъыгъэм и 12-м Куэцэм и Тепщэгъуэм хэтхэр зэгурыIуэри текIащ. Ар къыщIэхъуам щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъуар Куэцэм 1919 гъэм накъыгъэм и 18-м екIуэкIа Бгырыс конференцым хэта Къантемыр Алихъан хуригъэхьа письмом къыщеIуатэ. Ар зыщIыпIи къытехуакъым икIи Бгырыс республикэм теухуауэ дымыщIэ гуэрхэм щыгъуазэ дещI.
Абы етх: «Си унафэ щIэт Тепщэгъуэм хэтхэр дызэгурыIуэри накъыгъэм и 12-м дытекIащ. Къаугъэшы гупщ. КъинэмыщIауэ, зы пIэм симыкIыу сиуджыхьынри къысIэщэужэгъуат. Сэ мурадыр къызэрызгурыIуэр мыпхуэдэут: Бгырыс республикэм и фейдэ зыхэлъ Iуэху жану зыдохуэ е дыIуокI. Зыр мэшынэ, адрейр пщIэ щIонэцI, ещанэр и фейдэ мэлъыхъуэ, псалъэ зэрахьэ, икIагъэ дыдэу Iуэху мыхьэнэншэхэр щызокIуэ… Аращ и щхьэусыгъуэр япэ ит мурадыр дгъэзэщIэну Iэмал щIэдмыгъуэтам».
Кавказ Ищхъэрэмрэ Кавказ ЩIыбымрэ Совет властыр щыува нэужь, бгырыс щхьэхуитыныгъэм щIэбэна куэдым ещхьу, Куэцэ Пщымахуэ Тыркум Iэпхъуащ. ЗэманкIэ ар Самсун дэсащ, иужькIэ Истамбыл Iэпхъуэри, дунейм ехыжыху абы щыпсэуащ.
Зауэ нэужьым адыгэ хэхэсхэм Нью-Йорк къалэм «Коммунистхэм япэщIэт муслъымэн зэгухьэныгъэрэ» «Бгырыс зэгухьэныгъэрэ» къыщызэрагъэпэщауэ щытащ. Истамбыл «Бгырыс зэгухьэныгъэ» щылажьэрт, Кавказ Ищхъэрэм икIа гупым я гъусэу абы жану щылэжьащ Куэцэ Пщымахуи.
«Кавказ Ищхъэрэ: хуитыныгъэм папщIэ екIуэкIа зауэм теухуа напэкIуэцIхэр» и фIэщыгъэу 1961 гъэм Истамбыл Куэцэм и тхылъ къыщыдэкIауэ щытащ. Бгырыс республикэм и Тепщэгъуэм и унафэщIым и нэкIэ еплъыжурэ, абы тхакIуэр щытопсэлъыхь илъэс 40-кIэ и пэкIэ екIуэкIа бэнэныгъэм.
Куэцэр 1962 гъэм щIышылэм и 8-м и ныбжьыр 78-рэ хъууэ дунейм ехыжащ. Ар щIалъхьащ къэралыгъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэхэм хуащI пщIэр хуащIу. «Кавказ Ищхъэрэ республикэм и УнафэщIу щыта», - тетхащ абы и кхъащхьэм.
СОБЛЫР Мухьэрбий,
тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор.
КЪАРМЭ Iэмырбий,
тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат.
Куэцэ Пщымахуэрэ абы и щхьэгъусэ Нафисэтрэ.
Трабзон къалэм (Тырку Республикэ) щекIуэкIа конференцым хэтахэм я сурэт. Ику итыр Куэцэ Пщымахуэщ. 1918 гъэ
Куэцэ зэкъуэшхэр: Аслъэмырзэ (нэхъыжьыр, щысщ), Пщымахуэ (сэмэгумкIэ щытщ), Исмэхьил. 1915 гъэ
Куэцэ Пщымахуэ псоми зи цIэр зэхаха, ауэ зыми фIыуэ имыцIыху цIыху цIэрыIуэхэм ящыщщ. Ауэ щыхъукIэ Кавказыр Урысейм зэрыхэт лъандэрэ къэралыгъуэм узэрыдекIуэкIын Iэмалу Бгырыс республикэм нэхърэ нэхъыфI къагупсысауэ тхыдэм ищIэжыркъым. Кавказ республикиплI къызэщIэзыубыда а тепщэгъуэ цIыкIум и президенту ди лъэпкъэгъу зэрытетаращ и щхьэусыгъуэр Урысей Федерацэмрэ Азербайджанымрэ теннисымкIэ щIыхь зиIэ я тренер Куэцэ Руслан дыщIыхуэзам.
- Ахэр зэкъуэшиплI хъууэ щытащ. Си адэшхуэ дыдэр Аслъэмырзэт, ар зэкъуэшиплIым я нэхъыжьт, Пщымахуэ абы къыкIэлъокIуэ, Исмэхьил нэхъыщIэт. Иджыри къуэш еплIанэ яIащ, ауэ ар сурэтым щIимытыр сщIэркъым. Сэ Пщымахуэ и къуэш нэхъыжьым срикъуэу аращ.
- УзэрыцIыкIурэ зэхэпха гуэрхэр…
- ЖызыIэжар ди адэрами ди анэрами сщIэжыркъым, ауэ зэхэсхыжахэм ящыщу сигу къинэжар мыращ. Бгырыс республикэм и Тхьэмадэу щылажьэм, Пщымахуэ здэщыIэр Тэрчкъалэт (Владикавказ). Арати, Сэрмакъ (абы щыгъуэ - Бабыгуей) дэс и адэ ТIэмашэ и деж къэкIуэжри, мыпхуэдэу къыжриIащ: «Ди адэ, мы гъунэгъу къэхъуауэ къакIуэ властым дэ фIыуэ зыри къытхуздихьынукъым. Сытри къыдищIэфынущ. Хэкум дигъэкI, дызыхуеину псори згъэхьэзыращ». Республикэм щриунафэщIкIэ, Iуэхур къыхузэгъэпэщыну къыщIэкIынт. «Сыхъум деж кхъухь къыщытпоплъэ, абы нэс шыкIэ дыкIуэнщ», - къыжриIащ. Ауэ ТIэмашэ идакъым. «Си хэкум сикIыу зыщIыпIи сыкIуэнукъым. Уэ ухуеймэ кIуэ», - къритащ жэуапу. Мис апхуэ-дэ щIыкIэкIэ езыр хэкум икIри и адэмрэ и къуэшхэмрэ къэнат жаIэ. Зэман дэкIри, зэадэзэкъуэхэр ягъэтIысащ. Ауэ зэкъуэшхэм яз, Исмэхьил, щIэпхъуэжыну хунэсат. Лъэпкъыр къыщежьауэ жыхуаIэр Псыжь адрыщIкIэщ. Инжыдж щыгу жыхуаIэ щIыпIэм дыкъикIауэ жаIэ. Сэрмакъи занщIэу къэунэхуакъым-тIэ. ЕгъэджакIуэ гуэр си хэгъэрейщ университетым щылажьэу. Абы Гумкъалэ жыгей гуэр дэтщ жи иджыри, абдежым ди къуажэр зэрыщытам и фэеплъу. Мис апхуэдэу ди адэшхуэм и адэм ежьэн щимыдэм, Псыжь адрыщI кIуэхэри зыщагъэпщкIуат.
- ЯгъэтIысу къаутIыпщыжа нэужь загъэпщкIуауэ арат?
- Хьэуэ. ЯгъэпIейтеин щIадза нэужь, щIэпхъуэжхэри илъэс зыхыблкIэ къэтахэщ. «Нэхъ Iэуэлъауэншэ хъуа хуэдэщ» жаIэу, къыщекIуэлIэжхэм, епхъуэри яубыдахэщ. СыщыуэнкIи хъунущ, ауэ цIыхуищ зэрагъэтIысар сощIэж: си адэшхуэм и адэ ТIэмашэрэ иджыри цIыхуитIрэ. КГБ-м сыщыщIэупщIэри тхылъымпIэ къеIысхауэ щытащ. Абы итщ сэ си адэшхуэр, си адэшхуэм и адэ ТIэмашэ, иджыри ещанэу зыгуэр Налшык щIыунэ гуэрым зэрыщаукIар.
- Адэм и къуэхэр и гъусэу?
- Адэм и къуэхэр и гъусэу. Щхьэусыгъуэр гурыIуэгъуэкъым. Бэнэныгъэм хэтакъым, нэгъуэщIкъым.
- Пщымахуэ зэриблагъэра къыщIэкIынт?
- Ари еныкъуэкъуакъым Совет властым. Еныкъуэкъупауи сощIри, иджыпсту екIуэкI псалъэмакъхэр зэхэпхыркъэ? Хужьхэмрэ плъыжьхэмрэ зэрагъэкIужын Iуэху зэрахуэ. Иджы Франджым, Париж, адэ-модэкIэ къыщагъуэтыжу зи хьэдащхьэ къашэж урыс лIыщхьэхэм нэхърэ нэхъ зэраныгъэ нэхъыбэ Пщымахуэ Урысейм къыхуихьыпауэ сощI. Пащтыхь Николай нэгъунэ теухуауэ тобэ къахьыжахэщ, и щIэблэм щыщхэр Урысейм къокIуэ. Пщымахуэ хуэфащэкъэ апхуэдэ пщIэ? Ар сэ си Iуэху еплъыкIэу аращ, зыри хэзгъэзыхьыркъым.
- И кхъэлъахэр хэкум зэримытым абы и пщIэр нэхъ цIыкIу ищIыркъым.
- Мы Iуэхухэр къезыхьэжьэу сэри япэу сыкъэзыгъуэтар Хьэтэжьыкъуэ Валерэт. Арат гупыж зыщIари и хьэдэр хэкум къашэжыныр. Захуагъэкъэ-тIэ ар? Хуэфащэкъэ? Дэ хэкум папщIэ зыгуэр зылъэкIа ди цIыхухэм къалэжьа пщIэр яхуэтщIыжыфыркъым. Пщымахуэ ифI Кавказ псом екIат. Кавказ псом и Тхьэмадэу щыщытакIэ, и хэкум папщIэ абы ищIар зэрынэхъыбэжым шэч хэлъкъым. Тыркум зыщIыпIэ деж щыщIэлъщ, сыт хуэдизкIэ ямыгъэлъапIэми, и хэкум щыIэжкъым.
- Тыркум дыщынэсакIэ, Бэрзэдж Сэфэр и IэдакъэщIэкIыу Пщымахуэ теухуауэ тхылъ псо тыркубзэкIэ къыдэкIауэ зэхэтхащ.
- СфIэфI дыдэу къэсщэхунт.
- Баку сыт фыIэпхъуэн хуей щIэхъуар, уи адэр дзэм зэрыхэтара?
- Хьэуэ. Пщыти уэркъти жаIэурэ цIыхухэр ягъэкIуэдын щIадза нэужь, ди адэри щысауэ жаIэ, ауэ и пэжы-пIэр нэгъэсауэ сщIэркъым. 1910 гъэм къалъхуат ди адэр. А Iуэхухэр къыщежьар 1925 - 1926 гъэхэм ирихьэлIэущ. Соловки жыхуаIэм исащ. Илъэс пщыкIухым ит щIалэжь цIыкIуу, уи нэгу къыпхущIэгъэхьэрэ? ИтIанэ «сабийщ» жаIэри къаутIыпщыжа къыщIэкIынщ. КъызэрыкIуэжаи къыздэкIуэжаи тщIэркъым, ди адэм жиIэжыртэкъым ахэр. СщIэр а Iуэхум зэи тепсэлъыхьу зэрыщымытаращ дэ зэхэтхыу. Зауэм теухуауи мащIэ дыдэт жиIэжыр. Сытми, хьэпсым къикIыжри Сэрмакъ къэкIуэжа нэужь, благъэ гуэр къигъуэта къыщIэкIынщ. МазитI-щы, нэхъыбэ дыдэу илъэс докIри, жэщым зыгуэр къокIуэ: «Ислъам, щIэпхъуэж, пщэдджыжь къэкIуэнурэ уагъэтIысынущ», - къыжреIэ. Илъэс бжыгъэхэмкIэ сыщыуэнкIи хъунущ, зыми зыри къызжиIэжыртэкъым, псори шынэрт. Ди анэри сыт щыгъуи шынэрт…
- Аращ тхыдэр. Шынэр, и кIэм нэс жамыIэр… Тхылъхэм ит тхыдэ зэщIэлыдэр нэгъуэщI зыгуэрщ, щыIам темыхуэу.
- Iуэхум щымыщми сщIэркъым, ауэ ди анэм теухауэи бжесIэжынт.
- Псори сфIэгъэщIэгъуэнщ.
- Щхьэлыкъуэ Щэрданхэ ящыщт ди анэмрэ ди анэ шыпхъумрэ. Ахэри уэркъ лъэпкът. Къэбэрдей уэрамым мыин дыдэу унэ гуэр тетащ, хьэрф «Ш» и гупэ блыным тету. Унэ зэтету си нэгум къыщIоувэж.
- Лъэпкъ щIапIэжьу арат?
- НтIэ. Ауэ езыхэр нэгъуэщIыпIэт щыпсэур. А унэм IуэхущIапIэ гуэр къэралым щызэрихьэрт. Хъыджэбз цIыкIухэм я ныбжь нэсри школым еджакIуэ ягъэкIуат жаIэ Совет властым и зэманым. Зы илъэситI хуэдэ щеджа нэужь, красноармеец гуэр къокIуэри, «Щэрданхэ ейр хэт?» - жеIэри щIоупщIэ. Зыр илъэсипщI, адрейр илъэсий хъуми арат. «Дэращ», - жаIэри къотэджхэ. «Пщыхэм я бынхэрат иджы едмыгъэджэжу къэнэжар. Фи хьэпшыпхэр зэщIэфкъуи, зевгъэхь!» - жаIэри къыщIахуж. И адэ Щэрдан Мурат, си адэшхуэр, гупсысэ хэхуат. Сабийхэр емыджэу хъунутэкъым. Лъыхъуэм-лъыхъуэурэ, урыс бзылъхугъэ гуэр егъэджакIуэу пщIэкIэ къахуещтэ. Аргуэру илъэс-илъэситI докIри, егъэджакIуэр пщыхьэщхьэм бзыщIауэ къокIуэ жи, зыми зыкъримыгъэлъагъууи, къажреIэ: «АфIэкIа сыкъэкIуэфынукъым. Сраджэри, «Пщыхэм я бынхэр ебгъэджэну иджыри зэ укIуэмэ, мыр, мор уэтщIэнущ», - къызжаIащ». Мис апхуэдэу къэнащ ди анэр илъэситI-щы фIэкIа емыджэу, апхуэдэ гупсысэкIэ куу иIэу. Ауэ ар иджыщ къыщызгурыIуэр.
Адыгэхэр дызэрыIыгъыфыркъым-тIэ. Гугъу дызэрегъэхьын тфIэфIщ. 1952 гъэм ди адэм зыгуэр «къыкIэщIэтхыхьат». Нобэми тщIэркъым зытхар хэтми. Пщым и къуэти, езыри пщы лъэпкъти сытти жаIэурэ. Ди адэр подполковникт, нобэ-пщэдей полковник ящIын хуейуэ. НтIэ, ди адэм къыкIэщIэтхыхьын щыщIадзэм, ди анэр «Дыдеи къэсынущ», - жиIэри шынащ. «Грамотэ» жаIэу тхылъ гуэр унэм щIэлъауэ жаIэж. Пащтыхьым Iэ щIидза хьэмэрэ и мыхъур тетт, сытми, уэркъ лъэпкъым дыкъызэрыхэкIар зэрыт тхылъ, сэ слъагъуххакъым. МыбыкIэ «унэ лъапсэ» зэрыжытIэм хуэдэу, Баку «пщIантIэ» жаIэ. Псынэм ещхьу хъурейуэ унагъуэ зыбжанэ зэхэст, зы куэбжэ зэдагъэбыдэжу. Ди анэшыпхъум и унагъуэмрэ дэрэ дызэбгъурыс зэпытт. Арати, зэрыжаIэжымкIэ, жэщу, зыми имылъагъун хуэдэу, а «Грамотэ» зэкIуэцIышыхьамрэ ар зэрагъэсын гъущI тепщэчрэ здыщIахри, ди анэмрэ (и цIэр Лейлэт) и шыпхъу Кърымхъанрэ тхылъыр дунейм трагъэбзэхыкIауэ щытащ.
- Баку фыщыщыIэм?
- Абы дызэрыщыIэм хуэдэу нытлъэIэсхэрт. Хэкум дызэрикIам хуэдэу.
- Пщымахуэ Тыркум унагъуэщIэ щиухуэжауэ итщ тхылъхэм?
- Пэжщ, Нафисэтт и щхьэгъусэм и цIэр. Псыхуабэ Пщымахуэ ипхъу дэсащ, Заирэ и цIэу. Сипхъуми Заирэ фIэсщащ абы и фэеплъу. Ари дохутыру зауэм хэтащ. И анэм Пщымахуэ теухуауэ къитха письмохэр сигъэлъэгъуауэ щытащ. Нэмыцэу тхылъхэм иратхащ, ауэ урыс бзылъхугъэт. Хьэтэжьыкъуэр си гъусэу Заирэ ипхъу Ваякинэ Аллэ тлъагъуну дыкIуауэ щытащ Псыхуабэ. Плъагъуркъэ, ар нэгъунэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къыдэтIысхьэжын шынэри, Псыхуа-бэ щытIысат.
- Тыркум щыпсэуху, дауи, фызылъэIэсу щытакъым.
- Дауэ дызэлъэIэсынт, уагъэкIуэдынут. А зэманым «Хамэ къэралым благъэ щыуиIэ?» - жаIэу иратхэу щытакъэ къэрал дэфтэрхэм. «СиIэкъым», - истхэрт сэри, партым сыхэтти. Ауэ иужькIэ, 1990 гъэхэм, тIэкIу нэхъ хуит хъуа нэужь, къэдгъуэтыжат зыгуэрхэр.
Си анэ дэлъху Батырбэч Америкэм щыпсэуащ, 1993 гъэм дунейм ехыжауэ аращ. Зауэ зэманым нэмыцэ-хэм гъэру зэраIыгъам щхьэкIэ къэмыкIуэжу къэнат. Пэжу ищIат икIи ягъэпсэунутэкъым. Баку, сощIэж, ермэлы щIалитI илъэсищкIэ Сыбырым хьэпсым щрагъэсат, зывмыукIыжу нэмыцэхэм гъэр зевгъэщIащ, жаIэри. Арати, си анэ дэлъхум и пхъум IуэрыIуатэжурэ къигъуэтыжри, хьэщIапIи кIуауэ щытащ и деж. Мис абы зыгуэрхэр къыджиIэжауэ аращ.
Пщымахуэ Тыркум щыпсэуащ икIи щылIэжащ. Къулыкъушхуи иIыгъащ, зэрыжаIэжымкIэ. Нобэ «ООН» жыхуэтIэм щхьэкIэ а зэманым «Лъэпкъхэм я лигэ» жаIэу щытащ. НтIэ, мис а Лигэм Тыркум и лIыкIуэу хэтауэ жаIэ Пщымахуэ.
Епсэлъар Чэрим Марианнэщ.
Куэцэ-зэщхьэгъусэхэмрэ я ныбжьэгъухэмрэ.
Пщымахуэ и къалэмыпэм тхыгъэ куэд къыщIэкIащ. Псалъэм папщIэ, 1953 гъэм, Бгы-рыс (Кавказ Ищхъэрэ) республикэр илъэс 35-рэ щрикъу илъэсым, абы утыку кърихьауэ щытащ «Хуитыныгъэм пщIэ щIат» тхыгъэр. Абы тхакIуэр щытопсэлъыхь Кавказым и хуитыныгъэмрэ и дуней тетыкIэмрэ ихъумэжын папщIэ иригъэкIуэкIа бэнэныгъэм.
Накъыгъэр гъащIэ къыздэзыхь мазэщ. Тхьэм къигъэщIа псоми гъатхэм псэ къахохьэж. Дахагъэри, удз гъэгъахэри, щхъуантIагъэри, мэ гуакIуэхэри щIылъэм къыхобыргъукI. Апхуэдэу ехъулIэри, зэман кIыхькIэ гъэрыпIэм щIэта кавказ лъэпкъхэм а мазэ дыдэм хуитыныгъэ ягъуэтыжащ. Дахагъэ нэсымрэ Iущыгъэмрэ я щапхъэщ Кавказыр. Ауэ абыхэми кърагъэлыфакъым а щIыналъэр теплъэгъуэ гущIыхьэхэм хэплъэным.
Зи гугъу тщIы Iуэхугъуэхэр къежьэн ипэ илъэс 40-кIэ кавказыдж цIэрыIуэ Услар жиIэгъат: «Кавказымрэ абы щызекIуэ бзэхэмрэ ятеухуауэ дуней хъурейм апхуэдизкIэ куэд щатхащи, а тхыгъэ псори зэхуэпхьэсыжамэ, Iуащхьэ абрагъуэ къыхэкIынт. ДяпэкIэ Кавказым теухуа тхыгъэхэр нэхъри нэхъыбэж хъунущ». Ар захуэт. Мис, сэри си фIэщу сыдихьэхыу, тхылъеджэхэм я гъусэу Кавказым и тхыдэм зэ сриплъэжыну сигу къихьащ.
Урысейм XIX лIэщIыгъуэ лъандэрэ Кавказыр и щхьэ хуигъэфэщэжын щIидзат. Псори къыщежьар Пётр Езанэм КъуэкIыпIэм и «гъущI куэбжэхэр» зэIуихын гукъыдэж щигъуэтам щыгъуэщ. А зэманым дагъыстэн лIы хахуэхэм къызэрагъэпэща къару зэрыIыгъым тепщэ залымыр IэщIэкIауэ щытащ.
Ауэ Пётр Езанэм и щхьэр ихъумэу щIэпхъуэжыфам къыщымынэу, Дербент и «IункIыбзэIуххэр» зыдрихьэжьэну хунэсат. ЕкIуэкIар зи нэгу щIэкIахэм ящIэж абы уэсят хуэдэу къызэринэкIа унафэр: Кавказым тепщэ зыхуащIу Урысейм гуагъэхьэн. Пётр и Iуэхум Екатеринэ ЕтIуанэм пищащ. Пащтыхьым и уэсятыр игъэпэжу, абы Кавказыр иутIыпщын идакъым.
Император бзылъхугъэм а зэманым зыри къехъулIатэкъым. ИтIани Урысейм мурад пыухыкIа игъэпсат - сыт хуэдэ IэмалкIи Кавказыр зыIэщIилъхьэн. Илъэс 75-кIэ дуней псор зыгъэпIейтея Iуэхугъуэхэр апхуэдэ щIыкIэкIэ гъуэгу къытехьащ.
Сыт хуэдиз дзэзешэ Iэзэхэр къыщыунэхуа Кавказым а зэманым лъандэрэ. Иужьрейр Щамил Iимам щэджащэрт. Илъэс 25-кIэ абы иригъэкIуэкIа бэнэныгъэм и пщIэри нэхъ инт, бийри зыгъэгулэзт. Iимамыр гъэр щащIа 1859 гъэм шыщхьэуIум и 29-р бэнэныгъэм и иужьрей махуэ хъуакъым, ауэ псори урысхэм бжыгъэкIэ ирагъэкIуэтащ.
Япэ дунейпсо зауэм тхыдэм зыздигъэзэну гъуэгур иубзыхуауэ жыпIэ хъунущ. 1917 гъэм мэлыжьыхьым и 2-м Урысей империер лъэлъэжащ. Хуитыныгъэм нэхъуеиншэу щIэхъуэпса лъэпкъ куэдым яхуэдэу, кавказ хэкурысхэми зэманым къарит Iэмалыр къагъэщхьэпащ. Гъатхэпэмрэ мэлыжьыхьымрэ Iэуэлъауэншэ хуэдэу екIуэкIащ. Псоми накъыгъэм екIуэкIы-ну Хасэм зыхуагъэхьэзырырт. А зэхуэсым хы ФIыцIэмрэ Каспий хымрэ я зэхуакум лъэпкъыу щыпсэухэм я лIыкIуэхэр кърагъэблэгъат. Лъэпкъ щхьэхуитыныгъэ IуэхукIэ зэхаубла апхуэдэ зэхуэсышхуэ абы ипэ Кавказым щекIуэкIакъым.
Владикавказ дэт театрым и унэм лIыкIуэ 500 щызэхуэсат. Абыхэм я нэхъыбэр ныбжьэгъу республикэхэу Азербайджанымрэ Куржымрэ щыщхэт.
Мыхьэнэ нэхъ зиIэ унафэхэр къыщащта Хасэм и етхуанэ махуэ лэжьэгъуэм псоми пщIэ зыхуащI Сулеймэн-Хьэжы жьакIэхур къэтэджри, лIыкIуэхэм захуигъэзащ: «Алыхьталэм фIыщIэ хузощI махуитху хъуауэ ди нэгу щIэкI Iуэху зэфIэхыкIэм папщIэ. Шэч къытесхьэркъым мы дакъикъэм щыщIэдзауэ ди лъэпкъхэр къуэш хуэдэу зэхущытын, зэкъуэтын зэрыщIадзэнуми, абы и фIыгъэкIэ хуитыныгъэрэ ехъулIэныгъэрэ зэрыдгъуэтынуми». Абы и ужькIэ Хасэм къекIуэлIахэм зэхуэпэжыну тхьэ яIуащ.
Гум имыхуж махуэт ар. Нэхъыжь къетхъухахэу нэрыбгищэм щIигъум я нэпсыр щIэту КъурIэным ба хуащIурэ IэплIэ зэрызэрашэкIыжыр плъагъурт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ 1917 гъэм и кIэ, 1918 гъэм и пэщIэдзэ щIымахуэ мазэхэр псоми ягу хигъахъуэу екIуэкIащ.
Гъатхэм щIидза нэужь, ущIэгузэвэн щхьэусыгъуэ къыкъуэкIащ. Зы лъэныкъуэкIэ, Лениным и кIуэгъужэгъу Коркмасов Джэлалуддин и хэкур коммунизмэм и щхъухьым иригъафэу, къуэш зауэ зэхиублэн мурад игъуэджэр къылъыкъуэкIат. Мыдрей лъэныкъуэмкIэ - генерал хужь къаугъэшыхэм кавказым ищIхэр, Мейкъуапэ, Адыгейм, Къэрэшейм щыIэ щIыдагъэ къыщIэшыпIэхэр зыIэщIалъхьэну хуежьахэт. Коркмасовыр зыхуей гуэрхэм теIэбэри, «етхуанэ колоннэр» къызэрагъэпэщащ.
Коммунизмэм и тегъэщIапIэхэм дин лэжьакIуэхэм я гупсысэр игъэутхъуэри, нып удзыфэ зыIэщIэлъ цIыхубэр утыкум къихьащ. Дагъыстэным абыхэм Али-хьэжы пашэ щахуэхъуащ, Къэбэрдейм - Назир-ефэнды. А къомыр, гува-щIэхами, лъэпкъ Iуэху зезыхуэ зэщIэхъееныгъэхэм гулъэф яхуэмыхъункIэ Iэмал иIэтэкъым. ЛъэпкъылI нэсу (а псалъэм и мыхьэнэ пэжым тету) зэрыщытым къыхэкIыу, абыхэм большевизмэр зэрыщыт дыдэр ялъагъуртэкъым. Уеблэмэ псоми пщIэ зыхуащI дин пашэхэу Шарипов Арслани Эффендиев Аббаси большевикхэм Iэщэ папщIэу къагъэщхьэпэфащ.
Комитет нэхъыщхьэр щытыкIэ гугъум иуват. ДэIэпыкъуэгъурэ щIэгъэкъуэнрэ зыщIыпIэ икIэщIыпIэкIэ къыщыгъуэтын хуейт. Тыркум фIэкIаи абыкIэ узыщыгугъын зыри щыIэтэкъым. Хамэ къэралхэм зыпащIэн папщIэ Чермоев Абдулмэжид, Къады Мэхьмэт, Бэммат Гайдар сымэ зи пашэ лIыкIуэхэр Трабзон яутIыпщащ. Тыркум а зэманым Кавказым щыщ нэгъуэщI лIыкIуэ гупи щыIэт. А Iуэхухэр къезыхьэжьар иджыри щхьэхуитыныгъэ зыбгъэдэмылъ республикэхэрат. Тырку лъэныкъуэм епсэлъа нэужь, кавказ республики-плIым щхьэхуиту зыкъызэралъытэжым теухуауэ хъыбар ягъэIуащ. Тхыдэм мыхьэнэшхэ щызыубыда а Iуэхугъуэр къыщыхъуар 1918 гъэм накъыгъэм и 18-рщ. А унафэр Анди къуажэм щекIуэкIа ЕтIуанэ Хасэм къабыл щащIащ.
Куэд дэмыкIыу Истамбыл аргуэру зы лIыкIуэ гуп яунэтIащ. ЛъэныкъуитIыр зэпсэлъа нэужь, зэныбжьэгъугъэрэ зэдэIэпыкъуныгъэкIэ зэбгъэдэтыну зэгурыIуахэщ. А зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, дэ щIэгъэкъуэнышхуэ дгъуэтын хуеящ, ауэ дызыхуэбэлэрыгъа плъыжьхэм дяпэ зрагъэщри, я дзэхэр Дагъыстэным ирашащ.
Къалэн гугъу къытлъыкъуэкIат: ахэр Тыркум гурыIуэным хунэдгъэс хъунутэкъым, абы щхьэкIэ Iэмал нэхъыщхьэу щыIэр зэпыщIапIэ Iэмалхэр япэдубыдынырт.
ЗауэлIхэм пыIэ щIыхухэр ящхьэрыгът. ИужькIэ «будёновкэ» плъыжьхэр щхьэрызытIэгъэнухэм зэкIэ ислъам диным и хъумакIуэу зыкъагъэлъагъуэрт. Ауэ дагъыстэнхэр къыпхуэгъэпцIэнутэкъым.
А зэман дыдэм хужьхэми Iэуэлъауэ къагъэIуащ. Абыхэм Кавказ Ищхъэрэм Бичераховыр зи пашэ урыс-къэзакъыдзэ зэгуэт (нэрыбгэ мин 12) къраутIыпщащ. Апхуэдэ щIыкIэу ди щIыналъэм фэкIэ зэмылIэужьыгъуэу урыс армитI къищхьэрыуат.
Жэпуэгъуэм икухэм дежщ 15-нэ тырку дивизэр къыщыкIуар. Абы Иззэт Сулеймэн и пашэт. Тиксавилу Кузаффер, Курбан Тимур сымэ яхуэдэу куэд хэтт а дивизэм. Муслъымэн къару псоми я пашэр Чунэтыкъуэ Иззэт-пэщэрат.
ЛъэныкъуитIыр зэрызэгурыIуам ипкъ иткIэ кавказ ищхъэрэ хэкурысхэм къыхашу дзэ къызэрагъэпэщын хуейт, ауэ апхуэдэ зэман диIэжтэкъым. Дербентрэ Петровскрэ зэзауэ гуащIэхэр щекIуэкIырт. Дуней псом хахуагъкIэ щыцIэрыIуэ тырку зауэлIхэр дызэрыщыгугъам хуэдэу къыщIэкIахэщ. Дэ зэи дигу ихужынукъым къуэш хуэдэу къыдбгъэдэта тыркухэри, Кавказ Ищхъэрэм шэхьид щыхъуа щIалэхэри.
ЩэкIуэгъуэм и кум хъыбар гуауэ къэIуащ. Антантэм и дзэхэм Истамбыл яубыдат. Абы къыхэкIыу, Тырку къэралыгъуэм Кавказым щыIэ и зауэлIхэр имышэжу хъуакъым. Дэр-дэру нэгъэсауэ зыдгъэхьэзырыну зэман къытхуэнатэкъым.
ЩэкIуэгъуэм и кIэм Инджылызым и къару-хэр Баку дохьэ. Абыхэм я пашэ генерал Томсон ди хуитыныгъэм и унафэр, Париж щекIуэкIыну конференцыр къэмысауэ, къабыл зэрамыщIынур хэIущIыIу ищIакIэт. Ди лIыкIуэхэр Париж конференцым дымыгъакIуэу хъунутэкъым. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Париж Чермоев Абдулмэжид, Хайдар Ибрэхьим, дохутыр Хьэсэн сымэ зи пашэ лIыкIуэхэр дутIыпщащ. Бамматов Гайдар а зэманым Европэм щыIэт, ауэ конференцым хэтыну зэримурадымкIэ хъыбар яригъэщIат.
Абы ирихьэлIэу Кавказ республикэхэм я хуитыныгъэр къабыл зыщI унафэр кърамыгъэщтэн мурад фIэкIа зимыIэ урысыдзэхэм Кавказым зыщаубгъу. ИщхъэрэмкIэ - плъыжьхэр, къухьэпIэ ищхъэрэмкIэ - хужьхэр, Кавказ кIуэцIым - «етхуанэ колоннэр». Арат Iуэхур зыIут дыдэр. ЩIыналъэм къытеуа армэм Iэгъуэблагъэм ит къуажэхэм щыпсэу урысхэмрэ къэзакъхэмрэ къадэIэпыкъурт.
ТхьэмахуитIкIэ Корниловымрэ Алексеевымрэ депсэлъа нэужь, хэкум абыхэм я дзэхэр ирашыжыну дызэгурыIуащ. Большевикхэм я зэуэкIэр егъэлеяуэ гущIэгъуншэт.
Деникиным и унафэ щIэт дзэхэм апхуэдэу тыншу дызэрызэтрамыкъутэфынур къыгурыIуэрти, 1919 гъэм и мэлыжьыхьым Воронеж къришри нэхъыфIу зэгъэпэща корпуситI Кавказым къишат. Зэрыкавказу бэлыхьышхуэ хэхуат. Апхуэдэу щыхъум, Правительствэм хэтхэм ятеухуауэ жэуаплыныгъэ къызэрысхуэмыщтэнум къыхэкIыу, си пщэрылъхэр зыщхьэщезгъэхащ.
Дагъыстэным большевик корпуситI ебгъэрыкIуэрт. Ауэ а щIыналъэр бийм зэрыпэщIэувэну къарухэр зэригъэпэщыну хунэсат. ШыщхьэуIум и кум Кавказ Ищхъэрэм Щамил щэджащэм и къуэрылъху Саид Щамил къэкIуэжри бэнэныгъэм и пашэу уват.
А зэпэщIэтыныгъэр мазибгъум нэблагъэкIэ екIуэкIащ. Большевикхэм Азербайджаныр, Куржыр, Армениер яубыда нэужь, Кавказ Ищхъэрэм абыхэм япэщIэувэфыну къинэжар щIыпIэ щхьэхуэхэм зыкъыщызыIэт, куэд къэзэмыгъэхъуфын къарухэрат. Апхуэдэ щIыкIэ-кIэ Кавказым Совет властым зыщиубгъуащ.
Мыбдежым дигу къэдгъэкIыжыпхъэщ урыс тепщэгъуэм и щIэпхъаджагъэ нэхъ инитIыр. Япэрейр къыщыхъуар 1864 гъэращ. Пащтыхь унафэм цIыхухэр мин бжыгъэкIэ я хэкум ирихури абыхэм гуапэу къапежьа Тыркум щхьэхуимыту игъэIэпхъуат. ЕтIуанэр къыщыхъуар илъэс 80 дэкIа нэужьщ - плъыжьхэм я унафэ ерум Сыбырым и щIыуэпс гуащIэмрэ тутнакъэщхэмрэ сабийхэр, бзылъхугъэхэр, зи ныбжь хэкIуэтахэр мелуан бжыгъэкIэ щриутIыпщхьа 1944 гъэм. Ар Шэшэн, Ингуш, Къэрэшей, Балъкъэр лъэпкъхэрат.
ЩIэджыкIакIуэ щхьэмахуэхэ! Хуитыныгъэм сыт щыгъуи уасэшхуэ щIат. Шэч хэлъкъым ди лъэпкъхэм ар езыхэм я щхьэкIэ зэрызыха-щIам. Ауэ къэсынщ тутнакъэщхэм я бжэхэр щыIуахыну зэманри. ПщIэ леи къалэжьауэ, ди лъэпкъхэри адрей хуитыныгъэ зыгъуэтыжа лъэпкъхэм яхуэдэ хъунщ. Сэ си фIэщ мэхъу ар. Кавказым ис лъэпкъ псоми зыкъаужьыжыну сохъуэхъу. Алыхьым и нэфI къыфщыхуэ!
Тхыгъэр инджылызыбзэм къизыхар «Дагъыстэным теухуа хъыбархэр» тхылъыр зэхэзыгъэува Дугричилов Муртазалищ.
Мэхъэчкъалэ
Куэцэ Пщымахуэ теухуауэ Тыркум къыщыдэкIа тхылъым и жинтыр. Зытхар Бэрзэдж Сэфэрщ. Анкара, 2011 гъ. | {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1835.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
IэнатIэ Iут пенсионерхэмя пенсэхэм хэгъэхъуэным хоплъэ
УФ-м Лэжьыгъэмрэ цIыхухэм социальнэ и лъэныкъуэкIэ къащхьэщыжынымкIэ и министерствэм зэхилъхьащ IэнатIэ Iут пенсионерхэм я пенсэхэр инфляцэм теухуауэ къэбжыжыным теухуа жэрдэмхэр.
УФ-м и Къэрал Думэм ЛэжьыгъэмкIэ, социальнэ политикэмрэ ветеранхэм я IуэхухэмкIэ и комитетым иригъэкIуэкIа зэIущIэм къэралым лэжьыгъэмрэ цIыхухэм социальнэ и лъэныкъуэкIэ къащхьэщыжынымкIэ и министр Котяков Антон щыжиIащ а дэфтэрыр УФ-м и Президентым и Администрацэм зэрагъэхьар икIи абы жэуап къратыжыным зэрыпэплъэр.
«Дэ а Iуэхум дыхэплъащ УФ-м и Президентым пщэрылъ зэрытщищIам тету икIи лэжьапIэ IэнатIэ Iут пенсионерхэм я пенсэм хэгъэхъуэным хэкIыпIэ хуэхъуну жэрдэм зыбжанэ къыхэтлъхьащ. ЩыIэ хабзэм ипкъ иткIэ, ахэр дэ къэралым и Правительствэм хуедгъэхьащ икIи дыщыгъуазэщ Правительствэри абы хэплъэу Президентым и Администрацэм дэфтэрыр зэрыIэригъэхьар. Си гугъэмкIэ, а Iуэхум унафэ пыухыкIа мыгувэу игъуэтынущ», - жиIащ министрым.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, УФ-м и Президентым илъэсым и пэщIэдзэм Правительствэм пщэрылъ щищIауэ щытащ лажьэ пенсионерхэм я пенсэхэр индексацэ щIыным хуэгъэзауэ щыIэ хэкIыпIэхэр зэпалъытыну икIи Iэмалхэр 2021 гъэм мазаем и пэ къихуэу къагъэнэIуэну. Къэралым и УнафэщIым и пресс-секретарь Песков Дмитрий жиIащ абы теухуа тхылъ Правительствэм къикIыу я IуэхущIапIэм къызэрыIэрыхьар, мыгувэу абы унафэ зэригъуэтынур.
Урысейм и Пенсэ фондым къызэритамкIэ, къэралым мы зэманым исщ IэнатIэ пэрыт пенсионер мелуани 8,9-рэ. Дызэрыщыгъуазэщи, лэжьапIэ Iут пенсионерхэм я пенсэхэм хагъэхъуакъым 2016 гъэм щIышылэм и 1 лъандэрэ. Апхуэдэу щIащIар Пенсэ фондым абы тригъэкIуэдэн мылъку зэрыхуримыкъурат.
Нэхъ пасэуи Къэрал Думэм щыщ депутатхэми ФедерацэмкIэ Советым хэт сенаторхэми мызэ-мытIэу къыхалъхьат а Iуэхум хэплъэжын хуейуэ, ауэ абы къыпэджэжаIакъым. Иджы Iуэхур Президентым деж щынэсакIэ, ущыгугъ хъуну къыщIэкIынщ къэралым и цIыху мелуан бжыгъэм я сэбэп зыхэлъ Iуэхур и пIэм икIыным.
Хамэ къэралхэм щыщхэм
Iэмал яIэнукъым
Олимпиадэм Токио къалэм щеплъыну
Японием и къалащхьэ Токио мы гъэм щызэхэтыну Олимп Джэгухэр ирагъэкIуэкIынущ спортсменхэм ядэщIыну хамэ къэралхэм къикI хьэщIэхэр хэмыту. Гъатхэпэм и 20-м апхуэдэ унафэ къащтащ зэхьэзэхуэхэм я къызэгъэпэщакIуэхэм. Щхьэусыгъуэу къагъэлъэгъуар пандемием къигъэув хабзэхэрщ.
«Апхуэдэ унафэ къэщтэныр къызыхэкIар, псом япэрауэ, шынагъуэншагъэр къызэгъэпэщынырщ, цIыхухэм я узыншагъэм зэран хуэхъункIэ хъуну Iуэхухэм къапэткIухьынырщ», - жиIащ Олимп, Паралимп Джэгухэр егъэкIуэкIынымкIэ жэуап зыхь министр Марукавэ Тамаё. Абы зэрыжиIамкIэ, езы къэралым щыпсэухэр зэхьэзэхуэхэм кIэлъыплъыну хуит ящIынымрэ абыхэми паубыдынымрэ и унафэр мэлыжьыхьым ящIынущ. Хамэ къэралхэм щыщхэу Олимпиадэм еплъыну зи нэ къикIхэу нэхъ пасэу билетхэр къэзыщэхуахэм я ахъшэхэр иратыжынущ.
Мы зэманым ирихьэлIэу Олимпиадэм ейуэ псори зэхэту билет мелуани 4,4-рэ, Паралимп зэпеуэхэм – мин 970-рэ ящакIэт. Абыхэм ящыщу билет мелуан хуэдизыр зыщэхуар хамэ къэралхэм щыщщ.
Дуней псом дежкIэ мыхьэнэ хэха зиIэ Iуэхум унафэ щытращIыхьа зэIущIэм хэтащ Дунейпсо Олимп комитетым и унафэщI Бах Томас, Дунейпсо Паралимп комитетым и унафэщI Парсонс Эндрю, Токио и губернатор Коикэ Юрико, «Токио-2020»-м и къызэгъэпэщакIуэ комитетым и Iэтащхьэ Хасимотэ Сайко.
«Бахи Парсонси арэзы техъуащ къыхалъхьа Iуэхум. Иджыпсту псом ди дежкIи нэхъыщхьэр шынагъуэншагъэр къызэгъэпэщынырщ», - жиIащ Марукавэ.
Дызэрыщыгъуазэщи, ХХХII гъэмахуэ Олимп Джэгухэр екIуэкIын хуеят 2020 гъэм бадзэуэгъуэм и 24-м къыщыщIэдзауэ шыщхьэуIум и 9 пщIондэ, ауэ коронавирус узыфэ зэрыцIалэм дуней псом зыщиубгъури, ар зы илъэскIэ ягъэIэпхъуэн хуей хъуащ. Иджы зэпеуэхэр бадзэуэгъуэм и 23-м къызэIуахынурэ шыщхьэуIум и 8-м зэхуащIыжынущ.
Нобэ
♦Жьэн узым ебэныным и дунейпсо махуэщ. Нэмыцэ микробиолог Кох Роберт 1882 гъэм хэIущIыIу ищIащ жьэн узыр къэзышэ бактериер къызэрихутар. Зы илъэс дэкIри, абы къихутащ талор къызыхэкIыр. И лэжьыгъэ телъыджэхэм папщIэ 1905 гъэм Кох къратащ Нобель и саугъэтыр.
♦Урысейм и Дзэ-Хьэуа Къарухэм я штурман IэнатIэм и махуэщ
♦Пакистаным щагъэлъапIэ я къэралыгъум и махуэр
♦1753 гъэм Урысей империем цIыхум и хьэкумыр укIкIэ ящIэну зэрыхуимытым теухуа унафэ къыщащтащ.
♦1801 гъэм Урысейм и император Павел Езанэр Санкт-Петербург щиIэ Михайловскэ уардэунэм щаукIауэ нэху къекIащ.
♦1802 гъэм Инджылызым щыщ къэхутакIуэ Тревитик Ричард бахъэкIэ лажьэ мафIэгу къызэригупсысам щыхьэт техъуэ тхылъ иратащ.
♦1822 гъэм Бирмингем (Инджылыз) щыщ инженер Черч Уильям тхыгъэхэр къызэращып япэ типографие машинэ зэрызэпкърилъхьам и патент къыдихащ.
♦1898 гъэм япэ америкэ автомобилыр ящащ.
♦1999 гъэм НАТО-м и кхъухьлъатэхэм Югославием и жылэхэм лагъымхэр щрадзыхащ, «Зэкъуэтыныгъэм и къару» зыфIаща операцэм хыхьэхэр ягъэзащIэу.
♦2008 гъэм Олимпием (Алыдж) деж щыпагъанэри, ирахьэжьащ Китайм и къалащхьэ Пекин а гъэ дыдэм шыщхьэуIум и 8 - 24-хэм щекIуэкIыну траухуа Олимп Джэгухэм я мафIэр. А Олимпиадэр тхуэугъурлащ адыгэхэм - алыдж-урым бэнэкIэ лIэужьыгъуэмкIэ абы чемпион щыхъуауэ щытащ Хъущт Аслъэнбэч.
♦1891 гъэм къалъхуащ совет физик, академик, оптикэм и лъабжьэр СССР-м щызыгъэтIылъа Вавилов Сергей.
♦1900 гъэм къалъхуащ совет уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ, РСФСР-м и цIыхубэ артист Козловский Иван.
♦1906 гъэм къалъхуащ совет уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ, актрисэ, СССР-м и цIыхубэ артисткэ Шульженкэ Клавдие.
♦1921 гъэм къалъхуащ совет дзэ къулыкъущIэ, авиацэм и генерал-лейтенант Сталин Василий Иосиф и къуэр.
♦1921 гъэм къалъхуащ совет шахматист, дунейпсо чемпион Смыслов Василий.
♦1948 гъэм къалъхуащ философие щIэныгъэхэм я доктор, ЩIДАА-м и академик, КъШР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Шенкао Мухьэмэд.
♦1948 гъэм къалъхуащ КъШР-м и къэрал, политикэ лэжьакIуэ Арэшыкъуэ Мухьэмэд.
♦1951 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Хъыдзэдж Борис.
♦1954 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ, УФ-м и цIыхубэ артист Серов Александр.
♦1952 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист Шыдакъ Татьянэ.
♦1959 гъэм къалъхуащ IуэрыIуатэдж, этнолог, филологие щIэныгъэхэм я доктор, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, ЩIДАА-м и академикыу щыта ЦIыпIынэ Аслъэн.
♦1960 гъэм къалъхуащ уэрэджыIакIуэ, Адыгэ Республикэм и цIыхубэ артисткэ, УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ, Къандурым и цIэр зезыхьэ саугъэтыр зыхуагъэфэща Нэхей Тамарэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градуси 7 - 8, жэщым градуси 2 - 4 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Мыщафэ Iэрымылъхьэм гуащэр щумыгъэгугъ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1836.txt"
} |
ХэпщIыкIыу хохъуэ
Республикэм и хозяйствэхэм щIымахуэ лъэхъэнэм Iэщыр щIэубыдауэ зэрыщаIыгъа пIалъэр и кIэм ноблагъэ.
Къэрал статистикэмкIэ федеральнэ къулыкъум и Кавказ Ищхъэрэ къудамэм и управленэм зэрыщатхамкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и хозяйствэхэм, псори зэхэту, мазаем и 1-м ирихьэлIэу Iэщышхуэу мин 274,5-м щIигъу щаIыгъащ. Ар 2020 гъэм и апхуэдэ лъэхъэнэм зэрыщытам елъытауэ проценти 2,3-кIэ нэхъыбэщ. Iэщышхуэм ящыщу мини 138-р жэм къашщи, а бжыгъэр нэгъабэ и апхуэдэ зэманым яIам нэхърэ проценти 3,6-кIэ нэхъыбэщ.
Республикэм и хозяйствэхэм мы гъэм мазаем и 1-м ирихьэлIэу мэлрэ бжэну яIар мин 401-м нызэрохьэс. Нэгъабэрейм и апхуэдэ пIалъэм етлъытмэ, ар проценти 2,9-кIэ нэхъыбэщ. Джэдкъазым я бжыгъэр мини 3,9-м нэблэгъащ. Ар 2020 гъэм и щIышылэм ирихьэлIэу яIам нэхърэ проценти 5,4-кIэ нэхъыбэщ.
Дызэрыт илъэсым и япэ мазэхэм къарикIуам тетщIыхьмэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и хозяйствэхэм гъэшу къыщашми хэпщIыкIыу хэхъуащ. Псалъэм папщIэ, ди щIыналъэм жэм щызыIыгъхэм, гъэ дызэрытым и щIышылэм къриубыдэу, шэуэ тонн мин 27,9-м нэблагъэ къыщашащи, ар 2020 гъэм и апхуэдэ лъэхъэнэм зэрыщытам елъытауэ проценти 3,5-кIэ нэхъыбэщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и хозяйствэхэм я Iэщыр гъэмахуэ хъупIэхэм зэрыдахуным иджы щыщIэдзауэ зыхуагъэхьэзыр. Республикэм ветеринариемкIэ и управленэм и IэщIагъэлIхэр абыхэм я деж макIуэ, я Iэщымрэ мэлхэмрэ, я щытыкIэм теухуауэ, хущхъуэхэр ирахьэлIэ, мастэхэр халъхьэ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1837.txt"
} |
Къаз-Джэрий СулътIан
Япэ адыгэ тхакIуэ
(КIэлъыкIуэр. ПэщIэдзэр гъатхэпэм и 17, 19-хэм итщ).
Профессор Къумыкъу Тыгъуэн къызэригъэлъэгъуамкIэ, Шэрджэсым щылажьэ хамэ къэрал бзэгузехьэхэм ебэнын зэрыхуейр Хъан-Джэрий нэгъуэщIхэми къыдаIыгъауэ щытащ, псалъэм папщIэ, «Беслъэнейм щыпсэууэ щыта абы и къуэш Къаз-Джэрий СулътIан, полковник Азэмэт-Джэрий СулътIан, подполковник Мэгурыкъуэ, беслъэнеипщ Пщыкъуий сымэ». Хамэ къэрал бзэгузехьэхэм ебэныным а гупыр и телъхьэу зэрыщытам дэ шэч къытетхьэркъым, ауэ шэч къытыдохьэ Хъан-Джэрийрэ Къаз-Джэрийрэ зэкъуэшу зэрыщытам. Профессор Къумыкъу Тыгъуэн и тхыгъэм къыщигъэлъагъуэркъым а тIур зэрызэкъуэшыр къызэрищIа щIыкIэр. АтIэ Къаз-Джэрий езым итхыжауэ щыIэщ «анэ гу щабэм срибын закъуэт» жери. А щIэныгъэлIхэр зэунэкъуэщу щытагъэнщ, ауэ зэкъуэш дыдэу къэзыгъэлъагъуэ тхыгъэ къытхуэгъуэтакъым иджыри къэс.
ТхакIуэ Теунэ Хьэчими «Къэбэрдейм и тхакIуэхэмрэ и литературэмрэ» и къэхутэныгъэм Къаз-Джэрий къыщалъхуамрэ щылIэжамрэ мытэмэму къыщегъэлъагъуэ (1801 - 1843). А тхылъ дыдэм и етIуанэ къыдэкIыгъуэм зи гугъу ищIыр, и гъащIэм илъэс зыкъом хупещэри, щыпсэуар 1801 - 1870 гъэхэрауэ къыщыджеIэ. Еджагъэшхуэ Корзун Борисрэ профессор Гарданов Батразрэ Къаз-Джэрий къигъэщIа ныбжьыр яхуэубзыхуакъым.
Къаз-Джэрий тетхыхьа нэгъуэщI гуэрхэри щыIэнкIэ мэхъу. КIурашын БетIал осетин усакIуэшхуэ Хетагуров Коста триухуа тхыгъэм мыпхуэдэу щыжеIэ: «Ставрополь дэта цIыхухъу классикэ гимназиер, Хетагуров Коста зыщеджар, къаухащ адыгэ тхакIуэ-щIэныгъэлIхэу Къаз-Джэрий СулътIани, Адыл-Джэрий СулътIани, КIашэ Адэлджэрии»…
Къаз-Джэрий Ставрополь дэта гимназием щеджакъым, щеджэнкIи Iэмал иIакъым. Гимназиер 1837 гъэм къызэIуахащ. Абы щыгъуэ Къаз-Джэрий Бытырбыху дэст. Ставрополь дэта гимназиер Кавказ Ищхъэрэм щыяпэу щытащ, «Кавказым щыщ», цIэри зэрихьэрт. ИужькIэ ар зэрахъуэкIыжащ цIыхухъу классикэ гимназиеу. Абы щрагъаджэрт лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахэкI щIалэхэр - адыгэхэр, осетинхэр, шэшэнхэр, дагъыстэнхэр, н.
Зэрынэрылъагъущи, Къаз-Джэрийрэ а гимназиемрэ я Iуэху зэхэлъкъым. Япэ адыгэ тхакIуэм и сабиигъуэм теухуауэ дызыщыгъуазэр мащIэ дыдэщ. И щIалэгъуэм ар Хъан-Джэрий щIыгъуу Тифлис щыIащ. Кавказым и тет Ермолов Алексей ныбжьыщIэ Iущым гу къылъитащ. Къаз-Джэрий яхэтащ ирагъэджэну япэ дыдэу Урысейм ягъэкIуа адыгэ щIалэхэм. 1826 гъэм къызэрыгуэкI сэлэту къулыкъум щыщIидзащ ебланэ фочауэ полкым, иужькIэ «лейб-гренадер ЭриванскэкIэ» зэджэжу щытам. Куэд мыщIэу ар урыс-къэжэр зауэм макIуэ. Урысыдзэр ебгъэрыкIуэрт. Шамхор, Елизаветполь, Аббас-Абад, Эриван, Сардар-Абад къалэхэр бийм къытрихыжри, генерал Паскевич зи дзэпщ урысыдзэр 1827 гъэм Тавриз (Тебриз) дыхьащ. Къаз-Джэрий хэтащ зэхэуэ псоми. ЛIыгъэ зэрызэрихьам къыпэкIуэу къратащ медаль. 1830 гъэм юнкер мэхъури, Бытырбыху щыIэ Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэм хагъэхьэ. Ар пащтыхьыр зыхъумэ гупу 1828 гъэм къызэрагъэпэщат, хэтхэри бгырыс лIакъуэлIэшхэм къахэкIат. Эскадрон ныкъуэр егъэбыдылIат «Пащтыхьым и фэтэр нэхъыщхьэкIэ» зэджэжым, нэгъуэщIу жыпIэмэ езы пащтыхь дыдэм и штабым, зи унафэ щIэтри граф Бенкендорфт. Бгырыс шууейхэм, адыгэ фащэ щIыкIэу щIауэ, щыгъын дахэ ящыгът. Офицер фэилъхьэгъуэм хыхьэт къэптал фIыцIэ къызыдэщ адыгэ цей щхъуантIэр, бащлыкъ гъуафэр, мэлыфэ фIыцIэм къыхэщIыкIа пыIэ, и натIэ къекIуэкIым дыжьын уагъэ къедэкIауэ, гъуэншэдж быхъу, дыжьыныфэ куситI ибгъухэмкIэ зэдехыу. Урысейм къакIуэ хьэщIэ лъапIэхэми пащтыхьыр яхуэупсэрт а фащэмкIэ.
Къаз-Джэрий дзэ къулыкъум зэманышхуэ фIихьырт, итIани, жэщ-махуэ имыIэу, абы иджырт урысыбзэмрэ литературэмрэ, тхэн Iуэхуми ерыщу пылът.
Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэм абы илъэс пщыкIузкIэ къулыкъу щищIащ. А шууей гупым абы и закъуэтэкъым тхэн Iуэхум зезытауэ адыгэу хэтар. Къаз-Джэрий щIыгъуу Бытырбыху а лъэхъэнэм щыIащ Къэбэрдейм щыщ еджагъэшхуэ Нэгумэ Шорэ, тхакIуэ-этнограф Кърым-Джэрий, зэкъуэшхэу Хъан-Джэрийрэ Адыл-Джэрийрэ. Абыхэми я лъэпкъым къыхуэщхьэпэнкIэ хъуну Iуэхугъуэхэр зэрагъэзахуэрт, я къалэмыпэхэр ягъэжант. «Къулыкъу сщIэну Бытырбыху сыкъэкIуа нэужь, - итхыжащ Нэгумэ Шорэ, - адыгэ грамматикэ стхыну сщIа мурадыр нэхъри къыспкърыхьати, къулыкъум сыкъыщыдэхуэ сыхьэтхэр къэзгъэсэбэпурэ, щIэздзащ урысыбзэмрэ абы и грамматикэмрэ джын».
Нэхъ щIэхыу а Iуэхум иужь ихьэныр къызыхэкIа нэгъуэщI зы щхьэусыгъуи щыIэщ. Нэгумэмрэ Къаз-Джэрийрэ Бытырбыху къэкIуэным и пэ къихуэу эскадрон ныкъуэм хэт адыгэхэм урысыбзэмрэ адыгэбзэмрэ ирагъэджу щIадзат. Петин Сергей зэритхыжамкIэ, а Iуэхур мыпхуэдэу яублат:
«Языныкъуэ офицерхэмрэ Iэщэзехьэхэмрэ урысыбзэр яджыну зэрыхуейр щыжаIэм… занщIэу университетым а Iуэхум хухихащ кандидат Грацилевский Иван. Ар къэжэрыбзэкIэ фIыуэ псэлъэфырт, хьэрыпыбзэр зэрызэхэлъми щыгъуазэт. А егъэджакIуэм урыс-адыгэ алыфбий зэхилъхьащ. ИужькIэ абыкIэ и гъэсэнхэр зэхуэтхэу щытащ. Еджэн щIадзащ 1829 гъэм фокIадэм и 1-м».
Грацилевскэм зэхилъхьа алыфбийм тету адыгэбзэр джын зэрыщIадзам мыхьэнэшхуэ иIэт. Шэч хэлъкъым абы алыфбейр щызэхилъхьэм адыгэ гуэр зэрыдэIэпыкъуам, ауэ дэIэпыкъуар хэтми тщIэркъым.
Урысейм и цIыху нэхъыфIхэм я гупсысэ щIэщыгъуэхэм щыгъуазэ зыщыпщIыну Бытырбыху нэхъ щIыпIэфI а лъэхъэнэм щыIакъым. И лъэпкъэгъу адрей щIэныгъэлIхэми хуэдэу, Къаз-Джэрий нэхъыбэ къызэрищIэным хущIэкъурт, щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм щыгъуазэ зищIырт. Псом хуэмыдэжу ар егугъуащ Урысейм щекIуэкI гъащIэр, езыр щыпсэу лъэхъэнэм къыщыхъухэр куууэ зэригъэщIэным. Апхуэдэ дыдэу ар хущIэкъурт къызыхэкIа и лъэпкъым и тхыдэр зэрызэригъэщIэным, Урыс-Кавказ зауэм къежьапIэ хуэхъуар къызэрихутэным.
1830 гъэм бгырыс шууейхэм я еджэныр зэпамыгъэууэ хъуакъым. Хъан-Джэрий я шу пашэу эскадрон ныкъуэр Польшэм ягъакIуэ, абы къыщаIэта зэщIэхъееныгъэр зэхэзыкъута дзэхэм яхэту. Зы мазэ нэхъ дэмыкIыу бгырыс шууейхэр Вильнэ дыхьащ. Остроленкэ, Верпен, Райгород, апхуэдэу Панар лъагапIэхэм щекIуэкIа зауэ гуащIэхэм Къаз-Джэрий лIыхъужьыгъэ нэс къыщигъэлъэгъуащ. Абы сыт щыгъуи щIыгъуащ Iэщэзехьэ Нэгумэ Шорэ. Нэгумэм зэрихьа лIыгъэм папщIэ кърат орден. 1831 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 16-м Ковнэ пэгъунэгъуу зэхаубла зэхэуэшхуэм Къаз-Джэрий уIэгъэ щохъу, мышынэжу зэрызауэр къалъытэри, кърат «Зэрихьа лIыгъэм папщIэ» жиIэу зытетха дыщэ медалыр. Абы и ныбжьэгъуфI икIи и Iыхьлы Хъан-Джэрийри Iыхьэншэ хъуакъым, Iэзэу унафэ зэрищIамрэ езым лIыгъэ щапхъэ игъэлъагъуэу и шууейхэм япэ зэритамрэ къалъытэри, штаб-ротмистр ящI. Бгырыс шууейхэр Ригэ, Минск къалэхэр къызэпаупщIри, 1832 гъэм Бытырбыху къосыж.
1832 - 1835 гъэхэм ящыщ зым тохуэ Къаз-Джэрий тхакIуэ Муравьёв Андрей нэIуасэ щыхуэхъуар. А тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэм, гъуэгуанэ тхыгъэхэм куэд къыщыбгъуэтынущ Кавказымрэ КъуэкIыпIэ Гъунэгъумрэ я тхыдэр джыным теухуауэ. 30-нэ гъэхэм Муравьёв тхакIуэ Iэзэу и цIэр IуакIэт. Пушкини щытхъуауэ щытащ абы «1830 гъэм бегъымбар щIыналъэхэм къызэрыщыскIухьар» зыфIища и тхылъ томитI хъум. А тхылъыр абы лъэмыж хуэхъуащ Синодым и прокурор къулыкъур иубыдынымкIэ, иужькIэ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысейм и Академием и лъэр нихьэсынымкIэ. 1836 гъэм зи ныбжьыр илъэс 30 ирикъуа Муравьёв камергер хъуакIэт. Пушкинрэ Муравьёврэ фIыуэ зэрыцIыхурт. «Арзрум къызэрыщыскIухьам» тхыгъэм Пушкиным абы и цIэ къыщреIуэ: «Тырку зауэм хэта усакIуэхэм ящыщу сэ сцIыхуу щытар А. С. Хомяковрэ (зи гугъу ищIыр япэу Урысейм университет къыщызыуха Къуэдзокъуэ Лэкъумэн илъэс куэдкIэ зи деж щыпсэуа икIи щеджа Хомяковырщ) А. Н. Муравьёврэщ. ТIури хэтащ граф Дибич и дзэм. А лъэхъэнэм зым итхащ псэм и щIасэ усэ зыбжанэ, адрейр елэжьырт иджы апхуэдизу псоми ягу ирихь и тхыгъэм - бегъымбар щIыналъэм къызэрыщикIухьам теухуам».
Зы зэман Пушкинымрэ Муравьёвымрэ зэщIыгъуу еблагъэу щытащ гуащэ Волконскэ Зинаидэ и литературэ хьэщIэщым. Абы екIуалIэрт Мицкевич Iэдэми, нэгъуэщI тхакIуэ цIэрыIуэхэри.
Муравьёви усэкIэ тхэуэ къыщIидзат. Зэгуэрым Волконскэхэ ар къызыщеджауэ щыта и усыгъэм ауан дыджкIэ жэуап иритыжыгъащ Пушкиным.
Хэт ищIэн, абы дерс къыхихагъэнт Муравьёв, афIэкIа усэ итхыжакъым, ауэ пщIэ зыхуащI тхакIуэ хъуащ. Пушкиныр щIакIуэ кIапэм щаукIыху, абы и ныбжьэгъуфIу щытащ. ИкIи Муравьёву хуэбгъэфащэ хъунущ Къаз-Джэрий урыс усакIуэшхуэм къезыгъэцIыхуар. Пушкинми хуэфащэ гулъытэ хуищIащ бгырыс щIалэ гурыхуэм. Арыншауи дауэ хъунт?! Езы усакIуэшхуэми Урысейр Кавказым пыщIа хъунымкIэ хэкIыпIэ нэхъыщхьэу къилъытэрт урыс щэнхабзэм бгырысхэр къешэлIэн зэрыхуейр. Ауэ Пушкиным къыгурыIуэрт а Iуэхур зэрыхэплъэгъуэр.
«Адыгэхэм дыкъалъагъу хъуркъым», - щетх абы «Арзрум къызэрыщыскIухьам». Апхуэдэу щIыщытыр зыгъэзахуэ щхьэусыгъуэри асыхьэту къехь: «Дэ ахэр тетхуащ я хъупIэ хуитхэм; я къуажэхэр зэхэтфыщIащ, языныкъуэ лъэпкъхэр къанэ щымыIэу зэтедукIащ».
Мыбдежым тхыгъэм, ар хъыбар гукъеяуэншэм хуэдэу укъуэдиями, шэч хэмылъу, а лъэпкъхэр егъэкъуаншэ. Пушкиным къелъытэ бгырыс жыIэ-мыдаIуэхэм я «гужьгъэжьыр» гъэкIуэдауэ урыс лъэпкъышхуэм и жьауэм щIэгъэувэным, тырку сулътIаным ахэр къыбгъэдэшауэ, щIэныгъэм и гъуэгур яхузэIухыным Урысейм и къэрал щIыб IуэхумкIэ иIэ мыхьэнэшхуэм и мызакъуэу, езы адыгэхэми абы я сэбэпышхуэ къыхэкIыну.
Зэрынэрылъагъущи, декабристхэми хуэдэу, Пушкинри «сэхъуахэр гъэIурыщIэным» и телъхьэщ. ДапхуэдизкIэ езыр пащтыхьым еныкъуэкъуу щымытами, адыгэхэм лей къазэрылъысыр гукъеяуэшхуэ щыхъуу щытакъым Пушкиным. Дауи, абыи игъэгъуащэртэкъым тепщэгъуэ лъэщ зиIэ унагъуэм къызэрыхэкIар. Сыт щхьэкIи абы игу щIэузынт и лъэпкъэгъухэр джатэ къихакIэ зэзауэ адыгэ ябгэхэм? Апхуэдэу щымытамэ, «ябгэ», «сэхъуа», «хьэл мыхъумыщIэхэр зыхэлъ» псалъэ жагъуэхэмкIэ ещынтэкъым нэгъуэщI лъэпкъым, ар зэрымащIэм нэхъ къуаншагъэ зыбгъэдэмылъ лъэпкъым. АтIэ и гъуэгуанэ тхыгъэхэми ар фирхьэуным хуэдэущ, нэ гущIэгъуншэкIэщ абыхэм зэреплъыр. Мыпхуэдэуи итхащ абы: «Ахэр ягъэсабырыну сыт ящIами псыхэкIуадэ хъурт. Ауэ лей ирахыу щыщIадзам, ар нэхъ яхэзэгъащ». Пэжщ, а псалъэ гущIэгъуншэхэр иужькIэ щIетхъэж, къыгурыIуэжагъэнт гущIэгъуншагъэм бгырысхэми ардыдэр къызэрыпагъэкIуэжыр. УсакIуэшхуэр абдежым и бзэгум едзэкъэжын хуеят, сыту жыпIэмэ чристэн диным кърагъэхьэну хэт лъэпкъхэр къэкIуауэ Урысейм езауэртэкъым, Урысейрат кIуауэ ахэр лъэгущIэтын зыщIыр.
Пушкиным апхуэдэу фIэкъабылт бгырысхэм Евангелиер егъэджыныр, зы зэман ахэр зэрыта чристэн диныр къегъэщтэжыныр. Ныкъуэтхыу къэна «Тазит» поэмэри зытегъэпсыхьар а гупсысэрат.
«Арзрум къызэрыщыскIухьам» адыгэ хабзэхэм, адыгэхэр зыхуитхэмрэ зыхуимытхэмрэ щытепсэлъыхьурэ, абы мыпхуэдэу щетх: «Адыгэхэм муслъымэн диныр къызэращтэрэ куэдыщэ щIакъым. Ахэр итхьэкъуат КъурIэным и бегъымбархэм яхэлъа лъагъумыхъуныгъэ лъэщым… Кавказыр поплъэ чристэн миссионерхэм».
Ауэ а зи гугъу ищIыр а лъэхъэнэм пхуэмыгъэзэщIэн Iуэху нэпцIт. Езы Пушкини игъуэтакъым чристэн диныр лъэпкъхэм яхипщэу къэзыкIухьын, апхуэдэу къыщакIухьу щыта зэманыр щыIэжтэкъым. Аращ и «Тазит» поэмэм хэт «миссионерыр» зыкъомкIэ IэрыщI-IурыщIу щIыщытыр. «Езы Тазит миссионер щIыжамэ дауэ хъунут?» - жиIэу Пушкиным гукъэкI ищIамэ-щэ? ИтIанэ абы, шэч хэмылъу, игу къэкIыжынт Нэгумэ Шори Къаз-Джэрии, урысыдзэм къулыкъу щызыщIэ, щIэныгъэ зиIэ а адыгэхэр, езыхэм ящIыгъуу зи лъэпкъэгъухэм ятеуэу щытахэр…
1832 гъэм Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэр щIагъэтIысхьат статскэ чэнджэщэгъу Львов и унэм. Бгырысхэр абы щебгъэджэну ар куэдкIэ нэхъ зэIузэпэщт, Семёновскэ полкым и казармэхэм нэхърэ. Iэщэзехьэхэмрэ юнкерхэмрэ цIыху тIурытI-щырыщурэ щIэгуэшат пэшхэм. Дэтхэнэми иIэжт и гъуэлъыпIэ, пхъэхуейм екIурэ ещхьу къыхащIыкIауэ шэнтитI, жэщ-махуэм хуэзэу зы кIэртIоф уэздыгъи иратырт. Жандармхэм я Iэтащхьэ Бенкендорф къилъытэрт: «Быдэу зэракIэлъыплъам икIи зэракIэлъыплъым къызэригъэлъэгъуамкIэ, бгырыс щIэныгъэншэ къэгубжьыгъуафIэхэм нэхъ яхэзэгъэнут я псэупIэр (эскадрон ныкъуэр зыщIэс унэр) мин зыбжанэ тегъэкIуэдауэ зэгъэпэщыныр, езыхэм я хабзэмрэ нэхъ къызэращтэмрэ елъытауэ абы щыпсэун папщIэ».
Къаз-Джэрий нэхъ и фIэщу тхэуэ щIидзащ корнет (офицер цIэр фIэщын къызэрыщIадзар абыкIэт) ящIа нэужь. Офицерыр хуит ящIырт фэтэр къищтэну. Къаз-Джэрий Бытырбыху и щIыпIэ нэхъ щэхухэм ящыщ Ротэ хьэблэр хэщIапIэ ещI. Лэжьэну закъуэмэ, зыри зэран къыщыхуэхъунутэкъым. АтIэ езыми гукъыдэжышхуэ иIэт тхэну, и къарур игъэунэхужыну. Абы щыгъуэщ офицер щIалэм къалэмыр къызэрыхуэжыIэщIэр къыщипщытар, тхэфынрэ мытхэфынрэ щызэхигъэкIар. Тхэф хуэдэт…
1834 гъэм и гъэмахуэу Къаз-Джэрий Кавказым кIуэжащ. Сыт хуэдэ Iуэхут абы иIэр? Бгырыс яхуэмысабырхэр къигъэдэIуэн мурадкIэ ежьат хьэмэрэ и лъэпкъэгъухэм ятеуэну дзэм яхэту зыщалъхуа лъахэм къыщыхутэжат? И зыгъэпсэхугъуэр я деж щигъэкIуэну кIуэжами хэт ищIэн? Дэ абы дыщыгъуазэкъым. Апхуэдэу дэ дыщыгъуазэкъым адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжынымкIэ Къаз-Джэрий сыт хуэдэ лэжьыгъэ иригъэкIуэкIами. Ауэ дэ шэч къытетхьэркъым абыкIэ щIыхуэ къызэрытемынам. Кавказым ар къикIыжат и псэкIэ нэхъ жумарт, игукIэ нэхъ къулей хъуауэ, гухэхъуэ ин игъуэтарэ тхэным хуэпабгъэу. ИкIи и гурыфIыгъуэхэр имыухыж щIыкIэ елэжьын щIедзэ и гъуэгуанэ тхыгъэм - «ХьэжытIэгъуей аузым». Абы зделэжьым ар щIэх-щIэхыурэ хуэзэрт Муравьёв Андрей, икIи ар щIигъэдэIурт и нэгу щIэкIахэм, и лъэпкъэгъухэм я Iуэху зыIутым, Урысеймрэ адыгэхэмрэ фIыкIэ зэдэгъэлэжьэным зэрегупсысым. Муравьёв лIы Iущым къыгурыIуэрт Къаз-Джэрий зыхущIэкъур, къыгурыIуэрт щIэныгъэ IуэхукIэ урыс пащтыхьыр щIэгъэкъуэн зэрымыхъунур. Абы Iэхъулъэхъут Кавказым хуихьыр. А псори, и щхьэр течауэ, и ныбжьэгъу бгырысым хужемыIэми, и жагъуэ зэримыщIыным елIалIэу, щабэу ириIуэтылIэрт Къаз-Джэрий зи ужь ит Iуэхур занщIэу зэрызэфIэмыкIынур. Ауэ а адыгэм итхам щеджам, Муравьёв ибзыщIакъым «ХьэжытIэгъуей аузыр» игу зэрырихьар. Шэч хэмылъуи арат Къаз-Джэрий и тхыгъэр Пушкиным и «Современник»-м езыгъэхьар. Пушкинри гуапэу къыIущIащ и цIыхугъэ адыгэм, тхыгъэр Iихри къигъэгугъащ хущIыхьэгъуэ зэрихуэу еджэну, еджэрэ игу ирихьмэ, гъуэгуанэ тхыгъэм (повестым) щыщ зы пычыгъуи хутридзэну.
Урыс тхакIуэшхуэм игъэпэжащ и псалъэр: тхыгъэр, зыри зэримыхъуэкIыу, тридзащ и журналым.
Кавказыр фIыуэ зылъагъу урысхэр гуапэу IущIащ журналым адыгэ тхакIуэм и тхыгъэ зэрытрадзам, ауэ ар шэуэ къызытехуахэри щыIэт. Жандармхэм я Iэтащхьэ граф Бенкен-дорф къигъэIэлат «ХьэжытIэгъуей аузыр» езыр къемыджауэ дунейм къызэрытехьам. Кавказыр пщылIыпIэм игъэувэным, щыпсэухэр урыс щIыным нэхъуеиншэу щIэбэн а лIы бзаджэм занщIэу и нэм бжэгъуу къыщIэуащ хуитыныгъэ Iуэхур къызыхэщ гъуэгуанэ тхыгъэр, ари зытхар адыгэу. Журналыр къыдэкIри, махуиплI дэкIауэ, 1836 гъэм мэлыжьыхьым и 15-м, абы кIэзонэ письмо хуетх «Современник»-р къыдэзыгъэкIым икIи абы и редакторым:
«Зи пщIэр лъагэ Александр Сергеевич! Уэ къыдэбгъэкI «Современник» журналым и япэ томым итщ лейб-гвардие Кавказ-бгырыс эскадрон ныкъуэм и корнет Къаз-Джэрий СулътIан зэхилъхьа «ХьэжытIэгъуей ауз» тхыгъэр. Зи щIыхьыр ин пащтыхьым мыхьэнэшхуэ зиIэ и унафэм, 1834 гъэм къищтам, къегъэув Департаментхэм я Директорхэм, Штаб УнафэщIхэм, Интендант-генералхэм япэщIыкIэ хуит зыкърамыгъэщIауэ къулыкъущIэ дзэзешэхэми, къэралым хуэлажьэхэми литературэ тхыгъэхэр - езыхэм ятхами зэрадзэкIами, ахэр сыт хуэдэ лIэужьыгъуэуи щрет - печатым ират мыхъуну.
Корнет Къаз-Джэрий СулътIаным и тхыгъэ зи гугъу тщIыр нэхъ пасэу къызахьэлIакъым срагъэплъыну, ар си штаб унафэщIми ирагъэлъэгъуакъым»…
Абы къыхэкIыу Пушкиным хуагъэувырт дяпэкIэ апхуэдэ тхыгъэхэр тридзэн и пэ къихуэу Бенкендорф е абы и штаб унафэщIым иригъэлъагъуу хуит зыкъригъэщIын хуейуэ. Шэч лъэпкъ хэмылъу, а унафэр Къаз-Джэрий СулътIани къыIэрыхьат эскадрон ныкъуэм и дзэпщым е езы Пушкин дыдэм къыбгъэдэкIыу. Пушкини Къаз-Джэрий СулътIани зэуэ апхуэдэ письмо къаIэрыхьагъэнкIи мэхъу. А псори зэпыдолъытри, Къаз-Джэрий Муравьёв хуигъэхьа письмор щитхар 1836 гъэм мэлыжьыхь мазэм и кIэхэрауэ тыдогъахуэ. Мыращ письмом итар:
«ПщIэшхуэ зыхуэсщI Андрей Николаевич! Сэ си гугъащ нобэ уи деж сынэкIуэну, ауэ си узыншагъэм и зэранкIэ а гурыфIыгъуэм сыхон.
Дыгъуасэ, фи деж сыкъикIыжа нэужь, сэ щыгъуазэ сыхъуащ пщым (зи гугъу ищIыр Бенкендорфщ - Хь. М.) хуит имыщIауэ офицерхэм я тхыгъэхэр трырагъэдзэну зэрыхуимытыр, апхуэдэу щыщыткIэ, ди эскадрон шу пашэр сэ абыкIэ Бенкендорф езгъэлъэIун хуейщ. Абы къыхэкIыу, уэ аргуэру лъэIукIэ зыпхузогъазэ: си ныбжьэгъум и жэрдэмкIэ стхыуэ къазэрыщыхъур къищIэну, абы литераторхэм ярита си дэфтэр цIыкIур къыс-хуэбгъуэтыжыфмэ уеплъыну. Бенкендорф ар щабзыщIынщ, ауэ жраIэнущ иджы зыгуэр стхымэ трезгъэдзэну хуит сищIыну; ар и щхьэусыгъуэу стха гуэр еджэн мурад ищIмэ, уэри уощIэ, абы фIэкIа сэ нэгъуэщI зэрызимыIэр.
Уэ сыкъызэрыплъытэмкIэ, уи ныбжьэгъуфI, литературэмкIэ къуэш пхуэхъуа Къаз-Джэрийщ пщIэшхуэ пхуищIу нэзытхыр».
КъыкIэлъыкIуэнущ.
Гвардием хэтхэм Царское Село зыщагъасэ.
ПщIэгъуалэм тесыр Къаз-Джэрийщ.
Сурэтыр Крюгер Франц ищIащ. 1832 гъэ
Эскадрон ныкъуэм и обер-офицер.
Сурэтыр Белоусов Леонид ищIащ. 1833 гъэ
Тэтэрхэмрэ адыгэхэмрэ я зауэ.
Сурэтыр ПэтIуащIэ Феликс ищIащ.
Къэбэрдейм щыщ зауэлI. 1844 гъэ
ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1838.txt"
} |
Усыгъэр, щIыуэпсыр!
Жьы къабзэр, щIыуэпсыр, уэсылъэ къуршхэр! Усыгъэр зыгъэуардэщ, гуапэу зыгъэIущ мыхэр!
Усыгъэм и дунейпсо махуэм ирихьэлIэу «Жан» литературэ зэгухьэныгъэм иригъэкIуэкIащ «Чегет усэ дыкъыщоджэ» Iуэхур. Пшыхьыр мы гъэм ещанэу екIуэкIащ - кIапсэрыкIуэ гъуэгум узыхуишэ «Ай» шхапIэм деж Iуэхум хэтхэр усэ къыщеджащ адыгэбзэкIэ, балъкъэрыбзэкIэ, урысыбзэкIэ, инджылызыбзэкIэ, испаныбзэкIэ. Абы хэтащ усакIуэхэр, артистхэр, журналистхэр, литературэ лэжьакIуэхэр, еджакIуэ цIыкIухэр. Гулъытэ лей хуащIу бгылъэм щагъэIуащ мы гъэм зи ныбжьыр илъэс бжыгъэ дахэ ирикъу усакIуэхэу Бицу Анатолэрэ Созаев Ахъмэтрэ я IэдакъэщIэкIхэр.
- Мыр цIыху усыгъэр гурэ псэкIэ зыфIэфIхэр зэхуэзышэс Iуэхущ. Къуршхэми даущыншагъэр йозэгъ, усыгъэри дызыхуэсакъыпхъэщ. Мыпхуэдэ усэеджэхэр ди зэгухьэныгъэм илъэс 12 хъуауэ ирегъэкIуэкI, цIыхухэм ягу дохьэ, - жиIащ Къаныкъуэ Заринэ.
КъБР-м Тхылъхэр фIыуэ зылъагъухэм я зэгухьэныгъэм и унафэщI Шинкаревэ Наталье усэ къеджахэм яритащ республикэм и усакIуэ пажэхэм я тхылъхэр.
Сурэтхэр Ело Ленэ трихащ.
Гугъуэт Заремэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1839.txt"
} |
ЦIыхубэм ягу дыхьэ усакIуэ
УсакIуэ Мыкъуэжь Анатолэ Хьэбалэ и къуэр Советскэ (иджы Шэрэдж) районым хыхьэ Аушыджэр къуажэм 1956 гъэм мэкъуауэгъуэм и 21-м къыщалъхуащ. 1973 гъэм къуажэ школыр, 1978 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и филологие факультетыр къиухащ. 1979 - 1995 гъэхэм «Адыгэ псалъэ» газетым корреспонденту, 1995 - 2013 гъэхэм «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм художественнэ литературэмкIэ и редактору, адыгэ литературэмкIэ редакцэм и унафэщIу щылэжьащ. Мы зэманым «Iуащхьэмахуэ» журналым и редактор нэхъыщхьэщ.
Мыкъуэжьым и Iэдакъэ къыщIэкIащ адыгэ литературэм хэлъхьэныгъэ нэс хуэхъуа тхыгъэ купщIафIэ куэд. 1985 гъэм дунейм къытехьащ «Жьэгу пащхьэ» зыфIища и япэ тхылъыр. Абы къыкIэлъыкIуащ «Къалэ жыжьэ», «Дунеижь», «Адэжь щIэин», «Маринэ», «Лъэхъэнэ», «Къэрэгъул бжыхь» тхылъхэр. Иужьрейуэ «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм зы том хъууэ къыщыдэкIащ Анатолэ и усэ нэхъыфIхэр щызэхуэхьэса «Си лIэщIыгъуэр» тхылъыр.
Мыкъуэжьыр 1987 гъэ лъандэрэ Урысейм и Журналистхэм я зэгухьэныгъэм, 1991 гъэ лъандэрэ Урысейм и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ. Абы къыхуагъэфэщащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и ЩIыхь тхылъыр, Урысейм и Журналистхэм я зэгухьэныгъэм и дипломыр.
Мыкъуэжь Анатолэ и усыгъэм тетхыхьащ ди республикэм и тхакIуэ, критик цIэрыIуэхэу Тхьэгъэзит Зубер, Къагъырмэс Борис, Бещтокъуэ Хьэбас, IутIыж Борис, Къэрмокъуэ Хьэмид, Къэжэр Хьэмид, Гъут Iэдэм сымэ. Псори зэхэту усакIуэм и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ теухуауэ тхыгъэ 50-м нэблагъэ дунейм къытехьащ. Абыхэм къызэрыхагъэбелджылыкIащи, «ди лъэхъэнэм и фIи и Iеи IупщIу къызэрыщ гъуджэщ» Мыкъуэжьым и IэдакъэщIэкIхэр.
УсакIуэ нэс закъуэтIакъуэхэм ящыщу къалъыта Анатолэ и усэхэр цIыхухэм ягу дохьэ, ахэр балигъхэми ныбжьыщIэхэми зэIэпах. Мыкъуэжьым и Iэдакъэ къыщIэкIахэр дахагъэм, фIым ухуэзыгъэушщ. Лъахэр, лъэпкъ тхыдэр, нобэрей гъащIэр зи лъабжьэ усэхэр и мащIэкъым абы. Захуагъэм, цIыхугъэм, гуапагъэм я телъхьэ Мыкъуэжьым и усэхэм нэхъыщхьэу щыпхышари аращ. Абы и щыхьэтщ мы сатырхэр:
ЩIым лъагъуныгъэр, гуапагъэр
СщIыну и тет сыщIохъуэпс.
Анатолэ цIыхугъэшхуэ зыхэлъ, гу пцIанэ, псэ къабзэ зиIэ усакIуэщ. Апхуэдэ хьэл-щэнхэр зиIэ усакIуэм и усэбзэр щабэщ, шэрыуэщ, абыхэм ящIэлъ гупсысэр щIэщыгъуэщ. Ар ящыщщ зи усэхэр цIыхубэм яфIэфI къудей мыхъуу гукIэ зрагъащIэ адыгэ усакIуэхэм. Тхьэм къыбгъэдилъхьа зэфIэкIыр къигъэсэбэпу нобэ адыгэ литературэр зыгъэбей ди усакIуэ нэхъыфIхэм языхэзщ Мыкъуэжьыр.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
* * *
Ди зэманыр зэрыакъылыфIэ,
Ди зэманыр зэрыакъыл жан.
И Iущагъыр цIыхум уафэ бгъуфIэм
УафэхъуэпскIыу лъокIыр ирижэн.
Къехъуэпсэну блэкIахэр лIэщIыгъуэу
СыткIи хъуащи ар зэпIэзэрыт,
ПхуимыщIэну хэлъадэу делагъэ -
И цIи и щхьи имыгъэпуд.
ГубзыгъагъкIэ мы дуней къэхъукъащIэр
КъигъэIурыщIэну цIыхум лъокI.
ЩIым телъыджэу щилэжьар фIэмащIэу,
БлэплъыкIыну мазэм и гум къокI.
ФIыгъуэхэкIхэр зи Iэужь Iуэхушхуэ
ЦIыху акъылым щыдэслъагъум дей,
ЖызоIэ, ди зэманым сригушхуэу:
Зэрыбалигъыр сыту фIыт дунейр.
Ди зэманыр зэрыакъылыншэ,
Ди зэманыр зэрыакъыл пхэнж.
Къегупсыс IэщэщIэхэр щIэмычэу -
Нэкуи напIи имыIэж афIэкI.
Уэгу адрыщIым ихьэу-къеухыжу,
ЩIыр икъутэжыну цIыхур хэтщ.
Зи акъылым зытIэкIукIэ итыжу
Фоч езыгъэпщэжыр и анэм хэт?
Зэрымыхъур мафIэкIэ удалъэ
ЕщIэр фIыуэ сабий цIыкIурэ пэт.
ЕтщIэкIыжмэ мафIэс ди щIыналъэм,
ЗыгъэункIыфIыжынур къакIуэу хэт?
И Iущагъыр цIыхум ем хуиунэтIу,
ГушыIэншэу, сэ щыслъагъум дей,
ЖызоIэ, ди зэманым сриукIытэу:
Арат щытам сабийуэ мы дунейр.
1990
* * *
Шэрхъ гудзэншэу дунеижь абрагъуэр
Зи Iэмырым къыдекIэрэхъуэкI,
Хабзэ пхэнжхэу мы ди гъащIэр мыгъуэ
КъытщызыщIхэр щIым щытхузэхъуэкI.
Зи гущIэгъур ин! Дунейм и шхуэIур
Залымыгъэм къытхуIэщIэгъэкI.
Нэмысыншэм цIыху гъэсам и нэкIур
ЩIихулыкIыу хуумыдэ афIэкI.
Хейм и фащэр мысэм щебгъэтIагъэу,
ЩIэпхъаджащIэм хуумыгъэхъу уэчыл.
ИумыгъэщI пэжщIэкъур щIэнэкIалъэ,
Былымаблэм и нэгур гъэджыл.
ЦIыху щэджащэм дзы къыхуебгъэлъыхъуэу,
Iимансызыр щихъыу умыгъэIу.
АкъылыфIэр, и щхьэр игъэлъахъшэу,
Тумыгъэт ахьмакъхэм я бжэщхьэIу.
КъыумыгъэкI и кIэныр нэжэсыгъэм,
ЩIым делагъэм зыщумыгъэубгъу.
ДжэдыгуибгъукIэ зы лIым ухуэупсэу,
Къыумыгъанэ джэдыгуншэу лIибгъу.
Уи гулъытэ хэбну зыхуэфащэр,
Джэгу щIыхьыншэм ирумыгъэщIэкI.
Зи щIалэгъуэу зи хыхьэгъуэр гъащIэм
Ем и жьапщэм ирумыгъэщIыкI.
…ЩекIуэкI псори ди щIыгушхуэм плъагъуу,
ЕпхьэкIар уэ мыилъэс мелуан,
«А уи лъэIухэм хэлъкъым зы щIэщыгъуэ», -
КъысхужыпIэу, сыкъыумыщI ауан.
Ди щхьэщыгум дыгъэр къизыIыгъэу,
Зи IэмыркIэ щIыр къекIэрэхъуэкI,
Пэлъэщауэ е-бзаджейм цIыхугъэр
ЩIы хъурейр зэгуэрым нэху къегъэкI.
* * *
Хуейщ дыгъэр бзийкIэ гуэшэну,
ЩIым гуапэу къедэхэщIэну.
Зауэм и Iугъуэм щIиуфэм -
Дыгъэм и лажьэр сыт?
Хуейщ бзухэр уэгум итыну,
Хуиту уэрэд кърашыну.
Шэм и фий макъым игъащтэм -
Бзухэм я лажьэр сыт?
Удз дахэр хуейщ къэгъэгъэну,
Еплъ псоми ягу хигъэхъуэну.
Ем къыщIэхутэм и лъэгум -
Гъэгъам и лажьэр сыт?
Хуейщ сабий цIыкIухэр джэгуну,
ЩIым гуфIэу къыщажыхьыну.
Балигъхэр зэгурымыIуэм,
Сабийм я лажьэр сыт?
ДИ КХЪУХЬЫР
Ди кхъухьыр уардэт, хуэдэ тенджызышхуэм
Темыт тфIэщIыжу, исхэр дригушхуэрт.
Есыхт адрейхэр, дыдэсейрт ди закъуэ,
Ерыщу толъкъуныдзэм деIэпщакIуэрт.
Тенджызым хабзэ ткIийуэ къыдекIуэкIхэр
Къидмыдзэт, есых псоми дащIэнакIэрт.
Дыхэтт дблэсыкIхэр тлъэкIым едгъэплъыну,
Зэрытенджызу зыдэдгъэплъеину.
АрщхьэкIэ тенджызышхуэр бэшэчами,
Ди ерыщагъыр куэдрэ хуэшэчакъым:
БорэнкIэ дыкъищIащ натIэрыуапIэ,
Зэхикъутащ ди кхъухьыр хьэбэсабэу.
Толъкъунхэр зэрыхуейуэ ирикъухьу
ЕзыхьэкIыну зи гугъа ди кхъухьыр
Иджы тенджызым къызыхидзыжауэ
И Iуфэм Iулъкъэ зэтещэхэжауэ…
Дапщэщ ди дыгъэр пшэхэм къыкъуэкIыжу
А псыхьэлъахуэр щигъэгъущыжынур?
А псыхьэлъахуэм кхъухь къыхэтщIыкIыжу,
Тенджызым тетхэм дащыщIыхьэжынур?!
1991
* * *
Гур дэгуфIэу уи гуфIэгъуэм,
ДэткIуу ар уи гузэвэгъуэм -
Сыпсэуным нэхъ насып сэ,
Си Хэку лъапIэ,
Сыхуэмей.
Си анэ дыщэр сэ къызэжьэу,
СыщыкIуэжкIэ ар къыспежьэу -
Сыпсэуным нэхъ гуфIэгъуэ
ЩIылъэм сэ
Сыщыхуэмей.
Умыкъутэт гугъэр уэри,
КъызжумыIэт дахэм зыри,
Сэ сопсэури сигу птхьэкъуауэ -
НэгъуэщI фIыгъуэ
Сыхуэмей.
1980
* * *
ГъащIэ-хышхуэ, хэт хьэфэ гъэпщакIэ,
Хэт кхъуафэжьей цIыкIукIэ, хэт кхъухь инкIэ -
Дытехьащи, щхьэж зэрыхуэщIакIэ -
Дэ дыщосыр псори уи толъкъунхэм.
Демызэшу къунтххэр зэфIыдощIэ,
Идодзыхыр хъыхэр уэ уи лъащIэм.
Дожьэ махуэ ди кIэн къыщикIынум -
Ди насып-бдзэжьейр къыщыкъуэкIынум.
Ди мурадым дылъэIэс щытфIэщIым, -
Зэтрекъутэж псори уи жьапщэм.
ДокI зэмани, ифI зыкъыбошэжри,
Гугъэ нэпцIхэм псэр зыщIогъэшэжыр.
Кхъухьым исым джейр хуощIыжыр плъапIэ,
Адрейхэм - щхьэж езым фIэлъапIэр.
Апхуэдэххэу дыбогъэхь ди гъащIэр
ДыщIэтIысыкIыхукIэ уи хы лъащIэм.
…ФIыуэ слъагъурат, насыпу слъытэу,
Си дыщэ бдзэжьейуэ си пщIыхь хэтыр.
Ауэ къунтхкIэ ар къысхуэубыдакъым,
Хъы зыIыгъхэм сэ сыхиубыдакъым.
1983
* * *
Аращ и хабзэр дунеижьым:
Къытохьэ зыр, адрейр токIыж.
Къытщхьэщытыжкъым ди нэхъыжьхэр,
НэхъыщIэ куэди тхэмытыж.
ЦIыхупсэр махэми, цIыхугум
Къарууэ хэлъкъэ ямылей.
НэщIыбзэ хъунти мы ди щIыгур,
Зыр лIэм зилIэжтэмэ адрейм.
Гуауэ архъуанэм дыщрихьэм,
Ныбжьэгъухэр псынщIэу къытлъоIэс,
Я гу хуабагъкIэ псэм къыдыхьэу,
Я псалъэр тхуэхъуу хущхъуэ нэс.
ЩызэхокIыжри пшэр ди уэгум,
Ди нэгум дыгъэр къредзэж.
Адэжь щIэинщи гугъэ тIэкIур -
Гугъэн аргуэру щIыдодзэж.
Ауэ ди махуэм я нэхъ уэфIми
Ди лIахэм - арщ и хьэлыр псэм -
Я гушыIэкIи я псэлъафи
Дигу къэдгъэкIыжурэ допсэу.
Ажалыр гъащIэм и дэуэгъуми,
ГуфIэгъуэм гуауэр къуэш ищIащ.
ЩIым ехыжахэр дымылъагъуми,
ГукъэкIыж къуэпскIэ дапыщIащ.
Сыхуейщ сыхъуну сэ гъащIафIэ,
ЩIым тетщи фIыуэ слъагъу цIыху куэд.
Ажалми хъунщ нэхъ IущIэгъуафIэ,
ЩIым щIэлъщи фIыуэ слъагъу цIыху куэд.
* * *
Къэхъуакъым цIыхум сыщефыгъуэ,
Зым си зэран езмыгъэкIа.
АтIэ, сыщIэуэу я нэм бжэгъуу,
Жагъуэгъу сэ дэнэ къысхуикIа?
Псалъэ дыгъэлхэм сахэплъыхьрэ
Къахэзгъуэтамэ зы налкъут, -
Яхуемыгъэхыу я тэмакъым,
А псалъэ закъуэр сфIагъэпуд.
Аращ игъащIэми адыгэр, -
Фыгъуэ-ижэным егъэкIуэд.
Си лажьэр сыт сэ си жагъуэгъухэм
ЕфIэкIыу жысIэмэ уэрэд?!
ПхъэнкIийм хэпкухькIэ дыщэ кIанэм
И зэхэлъыкIэр фIэмыкIуэд.
Уэшх къызэрешхыу, къыщIощыжри,
Аргуэру дыгъэм ныполыд.
Сэ зыслъытэжкъым къурш абрагъуэу,
Уи дыгъи мази зезмылъыт.
АрщхьэкIэ, Тхьэм къызипэсауэ,
Сащыщкъэ зиIэхэм хэлъэт!
Шууейм хуаубыдми лъэрыгъыпсыр,
Шыдшум хуамыщI апхуэдэ щIыхь.
Сэ шу зыбжанэ итщи си япэ, -
ЗахуэсщIыфынущ щхьэузыхь.
Шыгъажэм мызэу сыщыIащ сэ, -
ВжесIэнщ гухэхъуэу зыхэсщIар:
КъатежыхункIэ адыгэшыр,
Тежар сэрауэ къысфIэщIащ.
Къэхъуакъым цIыхум сыщефыгъуэ,
Зым си зэран езмыгъэкIа.
АтIэ, сыщIэуэу я нэм бжэгъуу,
Жагъуэгъу сэ дэнэ къысхуикIа?!
СИ ЛЪЭПКЪЭГЪУХЭМ Я ДЕЖ
Адэжьхэм напэр я гъащIэ гъуазэу,
ЛIэщIыгъуэ гугъухэр къызэпачащ.
Бий гуартэ я щIым къыщизэрыгуэм,
Дунейр я лIыгъэм игъэзджызджащ.
Адэжь щIэиныр гугъэм и закъуэ?!
ДэщIыгъущ а гугъэм беигъэ нэс:
Ди хабзэ екIухэр дыщэзэрылэщ,
Ди псалъэжь Iущхэр налкъутналмэсщ.
А хъугъуэфIыгъуэр ныбжькIэрэ тыгъэ
КъытхуэзыщIахэм уралIэужьщ,
Адэжьхэм я псэр щыгуфIыкIыну
Къытенэ щIылъэм уэри лъэужь.
Ди лъэпкъ щэджащэм и дыщэ пхъуантэм
Къыдумынэфми тыгъэ бэлыхь,
А пхъуантэдэлъхэр щIэблэм хуэхъумэ,
Хуэхъу ди лъэпкъ мащIэм къэрэгъул бжыхь.
Ныбэизыгъэм зэщхьэщихуауэ,
КъытхокI лъэпкъ напэр къизымыдзэж,
Анэдэлъхубзэр, шхахуэ пэлъытэу,
ПхъэнкIий идзыпIэм ныхэзыдзэж.
Къуэпсыбэу щIылъэм хэмыкIа жыгыр
Къыкъуэумэ жьапщэ - тыншу къреч.
ГукъуэпскIэ лъэпкъым пымыщIа цIыхур,
Жьуджалэм ещхьу, жьым кърехьэкI.
Щэнхабзэр, тхыдэр, анэдэлъхубзэр -
Лъэпкъ ЖыгкIэ зэджэм и къудамищщ.
Зытес къудамэр пызыупщIыжыр
Тхьэр зытебгахэм мэхъур ящыщ.
Теплъэ къудейкIэ фIэкI уадыгэу
УкъамыщIэжмэ - сыт урищIыс?
Зи лIэужьыгъуэр мыгурыIуэгъуэ
Жыг кумылэншэм урещхьыркъэпсщ.
Адыгэу щыIэр кхъузанэ тIуащIэ
Хуейщ мы зэманым дэ щIэдгъэкIын,
КуэнсапIэу къинэр - лъэпкъ жылэ хъункъым,
Апхуэдэм хуейщ дэ дакъыпыкIын.
И лъэпкъым папщIэ зы щай и уасэ
Зымылэжьахэм захузогъазэ:
Адэжь и щIыхьым фримыуэркъ,
А щIыхьым хэлъкъым фи фIыщIэ лъэпкъ.
МЫКЪУЭЖЬ Анатолэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "184.txt"
} |
Мэрем пшыхь
Псалъэ пэжхэр
Дунейр чэзущ
♦Дунеижьым и щытыкIам щымыгъуазэр дунеищIэми щыгъуэзэгъуей мэхъу.
♦Дунеижьыр зэрыкIуэр адэжьхэм я гъуэгущ.
♦Дунеижьыр лIэужь дэгъазэщ.
♦Дунеижьыр шэрхъщ, и чэзум уэри къыптокIэрахъуэ.
♦Дунейм нэ мин иIэщ.
♦Дуней тетыкIэ зыщIэр мэтынш.
♦Дунейм цIыхуфI щытемыт зэман къэхъукъым.
♦Дунейр зейр щIалэгъуэращ.
♦Дунейр зыми здихьакъым.
♦Дунейр кхъуэщыныжь хъуакъым (лъэлъэжыну).
♦Дунейри хьэхущ, хуэмыхури куэдщ.
♦Дунейр чэзущ.
♦Дунейр шэрхъщи, мэкIэрахъуэ.
♦Дунейр Iэгупэ-IэщIыбщ.
♦Дунейр Iэджэми къелащ.
♦Дунейр Iэрыхьэ-IэрыкIщ.
Шэрджэс Алий.
ГушыIэхэр
Деджэрэ хьэмэрэ…
Студент гупыр пщэдджыжьым къэушащ:
- Зэманыр нэсащ, еджапIэм дывгъакIуэ, - жеIэ япэ курсым щIэс щIалэм.
- Хьэуэ, тIэкIу дывгъэжеи нэхъыфIщ, - жи етIуанэ курсым щеджэм.
- Нобэ дымыкIуэмэ нэхъыфIу пIэрэ, - къыхелъхьэ ещанэ курсым щIэс щIалэм.
- Нобэ ди нэгу зедгъэужьынщ, - жи еплIанэ курсым щIэсым.
Апхуэдэу зэрызэдауэр етхуанэ курсым щIэсым зэхиха нэужь, студентхэм яжриIащ:
- КIэпIейкIэ дыдодзейри, бгъэр къыдэгъэзеяуэ техуэмэ, нобэ еджапIэ дыкIуэркъым, адрей лъэныкъуэр къыдэгъэзеямэ - ди нэгу зыдогъэужь, бгъукIэ увмэ - дыжеинущ, къемыхуэхыжу хьэуам къыхэнэмэ - еджапIэ дыкIуэнущ.
Ар сызыхуей дыдэщ
Студентым къищта фэтэрым ахъшэ щритын хуей пIалъэр блигъэкIащ.
- И уасэр къызумытауэ мы унэм ущIэзгъэкIынукъым, - жи фэтэрыр зейм.
- ФIыщIэ пхузощI, ар сызыхуей дыдэщ, - ет жэуап студентым.
Чэнджэщхэр
Лимоныр сэбэпщ
ШхапIэхэм щылажьэхэм лимоныр куэду къагъэсэбэп. Уеблэмэ, абы и купщIэм къищынэмыщIауэ, и фэри шхыным халъхьэ. Абы и сэбэпынагъыр къэфлъытэу, фэри а щапхъэм фытет хъунущ.
Лимоныр ятхьэщIри, морозильникым далъхьэ. Ар щта нэужь, къыдахри, ятхъунщI.
Лимон тхъунщIар хэплъхьэ хъунущ хадэхэкIхэм къыхэщIыкIа салатым, мороженэм, хьэнтхъупсхэм, макароным, прунжым, бдзэжьейм къыхэщIыкIа шхыныгъуэм, нэгъуэщI куэдми.
Лимоным шхыныр зэригъэIэфIым къищынэмыщIауэ, сыт хуэдэ сэбэпынагъ пылъыр?
Къэбгъэлъагъуэмэ, лимоныфэм витамину хэлъыр проценти 5-10-кIэ нэхъыбэщ, лимоныпсым хэлъым нэхърэ. КъищынэмыщIауэ, лимоныфэр антиоксидант лъэщщи, ари зыщывмыгъэгъупщэ.
ГъэщIэгъуэнщ
Гонорар нэхъыбэ дыдэ зылъысар
Зэгуэрым зы тхылъым уасэу щIатащ пащтыхьыгъуэ псо. ЦIыхур къызэригъэщIрэ тхылъым щIата мылъку нэхъыбэ дыдэт ар. Апхуэдэ гонорар къызэрымыкIуэ зыIэрыхьа «насыпыфIэр» ди зэманым фIы дыдэу щамыцIыху, XVI лIэщIыгъуэм псэуа португал тхыдэдж, тхакIуэ Жуан де Беррушщ. 1552 гъэм абы португал пащтыхь Жуан Ещанэм хуитхащ «Хроника императора Кларимунду» тхылъыр.
Хьэрэмагъ хэмылъу тхакIуэм хуигъэпса IэдакъэщIэкIым пащтыхьыр апхуэдизкIэ гумащIэ ищIати, Мараньо (Бразилием и зы Iыхьэ) провинцэр тыгъэ хуищIащ. Абы и инагът миля зэбгъузэнатIэ мини 177-рэ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, Франджы къэралым хуэдиз хъурт.
Гур къыхуэгъуэтынукъым
Санкт-Петербург дэт дзэ-медицинэ академием щылажьэ урыс дохутыр цIэрыIуэ Боткин Сергей деж студент гуэрым экзамен щитырт. Япэми етIуанэми къемыхъулIауэ, иджы ещанэу кIуат щIалэр профессорым деж.
Боткиным и зы упщIэми жэуап иритыфакъым студентым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар лекцэхэми семинархэми зэи щIэсатэкъым. Абы щыгъуэм профессорыр къэгубжьащ, афIэкIа экзаменым къэмыкIуэну щIалэм жриIэри щIихужащ.
Студент щхьэхынэм и ныбжьэгъухэр гузавэу етIуанэ махуэм егъэджакIуэм деж кIуащ. Абыхэм профессорым жраIащ къыщыщIа щIэщхъум щхьэкIэ зиукIыжыну, и гум сэ хиIужыну щIалэм мурад зэрищIар.
- Абы щхьэкIэ фымыгузавэ, - жиIащ Боткиным. – Фи ныбжьэгъум цIыхум и Iэпкълъэпкъым и зэхэлъыкIэм зыри хищIыкIыркъыми, гури здэщыIэр къыхуэгъуэтынукъым…
Пианистым и еджакIуэ
Польшэм щыщ пианист цIэрыIуэ Падеревский зэгуэрым америкэ къалэ цIыкIухэм ящыщ зым къыщикIухьу бжэ гуэрым тетхауэ елъагъу: «Мисс Джонс, роялым еуэфу зыгъасэ егъэджакIуэ. Зы дерсым - зы доллар».
А дакъикъэм Джонс игъэзащIэрт Шопен и ноктюрныр. Абы щIэдэIуурэ щыуагъэ куэд зэхэзыха Падеревский бжэм теуIуащ.
ЕгъэджакIуэр къызэрыщIэкIыу пианист цIэрыIуэр къицIыхужащ икIи иригъэблэгъащ. Падеревский зыри жимыIэу щIыхьэщ, роялым бгъэдэтIысхьэри, Шопен и IэдакъэщIэкIыр телъыджэу къригъэкIащ.
ЕтIуанэ махуэм тIэкIу зиплъыхьыну къыщIэкIауэ Падеревский а егъэджакIуэм и унэм щыблэкIым япэрейм нэхърэ нэхъ ину, дыщэпсым къыхэщIыкIа рамэм иту бжэм фIэлъу елъагъу: «Мисс Джонс. Падеревский щэджащэм и гъэсэн. Зы дерсым - долларитху».
Шыпш Даянэ.
ФщIэн папщIэ
Гуапагъэ щыIэмэ…
Гуапагъэ щыIэмэ, пхуэмыгуэшын щыIэкъым. Унэр, дыщыпсэу пщIантIэр, уэрамыр… къэралыр, дуней дыдэр - псори гуэшащ Iыхьэ-Iыхьэурэ, цIыху къэс и Iыхьэ къылъысу. ФIы защIэкIэ пхуэмыгуэшын гуэри щыIэкъым. Зэдауэ-зэзауэ хэмылъу, дахэкIэ дызэгурыIуэн хуей къудейуэ аращ. Ди ужь итхэм къахуэдгъэнэфынури аращ - ди фIагъыр е ди Iеягъыр. Дунейр къутэжыху псэун щыIэкъым. Ди дунейр дахэ щхьэ дымыщIрэ?
Зэмыгупсысыжхэр
ЦIыхур къэувынщи, нэгъуэщI зыгуэрым тепсэлъыхьу щIидзэнщ, абы нэхърэ нэхъ нэпсей, нэхъ къузгъун щымыIэу жиIэу. Абы жыхуиIам ухуэзамэ, абыи къыпхуиубынщ япэу къопсэлъауэ щытам езым къыхужиIауэ щытар хужиIэжу. Езы тIур зэхуэзамэ, «зэхуэарэзыщ», я псэр зы чысэ илъ хуэдэ. ЦIыхум уигу хуилъыр езым жумыIэу, и щIыбагъкIэ ухуэпсэлъэныр зэрыикIагъэр ягу къэкIыркъым апхуэдэхэм. Делагъэщ нэгъуэщIым ухуэпсалъэкIэрэ уи щхьэр бгъэлъэпIэну. ЛъапIэ ухъуну абыкIэ? Уи дагъуэри пщIэжын хуейщ, уи щхьэ хуумыгъэфащэми. ИтIанэщ уи щхьэр лъапIэ щыхъунур.
Нэхущ Хьэжпагуэ.
ЦIыкIухэм факъыхуеджэ
Гъатхэм теухуа таурыхъ
Гъатхэм щIымахуэ кIыхьыр бзу лъэтэжахэм я гъусэу щIыпIэ хуабэм щрихат. Иджы дыгъэр махуэ къэс уафэм нэхъ лъагэу итти, езыми Ищхъэрэ щIыпIэхэм лъэтэну мурад ищIащ.
Арати, Гъатхэр къыу, къру лъэтэжхэм йолъэIу: «КхъыIэ, сэри Ищхъэрэ щIыпIэхэм сыздэфхьыж. Абы сэ къыщызожьэ цIыхухэри, псэущхьэхэри, къуалэбзухэри, хьэпIацIэ цIыкIухэри». Ауэ къуалэбзухэр шынэри ядакъым: «Абы, зэрыжаIэмкIэ, дунейр щыщIыIэ дыдэщ. Уэсыр, мылыр, щIыIэ уаер, мэжэщIалIагъэр абы къыщыптохьэлъэ. Абы дэ щIыIэм дыщисынущ е шхын щхьэкIэ дыщылIэнущ», - жаIэри. Сыт хуэдизрэ лъэIуами, Гъатхэр Ищхъэрэ щIыпIэхэм зыхьын игъуэтакъым. Ар нэщхъей къэхъуащ: «Дауэ сэ сыт щыгъуи Ипщэ щIыпIэхэм сызэрыщыпсэунур?» - жиIэри.
Абдежым Гъатхэм зэуэ макъ гуэр ищхьэкIэ къиIукIыу зэхех: «Умынэщхъей, Гъатхэ. Сэ къыстетIысхьи псынщIэ дыдэу Ищхъэрэ щIыпIэхэм унэзгъэсынщ». Ар щыдэплъейм къилъэгъуащ уафэгум щес Пшэ хужь щабэшхуэр. Гъатхэр нэщхъыфIэу Пшэм хэтIысхьэри, лъэтащ. Здэлъатэм зэзэмызэ щIылъэм хуоплъых. ЩIылъэм тет псори абы къыщогуфIыкI, псори къыпожьэ. Псыхьэлыгъуэхэр мажэ, мэзхэм, жыг хадэхэм гулъыр къащIащ. Пшэ хужь щабэм тесу лъэта Гъатхэм и ужь иту къуалэбзухэри лъэтэжащ: къазхэр, къыухэр, бжэндэхъухэр, къуанщIэхэр…
Абы лъандэрэ цIыхухэм нэщэнэ яхуэхъуащ: уафэгум пшэ хужь щабэ къихьэмэ, гъатхэр абы тесу къэлъэтэнущ. Абы иужькIэ махуэхэр хуабэ хъужынущ, псыхьэлыгъуэхэр жэнущ, къуалэбзухэри къэлъэтэжынущ.
Скребицкий Георгий.
ЗэзыдзэкIар Молей ФатIимэщ.
ЗэвгъэцIыху
Джеймс и зекIуэ
Британием щыщ, зи ныбжьыр илъэс 24-рэ фIэкIа мыхъу щIалэр дунейм къэралу тетым щыIащ.
Асквит Джеймс илъэситхум къриубыдэу къэрали 196-рэ зэщIигъэхьащ. Абы и зекIуэм 2008 гъэм щIидзащ илъэс 18-м ит студенту. ЩIалэм мураду зыхуигъэувыжат и ныбжьыр илъэс 25-рэ мыхъу щIыкIэ къэралу хъуар зригъэлъагъуну. ИкIи къехъулIащ ар, Джеймс и унэ къыщекIуэлIэжам илъэс 24-рэ хъуа къудейуэ арат.
Студентыр япэу мазищкIэ Вьетнамым щыIащ. Америкэмрэ Канадэмрэ мазитху яхухихащ. А зэманым къриубыдэу штат 27-м зыщиплъыхьащ, Аляскэ деж щегъэжьауэ Гавайхэм щиухыжу. Джеймс и зекIуэм текIуэдащ стерлинг фунт мини 125-рэ (сом 6 824 000). Ахъшэр къыздрихыр дэнэт жыфIэнщ, здэкIуэ къэралхэм бармену щылажьэрт.
ЩIыпIэ дахэхэр зригъэлъагъум къыщымынэу, Джеймс фIэфIт щIэщыгъуэ гуэрхэри игъэунэхуну. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, ар Ливием щыщыIар Кадаффи Муамар зэраукIрэ тхьэмахуищ дэкIа къудейуэщ, Афганистаным и лъэр нэсащ Мазари-Шариф щIэпхъаджагъэ шынагъуэр къыщыхъуауэ. Нэхъыбэ дыдэу Джеймс къыщызэтеувыIар Африкэращ, а къэралым щIалэм мазих тригъэкIуэдащ.
Иджыпсту Асквит Джеймс и унэ къигъэзэжауэ Хертфордшир пащтыхьыгъуэм хиубыдэ Стивенидж къалэ цIыкIум дэсщ. Иджы абы и мурадщ Таити, Пасхэ, Антарктидэ хытIыгухэм кIуэну.
Къабарт Мирэ
Гупсысэр - псалъэкIэ
Пэж
Сытым хуэдэу си гум укъэкIа! Сынаджэ, сынэлъаIуэ пэтми, уи ныбжь къудейм гущIэгъуншэу сыхуогъэныкъуэ. Узэхэсхыну, сыпIущIэну, си дуней гъащIэм укъыхэсшэну си нэ къызэрыпхуикIыр зыхуэдизыр къысхуэмыIуэтэнкIэ сошынэ. Сошынэ, куэду сопIейтей афIэкIа зэи узэрызыхэзмыщIэжыным, уэркIэ сымыIуэтэжыным хуэгъэпса гупсысэхэр си щхьэм къыщиджэразэкIэ. ЗэкIэ ущымщ, удэгу сэрощ. Уэрэ сэрэ дызэпэжыжьэщ, дызэпэжыжьащэщ. Жьыбгъэмрэ жьапщэмрэ ягъэфейцея си гупсысэхэм дыгъэпсу зэгуэр уакъыхущIэкIыжыным хэзмыхыжауэ згъэтIыгъуэ си гугъэ кIапэрщ теплъаджэ сфIэхъу си гъащIэм къару мащIэкIэ къыхуэупсэжыфу, къезыгъэлыжыфу къыхуэнэжар. Нэ жанкIэ мы дунейр къозыгъэплъыхьыфыну щыIэу къысщыхъур зы закъуэщ - уи закъуэщ, уи закъуэпцIийщ. Закъуэныгъэрэ зэш зэфэзэщкIэ укъызэтэурэ си фэр йох, укъысхуэхъуркъым зыкIи бампIэдэх. Зи нэм бжэгъу уахуэхъу уи бий къомым я кIэн къикIауэ яуфэбгъуащ мы дунейр, къаплъэнэфымрэ пцIыIуэпцIышафэмрэ я фащэр хуэфIыпсу зыщатIэгъа дуней домбейр. Уи лъапсэр яунэщIыну щIэхъуэпсхэм, уи лъабжьэр щIагъэхукIэрэ уи къуэпсыр ягъэгъуну щIэбэнхэм я мурадым гъуэгу игъуэтынкIэ зы Iэмали иIэкъым. Зэгуэр дуней жьэгум урижьантIэдэсу зэрыщытар, фIэщхъуныгъэмрэ дахагъэмрэ я нуркIэ угуашэу къызэрекIуэкIар ихъуреягъым яIэщIэхужыпэмэ, мис итIанэщ шынагъуэм и лъахэм щхьэхуимыту дыкъыщихутэнур.
Уэращ, зи нэр щапхыкIыу щIэткIукI-щIэсыкIыр къызыхуагъакIуэу щыхупIэм тIэкIу-тIэкIуххэурэ щхьэдадзых, щхьэдагъэукIуриех уэращ дыгъэм и гъэфIэн закъуэр, мазэм и гур щыз зыщIыжыфыр, уафэм и фэр къизыгъэхьэжыфыр, щIылъэм щызекIуэ псоми я лъэр щIэзыгъэкIыр. Уэ зыращ. ПщIэрэ, тегушхуэгъуафIэ узыщIа уи жагъуэгъу мыфэмыцхэм уазэрытекIуэн, зэрыхэбгъэщIэн къару лъэщ пкъуэлъщ уэ. ЕбгъэрыкIуэ, ищIыкI, тегушхуи зылъыгъэсыж тепщэгъуэр. Къыпхуиухащ уэ уи хьэмтетыгъуэ зэфэзэщу ущызекIуэну мы щIым, ущыпсэуну, уахуэупсэну цIыхупсэм уи ижэгъухэм я нэхейкIэ, я губжьым уепэбжьауэу, я икIагъэм кIэ епту, я щэху пцIышыпсэхэм ураIэщакIуэу, си Пэж.
КхъуэIуфэ Рабия.
Ар пэжщ
Щхьэж и гуэшэкIэ
Зы лIы гуэрым унэлъапсэ зэгъэпэща къищэхуат, пхъэщхьэмыщхьэ къызыпыкIэ жыг хадэ дэгъуэ иту. Абы и гъунэгъуу щыст унэ кхъахэ щIэс лIы фыгъуэнэд. Фыгъуэным къыхэкIыу, а лIым и гъунэгъум и дэрэжэгъуэр зэрикъутэным иужь итт, пщэдджыжь къэс ар и гум илъу къэтэджырт: зэ гъунэгъум и куэбжэпэм пхъэнкIий пэгун щрикIутынт, зэми гу зылъумытэнкIэ Iэмал зимыIэ икIагъэ гуэр ирищIэнт.
КъэIэпхъуэжа гъунэгъущIэр зы пщэдджыжь дыгъэпс пщIантIэм къыдэувыкIри, аргуэрыжьу тхьэщIэпс зэрыт пэгунышхуэ Iууащ, ар и гъунэгъум къыхуигъэувауэ арат, и махуэр зэIигъэхьэн папщIэ. ПщIантIэщIэм къэIэпхъуэжагъащIэ лIым пэгуным ит псы фIейр ирикIутщ, къабзэу итхьэщIщ, и жыг хадэм пыт мыIэрысэ нэхъ ин дыдэхэр къыпичщ, пэгуным из ищIри, гъунэгъу фыгъуэнэдым дежкIэ екIуэкIащ.
ЛIым и бжэм зыгуэр къыщытеуIуэм и гур зэгъауэ егупсысащ: «ИкIэм икIэжым сыхурикъуакъэ, къэзгъэгубжьащ!». Псалъэмакъ лъыхъуэу бжэр къыIузыха лIым и бжэщхьэIум гъунэгъущIэр тетщ. Абы мыIэрысэ тхъуэплъышхуэхэр изу зэрылъ пэгуныр къыхуишийри жиIащ: «Мыр къыпхуэсхьащ, щхьэж зыхуэкъулеймкIэ гуашэу аращ!».
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1840.txt"
} |
Хэкум екIуэлIэж гъуэгур къыхэзыха Бибарс
ИлъэсийкIэ узэIэбэкIыжмэ, Сирием къиIэпхъукIыжа адыгэ щIалэ IэпэIэсэ, егъэджакIуэ, музыкант Iэпыш Бибарс Хэкум исхэм къызэрытхэзэгъэжар, унэтIыныгъэ куэдым зэфIэкIхэр зэрыщиIэр нэрылъагъущ. ЩIэныгъэм и мызакъуэу, абы лъэпкъ щэнхабзэми хэлъхьэныгъэхэр хуещI, адыгэ IуэрыIуатэр едж, цIыхубэ уэрэдыжьхэр егъэзащIэ, пасэм ажэгъафэхэм къагъэсэбэпу щыта нэкIуIупхъуэхэр егъэхьэзыр.
Сирие Хьэрып къэралыгъуэм хыхьэ Дамаск къалэм Бибарс къыщалъхуащ. Курыт еджапIэ нэужьым Дамаск и педколледжым инджылызыбзэмкIэ и факультетыр къыщиухащ. И щIэныгъэм щыпищащ сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ зэрырагъаджэ Iэмалхэм щыхагъэгъуазэ колледжым. ИужькIэ курыт еджапIэм и ныбжьыщIэхэр инджылызыбзэм мазихкIэ хуригъэджащ.
Инджылызым къикIа IэщIагъэлIым джэгукIэ зэмылIэужьыгъуэхэр къэбгъэсэбэпурэ еджакIуэхэм щIэныгъэ зэрабгъэдэплъхьэным тегъэщIа и курсхэмрэ мастер-классхэмрэ Сирием къыщыщызэIуихым, Iэппышри абы екIуэлIащ икIи ар къыхуэщхьэпащ къалэхэмрэ къуажэхэмрэ щыщ ныбжьыщIэхэр егъэджэнымкIэ. КъищынэмыщIауэ, Бибарс мазихкIэ жыджэру хэтащ Инджылызым, Шотландием, Сирием инджылызыбзэр ныбжьыщIэхэм, балигъхэм зэребгъэджынум теухуа Iуэху бгъэдыхьэкIэхэр зи лъабжьэ мастер-классхэр тыным ехьэлIа волонтёр лэжьыгъэм. Егъэджэныгъэм Бибарс щиIэ зэфIэкIым нэхъри хигъэхъуэнымкIэ ар куэдкIэ къыхуэщхьэпащ, езым и бгъэдыхьэкIэхэмрэ Iэмалхэмрэ къигъэсэбэпу бгъэдэлъ щIэныгъэмрэ Iуэху бгъэдыхьэкIэмрэ хигъэхъуэнымкIэ. КъыкIэлъыкIуэу ар Хьэрып Эмиратым кIуэри аутизм узыфэ зыпкърыт сабийхэм я узыншагъэр егъэфIэкIуэным, ахэр гъащIэм хэгъэзэгъэным теухуа лэжьыгъэм илъэситIкIэ пэрытащ. Апхуэдэу Иорданием и Сабий центрым пIалъэ кIэщIкIэ щылэжьащ, джэгукIэ Iэмалхэр къэбгъэсэбэпурэ цIыкIухэм щIэныгъэ зэрабгъэдэлъхьэным тегъэщIауэ.
2010 гъэм япэу Iэпыш Бибарс Хэкум къыщыкIуэжам гукъыдэж ищIат адэжь щIыналъэм къигъэзэжу псэупIэ ищIыну. ИкIи мыгувэу къехъулIащ и хъуэпсапIэр, Сирием къыщыхъея зауэм зэрыхъукIэ нэхъ псынщIэу и щхьэр къыхихын хуей щыхъум. 2012 гъэм и къуэшым и гъусэу абы Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжат, арщхьэкIэ репатриантхэр ди щIыналъэм зэрыщыпсэуну квотэхэм я пIалъэр щиухым, Адыгэ Республикэм щыпсэуну лъэIу ягъэхьащ. ИужькIэ Бибарс ныбжьэгъухэр щигъуэтыну хунэса Налшык къэкIуэжмэ нэхъ къищтащ, нэгъуэщI щIыпIэхэм къиIэпхъукIыжа ди лъэпкъэгъухэм щIы хухахыным и IуэхукIэ щIыпIэ властымрэ «Пэрыт» хасэм жыджэру хэтхэмрэ щызэгурыIуэм. 2014 гъэм Iэппыш Бибарс къратащ къэралым пIалъэ кIыхькIэ щыпсэуну хуит зыщI тхылъ (вид на жительство).
- Адыгэхэр хьэрыпхэм, курдхэм, нэгъуэщI лъэпкъхэм фIыуэ яхозагъэ, ауэ хэхэсхэм я щэнхабзэр яхъумэжыным гугъуехь куэд пыщIащ, Хэкум зэрыпэIэщIэм къыхэкIыу. Зи анэдэлъхубзэкIэ псалъэхэр куэдкIэ нэхъ мащIэщ. Си щхьэкIэ си кIэн къикIауэ къызолъытэ адыгэбзэр фIыуэ зэрысщIэм папщIэ. АбыкIэ фIыщIэр зейр си адэращ, сыту жыпIэмэ къытхуигъэуват Iэмал имыIэу адыгэбзэкIэ унэм дыщыпсэлъэну. А унафэм дебакъуэмэ, удын къэдлэжьырт. Нэхъыбэу кIахэ диалектырт сызэрыпсалъэу щытар, ауэ сыкъэкIуэжа нэужь, къэбэрдей диалектри тыншу зэзгъэщIащ, - жеIэ Бибарс. - Сирием щылажьэркъым лъэпкъ мащIэхэм я бзэр яджыным ехьэлIа къэрал программэхэр. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, псапащIэ Iуэху мыхъумэ, нэгъуэщI зэгухьэныгъэхэр, адыгэбзэр щрагъэдж школхэр къызэрагъэпэщынуи хуитыныгъэ щыIэкъым. КIуэ аракъэ сабий гъэсапIэхэм анэдэлъхубзэр щрагъэджыну къыпэрыуэркъым. Дамаски нэгъуэщI къалэхэми апхуэдэхэр щолажьэ. Хуабжьу си жагъуэ мэхъу цIыкIухэм щIэныгъэ етыным теухуа программэхэр зэрызэшыгъуэмрэ зэрыгугъумрэ. Аращ егъэджэныгъэм и Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэм, бгъэдыхьэкIэ щхьэхуэхэм зыщIыхэзгъэгъуэзам щIэдзапIэрэ щхьэусыгъуэрэ яхуэхъуари.
Хэкум къэкIуэжа нэужь, 2012 гъэм Iэпыш Бибарс Сирием къиIэпхъукIыжа ди лъэпкъэгъу сабий 60-м нэблагъэм сурэт щIыным, къафэм ехьэлIа я зэфIэкIхэр къызэкъуахынымрэ нэхъри зрагъэужьынымкIэ мастер-классхэр зы илъэсым къриубыдэу къахузэригъэпэщащ, республикэм щыщ Щокъарэ Дианэ, Сирием къикIыжа Чым Динэ, Хъалил Миланэ сымэ и дэIэпыкъуэгъуу. А Iуэху дахэм хуэм-хуэмурэ хыхьат республикэм ис сабийхэри Сирием къикIыжа балигъхэри, арщхьэкIэ дерсхэр щрагъэкIуэкI хэщIапIэр къыIахыжри зэпыужащ. Дауэ хъуми, зэрыхъукIэ Бибарс иджыри егъэджэн Iуэхум хэтщ, сабий щхьэхуэхэм пIалъэ-пIалъэкIэ ядолажьэ.
- Ди къарукIэ мазэ бжыгъэкIэ хьэрыпыбзэкIэ журнал къыдэдгъэкIащ, кIуэ пэтми и теплъэкIи и плъыфэкIи едгъэфIакIуэурэ, - игу къегъэкIыж Бибарс. - Абы щызэхуэхьэсат мастер-классхэм къекIуалIэхэм я лэжьыгъэхэр. Ди жагъуэ зэрыхъущи, а Iуэхури зэпыдмыгъэужу хъуакъым, ди зэфIэкIыр пэмылъэщыж щыхъум.
Iэпышым пэгъунэгъу, зыхуэзэша лъэпкъ щэнхабзэми хуабжьу дихьэхащ икIи илъэс зыбжанэ хъуауэ адыгэ хабзэм теухуа къэхутэныгъэхэр ирегъэкIуэкI, пасэм къыддекIуэкIыу щыта, ящыгъупщэжа дауэдапщэхэр къэгъэщIэрэщIэжыным хэлъхьэныгъэхэр хуещI. Апхуэдэщ адыгэ ажэгъафэхэм бжэн теплъэ зиIэ я нэкIуIупхъуэхэр гъэхьэзырыным и щэхухэм хуищI гулъытэр.
- А нэкIуIупхъуэхэм хуабжьу сыдахьэхащ. Нобэ ахэр зэраIэщIэхужари сфIэгъэщIэгъуэнщ. Хьэнцигуащэм и мыхьэнэр си анэм къысхуиIуэтэжащ, ауэ нэкIуIупхъуэхэр ящIэжыркъым. Санкт-Петербург, Москва, Мейкъуапэ щыIэ музейхэм къыщызгъуэтащ апхуэдэ нэкIуIупхъуэу 6, - жеIэ Бибарс. - Ахэр гъэхьэзырыным хэлъ щхьэхуэныгъэхэм, я дизайнхэм, зэрагъэдахэ тхыпхъэхэм зыхэзгъэгъуэзащ. Гу лъыстащ дыгъэ, цIыху, Iэлъын теплъэ зиIэхэм, нэгъуэщIхэми куэду узэрыщрихьэлIэм. Ахэр я нэщэнэт, нэгъуэщIу жыпIэмэ щIагъыбзэт мэкъумэшым, гъавэ бэв къехьэлIэным, узыншагъэр егъэфIэкIуэным хуэщIа дауэдапщэхэм.
Iэпышым и хъуэпсапIэт езым и IэрыкI нэкIуIупхъуэхэр къызэригъэпэщыжыну. Налшык щыщ и ныбжьэгъухэу Хъалил Миланэрэ Кхъуэжь Дианэрэ я деж илъэситI и пэкIэ абы зыщыхуигъэсащ упщIэ щIыным. IэпэIэсэм езым бгъэдэлъ Iэзагъэр абы хиухуэнэжри къигъэщIащ нэкIуIупхъуэ телъыджэу 23-рэ, упщIэр, цыр, фэр къигъэсэбэпри. Ахэр игъэщIэрэщIэжащ адыгэм я дежкIэ къэхъукъащIэ е нэщэнэ мыхьэнэ зиIэ сурэт зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ, лъэпкъ дамыгъэхэмкIэ, тхьэгъухэмрэ цIугъэнэхэмкIэ гъэдэхауэ.
Нэгъабэ гъэмахуэм Бибарс и лэжьыгъэхэр щигъэлъэгъуащ Ткаченкэ Андрей и цIэр зезыхьэ СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ музейм. Абы и мурадщ и Iэдакъэ къыщIэкIа нэкIуIупхъуэхэр нэгъуэщI къалэхэми утыку къыщрихьэну. И IэрыкI хьэлэмэтхэм адыгэмэ къазэрыкIэрихымрэ лъэпкъ IуэрыIуатэм ижь къазэрыщIихумрэ къадэкIуэу, гуапэщ дуней псом щикъухьа ди лъэпкъэгъухэр дэнэ щIыпIэ къыщыхутами, пасэрей хабзэр ди нобэм къызэрахьэсыфам и нэщэнэу тхыдэ лъэмыжым узэрырагъэплъэжыр.
Iэппыш Бибарс и лэжьыгъэхэм пасэрей джэгуакIуэхэм я шыфэлIыфэм и мызакъуэу, я къалэнхэри цIыхухэм ягу къэзыгъэкIыжщ. Нэхъапэм адыгэхэм я гуфIэгъуэ дауэдапщэхэр Iэмал имыIэу ажэгъафэхэм е джэгуакIуэхэм ягъэдахэрт. Абыхэм я нэкIухэр бжэн теплъэ зиIэ IупхъуэхэмкIэ ягъэпщкIурт, къафэм хуэIэзэт, ауэ хъыбар къаIуэтэжыртэкъым. ДжэгуакIуэхэм хуитыныгъэ яIэт хабзэм къытекIыну, жылагъуэм щиIыгъ увыпIэми емылъытауэ дэтхэнэ зыри ауанрэ щIэнэкIалъэрэ ящIыну. Абы щыгъуэми ахэр цIыхубэм фIыуэ ялъагъурт, зыми хуитыныгъэ бгъэдэлътэкъым я жагъуэ къащIыну.
- Республикэм къызэрызгъэзэжрэ псом хуэмыдэу сызыгъэгушхуэу, псэм зезыгъэужь Iуэхуу зи ужь ситауэ къэслъытэр ажэгъафэхэм я нэкIуIупхъуэрщ. Мастерской сызэримыIэм къыхэкIыу а лэжьыгъэр зэманкIэ зэпызгъэун хуей хъуащ. КъызэхъулIэрэ абы адэкIи схупыщэжмэ, си насыпщ, - жеIэ щIалэм.
А псом къыдэкIуэу Бибарс и псэм зезыгъэужь Iуэхуу къилъытэр лъэпкъ IуэрыIуатэр зэриджырщ, пасэрей уэрэдыжьхэм зэрыдахьэхырщ. ГъукIэ Замудин зи художественнэ унафэщI, Адыгэ Республикэм и «Жьыу» ансамблми хэтащ ар, макъамэ еуэу. Хэкум къэкIуэжа нэужь, ар яхыхьащ адыгэ уэрэдхэр зыгъэзащIэ Къуэдзокъуэ Тимур, Хъалил Булат, ХьэцIыкIу Башир, Васильев Тамерлан, Щоджэн Алан сымэ зыхэта «Хьэгъэудж» гупым. КъыкIэлъыкIуэу 2019 гъэм къызэрагъэпэщащ «Джэрпэджэж» IуэрыIуатэ гупыр. Абы ягъэзащIэхэм ящыщщ 1911-1913 гъэхэм щыIа, куэдым яIэщIэхужа уэрэдыжьхэр. Языныкъуэхэр - щIопщакIуэ уэрэдхэр - сымаджэхэр ягъэхъужыным нэхъ тегъэщIащ. Адрейхэр хуэщIащ зауэм, лIыхъужьхэр гъэлъэпIэным. ХьэгъуэлIыгъуэ, гъыбзэ уэрэдхэми гулъытэ хуащI.
Гупым и япэ альбомыр нэгъабэ къыдагъэкIащ. Абыхэм зыкъыщагъэлъэгъуащ иджырей гъуазджэхэмкIэ урысейпсо фестивалхэм, Къалмыкъым, Белоруссием, Латвием, Тыркум, Москва, нэгъуэщI щIыпIэхэм щекIуэкIа щэнхабзэ зэхыхьэхэм. Апхуэдэщ «Биеннале современного искусства Севереного Кавказа», Fields, «Летняя платформа» щэнхабзэ зэIущIэ гъэщIэгъуэнхэр, нэгъуэщIхэри. Иджыри яубзыхуат Москва, Санкт-Петербург, Европэм концерт щатыну, арщхьэкIэ пандемием къыхэкIыу ар пIалъэкIэ ягъэIэпхъуащ. Гупым онлайн концертхэр къызэригъэпэщащ Москва щекIуэкIа «Боль» фестивалым, Налшык и «Платформа» арт-залым папщIэ. «Джэрпэджэж» гупым хэтхэм я хъуэпсапIэщ Къэзан етIанэгъэ щекIуэкIыну фестивалым зыкъыщагъэлъэгъуэну.
Къэрал унафэм тету, нэгъуэщI лъэпкъым щыщ дэтхэнэри, илъэситхукIэ щIыналъэм щыпсэуамэ, Урысей паспорт къратын хуейщ, ауэ абыи емылъытауэ, илъэсий хъуауэ ди къэралым щыпсэу Iэпыш Бибарс нобэр къыздэсым ар иIэкъым. Иужьрей илъэситIым радиом щолажьэ. И Iыхьлыхэр, и шыпхъуитIыр Сирием, и къуэшыр Адыгейм, и адэр пIалъэ-пIалъэкIэрэ Налшык къэкIуэжурэ щопсэу. А псоми къигъэдзыхэркъым Хэкум екIуэлIэж гъуэгур къыхэзыха адыгэ щIалэр икIи абы сэбэп зэрыщыхъуным хущIэкъу зэпытщ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1841.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
УФ-м ЦIыхухэм щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ и министерствэм хамэ къэрал 25-м щыщ студентхэр, аспирантхэр, ординаторхэр, ди деж зэрыщеджэнум щыхуагъэхьэзыр, бзэр щрагъащIэ курсхэм щIэсхэр хуит ищIащ Урысей Федерацэм къихьэну. Урысейм и Правительствэм апхуэдэ унафэ къищтэн ипэкIэ «Роспотребнадзор»-м къипщытащ а къэралхэм коронавирус узыфэ зэрыцIалэм теухуауэ щыIэ щытыкIэхэр.
Зи еджэным ди къэралым щыпызыщэжыну хуит ящIахэм ящыщщ Абхъазым, Азербайджаным, Армением, Белоруссым, Вьетнамым, Алыджым, Мысырым, Индием, Къэзахъстаным, Катарым, Къыргъызым, Кубэм, Мальдив Республикэм, Хьэрып Эмират Зэхэтхэм, Сейшель хытIыгухэм, Сербием, Сингапурым, Танзанием, Тыркум, Финляндием, Швейцарием, Эфиопием, Корее Ипщэм, Осетие Ипщэм, Японием щыщ студентхэр. «Роспотребнадзор»-м махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу зэпелъыт узыфэ зэрыцIалэм пэщIэтыным теухуауэ дуней псом щытыкIэм зэрызыщихъуэжыр.
Хуит ящIа студентхэр къызэрыкIуэжынумкIэ хъыбар ирагъэщIэн хуейщ зыщIэс еджапIэхэм, къежьэным махуипщI нэхърэ мынэхъ мащIэ иIэу. Къэсыжыным махуищ иIэжу абыхэм тест ятын хуейщ икIи узыфэр зэрапкърымытыр абы къигъэлъагъуэмэщ ди хэкум къихьэну хуит щащIынур. А щыхьэт тхылъыр урысыбзэкIэ е инджылызыбзэкIэ къагъэхьын хуейщ. Урысей Федерацэм къихьа нэужь, сыхьэт 72-м къриубыдэу абыхэм аргуэру апхуэдэ къэпщытэныгъэ ятыпхъэщ икIи абы кърикIуар наIуэ къэхъухукIэ унэм щIэсыну хуагъэув, онлайн Iэмалым тету еджэу.
Унэм къыщIэкIыну хуит щамыщI зэманым къриубыдэу цIыхум плъыржьэрыгъэ иIэ хъумэ, пыхусыху зыдигъуэмэ, абыкIэ дохутырхэм икIэщIыпIэкIэ хъыбар яригъэщIэн хуейщ. А псом щIытрагъэчыныхьыр гурыIуэгъуэщ - узыфэр зэбграмыхынырщ, цIыхухэм я узыншагъэр хъумэнырщ.
Ерыскъыпхъэ тонн мелуан 930-м щIигъу илъэс къэс пхъэнкIий идзыпIэхэм къыщохутэ. Къапщтэмэ, къащэхуауэ къадэхуа апхуэдиз шхын 2019 гъэм кIэрыхубжьэрыху идзыпIэхэм щыхакIутащ дунейм и къэрал цIыхухэр нэхъ хуэщIауэ щыпсэухэм.
ООН-м дыкъэзыухъуреихь дунейм кIэлъыплъынымкIэ и программэр зыгъэлажьэхэм къызэралъытэмкIэ, ар ерыскъыуэ цIыхухэм къагъэсэбэпым и процент 17 мэхъу. IуэхущIапIэм хэIущIыIу ищIа докладым къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, Урысейм щыпсэу дэтхэнэ зы цIыхуми илъэсым ерыскъы килограмм 33-рэ хыфIедзэ. А бжыгъэр хуэдитIым нэблагъэкIэ щынэхъыбэщ Украинэм, Словакием, Румынием - дэтхэнэ зы цIыхуми хуэзэу килограмм 70 пхъэнкIийм щрагъэхь а къэралхэм. Армениемрэ Азербайджанымрэ абыхэм ятекIуэжащ - килограмм 93-рэ щыхыфIадзэ зы илъэсым.
Къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ЩIы хъурейм щыпсэу цIыхухэм ерыскъыхэкIыу къащэхум и процент 11-р хыфIадзэж, ресторанхэм - проценти 5-р, тыкуэнхэм - проценти 2-р. Псапэ щIапIэтэкъэ яхуэмыгъэкIуэщI шхыныр, хыфIамыдзэу, ныбэкIэ гузэвэгъуэ хэтхэм хуашэу Iуэхур зэтраухуэныр?
Апхуэдиз зэрыхыфIадзэм мылъку хэщIыныгъэу къишэм и гугъу умыщIми, ар икъукIэ зэран хуохъу дыкъэзыухъуреихь дунейм - пхъэнкIий идзыпIэхэм щызэтракIутэ шхыныр зэтеплъхьа нэужь къыхиху гъуэзыр икъукIэ йогуауэ щIыуэпсым. ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, уафэм дрихуей гъуэз псоми я проценти 10-р къызыхэкIыр ерыскъы зэтефыхьахэрщ.
Мыпхуэдэ бжыгъи къахь ООН-м и IэщIагъэлIхэм - 2019 гъэм цIыху мелуан 690-рэ мэжэлIащ, ЩIым щыпсэухэм ящыщу цIыху мелардищым езыхэм ягу ирихь, я узыншагъэм хуэщхьэпэну ерыскъы тэмэм ягъуэтакъым.
Тонн мелуан 930-р цIыху мелуан 690-м ятевгуаши феплъыт иджы. А бжыгъэхэр зэпэплъыта нэужь уемыгупсысынкIэ Iэмал иIэкъым: дапщэщу пIэрэ зы къэралым къыхуэмыгъэсэбэпхэр зимыIэхэм Iэрагъэхьэфу ди зэхэтыкIэр абы щынэсынур? ХыфIадза ерыскъыхэр хуэныкъуэхэм хурагъэшамэ, ныбэ гузэвэгъуэ хэт щыIэнтэкъым дунейм. Апхуэдэ зэхэщIыкI, зэфIэкI дэтхэнэ зыми къыткъуэмыкIауэ мы дунейр зэтес хъуну фIэщхъугъуейщ.
♦Къэмэх узыфэр зыпкърытхэм я дунейпсо махуэщ
♦1872 гъэм Урысейм япэ пощт карточкэр къыщыдэкIащ.
♦1903 гъэм Iэщэ щащIу Златоуст дэт заводым и рабочэ зыкъэзыIэтахэр пащтыхьыдзэм зэтриукIат.
♦1941 гъэм Сталиным и цIэр зезыхьэ саугъэтыр ягъэуващ. ИужькIэ абы Къэрал саугъэткIэ еджэ хъуащ.
♦1944 гъэм ЕтIуанэ дунейпсо зауэм и зэманым советыдзэхэр, Хэкур хуит къащIыжурэ, СССР-м и къэрал гъунапкъэм, Прут псым деж хуэзэм, нэсащ.
♦1956 гъэм Москва областым хыхьэ Дубнэ къалэм Iэ щытрадзащ ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ институт зэгуэт къызэгъэпэщыным теухуа зэгурыIуэныгъэм. А зэгухьэныгъэм хыхьат къэрал 18.
♦1989 гъэм СССР-м щыяпэу къэралым щекIуэкIащ зы депутат мандатым цIыху зыбжанэ щыщIэбэна хэхыныгъэхэр.
♦1995 гъэм Шенген зэгурыIуэныгъэм къару игъуэтащ. Абы ипкъ иткIэ паспорт, таможеннэ кIэлъыплъыныгъэхэм хэмыту зэкIэлъыкIуэну хуит хъуащ Бельгием, Германием, Франджым, Люксембургым, Нидерландхэм, Испанием, Португалием щыпсэухэр.
♦1996 гъэм Дунейпсо валютэ фондым Урысейм къритащ доллар меларди 6,9-рэ хъу щIыхуэр. МВФ-м и тхыдэм къриубыдэу ята ахъшэ щIыхуэ нэхъыбэ дыдэу къалъытэр аращ.
♦2000 гъэм, Ельцин Борис и къулыкъум зэрытекIам къыхэкIыу, Урысей Федерацэм щекIуэкIащ зи мычэзу президент хэхыныгъэхэр. Абы щытекIуауэ щытащ Путин Владимир.
♦2003 гъэм Марсым тенджыз щта къыщагъуэтащ.
♦2006 гъэм «Зэклассэгъухэр» социальнэ сетым лэжьэн щIидзащ.
♦1898 гъэм къалъхуащ кавказыбзэхэр зыджа щIэныгъэлI, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, Куржым щIэныгъэхэмкIэ и академием и академикыу щыта, Абхъазым, КъБР-м, Шэшэн, Ингуш, Дагъыстэн республикэхэм щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, Куржым и къэрал саугъэтым и лауреат Чикобавэ Арнольд.
♦1911 гъэм къалъхуащ США-м щыщ тхакIуэ, драматург цIэрыIуэ Теннеси Уильям.
♦1935 гъэм къалъхуащ Палестинэ къэралыгъуэм и унафэщI Аббас Мэхьмуд.
♦1938 гъэм къалъхуащ урысей актёр, РСФСР-м и цIыхубэ артист, УФ-м и Къэрал саугъэтыр зыхуагъэфэща Петренкэ Алексей.
♦1946 гъэм къалъхуащ Композитор, уэрэджыIакIуэ, «Самоцветы» гуп цIэрыIуэм хэта, УФ-м щIыхь зиIэ и артист Пресняков Владимир.
♦1945 гъэм къалъхуащ совет гимнаст, Олимп Джэгухэм тIэунейрэ я чемпион Воронин Михаил.
♦1946 гъэм къалъхуащ СССР-м лъэрыжэкIэ къызэдэжэн спорт лIэужьыгъуэмкIэ щIыхь зиIэ и мастер, Олимп Джэгухэм я чемпионкэ Титовэ Людмилэ.
♦1951 гъэм къалъхуащ урысей актёр, УФ-м и цIыхубэ артист Булдаков Алексей.
♦1972 гъэм къалъхуащ урысей къэрал къулыкъущIэ, экономист, УФ-м и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэу лэжьа, ФИДЕ-м и президент Дворкович Аркадий.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 7 - 9, жэщым градуси 2 - 3 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1842.txt"
} |
Красножан Юрэ: ФIыуэ сызыщыгъуазэ топджэгум щызогъасэ
Мы гъэм и пэщIэдзэм Урысей Федерацэм футболымкIэ цIыхубзхэм я командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу зэрагъэуврэ, ди лъахэгъу Красножан Юрэ иджыщ япэу журналистхэм зыубгъуауэ щепсэлъар. Абы щыщ пычыгъуэхэм нобэ фыщыдогъэгъуазэ.
- Уи унафэм щIэт Урысей Федерацэм футболымкIэ и цIыхубз командэм мэлыжьыхьым (апрелым) и 9-мрэ 13-мрэ къыпэщылъщ Евро-2022 зэхьэзэхуэм и кIэух зэпеуэм щыджэгун папщIэ Португалием еныкъуэкъуну. Фи хьэрхуэрэгъухэм ятеухуауэ сыт фщIэрэ?
- Португалхэр хуабжьу гуп лъэщщ, зэщIэгъэуIуащ икIи техникэ лъэщ зыбгъэдэлъщ. Пэжщ, я хьэрхуэрэгъухэм я гъуэм топ куэд яхудэгъэкIыркъым, ауэ Iэмал гъуэзэджэхэр сыт щыгъуи къызэрагъэпэщ зэпытщ. Абы щыгъуэми я гъуэр къыщыхрагъэгъащIэр закъуэтIакъуэхэщ: къызэрыхах зэIущIи 8-м топитI къыщыхудахуауэ аращ.
Дэ португалхэм япэщIыкIэ Лиссабон, итIанэ Мэзкуу дащыIущIэнущ. СызэригугъэмкIэ, кIэух зэхьэзэхуэм дыхэтыным ехьэлIауэ лъэныкъуитIми ди Iэмалхэр зэхуэдэщ.
- Абы щыгъуэми ФИФА-мрэ УЕФА-мрэ я рейтингхэм уеплъмэ, Урысей Федерацэр япэ итщ.
- Пэжщ, УЕФА-м и рейтингымкIэ епщыкIутхуанэ увыпIэм дыщытщ, ФИФА-м тIощIрэ ещанэм дигъэуващ. Португалхэр Европэм щыепщыкIубланэщ, дунейм щыещэщIанэщ.
- ЦIыхухъухэм елъытауэ ди цIыхубз командэ къыхэхар нэхъ лъагэу ягъэув. Абы щыгъуэми 2003 гъэ лъандэрэ дунейпсо чемпионатым и кIэух зэпеуэхэм хыхьэфакъым, Европэми апхуэдэ зэхьэзэхуэхэм япэу щытекIуэфар 2017 гъэращ. Ара Урысей Федерацэм и цIыхубз командэ къыхэхам и къарур здынэсыр?
- СызэригугъэмкIэ, аращ. ЦIыхубз футболым къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм зэхуэмыдэу зыщеужь. Урысей Футбол Зэгухьэныгъэм къэралым и гуп къыхэхар къыщысхуигъэлъэгъуам сыдэзыхьэхахэм ящыщщ зыдузэщIыну Iэмал зэрыдиIэр. КъэкIуэну хъарзынэ диIэу къысщохъу.
- Зыужьыныгъэр, дауи, хъарзынэщ, ауэ куэд дыдэ щыгъуазэу си фIэщ хъуркъым футболымкIэ цIыхубзхэм я чемпионатым иджыблагъэ Урысей Федерацэм зэрыщыщIидзам.
- Апхуэдэу щыт пэтми, ди къэралым щыпсэум и нэхъыбэр цIыхубзщ. Дауи, цIыхухъухэм хуэдэу ахэр иджыри цIэрыIуэкъым, абы зэгуэр нэсынуи фIэщщIыгъуейщ. Уеблэмэ, дуней псом лъэщ дыдэу команди 10-15 щыбгъуэтыну аращ. Абыхэм ящыщ зы дыхъуну дэри дыхущIэкъунущ.
- Европэм и кубокхэм ди къэралым щыщу щыджэгуар ЦСКА-м и закъуэщ. Къэзахъстаным хуэдитIкIэ нэхъыбэ утыку къригъэхьэфащ, и зэфIэкIхэри нэхъыбащ.
- Къэзахъстаным и цIыхухъу командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу сыщылэжьа лъэхъэнэм сымыгъэщIэгъуэн слъэкIыртэкъым я цIыхубзхэми я зэфIэкIыр хуабжьу зэрылъагэр. Зэгуэрым срихьэлIат Норвегием и командэ къыхэхар кърагъэблэгъауи, хьэщIэхэм ящыщ зыбжанэ цIыхухъухэми къапимыкIуэтыну къысщыхъуат.
- Къэзахъстаныр муслъымэн къэралщ. Абы и цIыхубзхэр футбол щыджэгукIэ ящыгъыр сыт?
- Адрейхэм ящыгъращ. Пэжщ, щапхъэхэр гъунэжу щыIэщ гъуэншэдж кIыхь ящыгъыу, IэлъэщI ятелъу цIыхубзхэр футбол джэгуу.
- Урысей Федерацэм и цIыхубз командэм и тренер нэхъыщхьэм и къулыкъур къыпхуэзыгъэлъэгъуар хэт?
- Къэралым и футбол зэгухьэныгъэхэм я унафэщIхэращ. ЯпэщIыкIэ Алаев Александррэ Юмашевэ Полинэрэ къызэпсэлъащ. ИтIанэ Дюков Александр сыхуагъэзащ. Зэпсэлъэныгъэ псори зэфIэкIа, дызэрызэгурыIуар къыщыгъэлъэгъуа тхылъхэм Iэ теддза иужькIэ, щIышылэм и 11-м лэжьыгъэщIэм сыпэрыуващ.
- Къыпхуагъэлъэгъуа къулыкъум упэрыувэнымкIэ арэзы ухъун ипэкIэ куэдрэ угупсыса, учэнджэща?
- Хьэуэ. Тренерым и дежкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ лэжьыгъэфI къыхуагъэлъэгъуэным. Къалэнхэр къызгурагъаIуэу, ахэр гъэзэщIэнымкIэ къызэрысщыгугъыр къыщысжаIэм, арэзы сыхъуащ.
- Сыт къызэрыщIэбдзар?
- Футбол клубхэм я тренерхэм захуэзгъэзащ. ФIыщIэ ин яхузощI абыхэм, занщIэу зыкъызэрысщIагъэкъуам папщIэ. ИтIанэ зыхуэзгъэзащ си япэкIэ къэралым и цIыхубз командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу щыта Фомина Еленэ. Сэбэп къысхуэхъун куэдым абыи сыхигъэгъуэзащ. АдэкIэ Тыркум сыкIуэри, абы зыщызыгъасэ ЦСКА-мрэ «Зенит»-мрэ сакIэлъыплъащ. Ахэращ нэхъыбэу зыхэтыр къэралым и гуп къыхэхам щыджэгухэр. А псоми си къэухьымрэ зэфIэкIымрэ хагъэхъуащ. Сыти жыIи, сэ сызыпэрыхьар фIыуэ слъагъу икIи куэд щIауэ сызыхэт футбол IэнатIэращ. Мыхьэнэшхуэ дыдэ иIэкъым сызыдэлэжьэнур цIыхухъухэрами цIыхубзхэрами. Пэжщ, мы къулыкъур къыщысхуагъэлъэгъуа япэ дакъикъэхэм си гур мащIэу пыхуат, ауэ дызэпсэлъа, Iуэхум сыхэгъуэза иужькIэ икъукIэ сыдихьэхащ.
- Урысей Федерацэм и чемпионатым командипщI хэту аращ. УфIэмащIэкъэ?
- Зэман дэкIмэ, ахэр нэхъыбэ хъунущ. ЦIыхубз командэхэр къызэрагъэпэщыну я мурадщ Мэзкуу и «Спартак»-м, «Динамо»-м, «Химки»-м, «Новгород Ищхъэрэм», нэгъуэщIхэми. Гукъыдэж щыщыIэкIэ, Iуэхури кIуэтэнущ. Абы и лъэныкъуэкIэ Урысей Футбол Зэгухьэныгъэм куэд елэжь.
- Тыркум зыщывгъэса иужькIэ хъыджэбзхэр я клубхэм кIуэжащ. Португалхэм фащыIущIэным и пэ къихуэу, сыт хуэдэ чэнджэщхэр абыхэм епта?
- Зыхэт клубхэм елъытауэ, хъыджэбзхэм я къалэнхэри зэщхьэщокI. Абы къыхэкIыу езыхэм зэрызагъэсэн хуей Iэмалхэр иту видеонэтыхэр яхуэдгуэшащ.
- Штангэ къаIэтынри хэт? Грознэм и командэр щыбгъэсам абы хэта Иванов Олег зэрыжиIэмкIэ, апхуэдэхэм иужькIэ я лъакъуэр яхузехьэж къудейуэ арат.
- Футболыр псынщIагъкIэ, IэзагъкIэ, къарукIэ щызэныкъуэкъу спорт лIэужьыгъуэщ икIи абыхэм языхэзыр къэтIэсхъамэ, ехъулIэныгъэхэр уиIэнукъым.
- ЦIыхубзхэм худэчых гуэрхэр яIэн хуейуэ къыпщыхъуркъэ?
- Хьэуэ. ЦIыхубз футболымрэ цIыхухъухэр зэрыджэгумрэ зэщхьэщыкIыныгъэшхуэ хэслъагъуэркъым, псынщIагъым фIэкIа.
- Уи дэIэпыкъуэгъухэм я нэхъыбэр зэрыцIыхухъум лэжьыгъэр зыгуэркIэ къилъахъэрэ?
- Дэ псори зэгъусэу долажьэ икIи зы Iуэхущ тщIэр. Си дэIэпыкъуэгъухэщ Медведь Еленэрэ Шалимов Игорь дэщIыгъуу ди къэралым и цIыхубз командэ къыхэхар Евро-2008 кIэух зэпеуэм хэзыша Митин Андрейрэ. Псалъэм къыдэкIуэу къыхэзгъэщынщи, 2007 гъэм Урысей Федерацэм и цIыхубз командэ къыхэхам Налшык щригъэкIуэкIа зэIущIэм еплъыну цIыху мин 14-м щIигъу «Спартак» стадионым къекIуэлIат. Ди гупым и менеджерыр Совет Союзымрэ Урысей Федерацэмрэ я командэ къыхэхахэм хэту зэIущIи 150-м нэблагъэ езыгъэкIуэкIа Петько Светланэщ. Администраторыр, гъуащхьэтетыр зыгъасэр, массаж зыщIхэр цIыхухъухэщ, дохутырыр цIыхубзщ. Аращи, зэхэгъэж тщIыркъым – псоми я къалэн ягъэзащIэ.
- ЦIыхубзхэм уадэлэжьэну нэхъ гугъу?
- ЖыIэгъуейщ. Тыркум щедгъэкIуэкIа зыгъэсэныгъэ закъуэм дыщызэрыцIыхуащ, щхьэж и зэфIэкIыр зэдгъэщIащ. Хуабжьу сигу ирихьащ я Iэзагъым хагъэхъуэну, текIуэныгъэхэр зыIэрагъэхьэну хъыджэбзхэр икъукIэ зэрыхущIэкъур икIи абы папщIэ зэрызыщымысхьыжыр.
- Абыхэм я улахуэр, дауи, цIыхухъухэм яйм егъэпщэгъуейщ.
- Топ джэгуурэ игъащIэкIэ зрикъун мылъку зэрызэрамыгъэпэщыфынур хьэкъщ. Дауи, цIыхухъу футболистхэм еплъытмэ - мащIэщ, ауэ станокым бгъэдэт езым хуэдэхэм ебгъапщэмэ – хъарзынэщ. Куууэ зыщызгъэгъуэзакъым, ауэ сом мин 50-м щыщIэдзауэ сом мин 300-м нэс къалэжьыфу си гугъэщ. Ику иту сом мини 100-200.
- Урысей Федерацэм и цIыхубз командэ къыхэхам щыджэгухэр нэхъапэм нэгъуэщI IэнатIэхэми пэрытагъэнщ.
- Нэхъыбэр физкультурэмкIэ щIэныгъэ зиIэщ икIи футболыр зи IэщIагъэ нэхъыщхьэщ. АрщхьэкIэ яхэтщ лазер щэхухэр къэзыщыпу заводым щылэжьахэри, нэгъуэщI IэнатIэхэм пэрытахэри.
- Къэралым и командэ нэхъыщхьэм узэрыдэлэжьэну пIалъэр 2023 гъэм щыIэну дунейпсо чемпионатым и пэ къихуэу еух. Сыт щхьэкIэ?
- Тэмэму улэжьэфын папщIэ къызэрыхах зы пIалъэр мащIэщ, етIуани щыIэн хуейщ. Иджыпсту къысхуагъэува къалэнхэм тэмэму сыпэлъэщмэ, адэкIи къыпытщэну къыщIэкIынщ. Армырамэ, къулыкъур лейуэ щIэзгъэхьэулеин щыIэкъым.
- Укъыщалъхуа икIи уи лъэр быдэу щыува Къэбэрдей-Балъкъэрым цIыхубз футболым дауэ зыщиужьрэ?
- ИкъукIэ згъэщIэгъуащ «Краснодар»-мрэ ЦСКА-мрэ ди лъахэм щыщ хъыджэбзхэр зэрахэтыр къыщысщIам. КъызэрыщIэкIамкIэ, щIалэ цIыкIухэм яхэту загъэсауэ аращ.
Иджыри зы телъыджэ. Нэгъабэ Прохладнэ къалэм щекIуэкIащ илъэс 11-12 хъуа щIалэ цIыкIухэм я зэпеуэ. Абыхэм яхэтащ хъыджэбз цIыкIуитI икIи адрейхэм ефIэкIырт!
- Уи унафэм щIэта Къэзахъстаным и цIыхухъу командэ къыхэхам зэIущIэфI куэд ядригъэкIуэкIащ Нидерландхэм, Чехием, Исландием… Сыт а къэралым укъыщIыщымынар?
- Къэзахъстаным и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу сыщыщыта лъэхъэнэр телъыджэт. Евро-2016-м къызэрыхах и зэхьэзэхуэм дызыхэт гупым Нидерландхэм яужь увыпIэр къыщытхьащ. АдэкIэ садэлэжьэну къысхуагъэлъэгъуат, арщхьэкIэ Къэзахъстаным и футболым и унафэр зыщIынухэр абы щIагъуэу хэзымыщIыкIхэмкIэ яхъуэжати, зэгурыIуэныгъэм пысщэн здакъым.
- Налшык футболыр дауэ щыщыт?
- «Спартак-Налшыкыр» зэхуащIыжакъыми, догуфIэ. ЕтIанэгъэ илъэсищэ ирокъу Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэр къызэрыунэхурэ икIи абы ирихьэлIэу футбол командэфI зэхуашэсыжыну иужь итщ, япэ дивизионым хэтыфын хуэдэу. СызэригугъэмкIэ, мыгувэу зэхъуэкIыныгъэфIхэр щыIэнущ.
- Къэбэрдей-Балъкъэрым и Парламентым и депутату ухахауэ щытащ, ауэ мандатыр къуатакъым. Сыт щхьэкIэ?
- Налшык къалэ Советым и депутату сыщытащ. КъБР-м и Парламентми сыхахат, ауэ сыкIуакъым. Абы зэман куэд ихьынут, ар сэ сиIэтэкъым.
- Иджы уэ умэзкуудэсщ.
- Налшыкдэсщ. Мэзкуу сыщолажьэ, ауэ си унэр здэщыIэр Къэбэрдей-Балъкъэрращ.
- Уэ ехъулIэныгъэхэр уиIэу илъэс куэдкIэ Налшык ущылэжьащ. ИужькIэ уи насып къыщикIакъым зи тренер нэхъыщхьэу ущыта «Локомотив»-м, «Анжи»-м, «Кубань»-м, «Тэрч»-м, «Химки»-м. Щхьэусыгъуэр сыт?
- А упщIэр сэри Iэджэрэ зэстыжащ. Топджэгум ихъурегъкIэ къепщIэкIа фIей куэдым сыпхымыкIыфауэ арагъэнщ. Хэти дзыхь хуэсщIыIуащ, хэти си цIэр зэрыхуейуэ къигъэсэбэпащ. ДяпэкIэ апхуэдэхэм сахуэсакъынущ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1843.txt"
} |
«Спартак-Налшыкыр» гъатхэпэм зэрырехьэлIар
Краснодар и «Кубань»-м и пашэ
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым щекIуэкI зэхьэзэхуэм и мыгъэрей Iыхьэм мазищрэ ныкъуэкIэ темыпыIэжу пэплъащ Къэбэрдей-Балъкъэрым топджэгум щыдихьэххэр. Ар щхьэусыгъуэншэтэкъым: нэгъабэ хиубыда пэщIэдзэ зэIущIиплIым зы очко фIэкIа къахуэмылэжьауэ ирагъажьэри, япэ текIуэныгъэр щызыIэрагъэхьа фокIадэм (сентябрым) и 6-м лъандэрэ ди щIалэхэм зэ зэкъуэ фIахьауэ арат.
А псом ищIыIужкIэ иужь джэгугъуиплIым къриубыдэу я гъуэм зы топи къыдрагъэгъэкIатэкъым, езыхэр блэнейрэ къыхэжаныкIат. Зи гугъу тщIа Iуэхугъуэхэр узыгъэгушхуэт икIи дызыщыгугъ ехъулIэныгъэщIэхэм я лъабжьэ быдэт. АдэкIэ Iуэхур зэрыхъунур зэлъытар зэпеуэм и етIуанэ Iыхьэу мы гъэм щыIэнум зэрызыхуагъэхьэзырарат. Ар зыкъомкIэ наIуэ ищIынут ди къуэш Адыгейм къикIа Мейкъуапэ и «Дружба»-м тхьэмахуэм драгъэкIуэкIыну зэIущIэм.
Нэгъабэ къыхуащIа дагъуэхэм я зэранкIэ гъатхэпэм и 7-м щыIа джэгугъуэм хэтыфакъым «Спартак-Налшыкым» и капитан Пащты Русланрэ гупым и гъуащхьауэ нэхъыфI Бацэ Къантемыррэ. Абы щхьэкIэ къэмынэу ди щIалэхэм фIы дыдэу зыкъагъэлъэгъуащ икIи зэхьэзэхуэм мыIейуэ зэрыхуэхьэзырыр наIуэ ящIащ. Пэжщ, турнир таблицэм къыщыкIэрыхухэм ящыщ Мейкъуапэ и «Дружба»-м текIуэн папщIэ налшыкдэсхэм къызэкъуахын хуей хъуакъым я зэфIэкI псори. Ахэр къащехъулIэнур нэхъ иужьыIуэкIэу къыщIэкIынущ.
Хэгъэрейхэм, зэрахабзэу, ди щIалэхэм ебгъэрыкIуэныгъэ лъэщхэмкIэ къыщIадзащ. Апхуэдэу къызэрыхъунур ящIэ пэтми, зэгуэрым ди командэм и тренер нэхъыщхьэу щыта Ешыгу Сэфарбий и иджырей гъэсэнхэм абы зыри яхуещIакъым. ХьэщIэхэм зэрызахъумэжыфар сыхьэт ныкъуэщ. АдэкIэ я Iуэхухэр зэIыхьащ, я гъуэм пэмыжыжьэу футбол хабзэр къызэпаудри. Пенальти! Фэбжь зэриIам папщIэ зыкъом щIауэ мыджэгуа Гугуев Магомед ар Iэзэу игъэзэщIащ.
Загъэпсэхуу къихьэжа иужькIи «Спартак-Налшыкым» и тепщэныгъэр хуабжьу зэрыинт. ИкIи, 66-нэ дакъикъэм Дэхъу Ислъам кърита топыр къигъэсэбэпу Хьэшыр Алан бжыгъэр 2:0-м щынэсам, псори гурыIуэгъуэ хъуащ.
АрщхьэкIэ налшыкдэсхэр абдежми къыщызэтеувыIакъым. Джэгур зи щIэщыгъуэ Гугуев Магомед Iуэхур 3:0-м хуигъэкIуащ.
Абы иужькIэщ ди щIалэхэр мащIэу щысабырыжар. Ар къагъэсэбэпри, Адыгейм къикIахэм бжыгъэр езыхэм я дежкIэ нэхъ езэгърабгъу ящIащ. Джэгугъуэ етхуанэри зэкIэлъхьэужьу топ къыхудамыгъэкIауэ къезыхьэлIауэ къызыщыхъуа налшыкдэсхэм я гукъыдэжыр мащIэу къызэтрикъутащ «Дружба»-м и капитан Къуэн Амир. ЗэIущIэм къыщIагъуа дакъикъэхэр щиухым, абы кIэух бжыгъэр 3:1-м нигъэсащ.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ зэхьэзэхуэм и япэ къекIуэкIыгъуэр етIуанэ дивизионым и Япэ гупым хэтхэм зэфIагъэкIащ. АдэкIи апхуэдиз дыдэщ къащыпэщылъщ. Дауи, зэIущIэхэр дяпэкIэ нэхъ гуащIэжу щытынущ икIи дыхуейт «Спартак-Налшыкым» хуэфэщэну ахэр кърихьэлIэну.
Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым щекIуэкI зэхьэзэхуэм и мыгъэрей Iыхьэм и пэщIэдзэ зэIущIэм Мейкъуапэ и «Дружба»-р щыхигъэщIарэ я гукъыдэжыр ину «Спартак-Налшыкым» и футболистхэр Дагъыстэным и къалащхьэм кIуащ. Щэбэтым абы къащыпэплъэрт зэпеуэм щыпашэхэм ящыщ зы «Легион Динамо»-р. Хэгъэрейхэр хущIэкъурт зэпеуэм бжьыпэр щызыIыгъхэм зыкъыкIэрамыгъэхуну икIи япэ дивизионым щIэбэныну. Ар къайхъулIэн папщIэ япэщIыкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэр хагъэщIэн хуейт, иужькIэт адэкIэ щыныкъуэкъуэфынур. Армырамэ, адрейхэм хэпщIыкIыу къакIырыхунут.
«Спартак-Налшыкымрэ» «Легион Динамо»-мрэ я зэIущIэхэм топ куэд щыдагъэкI хабзэкъым. Апхуэдэ хъуащ щэбэтым зэхэтари. Нэрылъагъут лъэныкъуэхэр зыр адрейм зэрыщышынэр икIи зыхъумэжыныгъэр абыхэм япэ зэрырагъэщыр. ЗэпэщIэтыныгъэхэр гуащIэ пэтми, щIалэхэм пщIэ зэхуащIырт икIи ткIийуэ щызэжьэхэуэми, фэбжь зэрырамыдзыным елIалIэрт.
Командэхэм бжыгъэр къызэIуахыну Iэмал куэд яIакъым. Уеблэмэ, къыщыпщыхъу щыIэт гъуэм зэреуэн хуейр абыхэм ящыгъупщэжу. Гукъинэжу къэнар IуэхугъуитI къудейщ. Япэм, джэгум и етIуанэ Iыхьэм щIадзэжа къудейуэ, ди гъуащхьэтет Антипов Антон налшыкдэсхэр къригъэлащ. ЕтIуанэм, зэIущIэр щиух дыдэм, Кадиевыр щхьэкIэ къызэуа топыр гъуащхьэм техуэри, къэлъеижащ.
Пэжыр жыпIэмэ, «Спартак-Налшыкми» «Легион Динамо»-ми а махуэм текIуэныгъэр яхуэфащэтэкъым. Абы щыгъуэми, ущымыгуфIыкIынкIэ Iэмал иIэкъым етIуанэ дивизионым и Япэ гупым щынэхъ лъэщхэм ящыщ зым и деж кIуами, ди щIалэхэр зы мэскъалкIи къызэрымыдзыхам икIи джэгугъуий хъуауэ зэкIэлъхьэужьу зыми къызэрыхимыгъэщIэфым.
Зэхьэзэхуэм и етIуанэ къекIуэкIыгъуэм ирихьэлIэу зэпеуэм бжьыпэр щызэпаубыдащ Краснодар и командитIымрэ «Черноморец»-мрэ. Ахэрауэ къыщIэкIынущ япэ дивизионым хуэзышэ увыпIэ закъуэм щIэбэнынури. Абы хэлъхьэныгъэфI хуащI гъунэгъу щIыпIэхэм щыджэгу адыгэ щIалэхэми. Къапщтэмэ, джэгугъуэ етIуанэ хъуауэ къыхэжаныкI Гъурф Азэмэтщ бжыгъэр къызэIуихыу краснодардэсхэр Псыхуабэ щыIэу аргуэру тезыгъэкIуар. Апхуэдэ дыдэу ДыщэкI Аслъэн сэбэп хуэхъуащ «Кубань-Холдинг»-м. Абы дигъэкIа ещанэ топым «Кубань-Холдинг»-м очкоищ къригъэхьащ икIи ар бжьыпэм къыщигъэнащ. ДыщэкIыр иужькIэ ихъуэжащ Тулэ и «Арсенал»-м къыхэкIыжа Бырхьэм Къантемыр.
«Краснодар-3»-м ефIэкIа «Черноморец»-м и гъуэм топ къыдригъэгъэкIакъым абы и гъуащхьэтет Щоджэн Азэмэт. Абы щыгъуэми Машэжь Ратмир къызэрыхэжаныкIаращ зи фIыгъэр Новороссийск икIахэр зэрытекIуар. АдэкIи тфIэхьэлэмэту дыкIэлъыплъынщ зэхьэзэхуэм япэ увыпIэр къыщахьын папщIэ адыгэ щIалэхэр зыхэт гупхэм я зэныкъуэкъуныгъэм.
Нэгъабэ жэпуэгъуэм (октябрым) и 11-м Ставрополь щыIэу къызэрыхагъащIэрэ зыри къызыпэмылъэща «Спартак-Налшыкым», куэдым хуамыгъэфэщауэ, гъатхэпэм и 20-м Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым и Япэ гупым щекIуэкI зэхьэзэхуэм Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм щыфIахьащ. Абы лъандэрэ фIы дыдэу иригъэкIуэкIа джэгугъуи 8-м къыщыпэщIэтахэм нэхърэ зыкIи нэхъ лъэщтэкъым иджы хьэрхуэрэгъу къахуэхъуари икIи Краснодар и ещанэ командэм къригъэкIуэтын хуеятэкъым. АрщхьэкIэ топджэгум езым и хабзэ иIэжщ, икIи уи ныкъуэкъуэгъум зы мэскъалкIэ ухуэбэлэрыгъамэ, фIы лъэпкъ упэмыплъэ.
Зэхьэзэхуэм и мыгъэрей Iыхьэм и пэщIэдзэ зэIущIэм Мейкъуапэ и «Дружба»-р зэрыщыхигъэщIамрэ Мэхъэчкъалэ щыIэу «Легион Динамо»-м къызэрыщыпимыкIуэтамрэ ди щIалэхэм къащигъэхъуауэ къыщIэкIынущ турнир таблицэм увыпIэм лъагагъ щызымыIыгъ «Краснодар-3»-р тыншу яхуигъэкIуэтыну. КъищынэмыщIауэ, абы иужькIэ махуищ дэкIмэ зэпеуэм щыпашэм хуэфэщэну дэджэгун папщIэ я къарур зрагъэзэхуэнуи хущIэкъуагъэнущ.
Сытми, гъатхэпэм ирагъэкIуэкIа ещанэ зэIущIэм ди щIалэхэр къыщыхагъэщIащ. ПхужыIэнукъым «Спартак-Налшыкым» и футболистхэр текIуэныгъэм хущIэмыкъуауэ е зыгуэркIэ зыщысхьыжауэ. Абыхэм я зэфIэкI псори джэгупIэ губгъуэм къранащ. АрщхьэкIэ я гъуащхьэтет Антипов Антон и зы щыуагъэ закъуэм я гугъуехьхэр псыхэкIуадэ ищIащ - 40-нэ дакъикъэм ди щIалэхэм ящыщ зым хуэм дыдэу къыхуигъэжа топым щеуэм ар блэцIэфтащ икIи къыпэгъунэгъуу щыт хьэщIэхэм я гъуащхьауэ Арбузовым бжыгъэр къызэIуихащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, абы хуэфэщэн жэуап налшыкдэсхэм яхуетыжакъым: Краснодар къикIахэм зыкъагъэбыдэри, сыхьэтым нэблагъэкIэ я гъуэр яхъумэфащ.
«Кубань-Холдинг»-м джэгугъуэ хьэлъэ щэбэт кIуам Новороссийск щригъэкIуэкIащ. Абы къыпэщIэта «Черноморец»-ри ящыщщ япэ дивизионым кIуэну щIэбэнхэм. ЕпщыкIуплIанэ дакъикъэм хьэщIэхэм бжыгъэр къызэIуахащ, Щоджэн Азэмэт и гъуэм топ дагъэкIри. Новороссийскдэсхэм ар зэхуэдэ щащIыжыфар джэгум и етIуанэ Iыхьэм икухэращ: «Черноморец»-м и гъуащхьауэ Машэжь Ратмир Iэзэу кърита топыр Тимошенкэ Иван къимыгъэIурыщIэу блигъэкIакъым.
ЗэIущIэр 1:1-уэ иухыу и хьэрхуэрэгъу нэхъыщхьитIым очко тIурытI зэрафIэкIуэдар хъарзынэу къигъэсэбэпащ Краснодар и «Кубань»-м. Таганрог къикIа «Форте»-м ар бжыгъэхуэкIэ ефIэкIри, зэхьэзэхуэм щыпашэ хъуащ. Аргуэрыжьти къыхэжаныкIащ абы и гъуащхьэхъумэныкъуэ Гъурф Азэмэт. Аращ ещанэ топыр хьэщIэхэм яхудэзыгъэкIар.
Мис апхуэдэу зэIущIэ зэмыщхьищ гъатхэпэм и пэщIэдзэм ирагъэкIуэкIащ «Спартак-Налшыкым» и футболистхэм. Япэм Мейкъуапэ и «Дружба»-р щыхагъэщIащ, етIуанэм «Легион Динамо»-м Мэхъэчкъалэ къыщыпикIуэтакъым, ещанэм, куэдым хуамыгъэфэщауэ, Краснодар и ещанэ командэр къыщытекIуащ. Зэрытлъагъущи, 2012 гъэм зэхаублэжа зэхьэзэхуэм Iуэхур екIакIуэурэ щежьащ. АдэкIэ зэрыхъунур Тхьэм ещIэ.
Гъурф Азэмэт.
Новороссийск и «Черноморец»-м и гъуащхьэтет Щоджэн Азэмэт.
Гъуащхьауэ Машэжь Ратмир.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1844.txt"
} |
ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд Япэ адыгэ тхакIуэ Къаз-Джэрий СулътIан
Эскадрон ныкъуэм хэта генерал-майор, лIакъуэлIэш Анзор Хьэту .
Сурэтыр Гагарин Григорий ищIащ. 1844 гъэ
(КIэухыр. ПэщIэдзэр гъатхэпэм и 17, 19, 21-хэм итщ).
Урыс тхакIуэхэм къазэрыщыхъуар жаригъэIэну Къаз-Джэрий ита дэфтэр цIыкIур зыхуэдэр дэ тщIэркъым. Хуэдгъэфащэ къудейщ абы и «Къэжэр таурыхъыр» е дэ дызыщымыгъуазэ рассказыщIэ гуэр адыгэ щIалэм итауэ. А зыхуэдгъэфащэри пэжынкIэ мэхъу, сыту жыпIэмэ, Къаз-Джэрий и лъэIур ягъэзащIэри, Бенкендорфи къагъэдэIуат къыпэрымыуэну икIи 1836 гъэм бадзэуэгъуэ мазэм и пэщIэдзэхэм къыдэкIа «Современник»-м и етIуанэ номерым традзащ «Къэжэр таурыхъ» хъыбарыр.
Журналым и къыдэкIыгъуэр зыгъэхьэзырахэм мыхуэмыхуу яхэтащ пщы Одоевский Владимир. Абы 1836 гъэм накъыгъэм и 10-м Гончаровэ-Пушкинэ Наталье, усакIуэр Бытырбыху зэрыдэмысым къыхэкIыу, хуитха письмомкIэ щIэупщIэрт: «Къаз-Джэрий и тхыгъэ «Къэжэр таурыхъыр» теддзэну е дыпэплъэну Александр Сергеевич?» Нэхъ пасэу зэрыжытIащи, хъыбарыр традзащ журналым. Абы-кIэ Къаз-Джэрий къыдэIэпыкъуар, дауи, Муравьёв Андрейщ. Абырэ Ещанэ Отделенэм и унафэщI А. Н. Мордвиновымрэ зэшыпхъуитIым я бынт.
И эскадрон шу пашэм хузэфIэкIакъым Къаз-Джэрий и Iуэхур игъэтэрэзын. АбыкIэ Iуэхур щызэфIэмыкIым, лъэкIыныгъэшхуэ зиIэ и ныбжьэгъур зыдигъэIэпыкъуащ. Муравьёв Мордвиновым елъэIужри, ар Бенкендорф бгъэдигъэхьащ. Жандармхэм я Iэтащхьэм абы худимычыхыу хъуакъым.
Ауэ нэгъуэщI еплъыкIи иIэщ а Iуэхум: щыхьэрым къэкIуэжа нэужь, Пушкиным мыупщIэрэ мыусэу тредзэ хъыбарыр. Мис абы нэхъ шэч къытыбохьэ. Бенкендорф апхуэдэ зырыуигъэщIэнутэкъым, епщIэпами - къыпхуигъэгъунутэкъым.
Езы усакIуэри Ещанэ Отделенэм и «пхъэшыкъум» ерагът зэребакъуэр. 1836 гъэм накъыгъэм и 18-м Мэзкуу къритхыкIыу абы хуитхырт и щхьэгъусэм: «Сызэрыжурналистыр къыщысщIэжкIэ, сэр дыдэм си псэр си лъэдакъэпэм носыж, иджыри си цIыхугъэр зэрысфIэмыкIуэдауэ къэсхьащ полицэм и фэжагъуэ икIи къызапэсащ: «Уэ пхуэтщIа дзыхьыр бгъэпэжакъым», нэгъуэщI-къинэмыщIхэри. Иджы сыт кърикIуэнур си щхьэм? Мордвиновым сэ Булгарин Фаддейрэ Полевой Николайрэ я фэ къызиплъынщ. Емынэм и зэранкIэ гурэ зэчийрэ сиIэу сэ сыкъыщалъхуат Урысейм…».
Пушкиныр хущIэкъурт и журналыр нэхъ гъэщIэгъуэн зэрищIыным, тхыгъэфIхэр куэду икIи зэмыщхьхэу зэрытридзэным. Журналым нэхъыбэу тридзэрт тхыдэмрэ къэхъуа Iуэхухэмрэ ятеухуахэр. УсакIуэшхуэр псэуху дунейм къытехьа томиплIым укIуэцIрыплъыжмэ, гу лъыботэ и журналымкIэ абы лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэр игъэлъапIэу, игъэбыдэу зэрыщытам. Пушкиным къыфIэIуэхут дэтхэнэ лъэпкъми и тхыдэм къыщыхъуа Iуэхугъуэшхуэхэр, къылъыкъуэкIа гузэвэгъуэхэр, къылъыса гуфIэгъуэхэр. БлэкIам дерс къыхэхын зэрыхуейр къыгурыIуэрт. Абы и щапхъэкъэ япэ адыгэ тхакIуэм и къалэмым къыщIэкIа тхыгъитI зэрытридзар?! Абы и щыхьэткъэ декабрист Якубович Александр Кавказым теухуауэ зэхилъхьа усэхэр журналым къызэрытехуар?! «Современник»-м и зы къыдэкIыгъуэ гуэрым тетащ 1812 гъэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэм Тэрч щыщхэм къыщагъэлъэгъуа лIыхъужьыгъэм, Дрезден къыщащтэм адыгэ ротмистр Шэшэныкъуэр хахуэу зэрызэуам ятеухуауэ Давыдов Денис и гукъэкIыжхэр. А. Шэшэныкъуэр езыр, иужькIэ урысыдзэм полковник хэхъухьар, зауэлI цIэрыIуэу, партизану щыта Давыдов Денис и ныбжьэгъушхуэт. Давыдовыр икIи тхакIуэт, Пушкиным и лъэхъэнэм щыIа усакIуэ нэхъыжьхэм ящыщт. Белинскэм зэритхамкIэ, ар «урыс поэзием и уэгум етIуанэ увыпIэр щызыIыгъ нэхъ вагъуэ нурышхуэхэм ящыщт».
Полковник Шэшэныкъуэр Къаз-Джэрий и ныбжьэгъуфIт. Арауи къыщIэкIынщ Давыдовыр адыгэ тхакIуэм езыгъэцIыхуар. Е Пушкинт ахэр зэзышэлIар? Сыт хуэдэу щымытми, зи цIэ къитIуахэр зэнэIуасэт.
Апхуэдэурэ зэшэлIа, зэныбжьэгъу зэхуэхъухэрт лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къахэкIа цIыху Iущхэр, ахэр зыр адрейм хуэупсэрт я щIэныгъэкIэ, я гухэлъ нэхъыфIхэмкIэ, зэныбжьэгъу зэхуэхъухэрт лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къахэкIа цIыху Iущхэр, ахэр зыр адрейм хуэупсэрт я щIэныгъэкIэ, я гухэлъ нэхъыфIхэмкIэ, зэдарэгъуи хъухэрт гъащIэр нэхъыфI ящIыну, къэкIуэну лIэщIыгъуэхэми прахьэжьэфырт гупсысэ нэхухэр - къэхъуну щIэблэхэм я дунейр дахэ зыщIыну гупсысэхэр.
А псори зэзыгъэуIур урыс усакIуэшхуэ Пушкинымрэ абы и журналымрэт. Ди хэкуэгъу Къаз-Джэрий СулътIани и зы хъуаскIэ хидзащ зи гугъу тщIыж гупым къэкIуэну зэманым хузэщIэгъэста зэкъуэшыгъэм и мафIэм. Ар зыщысхьыжакъым, гугъуехьым иригъэкIуэтакъым икIи къызыхэкIа и лъэпкъым и бын пажэхэм ящыщ зы хъуащ. Ар урыс щэнхабзэми и хамэкъым. Пушкин, Белинский сымэ хуэдэ цIыхушхуэхэм къагъэлъэгъуащ Iэзагърэ зэфIэкIрэ иIэу ар урыс тхакIуэ цIэрыIуэхэм я сатырым зэрыхэувар. АтIэ дэ нобэ, абы и лъэпкъэгъухэми, ар дгъэлъапIэкIэ, къилэжьа пщIэр хуэтщIыжкIэ, ди щIыхуэр тпшыныжыну аракъым. Къаз-Джэрии, Пушкини лIэщIыгъуэ бзаджэм халъхуа нэгъуэщI цIыху куэди къыздэхъуэпса дунейм дритетщи, ахэр ди гум хэлъу ди псэм щIыгъун хуейщ. Мыдрейуэ, нэлат зэтхыжхэри щыIэщ - Бенкендорфрэ абы и Iужажэу щытахэмрэ. СыткIэ дэ дахуей а къомым? Дахуейщ ди нобэм блэкIа лIэщIыгъуэм и жьыуейр къыщемыпщэн щхьэкIэ, зым и насып къыщыкIуэкIэ, ар IузыщIэ къытхэмыкIын папщIэ…
Иджы уегупсыс хъунущ и япэ тхыгъитIымкIэ щэджащэу къэтлъытэ Къаз-Джэрий ауэ сытми тхэн зэрыщимыгъэтыжам, Бенкендорф дыдэмрэ абы и блыгущIэтхэмрэ я зэран къызэрекIам, и насыпыпсыр IуащIэу и «псыжапIэри» зэрагъэгжам. Пушкиныр дунейм ехыжа нэужь, адыгэ тхакIуэм къыщхьэщыжын, и мурадыр быдэу къыдэзыIыгъын игъуэтыжакъым.
… Зэманыр кIуэрт, Пушкиныр ягъеижурэ. Сыту куэд яфIэкIуэдат ар зимыIэж и ныбжьэгъухэм, Урысейм, усыгъэм и дунейм. Ар хэщIыныгъэшхуэу зэрыщытам Iэджи тетхыхьащ, Iэджэ гъыбзи хуагъэшащ, ауэ Лермонтовым хуэдэу а хэщIыныгъэр куууэ зыхыуигъащIэу зыри абы хуэусэфакъым. Лермонтовым занщIэу къищIат ер зи пэм къикIар икIи и сатыр мыубзэщхъуахэмкIэ ар хуигъэзащ шугуанэ и бжыхь…
Зэманыр кIуэрт, Пушкиныр къэщIэрэщIэжурэ… Лермонтовым фIыуэ илъагъурт абы и фэеплъ щIыпIэхэр, зыхуэзэу щыта цIыхухэр. ЗэрымыщIэ-кIи къэхъуа Iуэхуу къыщIэкIынтэкъым Лермонтовым Къаз-Джэрий къызэрицIыхуар, ахэр ныбжьэгъу зэрызэхуэхъуар. Ахэр щызэрыцIыхуащ Муравьёв Андрей и унэм, абы и ужькIи зэрыгъэгъуэщакъым.
Лермонтовым и гъащIэр зыджыж щIэныгъэлI Iэзэ Андроников Ираклий «Къэхутэныгъэхэмрэ къэдгъуэтамрэ» зыфIища и лэжьыгъэшхуэм дызытепсэлъыхь Iуэхум и пэжыпIэр еубзыху: «А гъэхэм ахэр щIэх-щIэхыурэ щызэхуэзэт Пащтыхь Къуажэм, лейб-гусархэр игъэныбжьэгъуу Муравьёв куэдрэ зыщыпсэуам. Муравьёвхэ куэдрэ еблагъэу щыта Лермонтовым зейм ещхьыркъабзэу ищIат Муравьёв и сурэтыр. Абы къыщыгъэлъэгъуат жыг щIагъым щIэс щIалэ къуданыр, и щхьэцыгъуэ Iувыр дэлъэщIеяуэ».
Кавказым зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщызыгъэхъуну щIэхъуэпс поручикым и Iуэху еплъыкIэхэр къыдэзыIыгъын хьэзырт ныбжьэгъу хуэхъуари, а тIур зэрегъэзэшыртэкъым, зэрыужэгъуртэкъым. Кавказым щыщIэн, щылэжьын хуейхэм и гугъу ящIурэ, зэманыр блэлъэтырт…
1841 гъэм Къаз-Джэрий и къулыкъу щIапIэр ехъуэж. Майор хъуауэ ар ягъакIуэ Нижегородскэ драгун полкым. Абы и пэкIэ Лермонтоври декабрист Якубовичи а дзэ дыдэм хэтащ. Зы илъэс докIри адыгэ щIалэм Кавказым щыIэ Хопёр къэзакъ полкыр и хэщIапIэ мэхъу.
Пушкин Александр дунейм зэрехыжрэ илъэси 100 щрикъум хуэзэу «ЩIэныгъэ» тхылъ тедзапIэм Окстманрэ Цявловскэмрэ я редакторхэу тхылъ къыщыдэкIащ, урыс усакIуэшхуэм и гъащIэм щыщ Iуэхугъуэхэр щызэхуэхьэсауэ. Ар зыгъэхьэзырахэм ящыгъупщакъым Пушкиным и «Современник»-м зи тхыгъэ тезыдзэу щыта Къаз-Джэрий СулътIани. А тхылъым зэритымкIэ, Къаз-Джэрий «полковникщ икIи флигель-адъютантщ, Урысейм и къэрал унафэщIхэм дипломатие Iуэху зэрихуэну и хэку ягъэкIуэжауэ ар щхъуэ ирахьри ягъэлIащ лъэпкъ зэхэгъэж зыщI муслъымэнхэм».
Тхылъыр зэхэзылъхьахэм апхуэдэ гъэщIэгъуэн дэнэ къраха? Къаз-Джэрий щхъуэ ирахьу ягъэлIакъым. 1843 гъэми зы лажьэ имыIэу псэуащ. Абы и закъуэ? 1843 гъэм ар иджыри майорт, полковники флюгель-адъютанти хъуатэкъым. Дауи, Къаз-Джэрий зыхагъэзэрыхьыр Хъан-Джэрийщ. Аращ дипломатие Iуэху зэрихуэу 1837 - 1839 гъэхэм Кавказым щэхуу щыIа гупым и унафэщIу щытар. Ауэ мыбдежым щыжыIэн хуейщ адыгэ щIэныгъэлIыр езым фIэфI Iуэхум нэхъыбэу зэрелэжьар; адыгэхэм я псэукIэм, я хабзэхэм, я IуэрыIуатэм ятеухуа куэд абы зэрызэхуихьэсар, иужькIэ и тхыгъэхэм къызэрыщигъэсэбэпыжар.
Бытырбыху къигъэзэжа нэужь, и узыншагъэр зэрымыщIагъуэжыр щхьэусыгъуэ ищIри, ар къыхэкIыжащ дзэм, и хэкуми къигъэзэжащ. Тхэным гу хуищIарэ и къару илъыгъуэу дунейм ехыжащ 1843 гъэм. Зыщыпсэуар Екатеринодарщ. Хъан-Джэрий зэрылIыкIам и пэжыпIэр тэмэму зыми ищIэркъым, ауэ Бурнашевым зыхуигъэфащэр мыращ: «Муслъымэн диным зи нэр къыщхьэрипхъуахэм куэд щIауэ Хъан-Джэрий хуаIэт гужьгъэжь. Зэгуэрым ар, ерэн щIыIэфIымкIэ и псыхуэлIэ иригъэкIри, IэфIу жеят, пыгуфIыкIыжу, жеят зэи къэмыушыжыну: дин лэжьакIуэхэм ар яукIащ щхъухь зыхадза ерэным ирагъафэри».
Хъан-Джэрий и кIуэдыкIар апхуэдэмэ, мыбдежым псори щызэтохуэ: щылIа илъэсри (1843 гъэм), къулыкъукIэ ар зыхунэсауэ щытари (полковникт икIи флюгель-адъютант), 1837 - 1839 гъэхэм Кавказ бгырысхэм я деж щигъэзэщIа лэжьыгъэри.
Къаз-Джэрий 1843 гъэм и кIэм подполковник хъуа къудейт. Абы ирихьэлIэуи тхэным зэрелIэлIэж щыIэтэкъым.
1846 - 1849 гъэхэм, полковники хъуауэ, Кавказ линэм щыIа дзэхэм ар хэтащ. ЯпэщIыкIэ абы и унафэм къыщIагъэувэ ЕтIуанэ къэзакъ полкыр, нэхъ иужьыIуэкIэ и IэмыщIэ къралъхьэ Кавказ линейнэ къэзакъыдзэм и еханэ, еянэ бригадэхэмрэ Мэздэгу полкымрэ.
Къаз-Джэрий а лъэхъэнэм Ставрополь куэдрэ кIуэрт, къалэ цIыхухъу гимназием щеджэхэм я Iуэху зытетым щыгъуазэт. А еджапIэм щылажьэ Юхотников Фёдор къызэриIуэтэжамкIэ, бгырыс лIакъуэлIэшхэм ящыщу я лъэпкъэгъухэм щIэныгъэ егъэгъуэтыныр нэхъ къафIэIуэхут Къаз-Джэрий СулътIан, Адыл-Джэрий, Ло Мухьэмэд сымэ… Гимназием адыгэбзэр щезыгъаджэу щыта Бырсей Умар - зэфIэкI зиIэ адыгэ щIэныгъэлIыр - Къаз-Джэрий ицIыхуу щытам шэч хэлъкъым. Хьэрып хьэрфхэм къатрищIыкIри абы 1853 гъэм зэхилъхьат «Адыгэбзэм и алыфбей», абыкIэ адыгэ щIалэхэр я бзэм хуригъаджэрт.
Япэ адыгэ щIэныгъэлIхэу Нэгумэ Шорэ, Къаз-Джэрий, Хъан-Джэрий, Кърым-Джэрий, ХьэтIохъущокъуэ Къазий, Адыл-Джэрий сымэ хуабжьу къагъэсэбэпу щытащ адыгэ IуэрыIуатэр. Абы къыхахырт езыхэр нэхъ зыгъэпIейтей Iуэхугъуэхэм ятеухуахэр икIи, «зэманым и фащэр» щатIагъэрти, я лъэхъэнэгъухэр зыгъэпIейтей гупсысэхэмкIэ яузэдыжырт.
А гупыр зэрипхырт IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжыныр, абы къыхахымкIэ адыгэ тхыдэми, тхыбзэми, литературэми зегъэужьыныр я зэхуэдэ гухэлъу, зыхущIэкъу мураду зэрыщытым. Архивхэм иджыри къэс къытщагъэпщкIу зи гугъу тщIыхэм яку зэхуилъар, ахэр зэкIуэгъужэгъуу щытарэ щымытарэ къыджезыIэну тхыгъэхэр. Апхуэдэу щыт пэтми, а Iуэхум теухуауэ Гарданов Батраз иукъуэдия гупсысэм дэ арэзы дытехъуэркъым. «Нэгумэ Шорэ и «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэр» зыфIища и тхыгъэм абы мыпхуэдэу щыжеIэ: «Зи цIэ къитIуа адыгэ тхакIуэхэр (Хъан-Джэрийрэ Къаз-Джэрийрэщ зи гугъу ищIыр - Хь. М.) бгырыс уэркъхэм къыхэкIати, Нэгумэ Шорэ, уэркъ къуэдзэ лъхукъуэлIыр, зэрапэсыртэкъым».
ФIэщ щIыгъуейщ а лIы Iущхэм, щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъахэм закъыфIэщIыжауэ, «фу, цIыхумэ!» жаIэу щытауэ. ЦIыху гъэсат, куэди я нэгу щIэкIат абыхэм.
Къаз-Джэрийрэ Хъан-Джэрийрэ я гъащIэм фIыуэ щыгъуазэм жиIэнукъым профессор Гардановым абыхэм ярипэсар. Хъан-Джэрийрэ Къаз-Джэрийрэ лъхукъуэлI Нэгумэ Шорэ зэрамыпэсу щытащ жыпIэн щхьэкIэ, щапхъэ къэбгъэлъэгъуэн хуейщ. Ауэ осетин щIэныгъэлIым апхуэдэ къыхуэгъуэтакъым.
ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэм Къаз-Джэрий Къэрэшейм ягъакIуэ Кавказ къуршхэм кIуэцIрыша гъуэгур, Лабэрэ Псыжьрэ зэпызы-щIар, зэригъэпэщыжыну. Кавказ линэм и ижьрабгъу лъэныкъуэм и дзэ Iэтащхьэ генерал-лейтенант Филипсон 1858 гъэм бадзэуэгъуэ мазэм и 25-м пщы Барятинскэм хуитха рапортым щыжеIэ: «Псыжь Ищхьэ округым и дзэ Iэтащхьэ полковник Къаз-Джэрий СулътIан ротитI, бгы топгъауэу зы взвод, къазакъищэрэ милицищэрэ хъууэ, щIыгъуу Теберда Ищхьэм и Iэгъуэблагъэхэм гъунэжу къыщыкI мэзыр пиупщIурэ ухуэныгъэм ирахьэлIэн пхъащхьэ Псыжь кърырегъэхьэх…»
А гъэ дыдэхэм Къаз-Джэрий зыбжанэрэ яхэтащ зауэ IуэхукIэ зекIуэ ежьахэм. Зэхэуэ щыIахэм къахэжаныкIа къыщIэкIынти, абы къратащ «ЛIыгъэ зэрыхэлъым папщIэ» жиIэу зытетха дыщэ джатэр.
1859 гъэм Къаз-Джэрий чристэн диным йохьэ, абы иужькIэ мазэ зыбжанэ докIри, ар генерал-майор ящI.
1863 гъэм мэлыжьыхь мазэм и 11-м дунейм ехыжащ япэ адыгэ тхакIуэ, урыс генералыр.
Iэджэуи уегупсысыж хъунущ Къаз-Джэрий къигъэщIа гъащIэм. Псэуху зи диныр зыхъуэжам, и лъэпкъыр Iисраф зыщIхэм джатэ къиха зыIыгъыу яхэтар, пащтыхьым и нэфI къилъыхъуэурэ, къулыкъушхуэ зыубыдар, напэмрэ цIыхугъэмрэ емызэгъ нэгъуэщI къуаншагъэ Iэджи зыщIар «дыщэу» къэплъытэныр емыкIу хъунт. Хэт ищIэрэ, урыс мыжурэкIэ щIащыкIа адыгэ, къэрэшей жылагъуэхэм, топышэкIэ къагъэсэхыжа унагъуэхэм, зи сабийхэр хэкIуэда анэхэм абы гыбзафищэр хуагъэшу, пу нэлат ирахыу щытами. «НтIэ, сыт абы щхьэкIэ? Пащтыхьым и зауэлIти, унафэр игъэзащIэрт», - жаIэнщ зи гугъу тщIа гуауэм хуэдэр зымыгъэунэхуа гуэрхэм, щIыIубнэфхэм хуэдэу зрагъэтIысхьа гъуэ кIыфIыр жэнэту къэзылъытэхэм, ауэ апхуэдэу жегъэIэт гитлерыдзэм зэрихьа лейр, абы и пыхъуэпышэ полицайхэм я IуэхущIафэ фIейхэр зи нэгу щIэкIахэм. Апхуэдэм и лыр узынущ, ауэ щыIэщ нэгъуэщIым и гуауэм гурыфIыгъуэ къыхэзыгъуатэхэри. А псор щIыжытIэжыр Iэщэ къихакIэ зи лъэпкъым езэуэжар зэи бгъэзахуи бгъэпажи мыхъуну къыдобжри аращ.
АтIэ апхуэдэхэр зыгъэзахуи бегъымбару къэзылъытахэри ди тхакIуэ, тхыдэтх нэхъыжьхэм мымащIэу яхэтащ… Дэри мы тхыгъэм Къаз-Джэрий генералыр щытIэтыркъым, ауэ икIи дгъэлъахъшэркъым Къаз-Джэрий щIэныгъэлIыр, тхакIуэр. ЩхьитI зыфIэтым хуэдэт ар - зымкIэ фIым хущIэкъуу, адрейм Iей фIэкIа иримыгъэлэжьу. Мы жытIэри зытеухуар ди лъэпкъэгъу щIэныгъэлIым игъэхъа IуэхуфIхэращ. ФIы и лъэныкъуэкIэ зыщIэхъуэпсар къехъулIакъым абы.
Иджы ди псалъэм кIыхь зедгъэщIыжынкъым, федгъэдэIуэнщ тхакIуэ Къаз-Джэрий и лъэпкъэгъухэм, бгырыс псоми зэрахуэхъуапсэу щытам и зы щапхъэ: 1846 гъэм шыщхьэуIу мазэм и 28-м Кавказ корпусым и дзэ Iэтащхьэ пщы Воронцов хуигъэхьа письмом абы зыбжанэрэ щыжеIэ Кавказым и телъхьэ хъуну, ар щэнхабзэ лъагэм иришэлIэну Урысейм нэхърэ нэхъ лъэщи нэхъ Iущи зэримылъагъур. ИмыбзыщIуи адэкIэ зыщалъхуа и лъахэм зэхъуэкIыныгъэфIхэр къыщыхъуным темыпыIэжу зэрыпэплъэр. А зэхъуэкIыныгъэхэри мамырыгъэм къыдэунэхуну щогугъ. «Зауэ-банэр нэхъ щIэх увыIэн папщIэ бгырысхэм дащI сатум зегъэужьын хуейщ», - пещэ абы и гупсысэм.
ЯпэкIи зэрыщыжытIащи, куэд-мащIэ итхами, Къаз-Джэрий ди адыгэ литературэм и тхыдэм и цIэр къыхэнащ. «ХьэжытIэгъуей аузымрэ» «Къэжэр таурыхъымрэ» тхакIуэм и фэеплъ мыкIуэдыжхэщ.
Генерал-майор Къаз-Джэрий СулътIан.
1862 гъэ
Пащтыхьым и уардэунэм и гупэм деж иIэ утыкум
еплъыныгъэ щокIуэкI. Адыгэ зауэлIхэр ибгъумкIэ щытщ.
Сурэтыр Чернецов Григорий ищIащ. Бытырбыху,1839 гъэ
Эскадрон ныкъуэм и обер-офицер Къаз-Джэрий СулътIан.
Сурэтыр Белоусов Леонид ищIащ. 1831 гъэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1845.txt"
} |
КЪУЭЩIЫСОКЪУЭ Александр: Фи жей фымыгъэныкъуэ, шхынкIи евмыгъэлей
Дэтхэнэ цIыхури узыншэу псэуныр езым куэдкIэ елъытыжащ. Узыншагъэр - ар цIыхур псом нэхърэ нэхъ зыхуэныкъуэ, къулеигъэу щыIэм япэ иригъэщ хъугъуэфIыгъуэщ. Аращ зыкъомкIэ зэпхар ди Iэпкълъэпкъым бгъэдэлъ зэфIэкIхэри, ди акъылым и жанагъри, дунейм худиIэ еплъыкIэхэри, гъащIэм щыдубыдыфыну увыпIэри. Ар щымыгъупщэу, и гъащIэ мардэу мэпсэу Узыншагъэм, щэнхабзэмрэ спортымрэ яхуэгъэпса «Стимул» Къэбэрдей-Балъкъэр жылагъуэ зэгухьэныгъэм и пашэ, КъБКъУ-м и егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ кафедрэм и унафэщI, биологие щIэныгъэхэм я кандидат КъуэщIысокъуэ Александр БетIал и къуэр. ЦIыхум и Iэпкълъэпкъым теухуа щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ КъуэщIысокъуэм иубзыхуащ узыншэу упсэун папщIэ узытетыпхъэ хабзэхэр. А гупсысэхэр бэм яхихьэн мурадкIэ Александр зэIущIэ куэд пщIэншэу ядрегъэкIуэкI цIыхухэм. Абы и гъащIэ мардэхэр щапхъэ зыхуэхъуахэри мащIэкъым.
Физиолог цIэрыIуэм иджыблагъэ игъэлъэпIащ илъэс 75-рэ щрикъу махуэр. «Адыгэ псалъэм» и хьэщIэщым къытхуеблэгъащ КъуэщIысокъуэр икIи и гъащIэм, и дуней тетыкIэм нэхъ гъунэгъуу щыгъуазэ дыхуищIащ.
- Александр, уэ уащыщщ «зауэм и бын» зыхужаIэ щIэблэм. Уи сабиигъуэм щыщу сыт хуэдэ Iуэхугъуэхэр уигу нэхъ къридзэжрэ?
- Апхуэдэу зэджэхэм уахэплъэмэ, зауэм къигъэщIа дыдэу фIэкIа сыпщIэнукъым сэ: Хэку зауэшхуэр щыщIидза махуэм, 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м, сыкъыщалъхуащ Бахъсэн районым хыхьэ Къулъкъужын Ипщэ къуажэм. Абыи гупсысэ гуэр щIэлъщ: дунейр зэзыпхъуэжыну зи мурада фашизмэм и нэхейкIэ ди цIыхур мэбагъуэ, мэпсэу, мэгугъэ, мэпабгъэ.
«Си адэр сцIыхуу щытакъым, Си адэр зэи слъэгъуакъым: Ар гущIэгъуншэу сэ зауэм сIихащ…» жыхуиIэ уэрэдри сэр папщIэ ятха хуэдэт. Сэ дунейм сыкъытехьэным мазищ хуэдэ иIэу си адэ БетIал дзэм ираджащ, къулыкъу щищIэну. Танкистхэр щагъэхьэзыр курс кIэщIхэр къиухагъащIэу Хэку зауэшхуэр къэхъеящ икIи адэкIэ фронтым Iухьащ. Сэ сыкъыщалъхуам щыгъуэ си Iэр къатхъыхьри хуагъэхьауэ жиIэжырт си анэ Кунэ. Ар щилъэгъуам абы жиIэгъат: «Нобэ сыхэкIуадэми содэ зауэм: Тхьэм и фIыщIэкIэ, си лъэпкъым пызыщэн цIыхухъу цIыкIу унэм щIэсщ иджы». Бийм псэемыблэжу пэщIэтащ си адэр. Сталинград деж щекIуэкIа зауэ гуащIэхэм и псэр щитащ абы…
ЩоджэнцIыкIу Алийт си адэ-анэр нэхъ гъунэгъуу зэрыцIыхунымкIэ фIыщIэ зыбгъэдэлъар. ЩэщI гъэхэм я кIэухым ар ди къуажэм нагъэкIуат, абы щаухуа школым и унафэщIу. ЕгъэджакIуэхэр къемэщIэкIырти, абы лэжьапIэ къришэлIэжат Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум щIэныгъэ щызэзыгъэгъуэт къулъкъужындэс ныбжьыщIэхэу КъуэщIысокъуэ БетIалрэ Батыр Кунэрэ. Апхуэдэу зы школым щызэдэлэжьащ ахэр, иужькIэ зы унагъуи хъуащ. Къыхэзгъэщыну сыхуейт мыри: Алий и роман цIэрыIуэ «Къамботрэ Лацэрэ» жыхуиIэр щитхауэ щытар ди къуажэращ. Си анэм жиIэжу зэрыщытамкIэ, си адэм и хъэтIыр дахэти, Алий итхагъащIэ едзыгъуэхэр къыкIэлъыкIуэ махуэм абы къритхыкIыжырт. Езы тхыгъэр иджыри дунейм къытемыхьами, сабийхэм гукIэ зрагъэщIэну иратырт романым щыщ пычыгъуэхэр.
Си адэр зауэм хэкIуэдами, си анэм нэгъуэщI унагъуэ иухуэжыну зэи игу къэкIакъым. Ар лажьэрт псэ хьэлэлу, и бын закъуэри лъэпкъым яхуипIырт. Си гъусэу абы ипIащ си адэ къуэшым ипхъу цIыкIу Цацэ (абы и анэр пасэу дунейм ехыжат). Зэдэлъхузэшыпхъу дыдэхэм хуэдэу дыкъызэдэхъуащ дэ тIур. Ар Iэхъуэбэчхэ я нысэ хъуащ. Си анэшхуэ Истамбылхъан дэ къыттегужьеикIауэ псэуащ. Абы и цIэр зэрыфIащам и хъыбарри хьэлэмэтт. Урыс-Кавказ зауэжьым и Iэужьу ТхьэкIумащIэхи загъэхьэзырат Хэкум икIыну. Ежьэнрэ пэт «ХьэтIым пхъу къыхуалъхуащи, сабий цIынэр гъуэгум тепхьэну дзыхьщIыгъуэджэщ», - жаIэри абы и фIыгъэкIэ лъэпкъыр Тыркум имыIэпхъукIыу къэнауэ щытауэ жаIэжырт. Хъыджэбз цIыкIуми Истамбылхъан фIащат. Пшынауэ Iэзэу щытат ар, ауэ зауэр къэхъейуэ и къуиплIри абы даша нэужь, зэи къищтэжакъым пшынэр. И бынхэм ящыщу тIум я псэр ятащ ТекIуэныгъэ иным папщIэ.
Си анэмрэ абырэ зэанэзэпхъум хуэдэу зэдэпсэуащ. Къалэн къыхуащI дэтхэнэ IэнатIэри ныкъусаныгъэншэу зэфIихыу еса си анэми къуажэм дэлъ лэжьыгъэхэм ящыщу имыгъэзэщIа куэд къэнакъым. Ар пэрытащ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм, иджырей библиотекэхэр къызытекIыжауэ «изба-читальня» жыхуаIэу жылэхэм дэтахэм щIэтащ, тыкуэнтетуи, бухгалтеруи, пощтым и нэхъыщхьэуи щытащ. Иужьрейуэ лэжьащ къуажэ советым и унафэщIу.
И щхьэгъусэр зауэм зэрыхэкIуэдар нэсу зэи и фIэщ хъуакъым си анэм. Зауэр зэриухрэ илъэс 50-м нэсауэ, си гъусэу Налшык щыпсэууэ, нэхъ сымаджи къэхъуауэ и псэм еджэу телъу абы къызжиIэгъат: «А си щIалэ, алыхь, щыуагъэ тщIа си гугъэмэ. Уи адэр лъапсэжьым екIуэлIэжрэ дыкъимыгъуэтыжмэ, дауэ хъуну?» - «Iэу, мамэ, Къулъкъужыным ди унэкъуэщу унагъуэ 50-м щIигъу дэсщи, кърекIуэж закъуэ - шу кIапсэм хуэдэу машинэ зэкIэлъхьэужьу къытхуашэжынущ. Уигу умыгъэныкъуэ», - жесIэри, и псэ гузавэр згъэтыншыжауэ щытащ.
И ныбжьыр хэкIуэта нэужь, узхэм нэхъ къыхагъэзыхьу хуежьат си анэри, сымаджэщхэм щIэлъырей хъуат, арщхьэкIэ хущхъуэхэм я нэхъыбапIэр езэгъыртэкъыми, зым къыщIэсшыжым адрейм щIэзгъэгъуалъхьэурэ гугъу ехьырт. Абы щыгъуэ сэ жысIауэ щытащ: «Мамэ, умыгузавэ, сэ зэман тIэкIу дэкIмэ, Iэмал гуэрхэр къэзгупсысынущ цIыхухэр хущхъуэншэуи ирибгъэхъуж хъууэ». А Iэмалыр къэзгупсысат. АрщхьэкIэ, си жагъуэ зэрыхъущи, си анэм ахэр есхьэлIэну сыхунэсакъым…
- Апхуэдэу Тхьэм иухами, шэч хэлъкъым: уи анэм и псэр щогуфIыкI гъащIэр узыншэу ехьэкIынымкIэ нобэ уиIэ еплъыкIэхэр куэдым сэбэп зэрахуэхъум, ахэр псэукIэ мардэу къэзыщтахэри зэрымымащIэм. Абыхэм дауэ уазэрыхуэкIуар?
- Курыт школыр къэзуха нэужь мурад сщIащ адэкIи седжэну, арщхьэкIэ а лъэхъэнэм къэрал унафэ щыIэт щIэныгъэ нэхъыщхьэ зэбгъэгъуэтын ипэкIэ илъэситI-щыкIэ улэжьэн хуейуэ. Абы сытету сэри къуажэм щызэхэт колхозым сыщылэжьащ учётчикыу, радио щIэзышэхэм сахэту, Iэщыхъуэхэм срадэIэпыкъуэгъуу. ПщыIэм дыщытес пщыхьэщхьэхэм Iэщыхъуэхэм жаIэжырт хъыбар хьэлэмэт куэди, абыхэм хуабжьу сыдахьэхырт. Абы щыгъуэращ ди IуэрыIуатэр лъэпкъым и дыщэ пхъуантэу зэрыщытыр къыщызгурыIуар. Си анэдэлъхубзэм и IэфIагъри щызыхэсщIар а зэманращ.
Фармацевтхэр щагъэхьэзыру Псыхуабэ дэт еджапIэм сыщIэтIысхьэн пэтрэ, къэралыр къызэджэри, дзэм къулыкъу щысщIэн хуей хъуащ. Абы сыкIуэнуи си нэ къикIырт: си адэмрэ си адэ къуэшхэмрэ къулыкъу щащIа дзэм сэри Iэмал имыIэу сыщыIэн хуейуэ къэслъытэрт. Дзэ къулыкъур Батуми щесхьэкIащ связисту. Ар и кIэм нэсауэ ди щIыпIэм лъагъунлъагъу сыкъагъэкIуэжати, Iэмалыр къэзгъэсэбэпри, КъБКъУ-м и биологие къудамэм сыщIэтIысхьащ, сызэрыстудентымкIэ тхылъыр военкоматым схьыри къулыкъури абдеж къыщызухащ. Студент илъэсхэр купщIафIэу, жыджэру есхьэкIащ. Еджэным къыдэкIуэу, дапщэщи сыхэтащ университетым щекIуэкI жылагъуэ, щэнхабзэ Iуэхухэм. Бэрбэч ХьэтIутIэ и жэрдэмкIэ абы къыщызэрагъэпэщауэ щыта «Кабардинка» къэфакIуэ гупым илъэси 5-кIэ сыкъыщыфащ.
Еджэныр диплом плъыжькIэ къэзуха нэужь, биологиер, химиер, нэмыцэбзэр щезгъэджащ Къэрэгъэш жылэм дэт курыт школым. Абы зы илъэс фIэкIа сыщымылэжьами, егъэджакIуэхэми сабийхэми сигу хуабжьу якIэрыпщIат. Уеблэмэ сыкъызэрыIукIыжыр ящызбзыщIауэ щытащ си гъэсэн цIыкIухэм, ар абыхэм я жагъуащэ зэрыхъунур сщIэрти.
АдэкIэ си щIэныгъэм щыхэзгъэхъуащ Ломоносовым и цIэр зэрихьэу Москва дэт къэрал университетым и аспирантурэм. ЦIыхум и физиологиемкIэ езгъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэр я лъабжьэу згъэхьэзыращ икIи 1973 гъэм абы щыпхызгъэкIащ си кандидат диссертацэри. Абы щыгъуэ сезыгъэджа щIэныгъэлI цIэрыIуэхэу Кудряшов Александр, Калишевская Тамарэ сымэ, нэгъуэщIхэми я лекцэ купщIафIэхэм куэдым сыхуагъэсат, щIэныгъэм и гъунапкъэщIэхэр къысхузэIуахат абыхэм.
Къэралым и щыхьэрым щIэныгъэфI щызэзгъэгъуэтауэ, мурадыщIэхэмрэ гупсысэщIэхэмрэ си куэду къэзгъэзэжауэ щытащ сыщалъхуа хэкум. ЗанщIэуи КъБКъУ-м срагъэблэгъауэ щытащ. Абы лъандэрэ си щIэныгъи си зэфIэкIи изохьэлIэ еджапIэ нэхъыщхьэм и студентхэр егъэджэным, физиологиемкIэ къэхутэныгъэщIэхэр егъэкIуэкIыным, жылагъуэ гъащIэм жыджэру хэтыным.
- Александр, узиунафэщI «Стимул» жылагъуэ зэгухьэныгъэм и лэжьыгъэм укъытхутепсэлъыхьамэ, ди гуапэт.
- ЦIыхур, зэрыт ныбжьымрэ зыпэрыт лэжьыгъэмрэ емылъытауэ, гукъыдэжрэ дэрэжэгъуэрэ гъащIэм къриту зэрыпсэуфынур бэм къагурыгъэIуэныр, абы узэрыхуэкIуэфынур наIуэ тщIыныр и къалэн нэхъыщхьэщ къызэзгъэпэща IуэхущIапIэм. «Стимул»-м жыджэру къыдолажьэ IэщIагъэлI зэмылIэужьыгъуэ куэд: дохутырхэр, биологхэр, химикхэр, физикхэр, физиологхэр, психологхэр, егъэджакIуэхэр, спортсменхэр, гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я лэжьакIуэхэр. Псори зэдэууэ дызэдолажьэ икIи жыджэру дыхэтщ дэ тхуэдэу узыншагъэр хъумэным яужь ит жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм ирагъэкIуэкI зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм, ехъулIэныгъэфIхэри къыщыдохь. Еш жыхуаIэр дымыщIэу дадолажьэ сабийхэми, ныбжьыщIэхэми, балигъхэми, зи ныбжьыр хэкIуэтахэми. Ди фIэщ быдэу мэхъу: спортыр, Iэпкълъэпкъым къабзагъэр, псэ къулеигъэр, гулъытэ зыхуэщIыжыныр - ахэр узыншагъэм и лъабжьэщ. Уи Iэпкълъэпкъым иIэ Iэмалхэр нэсу къэбгъэсэбэпмэ, хущхъуэ жыхуаIэр умыщIэу, узыншэу гъащIэ кIыхь къэбгъэщIэфынущ. Абы папщIэ дэтхэнэми ищIэн хуейщ физиологие и лъэныкъуэкIэ бгъэдэлъ Iэмалхэр. Абыхэм цIыхухэм демышу дахутопсэлъыхь.
Къапщтэмэ, цIыхум и теплъэм нэрылъагъу къыпщищI нэщэнэхэмкIэ (ахэр 200-м щIегъу) пхужыIэнущ абы узыншагъэу пкърылъыр зыхуэдизыр, узыр нэхъ зыхуэлъэу Iэпкълъэпкъым иIэ пкъыгъуэхэр. Ахэр наIуэ къэтщIа нэужь, цIыхум идот и узынша- гъэр езыр-езыру зэрыригъэфIэкIуэфын чэнджэщхэр, къахузэIудох абыкIэ щыIэ IэмалыщIэхэр. Апхуэдэ зэхуэзэхэр щедгъэкIуэкIакIэщ еджапIи 130-м щIигъум, дыщыIащ КъБР-м и жылэ 50-м нэсым, псори зэхэту къапщтэмэ, дахуэзащ цIыху мин 47-м щIигъум. Абыхэм яхэтщ жьыи щIэи, IэщIагъэлIи унэгуащи, къалэдэси къуажэм щыпсэуи. Сэ цIыхухэм язогъэлъагъу, яжесIэ Iэмалхэр си Iэпэгъуу сыпсэукIэрэ, къэзгъэщIа илъэс 75-м иджыри збгъэдэлъ лъэкIыныгъэхэр зыхуэдэхэр. Псалъэм папщIэ, си Iэпкълъэпкъым иIэ узыншагъэкIэ сэ илъэс 20-м ит щIалэм сыхуэдэщ, си псантхуэм, психикэм я щытыкIэхэмкIэ илъэс 18-м себгъапщэ хъунущ. Езгъэлейркъым. Дзэ къулыкъум ираджэ щIалэхэм физкультурэ и лъэныкъуэкIэ ябгъэдэлъыпхъэ зэфIэкIхэр псори схуогъэзащIэ: къэжыхьынкIи, зэщIэIэтэнкIи, щIым IэпщэкIэ зыкъытеIэтыкIынкIи, н.къ.
- Узыншагъэр хъумэным теухуауэ сыт хуэдэ чэнджэщхэр нобэ ептынт «Адыгэ псалъэм» и щIэджыкIакIуэхэм, Александр?
- Абыхэм я нэхъыщхьэ дыдэхэр 9 къудей хъууэ аращи, зи узыншагъэм гулъытэ нэхъ мащIэ дыдэ хуэзыщIхэми яхуэгъэзэщIэфынущ. Мис ахэр:
1. Ерыскъы къабзэлъабзэ, зэмылIэужьыгъуэ фшхы, ауэ евмыгъэлей.
2. Псы къабзэ фефэ.
3. IэфIыкIэу фшхыр вгъэмащIэ.
4. Физкультурэмрэ спортымрэ фи Iэпэгъуу фыпсэу.
5. Лэжьыгъэм щевмыгъэлейуэ и чэзум зывгъэпсэху, сыхьэти 8 хуэдизкIэ фыжей.
6. Фадэм, тутыным защывдзей.
7. Фи акъылыр фIым, дахэм теухуауэ фыпсэу.
8. Фыкъэзыухъуреихь цIыхухэм фIыуэ фахущыт, фымыгубжьрей.
9. ГъащIэр, дунейр фIыуэ флъагъу.
КъинэмыщIауэ, ауэ фыздэщысым фи Iэпэхэр, лъэгуажьэхэр, бгыр мащIэу фIуэт - апхуэдэ массажым сэбэпынагъыу пкърылъыр щIэх дыдэу зыхэфщIэнущ.
ЗэрыжысIащи, а чэнджэщхэр куэд дыди хъуркъым. Абыхэм тетщ узыншагъэр фIыгъуэу, мылъку нэхъыщхьэу къэзылъытэ цIыху минхэр. Си гуапэщ ахэр зыгъэзэщIэфхэр нэхъыбэж хъуну.
- Упсэу, Александр. Уи узыншагъэми уи гъэсэнхэм я бжыгъэми хэхъуэу, абыхэм дэрэжэгъуэрэ гукъыдэжрэ къыуату куэдрэ упсэуну дынохъуэхъу.
Епсэлъар КЪАРДЭН Маритэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1846.txt"
} |
Тхыдэм къыхэна
РСФСР-м и цIыхубэ артисткэ ДыщэкI КIунэ ди лъэпкъ театрыр зэфIэзыгъэувахэм, абы и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэфI хуэзыщIахэм ящыщщ.
Сценэр фIыуэ зылъагъуу щыта ДыщэкI КIунэ и цIэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэмрэ гъуазджэмкIэ и тхыдэм дыщэ хьэрфхэмкIэ тхауэ къыхэнащ. Ар зымыцIыху республикэм къигъуэтэгъуейт. Абы и гъащIэр хуэгъэпсауэ щытащ театр гъуазджэм гу къабзэрэ псэ хьэлэлкIэ хуэлэжьэным.
1935 гъэм библиотекэ лэжьыгъэм хурагъэджэну илъэс 14 ныбжьым иту ар Псыхуабэ ягъэкIуащ. Курсым кIуахэм спектакль ягъэувауэ, абы еплъа Къалмыкъ БетIал ДыщэкIым къылъыса ролыр зэригъэзэщIар игу ирихьауэ жаIэж. Уеблэмэ, арэзымэ, Москва щыIэ ГИТИС-м игъэкIуэну къыжриIат. Ауэ ДыщэкIыр щеджар Налшык къалэ дэт театр студиеращ.
1937 гъэм Къэбэрдей театрыр къызэIуахащ. Япэу сценэм къихьахэм яхэтащ КIунэ. Корнейчук Александр и «Платон Кречет» пьесэм хэт Лидэ и ролыр игъэзэщIащ абы щыгъуэ. КIунэ Къэбэрдей драмэ театрым зэрыщылэжьа илъэс 65-м къриубыдэу роль 250-м щIигъу игъэзэщIащ. Псом хуэмыдэу артисткэм фIыуэ илъагъуу щытащ анэм и ролыр. Абы нэхъ къехъулIауэ къалъытэ Гоголь и «Фызышэм» щигъэзэщIа Тихоновэ Агафье, Шолохым и «ЩIыщIэ къэIэта» тхыгъэм къытращIыкIа спектаклым къыхэщ Куприяновэ Дарье сымэ я ролхэр. КъыжыIапхъэщ, комедие, трагедие ролхэм пылъхьэншэу пэлъэщу зэрыщытар. КIунэ киноми щыджэгуащ. КIыщокъуэ Алим зи сценарий итха «Бгы къыгуэуа» фильмым адыгэ фызыжь Зэрылэ и ролыр арат зратар.
КIунэ театрым гурэ-псэкIэ зэрыбгъэдэтам и фIыщIэ хэлъщ и щхьэгъусэу щыта, КъБАССР-м и цIыхубэ артист, РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист, драматург, актёр, режиссёр Тубай Мухьэмэди.
- КIунэ цIыхубэм фIыуэ ялъэгъуа, ягу къинэжа артисткэщ. Шолохов Михаил и романымкIэ дгъэува «ЩIыщIэ къэIэта» спектаклым абы щигъэзэщIа ролыр апхуэдизкIэ къехъулIати, КIунэ колхоз гъунэгъум къикIа пэлъытэу къыпщигъэхъурт. Ар тщыгъупщэнукъым и лэжьэгъухэми и ныбжьэгъухэми, благъэхэми Iыхьлыхэми. ДыщэкI КIунэ и цIэр къэкIуэну щIэблэм ящыдмыгъэгъупщэну ди къалэнщ, - жеIэ УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Фырэ Руслан.
УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Урыс театрым и режиссёр нэхъыщхьэ, и лэжьэгъуу икIи и ныбжьэгъуу щыта Теувэж СулътIан игу къегъэкIыж КIунэ роль гукъинэж куэд зэригъэзэщIар, Шолоховым и «ЩIыщIэ къэIэта» тхыгъэм къытращIыкIа спектаклым къыхэщ Куприяновэ Дарье и ролыр псом хуэмыдэу нэхъ къехъулIахэм щыщу къызэралъытар, ар комедие, трагедие ролхэм пылъхьэншэу пэлъэщу зэрыщытар.
КIунэ зыцIыхуу щытахэм ягу къинэжащ псэ къабзэ зиIэ, хьэщIэкIэ фIы, цIыху гуапэу, щапхъэ зытрах артисткэу. Апхуэдэу КIунэ и гуащIэ хилъхьащ театрым къыщIэхъуэ щIэблэр гъэсэн Iуэхум.
Театрым къыдэкIуэу жылагъуэ лэжьыгъэхэри игъэзэщIащ ДыщэкIым. Ар КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутату тIэунейрэ хахащ. ДыщэкI КIунэ нобэ къытхэмытыжми, и Iыхьлыхэм, и лэжьэгъухэм, и гуащIэр фIыуэ зылъэгъуа цIыхубэм, театреплъхэм ящыгъупщакъым.
БжьыхьэлI Розэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1847.txt"
} |
ЗэфIэкI инкIэ Тхьэр зыхуэупса
ФIэщщIыгъуейщ ди лъэпкъым и набдзэу ялъытэ, УФ-м и цIыхубэ артист, театрымрэ киномрэ я актёр ТIыхъужь Алий (1917 - 1995 гъгъ.) и цIэр зэхэзымыха щIагъуэ адыгэм яхэту. КъэзыцIыхуу, фIыуэ къэзылъагъуу щытахэри мащIэкъым. Зи гур къабзэ, зэфIэкI инкIэ Тхьэр зыхуэупса артист щэджащэр цIыхум я гум, я псэм дыхьат.
ТIыхъужь Алий и цIыхугъэри, и макъри, и дуней тетыкIэри, и гушыIэкIэри, и джэгукIэри - псори зэкIужт, телъыджэт.
- Дэ жыдоIэ «комик» дыхьэшхэн роль зыгъэзащIэ артистхэм щхьэкIэ. НтIэ, мис абыкIэ Алий къытекIуэн щыIэу къыщIэкIынкъым. Дунейпсо тхыдэм къыхэна Чаплин Чарли пэпщI хъунущ ар. ЦIыхур игъэгуфIэным, нэжэгужэ ищIыным, игъэдыхьэшхыным къаруушхуэ тригъэкIуадэркъым. Ар Алий къыдалъхуа и зэчийм щыщт, - жеIэ УФ-мрэ КъБР-мрэ гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ Теувэж СулътIан. - Куэдрэ сыдэлэжьащ, роль куэд дэсщIащ сэ ТIыхъужьым. ЖыпIэну емыкIу къыщIэкIынщ, ауэ Алий ролыфIу иIэу хъуар дэзыгъэувар сэращ. Къапщтэмэ, Хъуэжэр… Ар кино куэдми щагъэуващ, спектакль Iэджэми щыслъэгъуащ. НтIэ, а ролыр Алий зэригъэзэщIам хуэдэу, нэгъуэщIхэм къайхъулIауэ схужыIэнукъым.
ТIыхъужьыр псоми зэрацIыхур дыхьэшхэн роль зыгъэзащIэу щыт артистущ. Теувэжым къелъытэ Алий ищIэфыну хъуар режиссёрхэм ирамыгъэщIэфауэ, «трагикомедие» ролхэри - икIи куууэ драматическэу икIи куууэ дыхьэшхэну хузэфIэкIыну.
Шолоховым и фестиваль щыIэу Ростов къалэ зэгуэр кIуауэ щытащ ди артистхэр, режиссёрхэр. Абы щагъэлъэгъуащ «ЩIыщIэ къэIэтар». Ар адыгэбзэм къизыгъэтIэсар Къэрмокъуэ Хьэмидщ. «ЩIыщIэ къэIэтар» абы апхуэдизкIэ екIуу зэридзэкIати, урыс театрым зэрыщагъэувам нэхърэ адыгэбзэр нэхъ Iэрыхуэу, Шолоховым и лIыхъужьхэм нэхъ езэгъыу, нэхъ къекIуу къалъытащ.
СулътIан зэрыжиIэжымкIэ, сымаджэу къыщIэкIри, Шолоховыр абы щыгъуэ Ростов къэкIуэфауэ щытакъым. Арати, ар щыпсэу станицэм кIуахэщ. ЦIыху куэдым ягъэзэщIащ Щукарь и ролыр, абыхэм яхэтащ дуней псом щыцIэрыIуэ артистхэри. Ауэ псоми ар зэрагъэзащIэр дыхьэшхэн къудейуэт: къапсэлъым гупсысэ хамылъхьэу, зы штампым тету. Абыхэм я Щукархэр лIы цIыкIу зэкIэлъымыкIуэт, джэгуахэри лъахъшэт. Арати, тхакIуэшхуэм деж щыщIыхьэм, Щукарь и ролыр зыгъэзащIэ Алийр, лIы къуэгъу псыгъуэ кIыхьыр щилъэгъуам къэуIэбжьащ - и теплъэкIэ хуэзэртэкъым. СулътIан дэIэпыкъуурэ, спектаклым щыщ зы Iыхьэ цIыкIу абы и пащхьэм щыджэгуахэщ.
«Партым сыхыхьэну сыкъэкIуат» жыхуиIэ сценэрат ар. Абы и кIэр зэриухыр мыпхуэдэущ: «Уэ пхуэдэ кхъахэжьхэр партым и щхьэфэм ириудэкIыну», - жиIэрт Нагульновым, къыщIэгубжьэрти, къыщIихужырт. А псалъэр Токъуийм къыжриIа нэужь, мыдэ тридзэн фIэкIа умыщIэу Алийр къиIэтырти, игъэувыжырт. ТIыхъужьым адэкIэ ищIэрат - IукIуэтырти: «Ы-ы-ы, имычэзууэ сыкъэкIуащ, иужькIэ сыкъыщIыхьэн хуеящ», - жиIэрт и псалъэхэр зэпишу.
А псалъэхэр Шолоховым щызэхихам щыгъуэ и дыхьэшхри и гъы нэпсри зэхыхьэжауэ а зэрылъэрымыхьым хуэдэу къэтэджри, Алий IэплIэ къыхуищIауэ щытащ.
- Алий цIыхушхуэщ, адыгэр зэрыгушхуэщ. Псэууэ фIэкIа къэслъытэркъым. Сэ икъукIэ срипагэщ Алий и фэеплъу къызэрагъэпэща «УгушыIэнумэ, къеблагъэ!» зэхьэзэхуэм сэ згъэува спектаклхэм плIэнейрэ япэ увыпIэр къызэрыщахьам, - жеIэ Теувэж СулътIан.
ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрыр зыгъэбжьыфIа артист цIэрыIуэ, гушыIэ жанрым къыхуигъэщIа ТIыхъужь Алий и цIэр лъэпкъ драмэ гъуазджэм и тхыдэм къыгуэхыпIэ имыIэу хэпщIащ, абы и джэгукIэр, и утыку итыкIэр, къигъэщIа роль хьэлэмэтхэр цIыхубэм гукъинэж ящыхъуащ. Апхуэдэу Алий ягу къинэжащ щыпсэуа хьэблэм, къалэм щекIуэкI жылагъуэ Iуэхухэм жыджэру хэлэжьыхьу, цIыхубэм пщIэ къыхуащIу, хуэныкъуэхэм чэнджэщ щхьэпэхэр яриту зэрыщытар.
Адыгэ театрым и артист Шыбзыхъуэ Басир зэгуэр жиIэгъауэ щытащ ТIыхъужь Алий зэрахэмытыжрэ театрым зеиншафэ къытеуауэ. Абы и мызакъуэу, адыгэ лъэпкъ псом дежкIи ар хэщIыныгъэщ.
Иджыри къэнащ ТIыхъужь Алий щыджэгуа спектаклхэр, абыхэм я фэеплъ сурэтхэр, и лэжьэгъухэм, и Iыхьлыхэм, зыцIыхуу щытахэм я гукъэкIыжхэр. ТIыхъужь Алий и цIэкIэ илъэс къэс къызэрагъэпэщ фестивалым мы гъэми пащащ. Ар Ауанымрэ гушыIэмрэ я махуэм ирагъэхьэлIащ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1848.txt"
} |
КIуэкIуэ Казбек иригъэкIуэкIащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм Наркотикхэм япэщIэтынымкIэ и комиссэм и зэIущIэ
Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек иригъэкIуэкIащ республикэм Наркотикхэм япэщIэтынымкIэ и комиссэм и зэIущIэр.
Абы хэтащ КъБР-м и Парламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэ, КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Мусуков Алий, КъБР-м щыIэ федеральнэ инспектор нэхъыщхьэ Мэкъуауэ Тимур, властым и гъэзэщIакIуэ, муниципальнэ органхэм, хабзэхъумэ, къарузехьэ IэнатIэхэм я унафэщIхэр.
Зэхуэсым щытепсэлъыхьащ Урысей Федерацэм Наркотикым пэщIэтынымкIэ и къэрал стратегием хыхьэ къалэнхэр 2020 гъэм гъэзэщIа зэрыхъуам ехьэлIа Iуэхухэм, мы илъэсым къапэщытхэм.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэм зэIущIэр къыщызэIуихым къыхигъэщащ республикэм и къэрал властым и органхэм, гъэзэщIакIуэ властым и федеральнэ къулыкъущIапIэхэр, щIыпIэ унафэр зегъэкIуэнымкIэ органхэр щIыгъуу, граждан жылагъуэм и институтхэр я щIэгъэкъуэну лэжьыгъэшхуэ зэрырагъэкIуэкIыр, я Iэпкълъэпкъым зэран хуэхъу хьэл мыхъумыщIэхэм зыдрамыгъэхьэхыным, узыншэу псэуным цIыхухэр къыхуеджэным, наркотик зэзыхьэлIэхэр Iэмал зэриIэкIэ нэхъ пасэу къэхутэным хуэгъэзауэ.
Зэдэууэ зэфIагъэкIа Iуэхухэм я фIыгъэкIэ республикэм хэпщIыкIыу нэхъ мащIэ щыхъуащ наркотик зэзыхьэлIэхэр. Абыхэм я бжыгъэр 2010 гъэм къыщыщIэдзауэ 2020 гъэ пщIондэ республикэм процент 31-кIэ нэхъ мащIэ щыхъуащ, зи ныбжьыр илъэс 18 иримыкъуауэ а щхъухьым дихьэххэм я бжыгъэр процент 38-м щIигъукIэ нэхъ мащIэ хъуащ. Наркотикым илIыкIахэм я бжыгъэри процент 43,4-кIэ, ар зэзыхьэлIэу хьэлъэу абы игъэсымэджахэм я бжыгъэр процент 47,6-кIэ нэхъ мащIэ хъуащ.
2017 - 2020 гъэхэм къриубыдэу хабзэхъумэхэм зэхуащIащ республикэм наркотик къызэрырашэ гъуэгуи 107-рэ, зэщIэгъэуIуа щIэпхъаджащIэ гупхэм зэхащIыхьа хабзэншагъэу 115-рэ къыщIагъэщащ. Республикэм и наркологие IэнатIэм и материально-техникэ лъабжьэр гъэбыдэным хуэгъэза Iуэхухэри зэфIагъэкI, дохутырхэм я лэжьапIэ IэнатIэхэр нэхъ зэIузэпэщ ящI, сымаджэхэр гъэхъужыным, ахэр тэмэму гъащIэм хэувэжыным хуэунэтIа лэжьыгъэхэр ирагъэкIуэкI, къимыдэкIэ, наркологие къулыкъущIапIэр зыхуей IэмэпсымэхэмкIэ къызэгъэпэщынми пащэ.
А псом къадэкIуэу, къыхигъэщащ КъБР-м и Iэтащхьэм, наркотик зэзыхьэлIэхэм, цIыху псантхуэм егуауэ щхъухьхэр зэзыгъэкIуэкIхэм я бжыгъэр иджыри куэд мэхъу. Хэхъуащ нэхъапэм къагъэсэбэпу щыта наркотикхэм я пIэкIэ синтетикэм къыхэщIыкIа наркотик лIэужьыгъуэу зрахьэлIэм. ЩIэпхъаджащIэхэм наркотикхэр ящэн папщIэ зыхуекIуэ Iэмалхэм нэмыщI иджы абыкIэ къагъэщхьэпэу хуежьащ бжыгъэр зи лъабжьэ технологиехэри.
Урысей Федерацэм и Президентым 2020 гъэм щэкIуэгъуэм къыдигъэкIа УказымкIэ къащтащ Наркотикым пэщIэтынымкIэ къэрал стратегиещIэр, 2021 - 2030 гъэхэм ятещIыхьар. Ар и лъабжьэу республикэм щызэхалъхьащ икIи къыщащтащ абы и унэтIыныгъэхэмрэ зэрагъэзэщIэну щIыкIэхэмрэ.
Щхьэхуэу зэIущIэм щыхэплъащ наркотик зэзыхьэлIэу щытахэр псэукIэ тэмэмым хэзэгъэжыным хуэунэтIа Iуэхухэр зи пщэ дэзылъхьэжа щхьэзакъуэ IуэхущIапIэхэм я лэжьэкIэр зыхуэдэр къэпщытэным хуэунэтIауэ зэфIагъэкIхэм. КIуэкIуэ Казбек къыхигъэщащ республикэм и зыхуэфащэ къулыкъущIапIэхэм наркотикхэр, псантхуэм егуауэ нэгъуэщI пкъыгъуэхэр зэзыхьэлIэхэр хьэл мыщхъумыщIэм къытешыным хуэунэтIауэ къабгъэдэхуэ къалэнхэр гъэзэщIэным къыхашэн зэрыхуейр коммерцэм пымыщIа IуэхущIапIэхэр.
ЗэIущIэр зытеухуа Iуэхухэр зэпкърахыу абы къыщыпсэлъащ КъБР-м къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ щыIэ министрым и къалэнхэр зыгъэзащIэ Мамхэгъ Назир, КъБР-м узыншагъэр хъумэнымкIэ и министрым и къуэдзэ Аникушинэ Татьянэ, Прохладнэ къалэ округым и щIыпIэ администрацэм и Iэтащхьэ Тараев Игорь, Iуащхьэмахуэ муниципальнэ щIыналъэм и щIыпIэ администрацэм и Iэтащхьэ Залиханов Къанщобий, КъБР-м и Iэтащхьэм и Администрацэм шынагъуэншагъэмрэ хабзэм тетынымрэ ехьэлIа IуэхухэмкIэ и управленэм и унафэщI Шевченкэ Юрий.
КъБР-м и Iэтащхьэмрэ Правительствэмрэ я пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1849.txt"
} |
Хьэршыр дызэригугъэм нэхърэ нэхъ гъунэгъущ
Техникэр къигъэсэбэпурэ, цIыхур здынэплъыса хьэрш жыжьэм ЩIым и закъуэщ цIыхур зэрыпсэуну кислородрэ псы къабзэрэ здэщыIэр.
ЩIыр дызэригугъэм хуэдэу хуэхъурейкъым. Ар щIыпIэ-щIыпIэкIэ «къыхопIиикI», машинэм шэрхъ лей кIэрыщIар къызэрытепIиикIым хуэдэу. Абы къыхэкIыу, ЩIым «бгы» иIэщ, километр 40075-рэ и хъуреягъыу.
УкъэувыIауэ ущыт уи гугъэми, хьэршым ехьэлIауэ къыбокIухь. Ар дауэ? ЩIыр Дыгъэм къокIэрэхъуэкIри!
ЗыхэпщIэркъым, пэжкъэ? АтIэ, иджыри зы пэж: ЩIым зы сыхьэтым километр 107826-рэ къызэпичу Дыгъэм йокIэрэхъуэкI.
ГеологиемкIэ США-м щыIэ IуэхущIапIэм къыщахутам тепщIыхьмэ, щIыхъей нэхъ ин дыдэр (бали 9,5-рэ) къыщыхъуар Чилищ, 1960 гъэм накъыгъэм и 22-м.
ЩIым зэгуэр мазитI иIащ.
США-м щыIэщ Плайя зыфIаща щIыпIэ шынагъуэр. ЗэрыжаIэмкIэ, абы мывэхэм «къыщакIухь». НэгъуэщIу жыпIэмэ, езыр-езыру мэIэпхъуэ.
Къурш нэхь кIыхь дыдэр псы лъабжьэм щIэлъщ! Абы километр 65000 и кIыхьагъщ.
ЦIыхур щIыуэпсым зэран зэрыхуэхъум къишэу дунейм и щытыкIэм зехъуэж, ЩIым псыр фIокIуэд. Апхуэдэу къахутащ 2004 - 2009 гъэхэм къриубыдэу дунейпсо мылым и бжыгъэм процент 40 зэрыхэщIар.
Е пщIауэ фIым ущымыгугъ жыхуиIэ псалъэжьыр щIыуэпсым дигу къегъэкIыж щIэх-щIэхыурэ… Псалъэм папщIэ, 1950 гъэхэм щIэныгъэ IуэхукIэ къагъэуауэ щыта, радиацэ куэд къызыпкърыкIа лагъымхэм къаIэта сабэр иджыри къэс атмосферэм хэтщ икIи уэшх къыщешхкIэ радиацэшхуэ къэзыутIыпщ пкъыгъуэхэр кърелъэсэхыж. ФщIэкъэ иджы апхуэдиз узыфэр къыздикIыр?
Тенджызхэм хъугъуэфIыгъуэ куэд яхъумэ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ абыхэм яхэлъщ дыщэ тонн мелуан 20-м нэс.
Венерэм бдзамцIэ уэшх къыщошх. Ар къызыхэкIыр къащIэн папщIэ щIэныгъэлIхэм ЩIым щрагъэкIуэкIащ къэхутэныгъэ зыбжанэ. КъызэрыщIэкIамкIи, къэбэкъауэм къридза сабэм хэлъу, бдзамцIэр атмосферэм дрепхъей, Венерэм и хьэуа пщтырым ар егъэткIужри, уэшхыу «йощэщэхыж».
Дыгъэ системэм планетэу 13 хэтщ. Курыт еджапIэм щыдагъэцIыхухэм къащинэмыщIауэ, (Плутоныр планетэшхуэхэм хабжэжыркъым) къэунэхуащ Церерэ, Плутон, Ханумеэ, Эридэ, Макемаке хуэдэхэр.
Фырэ Анфисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "185.txt"
} |
Сабий тхылъым и тхьэмахуэ
Хабзэ дахэ хъуауэ, илъэс къэс ирагъэкIуэкI Сабий тхылъым и тхьэмахуэ урысейпсо Iуэхур, мы махуэхэм ди республикэм убгъуауэ щагъэлъапIэ.
Ар хуэунэтIащ къыдэкIуэтей щIэблэр тхылъым, литературэм дегъэхьэхыным, художественнэ псалъэм и IэфIыр зыхегъэщIэным, зыужьыныгъэ ин зыгъуэта дунейм тхылъым и пщIэр щемыхуэхыу щIалэгъуалэм фIыуэ егъэлъагъуным. Аращ зытелажьэр сабийхэм я гъатхэ зыгъэпсэхугъуэм ирихьэлIэ Iуэхум иращIэкI зэхыхьэхэр, тхылъ гъэлъэгъуэныгъэхэр, тхылъеджэ зэIущIэхэр, нэгъуэщI дауэдапщэ гъэщIэгъуэнхэри.
Сабий тхылъым и тхьэмахуэм и къежьапIэ хъуащ 1943 гъэм гъатхэпэм и 23-м къыхалъхьа «Тхылъ цIыкIур къыщалъхуа махуэ» зыфIаща япэ зэIущIэр. Ар къызэрагъэпэщат «Детгиз» IуэхущIапIэм и унафэщI Дубровинэ Людмилэрэ Дзэ Плъыжьым и Политикэ управленэ нэхъыщхьэм и лектор Кассиль Леврэ. Махуэшхуэм хэтащ сабий тхакIуэ цIэрыIуэхэу Маршак Самуил, Михалков Сергей, Барто Агние, Пришвин Михаил, нэгъуэщIхэри.
1943 гъэм и гъатхэпэ махуэр уэтIпсытIт. Зауэр и гуащIэгъуэу екIуэкIырт, шхынхэр зэпэубыдат, унэхэр щIыIэт. Щыгъын фаджэхэр, зэхэдыжыхьахэр, вакъэ лъэбышэхэр зыщыгъ щIалэ, хъыджэбз цIыкIухэр Союзхэм я унэм щIэз хъуат. Ахэр нэхъуеиншэу едаIуэрт зи тхылъхэмкIэ фIыуэ яцIыху сабий тхакIуэхэмрэ усакIуэхэмрэ къыжраIэм. Апхуэдэу япэу ягъэлъэпIауэ щытащ «Тхылъ цIыкIум и тхьэмахуэр».
Илъэс дэкIри, ар союзпсо Iуэху дахэ хъуащ, икIи 1944 гъэм щегъэжьауэ къалэхэм, къуажэхэм зэIущIэхэр щрагъэкIуэкIыу щIадзащ. Къапщтэмэ, Киев щыIащ япэ тхьэмахуэр, Панч Петро, Бажан Миколэ, Багмут Иван сымэ зи хьэщIар.
КъБР-м ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм къызэригъэпэщауэ, Налшык дэт щэнхабзэ IуэхущIапIэхэм я бжэIупэхэм деж «Тхылъыр ди ныбжьэгъущ, гъуэгугъэлъагъуэщ» фIэщыгъэм щIэт гъэлъэгъуэныгъэхэр мы махуэхэм щокIуэкI. Ар къалэдэсхэм ягу дыхьащ, абы куэдкIэ егъэбагъуэ Iуэхум къыхашэ, къызэщIиубыдэ цIыхухэм я бжыгъэр. Мазэм и кIэ хъуху екIуэкIыну гъэлъэгъуэныгъэм хуей дэтхэнэми нэIуасэ зыхуищIыну Iэмал иIэщ.
Сабий тхылъым и тхьэмахуэ урысейпсо Iуэхум ипкъ иткIэ, библиотекэхэм онлайн жыпхъэм ит дауэдапщэхэр щекIуэкIынущ.
Налшык дэт Къэрал концерт гъэлъэгъуапIэм, иджыблагъэ, гуфIэгъуэ щытыкIэм иту, КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къумахуэ Мухьэдин тхылъеджэ ныбжьыщIэ нэхъыфIхэм щIыхь тхылъхэр щаритащ. Абы иужькIэ сабий къэфакIуэ, уэрэджыIакIуэ гупхэр хэту къызэрагъэпэща концертым хуей дэтхэнэри къэблагъэ зэманым щеплъыжыфынущ КъБР-м ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм YouTube-м щиIэ утым. Сабий тхылъым и тхьэмахуэм егъэщIылIауэ ящIыну дауэдапщэхэри абы и сайтым къыщывгъуэтынущ.
Щомахуэ Залинэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1850.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Тыркумэным и химие промышленностым и лэжьакIуэхэм я махуэщ
♦1889 гъэм Франджым и къалащхьэ Париж къыщызэIуахащ гъущIым къыхэщIыкIа чэщанэ телъыджэр. Чэщанэм и конструктор Эйфель Гюстав абы и щхьэ дыдэм щыфIидзауэ щытащ Франджым и къэрал ныпыр. А къэралым и дамыгъэ нэхъыщхьэу къалъытэ ухуэныгъэм иужькIэ фIащащ Эйфель (и унэцIэ дыдэр Бёникхаузенщ) и цIэр.
♦1893 гъэм США-м щыщ Джадсон Уиткомб къигупсысащ щыгъынхэр, вакъэхэр зэрызэгуаблэ, «щыблэ» зыфIаща Iэмэпсымэр.
♦1901 гъэм «Mercedes-Benz» япэ автомобилыр къыдагъэкIащ.
♦1909 гъэм «Титаник» кхъухьыр щIын щIадзащ.
♦1940 гъэм, ЗыхъумэжыныгъэмкIэ Къэрал Комитетым и унафэкIэ, «Т-34» танкыщIэр куэду къыщIагъэкIыу щIадзащ.
♦1943 гъэм иухащ Ржев деж щекIуэкIа зауэр. 1942 гъэм щIышылэм и 8-м къыщыщIэдзауэ 1943 гъэм гъатхэпэм и 31 пщIондэ советыдзэхэмрэ фашистхэмрэ щызэпэщIэтащ абдеж.
♦1966 гъэм дунейм щыяпэу СССР-м иутIыпщащ Мазэм и спутник IэрыщIыр.
♦1980 гъэм Брежнев Леонид иратащ Лениным и цIэр зезыхьэ саугъэтыр, и гукъэкIыжхэр щызэхуэхьэса «Малая земля», «Возрождение» тхылъхэм папщIэ.
♦1991 гъэм Варшавэ ЗэгурыIуэныгъэм къару имыIэжу къалъытащ.
♦1991 гъэм Куржым референдум щекIуэкIащ СССР-м къыхэкIыным теухуауэ. Абы хэтахэм я процент 99-м щIигъур и телъхьэу къыщIэкIащ Куржыр къэрал щхьэхуэ хъуным.
♦1992 гъэм Башкирие АССР-р УФ-м хыхьэ Башкортостан Республикэ хъуащ.
♦1992 гъэм УФ-м щIыналъэ щхьэхуэ - Журт автоном область - къыщызэрагъэпэщащ.
♦2014 гъэм УФ-м и Президентым и унафэкIэ къызэрагъэпэщащ Кърымым и IуэхухэмкIэ министерствэ.
♦1872 гъэм къалъхуащ гъуазджэм и лэжьакIуэ цIэрыIуэ, тхакIуэ, зэчий зыбгъэдэлъ цIыхухэм гъуэгу ягъуэтыным хуэлажьэу щыта Дягилев Сергей.
♦1882 гъэм къалъхуащ урыс усакIуэ, литературовед, сабий таурыхъ куэд зытха Чуковский Корней.
♦1931 гъэм къалъхуащ атлетикэ псынщIэ спорт лIэужьыгъуэмкIэ ехъулIэныгъэ лъагэхэр зыIэрызыгъэхьа, Олимп Джэгухэм я чемпионкэ Тышкевич Тамарэ.
♦1938 гъэм къалъхуащ театрымрэ киномрэ я актёр, РСФСР-м и цIыхубэ артист Збруев Александр.
♦1944 гъэм къалъхуащ урысей кинорежиссёр, актёр, УФ-м и Кинематографистхэм я зэгухьэныгъэм хэт Гуэбэшы Амурбэч.
♦1945 гъэм къалъхуащ биологие щIэныгъэхэм я доктор, УФ-м и еджапIэ нэхъыщхьэм пщIэ зиIэ и лэжьакIуэ, КъБР-м егъэджэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, КъБКъМУ-м и профессор Пыл Iэуес.
♦1948 гъэм къалъхуащ эстрадэм и артист, уэрэджыIакIуэ, теленэтынхэр езыгъэкIуэкI, РСФСР-м и цIыхубэ артист Винокур Владимир.
♦1954 гъэм къалъхуащ Латвием щыщ уэрэджыIакIуэ, актрисэ Вайкуле Лаймэ.
♦1969 гъэм къалъхуащ къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэ, хьэрычэтыщIэ, псапащIэ, КъБР-м и Парламентым и депутат Къуэжьокъуэ Артур.
♦1971 гъэм къалъхуащ совет хоккеист цIэрыIуэ, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, Олимп джэгухэм дыжьын (Наганэ, 1998), жэз (Солк-Лейт Сити, 2002) медалхэр къыщызыхьа Буре Павел.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 6 - 7, жэщым градуси 2 - 4 щыхъунущ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1851.txt"
} |
Чемпионхэм я лигэр и плъапIэт
«Спартак-Налшыкым» и гъуащхьэхъумэныкъуэу щытауэ иджы Павловскэ станицэм и «Кубань-Холдинг»-м дэщIыгъуу Урысей Федерацэм футболымкIэ и япэ дивизионым хыхьэну ерыщу хущIэкъу ДыщэкI Аслъэн къэкIуэну дахэ зиIэ ди щIалэщIэхэм хабжэрт илъэс зыбгъупщI ипэкIэ. Уеблэмэ ар щIэхъуэпсырт дэтхэнэ зы футболистми и плъапIэ Европэм и Чемпионхэм я лигэм щыджэгуну.
1987 гъэм и пэщIэдзэм ДыщэкI Аслъэн Бахъсэн къалэм къыщалъхуащ. Топ джэгуным зыщыхуигъэсэн щыщIидзари аращ. Ебгъуанэ классым щыщIэдзауэ махуэ къэс Налшык къакIуэу хуежьащ и Iэзагъым хигъэхъуэн папщIэ, сыти жыIи Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм абыкIэ Iэмал нэхъыбэ щыIэт.
Премьер-лигэм а лъэхъэнэм уей-уей жригъэIэу щыджэгу «Спартак-Налшыкым» и щIалэгъуалэ гупым и тренер нэхъыщхьэ Гъубж Вячеслав гу къылъитэри, и лъахэгъур (ар езыри Бахъсэн щыщщ) командэм хигъэхьащ. А зэманым щыIа «Цыган», «Возвращение Будулая» кинофильм цIэрыIуэхэм хэт цыджанхэм, и щхьэц фIыцIэ унтIэрэзахэм папщIэ иригъэщхьу, и анэшхуэм къыфIища «Буди»-кIэ зэджэ щIалэщIэр абы псынщIэу хэзэгъащ. АрщхьэкIэ футбол школыр къиуха иужькIэ Ростов областым и Шахты къалэм ягъэкIуащ, балигъхэм яхэту и зэфIэкIым хигъэхъуэн папщIэ. АрщхьэкIэ и щхьэ IуэхукIэ къимыгъэзэжу хъуакъым икIи «Спартак-Налшыкым» и дублёрхэм 2007 гъэм хагъэхьащ.
А илъэсым къэхъуащ ДыщэкI Аслъэн нобэми IэфIу и гум къина Iуэхугъуэр. Урысей Федерацэм и кубокыр къэхьыным ехьэлIауэ екIуэкI зэхьэзэхуэм и 1/8-нэ Iыхьэм ипкъ иткIэ «Спартак-Налшыкым» къригъэблэгъат къэралым щыпашэхэм ящыщ Къэзан и «Рубин»-р. Ди командэм и тренер нэхъыщхьэ Красножан Юрэ мурад ищIащ абы щIалэгъуалэр щигъэунэхуну икIи нэгъуэщI къэралхэм къикIахэри куэду зыхэт Тэтэрстаным и къалащхьэм и футболистхэм япэщIигъэуващ куэдрэ игъэджэгуну Iэмал хузимыIэхэр.
УридэкIуеину уэшхышхуэ къешхыу щытами, абы и зэранкIэ уэздыгъэхэр ункIыфIу зэIущIэр сыхьэт ныкъуэкIэ зэпагъэун хуей хъуами, ди щIалэщIэхэм я хьэрхуэрэгъу лъэщыр 3:2-уэ хагъэщIащ. ТекIуэныгъэр «Спартак-Налшыкым» къыхуэзыхьу Кубокым ехьэлIа финалым и 1/4-нэ Iыхьэм зыгъэкIуа топыр Къэзан и «Рубин»-м худэзыгъэкIар ДыщэкI Аслъэнт. Нобэ хуэдэу си нэгу щIэтщ абы щыгъуэм стадионым диса мин пщыкIутхум нэблагъэм дэрэжэгъуэ диIам и куэдагъыр. ГуфIэгъуэр нэхъ иныж ищIырт хьэщIэхэм худагъэкIа топищри адыгэ щIалэхэм къазэрехъулIам. ЗэкIэлъхьэужьу къыхэжаныкIат абы щыгъуэм щIалэщIэ дыдэхэу ДзыхьмыщI Марат, Джатэрывэ Къазбэч, ДыщэкI Аслъэн сымэ.
Апхуэдэу щыт пэтми, хамэ щIыпIэхэм къикIахэр куэду щетIысэха «Спартак-Налшыкым» хэту ди лъахэгъухэм Урысей Федерацэм и премьер-лигэм нэсу зыкъыщагъэлъэгъуэну Iэмал иратакъым. ДыщэкI Аслъэни къыжраIащ ди командэм щIэх зэрыхамыгъэхьэнур икIи нэхъ щыпсыхьын хуэдэу Дон Iус Ростов ягъэкIуащ, япэ дивизионым хэт СКА-м и гупым щыджэгуну.
Пэж дыдэуи, адыгэ щIалэм и къарур абы щызэрыубыдащ. КъищIащ балигъхэм уахэту сыт щыгъуи уджэгуныр зищIысыр. АрщхьэкIэ бэджэнду зэрата пIалъэр иухыу, Налшык къигъэзэжа щхьэкIэ зыми зихъуэжатэкъым - аргуэрыжьти, тегъэщIэн ящIыр хамэ щIыпIэ къикIа футболист лъапIэхэрат. Аргуэру бэджэнду ятыну мурад ящIащ - иджы Новгород Ищхъэрэ. Зэпсэлъэныгъэхэр кIыхьлIыхь хъури, япэ дивизионым щыджэгунухэр щатх пIалъэр икIащ. Къэнэжыр етIуанэ дивизионрати, Ставрополь и «Динамо»-м ягъэкIуащ. 2009 гъэм екIуэкIа зэхьэзэхуэм ДыщэкI Аслъэн абы 8 къыщыхэжаныкIащ икIи зэгуэрым къэралым и щIалэгъуалэ командэ къыхэхар зыгъасэу щытауэ иджы ставрополдэсхэм я тренер нэхъыщхьэ Стукалов Борис къиутIыпщыжыну хуейтэкъым. Апхуэдэу щыт пэтми, Омск и «Иртыш»-м къыщыхутащ, абы хагъэхьэну къыщызыкIэлъыплъ Гуэщокъуэ Арсен и жэрдэмкIэ. Хьэлэмэтращи, Арсен къанэри, Аслъэн гупым хагъэхьат.
Сыбырым унагъуэ насып щигъуэтами, топ джэгум и Iуэхур къыщикIакъым ДыщэкIым. А щIыпIэм щыщ Настя (муслъымэн диныр къищта иужькIэ Хьэнифэ зыфIищыжащ) щхьэгъусэ ищIри, быни зэдагъуэтащ. Зыхыхьа Омск и «Иртыш»-м улахуэр щагъэгувэ е къыщрамытыххэ къэхъурти, зэхьэзэхуэм и япэ къекIуэкIыгъуэр иуха иужькIэ къыхэкIыжри, «Спартак-Налшыкым» къигъэзэжащ икIи 2010 гъэм и етIуанэ Iыхьэр ди деж щригъэкIуэкIащ.
ФокIадэм (сентябрым) и 20-м Урысей Федерацэм и премьер-лигэм япэу зыкъыщигъэлъэгъуэну ДыщэкI Аслъэн къыхуихуащ. ЗанщIэу зыпэщIэхуари ди командэр зэи зытемыкIуа Мэзкуу и «Спартак»-рщ. Абы щыгъуэми налшыкдэсхэр 0:2-уэ къыхагъэщIами, адрейхэм ядэхъуащ. ИужькIэ «Локомотив»-ми, нэгъуэщI гуп лъэщхэми хуэфэщэну япэщIэтащ.
- Си хъуэпсапIэщ «Спартак-Налшыкым» зыщызгъэбыдэну, иужькIэ Чемпионхэм я лигэм сыщыджэгуну, - жиIат Къэзан и «Рубин»-р хагъэщIа иужькIэ ДыщэкI Аслъэн. - Хуабжьу сигу ирохь Джатэрывэ Къазбэч, Месси Лионель, Анри Тьерри сымэ я Iэзагъыр икIи апхуэдэхэм ещхь сыхъуну си плъапIэщ.
«Спартак-Налшыкым» хэзыгъэхьэжа Красножан Юрэ а илъэсым и кIэухым Мэзкуу Iэпхъуащ, щIыпIэ «Локомотив»-р игъэсэну. Абы и пIэкIэ ди гупым и тренер нэхъыщхьэу ягъэува Ещтрэч Владимир, жагъуэ зэрыхъущи, тегъэщIапIэ ищIар нэгъуэщIхэрщ. Арати, ДыщэкI Аслъэн аргуэру хамэ щIыпIэхэм къыщыщIидзащ. Ар здэщымыIар укIуэдыж - «Динамо-Ставрополь», «Мостовик-Приморье», «Кавказтрансгаз-2005», «Ангушт», «Сибирь», «Волгарь», «Армавир»… 2014 - 2015 гъэхэм зэхэта зэхьэзэхуэм «Спартак-Налшыкым» и щIыхьыр ихъумащ.
Нэгъабэ и гъэмахуэм хыхьащ етIуанэ дивизионым и япэ гупым зыкъыщыгъэлъэгъуэн щIэзыдза Павловскэ станицэм и «Кубань-Холдинг»-м. ПэщIэдзэ зэIущIэхэм щегъэжьауэ командэщIэм щыпашэ хъуащ икIи зыкъомкIэ и фIыгъэщ зэхьэзэхуэм бжьыпэр зэрыщаIыгъыр. Ар наIуэ тщищIащ иджыблагъэ «Спартак-Налшыкым» абы дригъэкIуэкIа зэIущIэм.
Дызэрыщыгъуазэщи, егъэжьэжыгъуей хъуа щIымахуэм мы гъэм зыщиIэжьащ Кавказ Ищхъэрэми. Гъатхэпэм и 24-м Павловскэ станицэм щекIуэкIа зэIущIэр абы и зэранкIэ футболистхэм хуабжьу къайхьэлъэкIащ: уэс къэткIужам джэгупIэ губгъуэр апхуэдизу хьэлъэ ищIати, топыр псы инам щIэх-щIэхыурэ хэнэрт, щIалэхэр увыIэгъуэ имыIэу цIантхъуэрт. А щытыкIэм нэхъ псынщIэу есащ ДыщэкI Аслъэн зи пашэ хэгъэрейхэр. Ахэр Iэмал имыIэу мы зэIущIэм щытекIуэн хуейт, блэкIа джэгугъуэм турнир таблицэм бжьыпэр зэращыIэщIэкIар ягъэзэкIуэжын папщIэ.
ЕтIощIанэ дакъикъэм ирихьэлIэу «Кубань-Холдинг»-м и тепщэныгъэр хуабжьу ин хъуащ. Абы и ебгъэрыкIуэныгъэхэр зым нэхърэ адрейр нэхъ шынагъуэжт. Къапщтэмэ, Бугаевыр зымащIэкIэщ топым зэрылъэмыIэсар, ди гъуэм къыдигъэкIын папщIэ. КъыкIэлъыкIуэу Крамаренкэ штангэм техуащ. А псом иужькIэ ди щIалэхэм футбол хабзэр я гъуэм пэмыжыжьэу къызэпаудащ. Пенальти. Ар игъэзэщIэну бгъэдыхьащ мы зэIущIэм нэхъ жыджэр дыдэу хэгъэрейхэм яхэт ДыщэкI Аслъэн. Метр пщыкIузым и деж щагъэтIылъа топым еуэн папщIэ губгъуэ псыфым ди лъахэгъум тэмэму щызричыфакъым икIи абы и удыным Антипов Антон къригъэгъэзащ. АрщхьэкIэ къэлъеижа топым япэу нэсар Аслъэнщ икIи бжыгъэр къызэIуихыну хузэфIэкIащ.
«Спартак-Налшыкым» хуэфэщэн жэуап занщIэу игъэхьэзырыну хузэфIэкIакъым. Абы и гъуащхьауэхэм ящыщ Гугуев Магомед цIантхъуэу, нэхъ пасэIуэу фэбжь зэригъуэтам зыкъомрэ закъригъэщIащ. Загъэпсэхуу къихьэжа иужькIэщ ар къащехъулIар.
Джэгум и етIуанэ Iыхьэр ди щIалэхэм апхуэдизу лъэщу ирагъэжьати, гугъэфIхэр дагъэщIат. 53-нэ дакъикъэм ахэр нэхуапIэ хъуным зы мащIэ дыдэщ иIэжар. «Кубань-Холдинг»-м и футболистхэм ящыщ зыр Хьэшыр Алан зэуа топым я гъуэм пэмыжыжьэу IэкIэ еIусащ. Аргуэру пенальти! Иджы хэгъэрейхэм я гъуэм. Ар игъэзэщIэну бгъэдэхьащ апхуэдэ Iуэхугъуэхэр хъарзынэу къызэхъулIэ Пащты Руслан. Зэрихабзэу, «Спартак-Налшыкым» и капитаныр лъэщу еуащ. АрщхьэкIэ хэгъэрейхэм я гъуащхьэтетым абы къригъэгъэзэфащ.
ИужькIи Iэмал хъарзынэ зыбжанэ ди командэм иIащ, нэхъ мыхъуми бжыгъэр зэхуэдэ ищIыжын хуэдэу. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Пащты Русланрэ Iэпщацэ Маратрэ зэуа топхэми «Кубань-Холдинг»-м и гъуащхьэтетыр пэлъэщащ.
Я Iуэхур щымыхъум налшыкдэсхэр къэлыбащ. Ахэр игъэупщIыIужын папщIэ зэIущIэм и судья нэхъыщхьэм джэгум зэкIэлъхьэужьу къыхихун хуей хъуащ Мэкъуауэ Залымрэ «Спартак-Налшыкым» и тренер нэхъыщхьэ КIэбышэ Зауррэ. А псом иужькIэ зы очко нэхъ мыхъуми ущIэхъуэпсыныр щхьэгъэпцIэжт. ДыщэкI Аслъэн зи гъуащхьэхъумэныкъуэ «Кубань-Холдинг»-м, дауи, текIуэныгъэр зыIэщIигъэкIакъым икIи япэ дивизионым хуэзышэ гъуэгум ар лъэ быдэкIэ ирокIуэ.
Мы зэIущIэм и пэ къихуэу ДыщэкIым журналистхэм яжриIат «Спартак-Налшыкыр» зэи игу зэримыхунур. «Ар си етIуанэ унэщ икIи дапщэщи гуапэу къыщысIуощIэ, - къыхигъэщащ абы. - Апхуэдэу щыт пэтми, сэ нобэ зи щIыхьыр схъумэр нэгъуэщI командэщ икIи ар текIуэн папщIэ схузэфIэкI псори злэжьын хуейщ. СыхущIэкъунущ си лъахэгъухэри пщэдей хэзгъэщIэну - ар спортщ».
ДыщэкI Аслъэн и псалъэр игъэпэжащ. «Спартак-Налшыкым» щыдэджэгуами аращ «Кубань-Холдинг»-м нэхъ жыджэр дыдэу хэтар. Абы къытхудигъэкIа топ закъуэращ дыкъыхэзыгъэщIари. АрщхьэкIэ ди командэм хэтхэми дэщIхэми ар зыкIи ягъэкъуэншакъым. Уеблэмэ, дэрэжэгъуэ къаритащ, и ныбжьыр илъэс 34-м щIигъуами, и зэфIэкI лъагэм зэрыхэмыщIам икIи IэплIэешэкIакIэ джэгупIэ губгъуэм ирашыжащ.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1852.txt"
} |
Глашатай адыгов
Свой 75-летний юбилей отмечает известный общественный деятель, публицист, литературовед, вице-президента АМАН, первый вице-президент МЧА, (2009 - 2012), тхамада общественной организации «Адыгэ Хасэ» КБР Мухамед Мусабиевич Хафицэ.
Основная его работа и дело жизни – журналистика. Много лет М.М. Хафицэ возглавляет общественно-политическую газету на кабардинском языке «Адыгэ псалъэ», которая является постоянным участником творческого проекта – выпуска совместных тематических номеров «Адыгэ псалъэ», «Адыгэ макъ», и «Черкес хэку». Он учредитель газеты «Черкесское зарубежье», главный редактор изданий Международной Черкесской Ассоциации - газеты «Нарт» и журнала «Черкесский мир».
М.М. Хафицэ – автор многочисленных книг, публицистических исследований об истории адыгов, о лучших представителях народа, добившихся высот в науке, политике, военном деле, литературе, искусстве, спорте. Они стали явлением в литературной жизни Кабардино-Балкарии, переведены на иностранные языки, изданы за рубежом. «Моя надежда – моя ладья», «Звезды на небе и на земле», «Вся жизнь на виду» «Адыгские мамлюки», «Разбросаны адыги по белому свету», «Черкесы в Израиле» «Наследие», «День Победы», «Звезды бледнеют на чужбине» «МЧА: три года испытаний». Автор-составитель сборников «Юрий Темирканов», «Синие горы Кавказа», «Одна судьба – одна дорога», «Человечество уцелело, потому что смеялось», «Истины», «Кавказские повести», «Точка отсчета», «Всадник чести», «Кабардино-Балкария: к России, с Россией, в России», «Инна Кашежева: Кавказ надо мною»...
Будучи организатором и директором института «Адыгская Энциклопедия» при АМАН, участвовал в издании Адыгской (Черкесской) энциклопедии (2006 г.), подготовил около 18 томов серий «Кавказский литературно-исторический Олимп», «Наши знаменитости», «Черкесика». Недавно под его руководством вышел в свет еще один значимый труд - Черкесская иллюстрированная энциклопедия, составляющая 652 страницы и 1538 иллюстраций.
Увлеченный собиратель материалов по истории черкесов, неоднократно организовывал выставки - живописные полотна, гравюры, фотографии, пластинки с записями народной музыки, редкие книги, портреты династии черкесских мамлюкских султанов. Из экспонатов личной коллекции Мухамед Мусабиевич мечтает создать в КБР музей черкесского зарубежья.
Он председатель Комиссии межреспубликанского конкурса «Язык мой – моя душа, мой мир», который проводится в течение двух десятков лет с привлечением лучших школ и учителей родного языка, известных ученых, писателей, артистов.
Обладатель многочисленных государственных и общественных наград - лауреат премий Правительства КБР, Министерства печати и информации, Союза журналистов КБР, Заслуженный журналист КБР, КЧР и Республики Адыгея. Награжден орденом Абхазии «Честь и Слава». Отмечен Золотой медалью Российского Фонда мира. За большой вклад в развитие адыгской культуры и поддержку связей с черкесской диаспорой удостоен премии Международного Черкесского Фонда.
На любом поприще его цель - укрепление дружбы народов КБР и патриотизма, сохранение родного языка и истории адыгов, развитие творческих инициатив молодёжи, её приобщение к духовной культуре, традициям и обычаям своего народа и всей России.
От своего имени, от имени Адыгской (черкесской) международной академии наук поздравляю Мухамеда Мусабиевича с юбилеем. Желаю крепкого здоровья и долгих лет жизни, удачи и успехов в его многогранной деятельности! Новых свершений, творческих озарений и исполнения мечтаний, дальнейшей плодотворной работы во благо адыгского народа, во благо родной Кабардино-Балкарии!
Арсен КАНОКОВ, сенатор, член Совета Федерации РФ, президент АМАН.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1854.txt"
} |
ДУНЕЙМ ЩЫХЪЫБАРХЭР
♦Сабий тхылъым и дунейпсо махуэщ
♦Урысеймрэ Белоруссиемрэ я лъэпкъхэм я зэкъуэтыныгъэм и махуэщ
♦1698 гъэм Пётр Езанэр инджылыз парламентым и зэIущIэм щIэсащ. Къэралым и пащтыхьри къызрихьэлIа а зэхуэсым депутатхэр щытепсэлъыхьат щIым налог зэрытралъхьэ хабзэм.
♦1718 гъэм Пётр Езанэм Урысейм къыщызэрегъэпэщ къэралым ехьэлIа щIэпхъаджагъэхэр зылэжьу шэч зыхуащIхэм якIэлъыплъыныр, Хэкум епцIыжахэм я Iуэхухэр зэхэгъэкIыныр зи къалэн IуэхущIапIэр.
♦1792 гъэм США-м къыщызэрагъэпэщащ ахъшэ щащI я япэ IуэхущIапIэр.
♦1833 гъэм дунейм къытехьащ Пушкин Александр и «Евгений Онегин» романыр зэрыт тхылъыр.
♦1906 гъэм Урысейм и япэ Къэрал Думэм и депутатхэр хахащ.
♦1911 гъэм Цагъуэ Нурий Истамбыл адыгэбзэкIэ къыщыдигъэкIащ «Гъуазэ» газетым и япэ номерыр.
♦1922 гъэм Москва къыщызэIуахащ нэгъуэщI къэрал тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр зыщIэлъ япэ библиотекэр.
♦1948 гъэм КIэрашэ Тембот СССР-м и Къэрал саугъэтыр къратащ.
♦1996 гъэм къэралхэм я президентхэу Ельцин Борисрэ Лукашенкэ Александррэ Iэ традзащ Урысеймрэ Белоруссиемрэ я Зэгухьэныгъэр къызэгъэпэщыным теухуа зэгурыIуэныгъэм.
♦1805 гъэм къалъхуащ Данием щыщ усакIуэ, тхакIуэ, таурыхъ телъыджэ куэд зи къалэмыпэм къыпыкIа Андерсен Ганс Христиан.
♦1840 гъэм къалъхуащ франджы тхакIуэ-романист Золя Эмиль.
♦1916 гъэм къалъхуащ совет джаз музыкант, дирижёр, композитор, РСФСР-м и цIыхубэ артист Лундстрем Олег.
♦1928 гъэм къалъхуащ циркым и артист, хьэкIэкхъуэкIэхэр зыгъасэу щыта, РСФСР-м и цIыхубэ артист Запашный Вальтер.
♦1946 гъэм къалъхуащ кардиохирург Iэзэ, медицинэ щIэныгъэхэмкIэ Урысей академиемрэ Урысейм щIэныгъэхэмкIэ и академиемрэ я академик Акчурин Ренат.
♦1932 гъэм къалъхуащ журналист, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ АфIэунэ Раисэ.
♦1937 гъэм къалъхуащ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и механизатор Дадэ ХьэмытIэ.
♦1944 гъэм къалъхуащ бзэщIэныгъэлI, филологие щIэныгъэхэм я доктор Абдокъуэ Iэуес.
♦1990 гъэм къалъхуащ урысей гимнасткэ, Олимп Джэгухэм тIэунейрэ щытекIуа Канаевэ Еленэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градуси 9 - 10, жэщым градуси 5 - 6 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бланэм и лъагъуи и убыди зы хъуркъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1855.txt"
} |
Тхьэм псом я лейуэ къыхиха
«Мысыр литературэм щыбгъуэтынущ зи цIэр фIыкIэ къипIуэ хъуну куэд, ауэ а псом япэ игъэщын хуейщ етIощIанэ лIэщIыгъуэм псэуа Щэукъий Ахьмэд, Мысырым я усакIуэ нэхъ ин дыдэр», - апхуэдэу щитхащ Луговской Владимир «Мысырым и усакIуэхэм я усэхэр» тхылъым хуищIа хэзыгъэгъуазэм. Тхылъыр 1956 гъэм Мэзкуу къыщыдэкIащ. Ар къызэIуех Щэукъийм и поэзиемкIэ. Адыгэ лъэпкъым къыхэкIа нэгъуэщI усакIуитIми - Мыхьмуд Сами аль-Барудирэ Исмэхьил Сабрирэ - я усыгъэхэр ихуащ а тхылъым.
Мысырым и поэзием классицизмэм щигъуэта зыужьыныгъэм Щэукъий Ахьмэд и усыгъэхэр и лъагапIэщ икIи и дахапIэщ. Жылагъуэ гъащIэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэр къигъэлъагъуэурэ, цIыхухэр зыщIэхъуэпси, зыхунэсаи, абыхэм я гурыгъу-гурыщIэхэри зыубгъуауэ и тхыгъэхэм къыщиIуэтащ, иджырей цивилизацэм и мыхьэнэр япэ дыдэу къэзыгъэлъэгъуэфа хьэрып усакIуэхэми ар ящыщ зыщ.
Хьэрып поэзием и гъэфIэныр, и шу пашэр 1870 гъэм жэпуэгъуэм и 16-м Каир дэс адыгэ унагъуэ хуэщIам къыщалъхуащ. ЩIэныгъэфI зригъэгъуэтынымкIи зыщыщIэ щыIакъым. Ахьмэд и адэшхуэр Кавказым икIри Мысырым Iэпхъуат Мухьэмэд-Алий щытепщэ лъэхъэнэм. Аббас Езанэм и зэманым таможнэу Мысырым иIам и унафэщI къулыкъур абы кърат.
ИлъэсиплIым иту Ахьмэд пэщIэдзэ еджапIэм щIагъэтIысхьэ, и ныбжьыр илъэс пщIыкIутхум нэсауэ курыт еджапIэр къеух.
«Си къуэм юристу къулыкъу ищIащэрэт», - жызыIэ и адэм йодаIуэри, ар щIотIысхьэ Мадрасат-ал-хукъукъым - хабзэм хуэлэжьэнухэм я лицейм. Щэукъий студенту усэ тхын щIедзэ, яфIэмыIейуэ абы и IэдакъэщIэкIхэр газетхэм традзэ.
Тауфикъ хедивым и мылъкукIэ и щIэныгъэм хигъэхъуэну 1887 гъэм ар Франджым ягъакIуэ. УсакIуэ ныбжьыщIэм хабзэхэр щедж Марсель, Монпелье, Париж къалэхэм, гъунэгъуу нэIуасэ захуещI франджы литературэмрэ театрымрэ, музейхэр зрегъэлъагъу, Инджылызым макIуэ. «Алий-бек Щэджащэр» драмэр, адыгэ мамлюкхэм я псэукIам теухуар, абы Париж щетх. Франджы гъащIэм теухуауэ усэ Iэрамэрэ шыпсэхэмрэ мыбы къыщыдегъэкI.
ИужькIи абы куэдрэ къыхуихуащ Европэм кIуэну. Мысырым и щIэныгъэлIхэм я лIыкIуэу «КъуэкIыпIэ къэралхэр зыджхэм» я дунейпсо конгрессхэм Щэукъийр тIэунейрэ хэтащ - зэм Женевэ щыщекIуэкIам (1894 гъэм), етIуанэм - Афинхэм щызэхэтам (1912 гъэм).
1892 гъэм Тауфикъ хедивыр дунейм ехыжри, тахътэм тетIысхьащ Аббас ЕтIуанэ Хьилмийр. ИпэкIэ тетахэм заригъэщхьу, абы Щэукъий Ахьмэд зрешалIэ, пщIантIэдэт усакIуэ ещI. «Хьэрып литературэщIэм и тхыдэ» зыфIища и лэжьыгъэм академик Крымский А. Е. къыщыхегъэщ а гъэхэм Щэукъий муслъымэн диныр гъэлъэпIэным куэду зэрытетхыхьыр. УсакIуэм зэриукъуэдиймкIэ, а диным лъэпкъ Iэджэхэр зэкъуэш зэхуищIырт икIи муслъымэнхэм я жэнэт щIыналъэм хуэдэ щымыIэу хедивыр зи тет Мысырыр къигъэлъагъуэрт. Урыс академикыр адэкIэ щытопсэлъыхь хабзэншэу Мысырым тепщэгъуэр щызыубыда инджылызхэми, тырку сулътIан Абдул-Хьэмид ЕтIуанэми Щэукъий Ахьмэд щытхъу «пшыналъэхэр» яхуигъэшу зэрыщытам. Ауэ иужькIэ а щытхъу нэпцIхэр усакIуэм и тхыгъэщIэхэм нэхъ мащIэ щохъу. ЕпщыкIубгъуанэ, етIощIанэ лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм адыгэ щIалэм и усыгъэ лIэужьыгъуэхэр одэрэ элегиерэт. Зым зэфIэкI зиIэ цIыхушхуэхэм щытхъу щахуигъэшырт, адрейм, зэрыхабзэти, нэщхъеягъуэхэр гущIыхьэу къыщигъэлъагъуэрт. Абы и диван «Аш-Щэукъийятыр» 1898 гъэм Каир къыщыдэкIащ. А тхылъым ихуат 1888 - 1889 гъэхэм итхахэр. И пэщIэдзэ псалъэм усакIуэр щытепсэлъыхьырт поэзиер къызэрыщыхъум, къыщиIуэтэжырт и гъащIэр къызэрекIуэкIари.
1890 гъэм къыщыщIэдзауэ илъэс зыбжанэкIэ Ахьмэд и къалэмыпэм къыщIокI хьэрып пасэрей гъащIэм теухуа сюжетхэмкIэ итхыжа повестхэр, хъыбархэр. Гу лъыботэ «Жэщ минрэ зым» ижь абыхэм къазэрыщIихуами, классицизмэм и хабзэхэм тету ахэр зэрыузэщIами.
ЕкIуэкI политикэм зыдезыгъэкIуф цIыхуу зыкъилъытэж пэтми, етIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Щэукъий Ахьмэд итха усэхэм яхыболъагъуэ империализмэм и бий Iуэху еплъыкIэхэри, мысыр цIыхубэр и щхьэхуитыныгъэм зэрыщIэбэнри. И лъэпкъым хуиIэ лъагъуныгъэр къыщыгъэлъэгъуа, гупсысэ куухэр къыщиIуатэ и усэхэм ящыщу тхылъеджэхэр нэхъ егъэпIейтей «Данышуай теухуа гукъэкIыжхэр» жыхуиIэм. Абы усакIуэм гуузу къыщеIуэтэж 1906 гъэм инджылызым зэрыпхъуакIуэхэм Данышуай жылэ цIыкIур Iисраф зэращIар. Инджылызым и бийуэ гъэпсащ «Мустэфа Камал», «Нил», «Кромер деж», «Хэкур сфIэгуэныхьу» усэхэр. Иужьрейм усакIуэм щитхырт:
Загъэбэлыхьми а зылъэкIхэм,
Ер къыщытлъихьэм дыхыфIадзэ.
Сахэткъым ахэм я сатырхэм -
ЗапыIузодзыр хьэIуцыдзхэм.
Аргуэру соIуэ си фIэщ хъууэ:
МафIэсым щIы исар
Зывэжхэм бжьыр зытрадзауэ
Мылъку лейкIэ удэфар
Хагуэну ялъэкIыну.
1914 гъэм дыгъэгъазэм и 8-м Британием хъыбар игъэIуащ Мысырыр и унафэм зэрыщIэувэмкIэ. Хедивыр ягъэкIуэдыжат. Инджылызым и бий тхыгъэхэр зэрытрыригъэдзам къыхэкIыу Щэукъий Ахьмэд къэралым ирагъэкIащ. ИлъэсихкIэ ар ирагъэхьэжакъым и хэкум. Андалусиер зи хэщIапIэ усакIуэр Iэджэуи хуэзэшырт фIыуэ илъагъу и лъахэм. Ар къыщеIуатэ а лъэхъэнэм итха усэ куэдым.
Мысырым къигъэзэжа нэужь, Щэукъий тепщэгъуэр зыIэщIэлъхэм запищIэжакъым. УсакIуэр Iущ хъуат. Абы и нэгу щIэкIырт цIыхубэм и дуней еплъыкIэм икъукIэ зэрызихъуэжам, лъэпкъыр щхьэхуит щIыжыныр псоми я гухэлъу бэнэныгъэм зэрызыхуагъэхьэзырыр.
Иджы, и напэр къемыдэуэжу, усакIуэм зыхуейр, и псэм фIэIэфIыр итх хъунут. И усыгъэ нэхъыфIхэри а зэманращ къыщигъэщIар. «Бэрэдэ псым теухуа уэрэд», «Властыр цIыхубэм етын!», «ЩIалэгъуалэм зыфхузогъазэ», «Хэку», «Нил аузыр зыщ» усэхэм, «Хуитыныгъэ плъыжь» поэмэм усакIуэм къыщеIуатэ КъухьэпIэмкIэ щыIэ къэралхэм зэрахьэ лейр, ялэжь мыхъумыщIагъэхэр, хьэрып къэралхэр зэкъуэувэу абыхэм я бжьыр зытрадзын зэрыхуейр.
ЖызоIэ сэ: цIыхубэм властыр хуейщ къищтэн,
ИтIанэ пщылIыпIэм дэ дыкъикIыжынщ, -
щыжеIэ усакIуэм «Властыр цIыхубэм етын!» зыфIища усэм.
Щэукъий и пщIэм зиIэтырт, усакIуэшхуэу и хъыбарыр щIыпIэ жыжьэхэм щыIуат. Каир и «Пащтыхь оперэм» 1927 гъэм абы и щIыхькIэ къыщызэIуаха гуфIэгъуэ зэIущIэм КъуэкIыпIэ Гъунэгъум и къэрал псоми я лIыкIуэхэм зэдэарэзыуэ ар хахащ «Хьэрып усакIуэхэм я эмиру».
ТхакIуэ цIэрыIуэ икIи критик Тахьэ Хъусейн, иужькIэ (1933 гъэм) «Хьэфизрэ Щэукъийрэ» лэжьыгъэр зытхам, а пщыхьэщхьэ гуимыхужым адыгэ щIалэм щхьэкIэ жиIат ар «муслъымэн Мысырым игъащIэ лъандэрэ къыщалъхуахэм я нэхъ зэчиифIэ дыдэу икIи Абу-ль-Ала Маари и зэманым къыщыщIэдзауэ хьэрып литературэм апхуэдэ усакIуэ къыщымыунэхуауэ». Абы ипэжкIи, 1925 гъэм, хьэрып IуэхухэмкIэ IэщIагъэлI, нэмьщэ Мысырым щыIа нэужь, мыпхуэдэу итхыжат: Кампсмейр Геирг «Мысырым щыпсэууэ хъуам я бзэгупэм телъщ Щэукъийрэ Хьэфиз Ибрэхьимрэ я цIэхэр»... Ардыдэр щыжеIэ «Мысырым и ныбжьхэр» зыфIища и тхылъым Америкэм щыщ еджагъэшхуэ Холл Том 1928 гъэм Нью-Йорк къыщыдэкIа а тхылъым и иужьрей едзыгъуэм а усакIуитIым фIыкIэ щатопсэлъыхь, инджылызыбзэкIэ езым зэридзэкIауэ я усэхэри тредзэ.
Дунейм ехыжыным илъэс зыбжанэ нэхъ къэмынэжауэ, Щэукъий Ахьмэд драматургием зрет. Пэжщ, псэуху абы усэ тхыни щигъэтакъым. 1932 гъэм фокIадэм къызэIуаха «Аполлон» литературэ хасэм ар и тхьэмадэу хах. УсакIуэ романтикхэр зэзышэлIа а хасэр сэбэпышхуэ хъуащ хьэрып поэзием зиужьынымкIэ. Ауэ а IэнатIэм ар пэрытакъым. 1932 гъэм жэпуэгъуэм и 4-м дунейм ехыжащ «хьэрып усакIуэхэм я эмирыр».
И псэр пытыху Щэукъий Ахьмэд къалэмыр игъэтIылъакъым. Езыми гъащIэшхуэ къыхуэнэжатэкъым, мазищ къудейт зэрыпсэужынур, фIыуэ илъагъу и ныбжьэгъуфI, усакIуэшхуэ Хьэфиз Ибрэхьим дунейм щехыжам. Ар и гум щIыхьауэ Ахьмэд етх «Хьэфиз Ибрэхьим и лIэныгъэм теухуауэ» усэр, гъыбзэ щIыкIэу гъэпсар.
Езыр щымыIэжми, Щэукъий и поэзие телъыджэр уахътыншэщ. Зэчиишхуэ зыбгъэдэлъа усакIуэм и гъащIэмрэ и псэукIамрэ хъыбар Iэджэ теIукIащ. Аль-Фахьури Хъаннэ зэрыжиIэмкIэ, къару иниплI бгъэдэлъати, а цIыхур адрейхэм яхуэмыдэ хъуащ. Япэ къарум къежьапIэ хуэхъурт ар хуабжьу зэрыгурыхуэр, абы и фIыщIэкIэ тхэным хуэIэзэ хъуащ. ЕтIуанэ къарууэ бгъэдэлъащ зэ зэхихар, зэджар щымыгъупщэжу игу ириубыдэфу зэрыщытар. Абы и щхьэм усэрэ уэрэду Iэджэ щихъумэрт. Ещанэу, Ахьмэд щыпсэуа лъэхъэнэм и цIыхут, и усакIуэт. ГъащIэм и къэхъукъащIэхэр куууэ зыхищIэрт. ЕплIанэ къарут зэрыгумызагъэр, зыри япэ иригъэщыну зэримыгугъэр. Фыгъуэртэкъым, ауэ хьэрхуэрагъ хэлът, зы усакIуи зытримыгъэкIуэну. Арагъэнщ абы щIыхузэфIэкIар мы дунейр къызэрыхъурэ сыт хуэдэ зэманми, сыт хуэдэ лъэпкъми къыщыунэхуа усакIуэшхуэхэм я нэхъ ин дыдэхэм ящыщ хъуну.
ЗэфIэкIышхуэ зиIэ адыгэ щIалэр тхэн щыщIидза япэ зэманхэм ахъшэ хуримыкъущэу псэуащ. Абы къыхэкIкIэ хъер къызыпих усэхэр (щытхъукIэ лIыщхьэхэр «щIигъанэу») куэду итхащ. Ауэ абы куэдрэ жиIакъым зи гупкIэ исым и уэрэд. И акъылыр тIыса нэужь, лъэпкъым, хэкум, цIыхубэм яхуэлэжьэныр къалэн зыщищIыжауэ, и къалэмым тхыгъэ хьэлэмэтхэр къыщIэкIащ.
Щэукъий, хьэрып литературэм къыдэкIуэу, Европэм ейри фIыуэ ищIэрт. Псом хуэмыдэу ар дихьэхырт франджы литературэм. Хьэзабым хэту гъащIэм и пэжыр къэлъыхъуэныр къызыхэщ и тхыгъэхэр къапщтэмэ, ахэр зыкъомкIэ ящхьщ Мюссе пэжыр къызэрилъыхъуэм. И лирикэр Ламартин ейм нэхъ хуокIуэ, псалъэ шэрыуэхэр къызэригъэсэбэпымкIэ Лафонтен нэхъ ещхьщ, и драмэхэм Корнель и пьесэ тхыкIэр уигу къагъэкIыж. Ауэ псом хуэмыдэжу Ахьмэд нэхъ пэгъунэгъущ Гюго Виктор. Франджы цIыхубэр хуитыныгъэм къэмылэнджэжу зэрыхуриджэм, хъыжьагъэ хэлъу ем зэрыпэщIэувэфым, и лъэпкъыр зыгъэин образ мыкIуэдыжынухэр къызэригъэщIым къадэкIуэу, зи гугъу тщIы франджы тхакIуэм бзэри Iэзэу игъэшэрыуэрт, и усэхэр гъащIэм къыщыхъухэм пэджэжырт. А псоми дихьэхат Щэукъийр. Шэч хэмылъуи, тхакIуэр зэрыщытын хуейм и щапхъэр абы щилъагъурт Гюго Виктор деж.
ЗэхъуэкIыныгъэшхуэхэр дунейм къы- щыщыхъу лъэхъэнэм хиубыдащ Щэукъий Ахьмэд. И хэкум ирагъэкIын и пэкIэ зэрыпсэуа зэманыр, ирагъэкIа нэужь хузэфIэкIар, хэкум къигъэзэжа нэужь и Iуэху еплъыкIэхэм зэрызахъуэжар. Псори зэпэплъыта, зэбгъэпща нэужь, усакIуэм и IуэхущIафэр Iыхьищу зэпыбгъэщхьэхукI хъунущ: адрей усакIуэхэм запищIыжу щыщытар - зыуэ, тхэкIэщIэм щыхуэкIуар - етIуанэу, и поэзием щIэщыгъуэу зыщиузэщIар - ещанэу.
ГъащIэм и Iейри ифIри, цIыхухэм я псэукIэр къэзыгъэлъагъуэ къэхъугъэхэмрэ Iуэхугъуэхэмрэ къэгъэсэбэпауэ, къэгъэлъэгъуэныр Щэукъий нэрыгъ ещI тхэкIэщIэм щыхуэкIуа, и усыгъэм зыщиузэщIа лъэхъэнэхэм. Ущие зыхэлъ, романтикэкIэ гъэнщIа, гумрэ псэмрэ зыхуэпабгъэхэм зыщаузэщIа усэхэм цIыхухэм къыхахын акъыл щагъуэтырт. Апхуэдэ зы усэм («ЩIэныгъэм хущIэкъум») щыщу мы сатырхэр ищхьэкIэ щыжыIахэм я щапхъэщ:
Къэплъыхъуэжу уи пэжыр - утехьамэ уэ гъуэгу,
Къаруушхуэ уимыIэм укъинэнущ утыку.
«ЛIыгъэ зиIэр мурадым лъокI лъэIэсын,
Мис апхуэдэм цIыхубэм и щытхъур лъысынщ.
Псэм фIэфI псори бгъэзащIэу дунейм утемыт,
Уохъу ухыгъэм и гъэр, Iэнэ шхын зытемыт.
УлIэжынущ зэгуэр, ущымыщтэ абы...
Абы хэт щышынами, мэхъу ажалым и пщылI.
Щэукъий Ахьмэд и лъагъуныгъэ лирикэр зэмыплъыфэщ икIи удэзыхьэхщ. Абы зэм щызыхыбощIэ лъагъуныгъэ гуащIэм псэр хьэзаб зэрыхигъэтыр, зэм щызэхыбох гухэлъ дахэ зыIуатэ ныбжьыщIэхэм я макъ насыпыфIэхэр, зэми щыболъагъу нэгъуэщI цIыху фIыуэ зылъагъур щхьэжагъуэ хъуауэ гъащIэр фIэмыIэфIыжу. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, мы усэхэр: «Сэ сощIэж», «Пагэу ущызблэкIкIэ», «Си гум уихужыркъым», «Пощт маркI», «Махуэхэм я гъащIэр», нэгъуэщI куэдхэри. «Пагэу ущызблэкIкIэ» усэм щыщ мы сатырхэр плъыфэ дахэу зэрызэхэджар щыболъагъу:
Уи нэкIухэм, нэхэм зэ Iуплъар
КъэпIейтеинщ телъыджэ укъыфIэщIу,
Жэнэтым къыщыхъунщ иплъа...
Арщхьэ щыуэнщ... НэкIу дыхьэрэнхэр
Жыхьэнмэ мафIэщ къыпщIэнэну.
Лъагъуныгъэ къемыхъулIам цIыхур гуитIщхьитI зэрищIыр къыхощ «Сэ сощIэж» усэм:
Телъыджэ гуэр дунейм щыслъагъум,
Уэ си гум укъокIыж.
БлэкIар къызодэуэж.
Сопыхьэ, сихьу лъагъуныгъэм -
ПыIэгъуэ симыIэж.
АтIэ хьэзабыр сыт щIэзгъэвыр,
СэркIэ а уи гур мывэм?
ГъащIэм къыщыхъу хабзэщ пщащэр куэдым я гулъытэм щигъэкIыу. «СощIэж» жыхуиIэ усэмкIэ Щэукъий фIыуэ илъагъуу щыта хъыджэбзым ирехъуэныж ар къызэрепэгэкIар:
БлэкIащ щIэщыгъуэу гъащIэр щыдгъэкIуар,
ПщIэжын зэгуэрым къысхуэкIуауэ тхьэ?
Сыныпхуэзамэ, уи напIэр епхьэхауэ,
СумыцIыхужу фэ зытыбогъауэ.
Гулъытэ куэдым уэ ущагъэкIащ,
ЗыкъыпфIэщIыжри, къаплъэнэф ухъуащ.
Щэукъий Ахьмэд и IуэхущIафэм, лэжьыгъэм увыпIэшхуэ щеубыд дунейм и теплъэр, и къэхъукъащIэхэр, и хъугъэхэр, псэ зыпытым яхуэдэу, къэгъэлъэгъуэным. Абы къилъытэрт Iущыгъэшхуэ хэлъу дунейр зэтегъэувауэ икIи дунеягъэм и «щIыкIэ-ухуэкIэ» хъуар къызэриIуэтэным пылът.
Щэукъий Ахьмэд, ищхьэкIи зэрыщыжытIащи, усэ тхыныр и къалэн нэхъыщхьэу ибжырт, псэухуи нэхъыбэу аращ зыхуэлэжьар. Ауэ абы къыщIэнащ пьесэфI зыбжани. Ар щыпсэуа лъэхъэнэм Мысырым и драматургиер къыкIэрыхурт. Академик Крачковский И. Ю. и «Тхыгъэ къыхэхахэм» (Мэзкуу - Ленинград, 1956 гъэм, ещанэ том) щетх: «ЕщэщIанэ гъэхэм усакIуэшхуэ Щэукъий Ахьмэд аргуэру зэ къигъэщIэрэщIэжыну хуожьэ классикэ нэпцIыр зи щапхъэ трагедиехэр; хьэрып, мысыр пасэрей гъащIэм къыхихауэ абы итхащ пьесэ зыбжанэ («Клеопатрэ», «Камбиз», «Меджнун», «Андалусием и тепщэ гуащэ», нэгъуэщIхэри); иджыри къэс тепщэгъуэр мысыр литературэм щызыIыгъ классикэм тету усэ зэщIэжьыуэхэмкIэ тха зэрыхъуам къыхэкIыу ахэр хьэрып тхылъеджэхэм хуабжьу ягу ирохь».
Дунейм ехыжыным мазэ зыбжанэ нэхъ имыIэжу Ахьмэд и «лъым и джэ макъ» зэхех, икIи къызыхэкIа и адыгэ лъэпкъым хуэфэщэн гуэркIэ етэну лэжьыгъэм зрет. НэхъапэIуэкIэ итха «Алий-бек Щэджащэр, е Мамлюкхэм я къэралыгъуэр» пьесэр, щищIалэгъуэм къемыхъулIауэ илъытэр, щIэрыщIэу иузэщIыжыну йотIысылIэ. ПIэхэнэу зэрыщытым хуэдэу, усакIуэ сымаджэр илъэс ныкъуэкIэ псэхугъуэ имыIэу лэжьащ, и тхыкIэкIи и щIыкIэкIи пьесэр зэрихъуэ кIыжу, иригъэфIакIуэу.
Пьесэм къыщыхъу Iуэхугъуэхэр Каир, Акъкъэ, Силихьийе къалэхэм щокIуэкI. Ар топсэлъыхьыж адыгэ мамлюк СулътIан Алий-бекрэ абы и телъхьэ хъуахэмрэ Уэсмэн пащтыхьыгъуэм и бийуэ зыкъаIэту текIуэныгъэр къызэрахьам, Мысырыр хуит къызэращIыжам. Апхуэдэу абы къыхощыж Алий-бек и малъхъэ Мухьэмэд Абу-Зэхьабрэ мамлюк Мурад-бекрэ къызэрепцIыжар. Тхыдэ «къуэпс» кIуэцIрышам къещIэкIауэ, къыIущауэ драмэм дыщрохьэлIэ лъагъуныгъэ, щхьэхуещэ Iуэхухэми. Псалъэм папщIэ, гукъинэж къыпщохъу Мурад-бекрэ гъэр цIыхубз Амалрэ я лъагъуныгъэр. А лъагъуныгъэр къызэщIэстурэ, зэуэ къызэпоуд - фIыуэ зэрылъэгъуахэр зэдэлъхузэшыпхъуу къыщIокI.
Мы тхыгъэм наIуэ къищIащ Щэукъий Ахьмэд къызыхэкIа лъэпкъым и тхыдэми и псэукIами фIыуэ щыгъуазэ цIыхуу зэрыщытар. Абы адыгэхэм я шыфэлIыфэр IупщIу дегъэлъагъу, лъэпкъым и хьэл-щэныр, и псэукIамрэ и зэхэтыкIамрэ ди нэгу щIегъэкI. Апхуэдэуи тхакIуэшхуэм ибзыщIакъым мамлюк къэралыгъуэми лей щызекIуэу, гъэпцIагъэ щызэрахьэу зы зэман къызэрекIуэкIар.
Хьэрып поэзием и дахапIэр къэзыгъэщIа усакIуэшхуэм мы тхыгъэр и ехъулIэ-
ныгъэшхуэу къабжащ ар фIыуэ зылъагъухэм. Абыхэм къалъытащ ар усыгъэм и телъыджэу, Iэзагъышхуэ хэлъу гъэпсауэ.
Щэукъий Ахьмэд и драмэхэм гъэсэныгъэ и лъэныкъуэкIи мыхьэнэшхуэ яIэщ. Абыхэм къыщыгъэлъэгъуащ цIыхур зэрыщытын хуейр, абы и хьэл-щэн нэхъыфIхэр - акъылыфIагъыр, пагагъыр, лIыхъужьыгъэр, хэкур фIыуэ лъагъун зэрыхуейр, хуитыныгъэр хъумэным, пщылIыпIэр гъэкIуэдыным яIэ мыхьэнэр, нэгъуэщI куэди.
Хьэрып драматургием и «адэу» Щэукъийр игъащIэкIэ щытынущ, сыту жыпIэмэ, иджырей театрым хуэлэжьэн ар ищIащ, пасэрей фащэжьыр щихри, къэунэху гъащIэм екIун «щыгъын» щитIэгъащ.
Аль-Фахьури Хъаннэ «хьэрып усакIуэхэм я эмирым» мы дунейм щиубыд увыпIэр щиубзыхукIэ жеIэ: «Ар цIыху щэджащэщ, абы къыщымынэжу, Тхьэм псом я лейуэ хиха усакIуэщ, дунейм усакIуэшхуэ дыдэу къытехъуахэм нэхърэ мынэхъ цIыкIуу, ауэ и зэчийм щыщ куэд абы пщIэншэу игъэкIуэдащ зыхуейр итхыну щыхуимыта лъэхъэнэм».
МыкIуэдыжын образхэр, усыгъэ хьэлэмэтыщэхэр зи къалэмым къыщIэкIа тхакIуэр дуней псом къыщацIыху. КъуэкIыпIэ Гъунэгъум уей-уей щыжезыгъэIа, хьэрып усыгъэр къэзыгъэщIэрэщIэжахэм ящыщ зы, тхакIуэхэм я щапхъэ хъуа, ноби куэдыр зыдэплъей усакIуэшхуэщ Щэукъий Ахьмэд. Абы и усыгъэхэр мыкIуэдыж фIыгъуэу игъащIэкIэ яIэнущ Мысырым ис цIыхухэм. Захъуэжынщ зэманми дунейми, къызэкIэлъыкIуэнщ щIэблэщIэхэр, ауэ зэи къэхъункъым поэзие нэсым, Щэукъий Ахьмэд къыбгъэдэкIам, хьэрыпхэр димыхьэхыжу, и хэкуэгъухэм яфIэмыIэфIу.
____________________________
ГугъапIэу диIэщ, ди гуапэщ гум ехуэбэкI псыIагъэр.
Жэнэт щIыналъэщ, и Iуфэр зэщIэгъэгъащ щхъуантIагъэу.
ЩIэращIэщ пщащэ щIыкIафIэу, зауэлI къудану зэкIужщ.
Дыгъэ нэбзийхэр псы щхьэфэм щоджэгури псым хоткIухьыж.
Тенджыз губжьауэ гъатхэпэм къиунщи, уэру ехынщ.
Гъэр икIыхун зыхуежэхыр, щIэлажьэр цIыхум я шхынщ.
Бжьэхуцыр къыдегъэбэкIыр, ди губгъуэм и гуэдз щхьэмыжщ.
ГуфIэгъуэм и къигъэхъуапIэу, гугъапIэр къезыгъэблэжщ.
ГуапагъкIэ цIыхум етэныр и ткIуэпсхэм я гъащIэ уазщ.
ЩIыгулъым псэ хэлъхьэжыныр а псышхуэм хуиуха фарзщ.
Къулей-къулейсыз имыIэу гъавэр яхуегъэщхьэлъэ,
Iупхыжмэ, тесэ аргуэру, къыхыумыгъэкIыу пIалъэ!
Уеплъамэ, и пIэм имыкIыу къыпщыхъуми, и гъуэгу мыухщ.
Псы щIэншэм щыму, мыпIащIэу ди гъащIэр къытхурехьэх.
Ауэ зэм-зэм къэгубжьмэ, аслъэным и пщэц тэджауэ,
Псыпыхуу къызэрохьэжьэри, и нэпкъхэм къоуэ пэбжьауэу.
ГугъапIэу диIэщ, ди гуапэщ гум ехуэбэкI псыIагъэр.
Хуэкъамылыфэ и Iуфэр зэщIолыдыкI накъыгъэу.
Си фIэщ пхуэщIынкъым щыIэу езы жэнэтми, уеблэм,
ДахагъкIэ, берычэтагъкIэ зы псы пэхъуну Нилым!
Сыхуейми усщыгъупщэжыну,
Сигу усхуигъэкIкъым, сщIэнур сыт?
Сыхуейми узгъэкъуэншэжыну,
Уи телъхьэщ си псэр - сэ сысыт?
СыхущIэкъухукIэ узбгынэну,
Себгынэр жейми, сохьыр гугъу.
Си пщIыхьым слъэкIкъым ухэсхыну -
ПщIыхьэпIэ къэс узиIэпэгъущ.
Псэ езэшар къыдэгъэгъэжу
Дахагъэ гуэр къэкIыжмэ сигу,
Сигу уизгъэхуныр щхьэгъэпцIэжщи,
КъыщIыхьэр япэу уэрщ си нэгу.
Си нэпс къыщIехур лъагъуныгъэм,
АрщхьэкIэ сытхэр си Iэмал?!
Сэбэп къысхуэхъукъым нэпс шыугъэр, -
Си дежкIэ уи гур щIыIэмылщ.
УкъепэгэкIми ауаныщIу,
ЛъэгущIыхьу си щхьэ згъэтIылъам,
Сэ схулъэкIынукъым нэгъуэщIу, -
Пэлъэщкъым зыри сигу къэплъам.
ГубампIэдэхыу къанэр фадэрщ.
КъелыпIэ фадэри мыхъуам,
Изохыр пу нэлат ар фалъэм
КъыщыпкIыу къысхуизыгъэхъуам!
Сиплъакъым фадэ гуащIэм и щIэм.
Къысщыхуэ фадэу хъуам я ней!
Къихьащи гъатхэр си псэ лъащIэм,
Щогъагъэ си гум сэтэнейр!
Мысыр, Каир
Нил псым и теплъэр, Асуан къалэм пэгъунэгъуу.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Урысей Федерацэм щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1856.txt"
} |
Сочэ къыщыхэжаныкIахэр
КаратэмкIэ ныбжьыщIэхэм я урысейпсо зэхьэзэхуэ Сочэ къалэм щекIуэкIащ. Къэралым и щIыпIэ 16-м къикIа спортсмен 885-рэ абы хэтащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм хъарзынэу зыкъыщагъэлъэгъуащ зэхьэзэхуэм. Ди каратистхэм дыщэ медалу 12, дыжьыну 6, домбеякъыу 8 зыIэрагъэхьащ.
Я хьэлъагъ елъытауэ зыхэта зэпеуэхэм щытекIуащ Блий Изабеллэ, Сыжажэ Дамир, Бобров Даниил, Гуэбэшыхэ Аскэррэ Арнеллэрэ, Къэзанш Артур, Глашев Муслим, Къущхьэ Инал, Мэз Идар сымэ.
Дыжьын медалхэр яIэрыхьащ Уянаевэ Самирэ, Тхьэбысым Алесэ, Нэгумэ Алихъан, Хочуев СулътIан. Ещанэ увыпIэр яубыдахэщ Блий Эмир, Залихановэ Аишэ, Боташев Рустам, Яхуэмгъуэт Аслъэн, Уэркъ Алий, Атмурзаевэ Зухра, Щомахуэ Ислъам.
Гуп зэпеуэми фIы дыдэу зыкъыщагъэлъэгъуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм. Я хьэлъагъ елъытауэ ди щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ бжьыпэр щаубыдащ зи ныбжьыр илъэси 8 - 9, 10 - 11, 12 - 13 ирикъуахэм я деж.
Сочэ къалэм щекIуэкIа урысейпсо зэхьэзэхуэм къыщыхэжаныкIахэр ягъасэ тренер гъуэзэджэхэу Гуэбэшы А., КIэмпIарэ Р., Мэш А., Щомахуэ В., Нэхущ В., Могилевец Е., Юнусов В. сымэ.
Прохладнэ щIыналъэм и футболист ныбжьыщIэхэм текIуэныгъэр къыщахьащ Сочэ и «Легенда центр» стадионым и джэгупIэ губгъуэхэм щрагъэкIуэкIа «ЦIэрыIуэ хъунухэм я кубок» зэхьэзэхуэ иным.
2008 - 2014 гъэхэм къалъхуахэр я ныбжь елъытауэ щызэхадза гупихым щызэпеуащ Урысей Федерацэм и щIыналъэ куэдымрэ Абхъазымрэ къикIа командэ 82-рэ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыхьыр зэхьэзэхуэм щахъумащ ди республикэм нэгъабэ и чемпион хъуа Прохладнэ и «Энергетик»-м и ныбжьыщIэ гупитIым.
Ди щIалэ цIыкIухэм я командитIри финалым нэсыфащ. 2012 гъэм къалъхуахэм я зэпеуэм и кIэух зэIущIэм «Энергетик»-р 3:1-уэ щефIэкIащ Мэзкуу и «LaLiga»-м икIи «ЦIэрыIуэ хъунухэм я кубок»-мрэ дыщэ медалхэмрэ зыIэрагъэхьащ. Апхуэдэ дыдэ ехъулIэныгъэ яIэным зы мащIэ дыдэт къахуэнэжар зы илъэскIэ нэхъыщIэхэми. 2013 гъэм къалъхуахэм я зэпеуэм и финалым прохладнэдэсхэр къащыпикIуэтащ ди къэралым и къалащхьэм къикIа «Толя о футболе» гупым.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и командитIым Сочэ и «Легенда центр» стадионым и джэгупIэ губгъуэхэм щрагъэкIуэкIа «ЦIэрыIуэ хъунухэм я кубок» зэхьэзэхуэ иным дыщэ, дыжьын медалхэр щызыIэрагъэхьауэ къагъэзэжащ. Абыхэм я гъэсакIуэ, Прохладнэ и «Кавказкабель»-м и капитану Урысей Федерацэм футболымкIэ и етIуанэ дивизионым илъэс зыбжанэкIэ щыджэгуа Волков Александр зэпеуэм и тренер нэхъыфIу къалъытащ икIи саугъэт щхьэхуэ къыхуагъэфэщащ.
Балъкъэр лъэпкъым и КъэщIэрэщIэжыныгъэм и махуэм ирихьэлIэу илъэс тIощIрэ етхуанэ хъуауэ зэкIэлъхьэужьу къызэрагъэпэщ ныбжьыщIэхэм дзюдомкIэ я зэхьэзэхуэ.
Налшык и «Спартак» стадионым дзюдомкIэ и спорт пэшым щызэхэта зэпеуэм кърихьэлIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыналъэ псоми къикIа 2005 гъэм къалъхуа ныбжьыщIэхэр. Абыхэм бэнэкIэ екIурэ зыIыгъыкIэ дахэрэ къагъэлъэгъуащ.
Я хьэлъагъ елъытауэ зыхэта гупхэм текIуэныгъэр къыщахьащ икIи саугъэт нэхъыщхьэхэр ялъысащ Кизов Айдэмыр, ХъутIэ Темырлан, Щоджэн Феликс, Щауей Азэмэт, Мэкъуауэ Рустам, Беслъэней Идар, Къанкъул Давид сымэ. КIэух зэIущIэм абыхэм щыхагъэщIа КIэрэф Сурлан, Къумыкъу Астемыр, Мамий Аскэр, Бэч Тембулэт, Бжэнбахъуэ Елдар сымэ дыжьын медалхэр иратащ.
Зэхьэзэхуэм ещанэ увыпIэр щаубыдащ Гъубжокъуэ Дамир, Скабелкин Георгий, Жылэ Нодар, Токъу Къазбэч, Жырыкъ Инал, Дыщокъуэ Алан, Карпенкэ Виталий, Тэхъу Алан. Абыхэм домбеякъ медалхэр яIэрыхьащ.
Балъкъэр лъэпкъым и КъэщIэрэщIэжыныгъэм и махуэм ирихьэлIэу илъэс тIощIрэ етхуанэ хъуауэ зэкIэлъхьэужьу къызэрагъэпэщ ныбжьыщIэхэм дзюдомкIэ я зэхьэзэхуэм щытекIуахэмрэ къыщыхэжаныкIахэмрэ зэпеуэм хуагъэхьэзыращ Марыщ Е., Иуан Д., Апхуд А., Бунятов А., Махуэ А., Дзу З., Щауей Хь. сымэ.
Нобэ Налшык дэт ХьэтIохъущокъуэхэ я жыг хадэм щекIуэкIынущ «Узыншагъэм ухуэзышэ лъэбакъуэ минипщI» Iуэхугъуэр.
Узыншагъэм и дунейпсо махуэм ирихьэлIэу, хабзэ хъуауэ, «Лъэпкъым и узыншагъэм и лигэ» урысейпсо жылагъуэ зэгухьэныгъэм къызэригъэпэщ лъэс зекIуэм щIэгъэкъуэныгъэ лъэщ сыт щыгъуи хуэдэу ират Къэбэрдей-Балъкъэрым СпортымкIэ, УзыншагъэмкIэ, Граждан жылагъуэ IуэхущIапIэхэм ядэлэжьэнымрэ лъэпкъ IуэхухэмкIэ и министерствэхэм, Налшык къалэ администрацэм, Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым.
Лъэс зекIуэм щIидзэнущ сыхьэтыр 14-м. Абы хэт хъунущ гукъыдэж зиIэ псори. Нэхъ жыджэрхэм саугъэтхэмрэ дипломхэмрэ къапоплъэ. Адрейхэм тыгъэ хуащIынущ гъащIэ узыншэм и сэбэпынагъым теухуа тхыгъэ купщIафIэхэр зэрыт буклет гъэщIэрэщIахэр.
Армэм и генерал Хрулёв А. и цIэр зэрихьэу Санкт-Петербург дэт Дзэ академием и курсантхэм я зэхьэзэхуэ самбэмкIэ екIуэкIащ. Абы дыщэ медалрэ зэIэпах кубокымрэ къыщихьащ ди лъахэгъу Гъазэ Ибрэхьим.
Налшык къыщалъхуа щIалэщIэр ехъулIэныгъэ иIэу илъэс етIуанэ хъуауэ «ищхъэрэ къалащхьэм» щоджэ. Ар сыт щыгъуи жыджэру хэтщ армэм и генерал Хрулёв А. и цIэр зэрихьэу Санкт-Петербург дэт Дзэ академием и жылагъуэ, спорт гъащIэми. Апхуэдэхэм ящыщ зыщ иджыблагъэ самбэмкIэ абы щекIуэкIа зэхьэзэхуэри. Килограмм 75-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм Гъазэ Ибрэхьим къыщыпэхъун къахэкIакъым икIи хуэфащэ дыдэу текIуэныгъэр къыщихьащ.
Мыгувэу зэхэтынущ Урысей Федерацэм ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и министерствэм и чемпионат. Армэм и генерал Хрулёв А. и цIэр зэрихьэу Санкт-Петербург дэт Дзэ академием и цIэкIэ абы зыкъыщигъэлъэгъуэнущ Гъазэ Ибрэхьим. Апхуэдэ Iэмал ди лъахэгъум къыхукъуэкIащ я еджапIэм щекIуэкIа зэхьэзэхуэм зэрыщытекIуам и фIыгъэкIэ. Ар егъасэ тренер гъуэзэджэ Солдатов Виктор.
ТЕМЫР Дисанэ.
Сурэтым: Зэхьэзэхуэм къыщыхэжаныкIахэр щагъэлъапIэм кубокыр IэщIэлъу япэ итыр Гъазэ Ибрэхьимщ.
Осетие Ищхъэрэ - Аланием и къалащхьэ Владикавказ иджыблагъэ щызэхэтащ Урысей Федерацэм бэнэкIэ хуитымкIэ ныбжьыщIэхэм я зэхьэзэхуэ. Абы щытекIуащ ди лъахэгъу Iэщын Алихъан.
Владикавказ дэт «Манеж» спорткомплексым щекIуэкIыну урысейпсо зэхьэзэхуэм хэтыну къэралым и щIыпIэ куэдым къикIа, зи ныбжьыр илъэс пщыкIуий иримыкъуа щIалэщIэхэр гъатхэпэм и 26-м къызэхуэсат. Абыхэм зэхагъэкIынут Урысей Федерацэм щынэхъ лъэщхэр, иужькIэ дунейпсо, европэ чемпионатхэм кIуэнухэр ягъэбелджылын папщIэ.
Килограмм 45-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм къыщыпэхъун къахэкIакъым ди лъахэгъу Iэщын Алихъан. И хьэрхуэрэгъу псоми шэч къызытумыхьэн текIуэныгъэхэр къафIихьри, ар финалым нэсащ. Абы къыщыпэщIэтащ Дагъыстэным къикIа Галаев Ахьмэд.
Япэ дакъикъэхэм кърищIылIа ебгъэрыкIуэныгъэ лъэщхэм Алихъан хуэмыхьэзырыщэу къыщIэкIащ. Балл бжыгъэкIэ и ныкъуэкъуэгъур псынщIэу къефIэкIыу хуежьами, ар къэдзыхакъым икIи къэнэжа зэманым ар хигъэщIэжыфащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Урысей Федерацэм щынэхъ лъэщ хъуащ зи ныбжьыр илъэс пщыкIуий иримыкъуа, килограмм 45-м нэс зи хьэлъагъ бэнакIуэхэм я деж.
АдэкIэ Iэщын Алихъан дунейпсо утыкур къыпоплъэ. Ар и гъэсэнщ Абрэдж Арсенрэ Хьэсанэ Олегрэ.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1857.txt"
} |
Лъэпкъ зыужьыныгъэм и пщалъэ
Ди къэралыгъуэм зиужь, ефIакIуэ зэпыту зэрыщытым и щыхьэтщ республикэм и унафэщIхэм егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ гулъытэ хэха хуащI зэрыхъуар. Нобэ гъащIэм и лъэныкъуэ псоми компьютерхэмрэ технологие пэрытхэмрэ нэсащ. ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и щIэныгъэ къудамэ (КъБЩIЦ) 1993 гъэм и щIыналъэм къызэрыщызэIуихамкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэм Iэмал ягъуэтащ дунейпсо зыужьыныгъэм и зы Iыхьэ хъуну.
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм ди къэралыр зэрыхуауэ щыта политико-экономикэ щытыкIэ хьэлъэр куэдым ящIэж. А лъэхъэнэм зэтекъутащ жылагъуэр зэпIэзэрыту зыIыгъа, абы и джэлэсу щыта IэнатIэ куэд. Ардыдэм хуэкIуэрт щIэныгъэ, щэнхабзэ IуэхущIапIэхэр. Зэманым къаридза удын хьэлъэм ди республикэм и щIэныгъэ IэнатIэ- хэр къезыгъэла цIыхухэм ящыщщ щIэныгъэлI цIэрыIуэ, техникэ щIэныгъэхэм я доктор, УФ-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, РАЕН-м и академик Иуан Пётр Мацэ и къуэр. Абы и фIыгъэкIэ ахэр щIэувауэ щытащ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и дамэм, щIыналъэ щIэныгъэ центр хъуауэ.
Ди республикэм, Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэм зэрыщыту щIэныгъэм нэхъри зыщиужьынымкIэ шэсыпIэ хъуащ а щIэныгъэ центрыр. Абы лъандэрэ илъэс 25-м нэблэгъащи, ди лъэпкъ щIэныгъэр лъагапIэщIэхэм нэсащ, ди щIэныгъэлIхэми унэтIыныгъэ зэхуэмыдэхэмкIэ зэфIах къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэми я лъабжьэр нэхъ куу, я купщIэр нэхъ лъэщ хъуащ. 1994 гъэм щIэныгъэ центрым къызэIуихащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Бгылъэ щIыпIэхэм я экологиемкIэ и институтыр (унафэщIыр Тембот ФатIимэщ). Куэд дэмыкIыу КъБЩIЦ-м къызэригъэпэщащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Информатикэмрэ щIыналъэ управленэмкIэ институтыр (унафэщIыр Нэгъуей Залымхъанщ). ТхыдэмкIэ, филологиемкIэ, экономикэмкIэ институтыр (иджыпсту Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтыр (унафэщIыр Дзэмыхь Къасболэтщ), апхуэдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым Прикладной математикэмрэ автоматизацэмкIэ и институтыр (унафэщIыр Алихъан Анатолийщ). Ахэр академическэ IуэхущIапIэ хъуахэщ икIи КъБЩIЦ-м и къудамэ щхьэхуэхэу уващ.
Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым и нэIэм щIэт щIэныгъэ IуэхущIапIэхэм ящыщщ Ядернэ къэхутэныгъэхэмкIэ Урысей Академием ди щIыпIэм щиIэ Бахъсэн нейтриннэ обсерваторэр. Абы и Прези- диумым егъэщIылIащ ГеографиемкIэ къудамэмрэ редакцэ - тхылъ тедзапIэмрэ. А IэнатIэм пыщIауэ мэлажьэ РАН-м и Медико-биологие институтым медицинэ-экологие къэхутэныгъэхэмкIэ и щIыналъэ институтыр, РАН-м АстрономиемкIэ и институтым Терскол щиIэ Астрономие обсерваторэр, нэгъуэщIхэри.
Мы зэманым щIэныгъэ центрым псори зэхэту щолажьэ IэщIагъэлI 600-м щIигъу. Абыхэм яхэтщ РАН-м и член-корреспондентхэр, щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм я докторхэр, кандидатхэр. Абы и институтхэм щыIэ докторантурэхэм, аспирантурэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ IэщIагъэлIи 150-м щIигъум. Инфоматикэмрэ щIыналъэ управленэмкIэ институтым экономикэ щIэныгъэмкIэ кандидат, доктор лэжьыгъэр щыпхагъэкI совет иIэщ. «Известия КБНЦ РАН» журналыр пIалъэ хэхам тету къыдокI.
РАН-м и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым информатикэмкIэ, кибернетикэмкIэ, экономикэмкIэ, прикладной математикэмкIэ, биологиемкIэ, географиемкIэ, ядернэ физикэмкIэ, астрофизикэмкIэ, жылагъуэ, тхыдэ-филологие щIэныгъэхэмкIэ къэхутэныгъэшхуэхэр щрагъэкIуэкI. Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм щыяпэу республикэм и зыужьыныгъэм дызэрыхуэкIуэну гъуэгур ди деж щаубзыхуж хъуащ. Информатикэмрэ щIыналъэ управленэмкIэ институтым зэхилъхьащ 2030 гъэ пщIондэ Къэбэрдей-Балъкъэрым зиужьынымкIэ япэ игъэщыпхъэ Iуэхухэр къыщыгъэлъэгъуа программэ. ИригъэкIуэкI щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэмкIэ РАН-м и КъБЩIЦ-р япыщIащ УФ-м, хамэ къэралхэм щыIэ щIэныгъэ зэгухьэныгъэ куэдым.
Абы и щIэныгъэлIхэм я зэфIэкI лъагэхэм я фIыгъэкIэ, центрым и пщIэр щылъагэщ Урысейм и мызакъуэу хамэ къэралхэми. Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым къепха институтхэм мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэр зэрызэфIахым и щыхьэтщ РАН-м жылагъуэ, гуманитар, техникэ, естественнэ щIэныгъэхэмкIэ зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм абыхэм я лэжьыгъэхэри къызэрыхалъытэр. Абыхэм щапхъэ яхуохъу я пашэ, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым и къызэгъэпэщакIуэ икIи и унафэщI Иуан Пётр и Iуэху бгъэдыхьэкIэр. ИригъэкIуэкI лэжьыгъэхэр къалъытэри, Иуаным хуагъэфэщащ СССР-м и Министрхэм я Советым и саугъэтыр, РАН-м, КъБР-м я ЩIыхь тхылъхэр. Апхуэдэу ар ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Академием (Мюнхен), ЩIэныгъэхэмкIэ Нью-Йорк академием, Естественнэ ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей академием, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием, нэгъуэщI щIэныгъэ зэгухьэныгъэ зыбжанэми я академикщ, КъБР-м и Iэтащхьэм и деж щыIэ Жылагъуэ советым хэтщ, ЩIэныгъэмкIэ, егъэджэныгъэмкIэ, щIалэгъуалэ политикэмкIэ абы и къудамэм и унафэщIу. Иуан Пётр и цIэр иратхащ США-м къыщыдэкIа «Дуней псом и цIыху щэджащэ 5000» тхылъым.
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Юрий 2016 гъэм и мазаем и 8-м къыдигъэкIа Указым ипкъ иткIэ, Иуан Пётр къыхуагъэфэщащ ди республикэм и дамыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэр - «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и пащхьэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденыр. Ар хэкулIым къихьащ щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хуищIа хэлъхьэныгъэ иным къыпэкIуэу. ЩIэныгъэлIым и къэхутэныгъэ лэжьыгъэ куэдым я лъащIэщ бгъэдэлъ гупсысэ куур, зэхэщIыкI лъэщыр. Иуаным и зэфIэкIым кърикIуахэр илъэс щIагъуэ дэмыкIыу хагъэхьэ «РАН-м и ехъулIэныгъэ нэхъыщхьэхэр» илъэс къэс къыдэкI журналым.
Ди хэку псор ипэкIэ зыгъэкIуэтэфын лэжьыгъэ купщIафIэ яхузэфIох ди щIыналъэм и щIэныгъэлIхэм. Иуан Пётр пхиша щIэныгъэ гъуэгур хэмыгъуащэу, ар нэхъри нэхъ бгъуфIэ хъууэрэ ирикIуэ псоми зыщаузэщIыну ди гуапэщ. Гъунэ зимыIэ а фIыгъуэр - щIэныгъэр - ди Къэбэрдей-Балъкъэрым зэпIэзэрыту зиужьыным, абы и цIыхухэм я ехъулIэныгъэм нэсу хурелажьэ.
Нэхущ Iэдэм
Иуан Пётр
Къумахуэ Музьэдин
Хъурей Леоренэ
Хьэщхъуэжь Раисэ
КIуэкIуэ Джэмалдин
Гъут Iэдэм
ТIымыжь Хьэмыщэ
ТАМБИЙ Линэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1858.txt"
} |
Балъкъыпс ефа Iей хъун хуейкъым
Урысей Федерацэм, КъБР-м, КъШР-м щIыхь зиIэ я артист, оперэ уэрэджыIакIуэ Ташло Алийрэ сэрэ дызэкъуажэгъущ. Ар - бгы лъапэмкIэ, сэ - псыежэх IуфэмкIэ дыкъыщыхъуащ. Дыкъыщыхъуащ жысIэ щхьэкIэ, къуажэм и гъунэ зырызщ дыщыпсэуар, къинэмыщIауи сэ езанэ классыр къэзуха нэужь, къалэм сыкъэкIуащ сыщеджэну. Арами, абы и хъыбар зэхэсхрейт. «А щIалэ цIыкIум зы макъ иIэщи, бгым дэкIауэ уэрэд щыжиIэкIэ, къуажэкIэм нэс щызэхыбох», - жаIэрт къуажэдэс щIалэгъуалэм. Гу лъытэн хуейщ: ар иджыри школым щыщIэс зэманрат…
Налшык музыкэ училищэм Алий ныщыщIэтIысхьам, сэ а еджапIэр къэзухырт. Абы къыхэкIыуи, а лъэхъэнэхэм иджыри ар фIыуэ сцIыхуртэкъым. ЗгъэщIэгъуауэ зы Iуэху закъуэ IупщI дыдэу сощIэж: училищэм щеджэу, Алий Iэмал къратауэ щытащ симфоние оркестрым щIыгъуу концерт гуэрым уэрэд щыжиIэну. Ар еджакIуэм дежкIэ пщIэшхуэт, щытхъум я нэхъ лъапIэт. Училищэм щеджахэм ящыщу апхуэдэ насып нэгъуэщIым къытхукъуэкIауэ щытауэ сщIэжыркъым… Ташлом Санкт-Петербург дэт консерваторэр 1992 гъэм къиухри, Налшык дэт Музыкэ театрым къыкIэлъыкIуэ илъэсым лэжьэн щыщIидзащ. Абы и закъуэщ зи зэфIэкIхэр Италием къыщызыпщытэжауэ диIэр. 1995 - 1996 гъэхэм ар хэтащ Карузэ Энрикэ, Пуччини Джакомэ сымэ я щIыхькIэ Милан къыщызэрагъэпэща дунейпсо зэпеуэхэм. КъищынэмыщIауи, Ла Скала оперэ театрым и режиссёр нэхъыщхьэ Негри Робертэ уэрэджыIакIуэр иригъэблагъэри, и Iэзагъэм хригъэгъэхъуащ.
ЦIыхухъум и губзыгъагъэм и нэщэнэу къызолъытэ щхьэгъусэфI, унэгуащэ пэж къызэрыхихыфыр. Абы тепщIыхьми, Алий Iущыгъэ ин зыхэлъщ. Тамарэ (абы и щхьэгъусэр) илъэс 30 хуэдиз хъуауэ соцIыху икIи дызэныбжьэгъущи, а зы хьэлымрэ зы пIэмрэ итщ, уемыхъуэпсэнкIэ Iэмал имыIэу. Жьэгур зыхуейри хуегъазэ, и лэжьыгъэри ещIэ, Алий и Iуэхухэри деIыгъ. Сыт щыгъуи диIыгъащ абы и щхьэгъусэм и IэщIагъэр, уеблэмэ Ташлор еджэну консерваторэм щыкIуэми, и уэрэд жыIэныр къигъанэри (а зэманым Тамарэ республикэм фIыуэ къацIыхуа уэрэджыIакIуэ нэхъ щIалэхэм ящыщт), илъэситхуми Алий и гъусэу абы щыIащ. Ар щIыжысIэр уи Iуэху къохъулIэнымкIэ унагъуэм куэд зэрелъытар къыхэзгъэщыну сыхуейщи аращ. Езы Ташломи и щхьэгъусэм щхьэкIэ жиIэ хабзэщ: «Ар мыхъуамэ…».
Мы зэманым Музыкэ театрым щыри дыщызэдолажьэ. Алий лэжьакIуэшхуэщ. Зы махуэ къанэу къыщIэкIынкъым ар театрым е училищэм кIуэуэ и макъым емылэжьу. ЗэрыфщIэщи, уэрэджыIакIуэм и макъыр дахэу, жьгъырууэ щытын папщIэ, махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу, абы елэжьыжын хуейщ. Аращи, Алий, сыхьэт-сыхьэтитIыр а Iуэхум хухех. Алий фIы дыдэу къехъулIахэм ящыщщ Верди Джузеппе и «Травиата», «Риголетто», Чайковский Пётр и «Евгений Онегин», «Иоланта», Леонкаваллэ Руджерэ и «Паяцы», Пуччини Джакомэ и «Тоска» оперэхэм щигъэзэщIа роль нэхъыщхьэхэр.
Алий талантышхуэ иIэщ. Балъкъыпс ефа Iей хъун хуейкъым…
КЪРЫМ Иринэ, Ингуш, Осетие Ипщэ республикэхэм щIыхь зиIэ я артисткэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1859.txt"
} |
Ди лъэпкъэгъу цIэрыIуэхэр
Тыркум и къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэ пэрыт Берсис (Бырсыр) Исмэхьил Зия
(1883-1953)
Измит щIыналъэм хыхьэ Сапанджа къалэм къыщалъхуащ. 1903 гъэм дзэ училищэ къиухащ. Албан, Македоние щIыналъэхэм къулыкъу щищIащ, япэ дунейпсо зауэшхуэм хэтащ. Запасым ягъэкIуа и ужькIэ ар мызэ - мытIэу хахащ Тырку Республикэм и Лъэпкъ Зэхуэс Иным и депутату.
Хамэ къэрал щыпсэу и лъэпкъэгъухэм я къыщхьэщыжакIуэт. Ар ящыщщ, илъэс 27-кIэ къыпаубыдауэ щыта ЗэдэIэпыкъужыныгъэм хуэунэтIа Шэрджэс зэгухьэныгъэр къызэзыгъэпэщахэм (1950), 1953 гъэм Истамбыл къыщыдэкIын щIэзыдза «Кавказ» журналым и зэтеублакIуэхэм.
Адыгэхэр зыхэсхэм хэмышыпсыхьыжу я лъэпкъ щхьэхуэныгъэхэр яхъумэжын папщIэ лэжьыгъэшхуэ ищIащ а лъэпкъылI нэсым.
Истамбыл дунейм щехыжащ.
Мысыр щIэныгъэлI, тхакIуэ, зи IуэхущIафэ щхьэпэхэмкIэ хэхэс адыгэхэм къахэщ Рушди (Фэукъуэ) Расим
(1898 - 1976)
Хэхэс адыгэхэм я щIэблэщ. Къаир къыщалъхуащ. Генерал, хедив Тауфик-пэщэм и правительствэм дзэ министру щыта Тауфикъ - пэщэм и къуэрылъхущ. 1920 гъэм абы къиухащ Сорбон дэт университетыр. Мысыр пащтыхь ФуIэд Езанэм и лъэхъэнэмрэ (1917 - 1936) Фарукъ и тетыгъуэмрэ (1936 - 1952) къэрал къулыкъу инхэр иIыгъащ. Шэрджэсхэм я зэкъуэшыныгъэм и зэгухьэныгъэ 1932 гъэм Къаир къыщызэзыгъэпэщахэм, абы и унафэщIу щытахэм ящыщщ. Абы пыщIэныгъэ быдэ яхуиIэт Иорданием, Сирием, Тыркум щыпсэу адыгэхэм.
Рушди и IэдакъэщIэкIхэр къытехуэрт Къаирым къыщыдэкIыу щыта «Аль-Рисала» («Письмена»), «Аль-Муктатаф» («Избранное») журналхэм.
Къаир дунейм щехыжащ.
Къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэу: «Черкесы и Египет», «Ислам и свободомыслие», «Али-бек аль-Кабир», «История национальной трагедии черкесского народа», «Это моя нация (адыгэ лъэпкъым теухуащ)», «Жан» повестыр (1949) адыгэхэм я лъэпкъгъэкIуэдым ехьэлIащ. «Это моя нация» тхылъыр ГъукIэмыхъу Iэбубэчыр урысыбзэкIэ зэридзэкIри 1993 гъэм Налшык къыщыдэкIауэ щытащ.
Нобэр къыздэсым зыщIыпIи къытрамыдзауэ щылъщ «Гъатхэм итхьэкъуахэр», «Удз IэплIакIуэ», «Абдул - Хьэмид СулътIан» романхэр.
Тырку къэрал лэжьакIуэ цIэрыIуэ, къэхутакIуэ Чаглыянгиль (Хъунэжь) Ихьсан Сэбри
(1908 - 1993)
Убыхщ. Истамбыл къыщалъхуащ, а къалэм дэт университетым юрист IэщIагъэм щыхуеджащ.
Тырку Республикэм Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэмрэ Къэрал шынагъуэншагъэмкIэ управленэмрэ щылэжьащ. Йозгат (1948), Анталье (1950), Чанакале (1953), Сивас (1954), Бурсэ (1954 - 1960) щIыпIэхэм я губернатору щытащ.
1960 гъэм дзэм зэхъуэкIыныгъэ инхэр къыщыхъуа иужькIэ къэрал лэжьыгъэр къигъанэри политикэ бэнэныгъэм хыхьащ. 1961 гъэм Захуагъэм и телъхьэ партым къыбгъэдэкIыу сенатору хахат, иужькIэ лэжьыгъэмкIэ, хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министр къулыкъухэр къыхуагъэфэщащ (1965 - 1971, 1975 - 1977гъ.гъ).
1979 гъэм Меджлисым и тхьэмадэу ягъэуващ, 1980 гъэм Тырку Республикэм и Президентым и къалэнхэр игъэзэщIащ.
Захуагъэм и телъхьэ партымрэ, ЦIыхубэ - республикэ партым хэт къэрал лэжьакIуэ цIыху 18-м ягъусэу 1982 гъэм ягъэтIысри, лъэхъуэщым исащ.
«Тактика полиции», «Психология полиции» тхыгъэхэмрэ и гукъэкIыжхэмрэ, гъащIэм къыхиха Iущагъхэр къызыхэщыж «Воспоминания» тхылъымрэ (Истамбыл, 1989 гъэ) дунейм къытехьащ.
«Бэнэным и тхьэ», тырку спортсмен цIэрыIуэ, дуней псом, Европэм, Олимп джэгухэм я чемпион
Догу (ГъукIэ) Яшар
(1913 - 1961)
Убыхщ, Къарэ-Эмир (Самсун вилайетым хохьэ) къуажэм къыщалъхуащ. Зэрысабийрэ бэнэнымрэ адыгэ къафэхэмрэ дихьэхыу къэхъуащ.
1937 гъэм Анкара къэIэпхъуащ. ЗэпыгъэжьакIуэу (сварщикыу) зэрылажьэм къыдэкIуэу спорт клубым егугъуу зыщигъасэрт.
1938 - 1954 гъэхэм Тыркум щрагъэкIуэкIа спорт зэхьэзэхуэхэм, 1940, 1942 гъэхэм щыIа Балкан джэгухэм алыдж-урым бэнэкIэмрэ бэнэкIэ хуитымкIэ пашэныгъэхэр иубыдащ.
Зыми яхухэмыгъащIэ адыгэ щIалэ пелуаным цIыхухэм «Бэнэным и тхьэ» цIэр къыфIащауэ щытащ. БэнэкIэ хуитымкIэ мызэ-мытIэу Европэм и чемпионщ (Стокгольм - 1946, Прага - 1947, Истамбыл - 1949 гъэ) алыдж-урым бэнэкIэмкIэ (Прагэ - 1947 гъэ). 1951 гъэм дуней псом и чемпион Хельсинки щыхъуащ.
1948 гъэм Лондон щекIуэкIа XIV Олимпиадэм и лIыхъужь хъуауэ щытащ. Бэнэным и мастер цIэрыIуэу тхум ятекIуат ди лъэпкъэгъур. Финалым ар зрагъэбэна Австралием щыщ Герард Роберт къемыхьэлъэкIыщэу хигъащIэри, хьэлъагъ 73-рэ зиIэхэм я деж Олимп чемпион щыхъуат.
«Догу Яшар цIыху лъагэкъым, сантиметри 168-рэ хъууэ аращ. Ауэ ар утыкум иту плъагъуныр, и хьэрхуэрэгъухэр имыгъэбауэу зэрыхигъащIэм укIэлъыплъыныр гухэхъуэщ. Абы къигъэсэбэп Iэмалхэм зыри «къелыркъым». Ар лъэныкъуэ куэдкIэ зызыужьа бэнакIуэщ, и хьэлъагъым къриубыдэу бэнэкIэ хуитымкIи алыдж-урым бэнэкIэмкIи къыпэлъэщын къахэкIакъым. КъемыхьэлъэкIыххэу текIуэныгъэр зыIэригъэхьащ Яшар», - спортсменым и зэфIэкIхэр хьэлэмэт щыхъуауэ тепсэлъыхьырт СССР-м и тренер Преображенский Сергей.
1955 гъэм щегъэжьауэ Яшар Тыркум и командэ къыхэхам и тренеру лэжьащ. Дуней псом, Олимп джэгухэм я чемпион зыбжанэ игъэхьэзыращ. Абыхэм ящыщщ спорсмен цIэрыIуэхэу Къаплъэн Хьэмидрэ Дагистанлы Мастэфарэ.
И анэдэлъхубзэр, хабзэр, лъэпкъ тхыдэр фIыуэ ищIэрт.
Гу узым илIыкIащ. Ар щыщIалъхьэжа Самсун къалэ илъэс къэс абы и цIэкIэ бэнэкIэ хуитымкIэ дунейпсо турнир къыщызэрагъэпэщ.
АдыгэлI щэджащэ Жанбэч (Хьэвжокъуэ) Ахъмэт
(1903 - 1978)
КъБР-м хыхьэ Нартан къуажэ къыщалъхуащ. Кавказ Ищхъэрэм Совет властыр щагъэува и ужькIэ Тыркум Iэпхъуащ. АдэкIэ Болгарием кIуэри абы 1925 гъэм Шумен къалэм дэт лицейр къиухащ. Илъэсым щIигъукIэ Прагэ щыпсэуащ, абы къикIри Варшавэ Iэпхъуащ. Польшэм и къалащхьэм сату академиер къыщиухащ. Мэкъумэш хозяйствэ банкым щылажьэрти, Кавказым икIахэм я зэгухьэныгъэхэм газет, журнал къыдагъэкIынымкIэ защIигъакъуэрт. 1940 гъэм нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм Польшэр яубыда и ужькIэ Истамбыл кIуэжри, абы щыпсэуащ.
Ар жыджэру дэлэжьащ Кавказым икIахэм 30 гъэхэм Варшавэ къыщыдагъэкIа «Горцы Кавказа», «Северный Кавказ», «Путь свободы», «Борьба», «Наша цель», «Будущее», «Национальная мысль», «Вперёд», «Наш край», «Призыв» журналхэм. 1964-1967 гъэхэм Истамбыл дунейм къыщытехьэу щыта «Объединенный Кавказ» журналыр къыдэзыгъэкIхэм мылъкукIэ защIигъакъуэрт. Апхуэдэуи, урысыбзэкIэ Германием къыщыдэкIыу щыта нэгъуэщI журналхэми дэIэпыкъурт.
Кавказым иIэпхъукIахэм я зэгухьэныгъэм и къарукIэ Ахъмэт и IэдакъэщIэкIхэу «История торговли на Кавказе» (1978), «Трагедия Северного Кавказа» (1994) тхылъхэр дунейм къытрагъэхьауэ щытащ.
Мысырым и къэрал, политикэ лэжьакIуэ пэрыт Мохи-эд-дин
(Жэмбей) Закария
(1918 - 1989)
Шэрджэс мамлюкхэм я щIэблэм къатехъукIыжащ. Къаир дэт дзэ колледжыр 1937 гъэм къиухри, лъэсыдзэм къулыкъу щрихьэкIащ. 1952 гъэм Бадзэуэгъуэ революцэр щагъэхьэзырым ар хэтащ «Свободные офицеры» зэгухьэныгъэм и унафэщI гупым.
Революцэ нэужьым унафэщI къулыкъу зыбжанэ зэрихъуэкIащ. Мысырым и вице-президент, премьер-министр, къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министр IэнатIэхэр пIалъэкIэ игъэзэщIащ. Къэралыгъуэм и къэкIуэнур ефIэкIуэн папщIэ КъухьэпIэм гухьэну къыхуриджэрт.
1967 гъэм Мысырым политикэ зэпэщIэувэныгъэр къыщыхъея иужькIэ, Гамаль Абдель Насер и оппозицэр гъэбыдэным еру яужь итащ.
Езым и Iуэху еплъыкIэм къытехуэ министрхэр зэхуишэсри, экономикэ политикэм уней секторым ифI къызыхэкIын зэхъуэкIыныгъэхэр хилъхьэну программэ къызэригъэпэщат.
1968 гъэм и гъатхэпэ мазэм президент Насер правительствэм щригъэкIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм япкъ иткIэ, Мохи-эд-Динрэ абы и дарэгъухэмрэ хигъэкIат. 1968 гъэм и кIэхэм иIыгъа къулыкъу псори къигъанэри, дунейм ехыжыху политикэ Iуэху хэIэбэжакъым.
Къаир дунейм щехыжащ.
Тырку щIэныгъэлI цIэрыIуэ, адыгэ Iуэхум жыджэру хэлэжьыхьа Доманич (Думэныщ) Хъейри
1923 гъэм Кахраман-Мараш вилайетым хыхьэ Кабактепе (Хьэгъундыкъуей) къуажэм къыщалъхуащ. 1945 гъэм Галатасарай лицейр, Истамбыл дэт университетым и юридическэ факультетыр 1949 гъэм къиухащ. Доктор диссертацэр абы пхигъэкIащ 1954 гъэм. Истамбыл дэт университетым, экономикэмрэ сатумкIэ Эскишехир, Шишлий школ нэхъыщхьэхэм щригъэджащ. 1967 гъэм ар профессор хъуащ. Истамбыл щызэхэт Кавказ Ищхъэрэ зэгухьэныгъэм и унафэщIу мызэ-мытIэу хахащ. Тыркум и Iэтащхьэм юридическэ IуэхухэмкIэ и чэнджэщэгъуу лэжьащ.
Монографие нэхъыщхьэхэр: «Правовой статус ценных бумаг» (1964), «Правовая ответственность при создании анонимных фирм» (1965), «Простые, коллективные и коммандитные фирмы» (1965), «Общие основы торгового права» (1970).
Европэм и чемпион, бэнэкIэ хуитымкIэ Тыркум щекIуэкIа
зэпеуэхэм мызэ-мытIэу пашэныгъэр щызыубыда Мерич (Мэлыщ) Сервет
ЛъэпкъкIэ шапсыгъщ. 1918 гъэм Экиане къуажэ цIыкIум (Адапазар щIыналъэм хеубыдэ) къыщалъхуащ. Илъэс 17-м иту тыркухэм я лъэпкъ бэнэкIэ - яглы-гурашым - зыхуигъэсэн щIидзат.
Киркпинарымрэ бэнэкIэ хуитымкIэ Тыркум и чемпион зыбжанэрэ хъуащ.
1949 гъэм бэнэкIэ хуитымкIэ киллограм 67-рэ зи хьэлъагъхэм я деж Европэм и чемпион щыхъуащ.
1962 - 1966 гъэхэм Польшэм и гуп къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу, 1968 гъэм Финляндием, 1969 гъэм Тыркум я командэ къыхэхахэм я унафэщIу лэжьащ.
Актёр, тхакIуэ, сценарист цIэрыIуэ Онер (Гъуэгул) Четин
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм Анадолэм Iэпхъуа адыгэхэм я щIэблэщ. Къайсэр вилайетым хыхьэ Бинбогалар бгылъэ къуажэм къыщалъхуащ. ЭкономикэмкIэ академиер Анкара къыщиухащ (1961). Анкара дэт художественнэ театрыращ лэжьэн щыщIидзар (1963). Актёру иригъэжьами илъэсипщIым къриубыдэу труппэм я художественнэ унафэщI хъуат. Театрым я лэжьакIуэхэм я зэгухьэныгъэу Анкара дэт къудамэм и унафэщIу щытащ. 1973 - 1982 гъэхэм продюсеру, Тыркум радиомрэ телевиденэмкIэ и комитетым и генеральнэ унафэщIым и къуэдзэ къулыкъу зэрихьащ.
Ар илъэсипщIкIэ щылэжьащ «Гумхуриет» («Республика»), «Миллиет» («Нация») газетхэм, нэгъуэщIхэми. «Бессмертное дерево» фильмым хэтащ. «Любовь в Стамбуле» тырку-герман художественнэ фильмым и сценарийр зытхари, лIыхъужь нэхъыщхьэхэм ящыщ зым и ролыр зыгъэзэщIари Четинщ. А фильмым и сценарийм щхьэкIэ Тыркум Щэнхабзэмрэ туризмэмкIэ и министерствэм и «Гран-при» къратат. Радиомрэ телевиденэмрэ я журналистхэм я «Звезда года» дамыгъэ лъапIэр 1981 гъэм, 1982 гъэм Тырку газетхэмрэ журналхэмрэ я зэгухьэныгъэм и «Илъэсым и тхакIуэ» цIэр къыфIащат.
Абы и IэдакъэщIэкI тхылъхэм ящыщу нэхъ цIэрыIуэ хъуахэщ: «Гюлибик», «Мальчик из Бинбонга», «Кто видел синюю птицу?», «Апельсин», «Вороны не были черными».
«Гюлибик» сабий повестыр нэмыцэбзэкIэ зэрадзэкIри щэнейри Германием къыщыдагъэкIыжат. АбыкIэ траха фильмым Берлин кинофестивалым «Сабий фильм нэхъыфI» саугъэтыр 1984 гъэм къихьат.
1994 гъэм Четин и Iэдакъэ къыщIэкIат «Это написано на скалах» роман гъэщIэгъуэныр, ар XIX лIэщIыгъуэм адыгэхэм иращIэкIа лъэпкъгъэкIуэдым теухуащ.
ЗэфIэкI инхэр зыбгъэдэлъ щIэныгъэлI, географием и доктор
Абдул-Сэлам (Лаш) Адыл
Абазэххэщ. 1933 гъэм къыщалъхуащ Сирием хыхьэ Мэрдж-СултIан адыгэ къуажэм. Курыт щIэныгъэр КъунейтIрэ, IэщIагъэ нэхъыщхьэр Дамаск щызэригъэгъутащ. Берлин дэт университет хуитым и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ, естественнэ щIэныгъэхэмкIэ картографием и магистр, абы иужькIэ географие щIэныгъэхэм я доктор хъуащ.
Дамаск дэт университетым 1966 гъэм щылэжьэн щIидзащ. 1977 гъэм профессор цIэр къыхуагъэфэщащ. Филологие факультетым и унафэщIым щIэныгъэ IуэхухэмкIэ и къуэдзэу щытащ. Токио университетми щригъэджащ. Хьэрыпыбзэ, адыгэбзэ, инджылызыбзэ, нэмыцэбзэ, тыркубзэ, франджызыбзэ, урысыбзэ, японыбзэ ищIэрт.
Географиемрэ геодезиемкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэм и лъэпкъ комитетым Сирием къыбгъэдэкIыу хэтащ. Берлин къалэ, Кувейт, Иордан пащтыхь къэралыгъуэм щыIэ географие зэгухьэныгъэхэм, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием хэтащ. Дамаск щылажьэ Адыгэ фIыщIэ фондым и унафэщIу лэжьащ.
Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ монографие 32-рэ щIэныгъэ статьяуэ 500-м щIигъу. Лэжьыгъэ нэхъыщхьэхэр: «Геоморфологическое исследование сирийских пустынь и восточных гор Ливана» (Берлин, 1966), «География Сирии. Часть 1. Физическая и экономическая география» (Дамаск, 1973), «Геоморфология» (Дамаск, 1981), «Региональная география Сирии» (Дамаск, 1982), «Географическая среда морского побережья Сирии и японской префектуры Шизо Ока. Сравнительное исследование территории Сирии и Японии» (Токио, 1996), «Лексикологический словарь западных черкесов» (Токио, 1984), «Общая география Сирии» (Дамаск, 1990), «Географические регионы Сирии» (Дамаск, 1990), н.
Оттоман империем и маршал, адыгэ Iуэхум жыджэру хэлэжьыхьа
Зеки-пэщэ (Бэрзэдж) Мухьэмэд
(1843 - 1917)
Убыхщ. Сочэ къалэ пэгъунэгъу щIыпIэм къыщалъхуащ. Истамбыл дэт дзэ училищэр 1864 гъэм къиухащ. 1877 - 1878 гъэхэм екIуэкIа урыс-тырку зауэм и лIыхъужьщ.
Оттоман империем и маршалщ. Тырку армэм къэзакъыдзэхэр хигъэхьащ. КъухьэпIэ Анадолэм «Хьэмидей» шуудзэ къыщызэригъэпэщат, абыхэм я Iэщэ-фащэкIи я зэщIэузэдэкIэкIи адыгэ зауэлIым и шыфэлIыфэ яIэт.
ЗэгурыIуэныгъэмкIэ, зэдэIэпыкъужыныгъэмкIэ шэрджэс фодыр къызэзыгъэпэщахэм ящыщ зыщ (1908)
Истамбыл дунейм щехыжащ.
Тырку политик, журналист, сурэтыщI
Бурак (Зэшу-Бэрэкъей) Ратип ТIэхьир
(1903 - 1989)
Убых щIалэр щалъхуар Истамбылщ. Абы и адэ адмирал ТIэхьир-бей Мухьэмэд Уэсмэн пащтыхь къэралыгъуэм и хыдзэ флотым и унафэщIхэм ящыщ зыуэ щытащ.
Хы сату школ нэхъыщхьэр 1921 гъэм къиухащ. Кхъухь зыбжанэм я Iэтащхьэщ. Тыркум и къэрал щIыб IуэхухэмкIэ и министру 1925 гъэм щегъэжьауэ лэжьащ. ИужькIэ журналистикэ Iуэхум дихьэхри тхыгъэ гъэщIэгъуэн куэд и Iэдакъэ къыщIэкIат ди лъэпкъэгъум. Абы и Iуэтэжхэр, карикатурэхэр, тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм хуищIа сурэт теплъэгъуэхэр Анкара, Истамбыл, Измир къыщыдэкI газет, журнал куэдым къытрадзауэ щытащ.
ГъуазджэхэмкIэ Истамбыл дэт академиер 1935 гъэм къиухащ. Абы сурэт щIынымкIэ щригъэджащ университет зыбжанэм. ЦIыхубэ-республикэ партым хэтащ. Политикэ Iуэхум хуэжыджэр адыгэ щIалэм печатым игъэкIуа тхыгъэхэм папщIэ 54-рэ жэуаплыныгъэм ирашэлIащ, илъэсрэ ныкъэкIи лъэхъуэщым тезыр щрагъэпшынат.
Лъэхъуэщым щисам и нэгу щIэкIахэр итхыжри 1960 гъэм къыдигъэкIащ. Тырку Республикэм и ЦIыхубэ Зэхуэс Иным и депутату щытащ.
Истамбыл дунейм щехыжащ.
КъыдигъэкIа тхылъхэр: «Славная Плевна», «Последнее путешествие Барборосса», «Дворцовые женщины», «Эпоха Лале», «Заколдованный халат», «Нас называют Барбороссами», «Крепость сорока мучеников», «Альбом карикатур», нэгъуэщIхэри.
Тыркум и къэрал, дзэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ, армэм и генерал
Тойдемир (Тхьэрхэт) Джемиль Джахьит
(1883 - 1956)
ЛъэпкъкIэ убыхщ. Истамбыл къыщалъхуащ. 1902 гъэм дзэ училищэр къиухащ. Балкан зауэмрэ япэ дунейпсо зауэмрэ хэтащ. 1919 гъэм накъыгъэ мазэм 5-нэ Кавказ дивизэм и унафэщIу ягъэув. А гъэ дыдэм и фокIадэ мазэм екIуэкIа Сивасс конгрессыр къызэгъэпэщыным и гуащIэшхуэ хилъхьащ. Мазэ нэхъ дэмыкIыу Амасье щиIэ унэм Кемал Мустафа, Орбай Рауф, Кундух Бекир Сами-бей сымэ я пашэу щызэпсэлъауэ щытащ сулътIаным и Правительствэмрэ Правительственнэ комитетым хэтхэмрэ.
Алыдж зэрыпхъуакIуэхэм пэщIэту КъухьэпIэ фронтым и 10-нэ дивизэм и командиру щызэуащ. Тырку Республикэ къызэрагъэпэща иужькIэ армэм и корпусым и унафэщIу, жандармхэм я управленэ нэхъыщхьэм, Дзэ коссационнэ суд нэхъыщхьэм я тхьэмадэу, армэм и генералу щытащ.
Дзэм къыхэкIыжа иужькIэ Истамбыл къыбгъэдэкIыу Лъэпкъ Зэхуэс Иным и депутату (1946 - 1950), Тырку Республикэм ЦIыхубэ зыхъумэжыныгъэмкIэ комитетым и тхьэмадэу щытащ.
Истамбыл дунейм щехыжащ.
И IуэхущIафэхэмкIэ хэхэс адыгэхэм зи цIэр фIыкIэ къахэщ
Доган (Дигунэ) Акиф
(1883 - 1962)
Убыхщ. Кёпрю-Баши къуажэ цIыкIум (Болу вилайетым) къыщалъхуащ. Къаир дэт «Аль-Азхар» университетращ щIэныгъэ щызэригъэгъуэтар.
ЗэгурыIуэныгъэмрэ зэдэIэпыкъужыныгъэмкIэ Шэрджэс зэгухьэныгъэм гуащIэшхуэ хэзылъхахэм ящыщщ. 1918 гъэм узэщIакIуэ къалэн я пщэ дэлъу Кавказ Ищхъэрэм къэкIуахэм яхэтащ.
Дюздже къалэм и Iимаму щытащ. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ шапсыгъ диалекткIэ тха усэхэмрэ зэчыр жыпхъэм ит дин гъуазэхэмрэ.
Доган Акиф и лэжьыгъэ нэхъ цIэрыIуэхэм ящыщщ «Адыгэбзэ мулид» тхыгъэр (1916), апхуэдэуи абы зэридзэкIащ Челеби Сулеймэн и «Мевли Наби» поэмэр.
Дюздже дунейм щехыжащ.
Иорданием и политикэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ, оратор, публицист
Фейсал (Егъэн) Таужан
1948 гъэм Амман къыщалъхуащ. Иордан дэт университетым и журналистикэ къудамэр къиухащ.
Къэрал телевиденэм нэтынхэр щригъэкIуэкIым и мызакъуэу, и редактор нэхъыщхьэуи щытащ, «Ад-Дустур» («Конституция») газетми щылэжьащ. Бзитху фIы дыдэу зэригъэщIат. Абыхэм ящыщт Таужан и анэдэлъхубзэр, хьэрыпыбзэр, инджылызыбзэр, франджызыбзэр, испаныбзэр. Бзэ дахэ зэрыIурылъым папщIэ цIыхубэм фIыуэ къалъагъурт.
Хьэшимит къэралыгъуэм ипэкIэ зэи къыщымыхъуауэ 1992 - 1997 гъэхэм Хабзэубзыху Зэхуэсым бзылъхугъэ хахащ. Иорданием и Парламентым депутат 20 зыхэт оппозицэ блокым и унафэщIу щытащ. КъуэкIыпIэ Гъунэгъум демократие зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыгъэхъуным ерыщу щIэбэнащ. Хьэрып къэралыгъуэхэм я бзылъхугъэхэм я конгрессхэм щыIащ.
Тырку тхакIуэ цIэрыIуэ Адывар Халиде Адиб
(1883 - 1964)
Истамбыл къыщалъхуащ. Абы и адэ Къалэдахэ 1864 гъэм хэкум икIат. Абдул Хьэмид ЕтIуанэм и деж министру щыIащ.
Истамбыл дэт американ колледжыр къиуха иужькIэ илъэс куэдкIэ хамэ къэралхэм щригъаджэу щыIащ. 1908 гъэм екIуэкIа младотырку революцэм яужькIэщ ар литературэ утыку къихьэн щыщIидзар. Ататюрк я пашэу екIуэкIауэ щыта цIыхубэ-щхьэхуитщIыжакIуэ зауэм и лъэхъэнэращ абы и тхыгъэ нэхъыфIу къалъытэхэр щитхар.
«Огненная рубашка», «Убейте блудницу» романхэм тырку жылагъуэм щекIуэкIа бэнэныгъэхэр IупщIу къатощыж. «Таинственный город» романым Октябрь революцэм, абы и лъабжьэр къыщежьа Петроград къыхощыж.
XX лIэщIыгъуэм и 20-30 гъэхэм тхакIуэ бзылъхугъэм и Iэдакъэ къыщIэкIа лъагъуныгъэ тхыгъэхэм «Боль сердца», «Сын зино», «Татарочка», «Сервис Халиб», «Хандан», «Сан Эсери» тырку литературэм хэмыта бзылъхугъэ образ гъэщIэгъуэнхэр къыщигъэщIат. Абы и лIыхъужь цIыхубзхэр акъылыфIэщ, щIэныгъэ ябгъэдэлъщ, гушхуащ.
Халиде Адиб и талант къызэрымыкIуэм пщIэ ин хуищIырт Тырку Республикэм и къызэгъэпэщакIуэ, абы и япэ президент Мустафа Кемаль (Ататюрк). Абы и унафэкIэ ЦIыхубэ Зэхуэс Иным Халиде «Адывар» унэцIэщIэ иратащ («ЦIэ зыхуэфащэ»). Кемаль тетыху Меджлисэм и депутату мызэ-мытIэу хахащ.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "186.txt"
} |
«Кавказыджхэм я лэжьыгъэхэр»
Газетеджэхэр щыгъуазэ тщIыну ди гуапэщ Истамбыл къыщыдэкI «Кавказыджхэм я лэжьыгъэхэр» журналым и зи чэзу номерыр дунейм къызэрытехьам. БзищкIэ (тыркубзэ, урысыбзэ, инджылызыбзэ) зэхэгъэува тхылъхэм адыгэ тхыдэм тетхыхь щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэщIэхэр ихуащ.
Гу лъывэдгъэтэну дыхуейт гъатхэпэм къыдэкIа номерым къытехуа, тхыдэдж цIэрыIуэ Сокъур Валерэ и тхыгъэу «Политикэ Iуэхум хэкIыжын хьэлыр адыгэ тхыдэм къызэрыхэщ щIыкIэр» («Феномен политического отчуждения в исторических судьбах черкесского народа») зыфIищам. «Политикэ Iуэхум хэкIыжын» псалъэхэмкIэ адыгэбзэм къидгъэзэгъэну дызыхэт жыIэгъуэм щытепсэлъыхькIэ, щIэныгъэлIым гурыIуэгъуэ ещI ар зи пIэ идгъэувэну ди мурад «политическое отчуждение» урыс терминым къригъэкIыр. «Ар политикэ и лъэныкъуэкIэ бжьыпэр зыIыгъ цIыхухэм щIыб яхуэгъэзэн, зэращыгугъауэ къэмылъытэжын е къыфIэмыIуэхужын, тепщэгъуэми езы политикэ зэхэтыкIэми арэзы темыхъуэн» хьэлращ. Апхуэдэ щапхъэхэм языхэзу Сокъурым къехь адыгэхэр урыс тепщэгъуэм пыщIа хъунымкIэ япэ лъэбакъуэр зыча Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ и гъащIэм щыщ пычыгъуэ. Къызэрыхъуа щIыкIэм нэгъэсауэ дыщымыгъуазэу, дэ илъэс щиплIым щIигъуауэ дытопсэлъыхь Грозный Иван адыгэхэм къызэрацIыхуа щIыкIэм. А хъыбарым и Iыхьэ гуэрхэм мызэ-мытIэу газетым и напэкIуэцIхэми дыщытепсэлъыхьащ, ауэ тхыгъэр зи IэдакъэщIэкI щIэныгъэлI къызэрымыкIуэм Iуэхугъуэр, тхыдэ пэжым зэрыхуэфащэу, IуэрыIуатэбзэ тыншкIэ къеIуэтэжри, нэхъыбэ къэпщIэнми утрегъэгушхуэ.
ХьэпцIэ Дисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1860.txt"
} |
Къанокъуэ Мэхъэшокъуэрэ Сулеймэн Телъыджэмрэ
1950 щегъэжьауэ зэфIэува совет тхыдэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, адыгэпщхэу Мэхъэшокъуэрэ Елбэздыкъуэрэ 1552 гъэм лъэпкъыр кърым-тэтэрхэм кърагъэлыну лъаIуэу Мэзкуу зэрыкIуар урыс пащтыхьыгъуэм хуэгъэза япэ адыгэ дипломат гупыжщ. Щхьэусыгъуэ зэтемыхуэхэм къыхэкIыу, нэхъыбэм политикэм епхауэ, урыс-адыгэ зэхущытыкIэр нобэми пхэнжу къэзыгъэлъагъуэ тхыдэджхэр щыIэщ.
А зэманым зекIуэу щыта къэрал Iуэху зэфIэхыкIэм тепщIыхьмэ, абыхэм къыхалъхьэ «я гукъыдэжкIэ гухьэн», «хыхьэн», «политикэ-зауэ зэгухьэныгъэ» жыхуаIэ фIэщыгъэхэр а Iуэхум уритепсэлъыхьыну къезэгъыххэркъым. «ПщылIу къэщтэн» («взять в холопы») жыхуиIэ псалъэхэр къызэрыбгурыIуэн хуейр «дамэгъу щIын» («взять в подданство») мыхьэнэмкIэщ, армыхъумэ псалъэм къикI дыдэм тещIыхьауэкъым. Пасэрей урысыбзэм и псалъалъэм деплъмэ, долъагъу: «пщылIыгъэ» («холопство») - пIалъэкIэ къэщтэн; лэжьыгъэ, къулыкъу.
1552 гъэм Сулеймэн Телъыджэм и пащтыхь сэрейм къулыкъу щызыхь адыгэпщ Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ Иван ЕплIанэ (Грознэм) и лъэныкъуэ къызэрищтар политикэ и щхьэусыгъуэкIэ щIэпхъуэжыныгъэ жыхуаIэм хуэдэщ, политикэ Iуэхум хэкIыжын жыхуаIэм и щапхъэу. Тхылъхэр сэбэп мэхъу а епцIыжыныгъэм щхьэусыгъуэ хуэхъуар къэтщIэну. Мэхъэшокъуэ и шыпхъу, Сулеймэн и япэ щхьэгъусэ Махидевран сулътIан гуащэр, пащтыхьым адрейхэм фIыуэ яхилъагъукIа Хурем (Роксоланэ) сулътIан гуащэм и хьэгъэщагъэхэм япкъ иткIэ IуагъэкIуэтри, иужькIэ щIыпIэ пхыдзам ирагъэшат. Абдеж щыщIэдзауэ Мэхъэшокъуэ Истамбыл щищIэн щыIэжтэкъым, и шыпхъум къыщхьэщыжу и пщIэр ихъумэжынуи зы Iэмал иIэтэкъым. Куэд дэмыкIыу, абы и шыпхъум и къуэ Мустэфа, илъэс 38-рэ ныбжьым ит, пащтыхь тахътэр зыпагъаплъэ щIалэр, къэралым епцIыжауэ ягъэIури, езы сулътIаным и унафэкIэ яукIащ. ХамэщIым щекIуэкI гъащIэр фIыкIэ иухыркъым. Сыт щыгъуи уи щхьэкIэ хэкIыпIэ къэбгъуэтын, уэр-уэру унафэ къэпщтэн хуей мэхъу. ИтIани, хабзэми дуней зэхэтыкIэми елъэпауэу Мэхъэшокъуэм ищIар Уэсмэн къэралыгъуэм, езы муслъымэн дунейм и хъалифу ялъытэ сулътIаным бзаджэу зэреныкъуэкъу Iуэхут.
ЩIэпхъуэжыныгъэм ипкъ иткIэ, Сулеймэныр лейзехьэт, Мэхъэшокъуэм лей къытехьэрт. ПщIэ зиIэ цIыху цIэрыIуэм зэрыхуэфащэу, пщыр Мэзкуу щрагъэблэгъащ. Урыс пащтыхьым хуэпэжыну тхьэ иIуэри, 1557 гъэм абы Иван цIэр зэрихьэу чыристан диныр къищтащ. Мэхъэшокъуи, абы и гъуса пщы-уэркъхэри урыс пащтыхьым «адыгэ пащтыхьхэмрэ пщыхэмрэ» къыхужаIэу ирагъэцIыхуащ. Уэсмэн сэрейм щиIа пщIэр зригъэгъуэтыжыныр зи мурад Мэхъэшокъуэр псынщIэ дыдэу урыс пащтыхьым и кIуэгъужэгъу, чэнджэщэгъу хъури, Тверь щIыналъэм щыщ щIышхуэхэр тыгъэу къыIэрыхьащ. «Иван-Магашук-князь Черкасский» - арат абы урысхэр къызэреджэр. 1552 - 1560 гъэхэм я зэхуакум ар урыс къулыкъум хуэпэжащ. Абы и къулыкъуращ щхьэусыгъуэ хуэхъуар Шэрджэсейм урысхэм я лъэныкъуэр зыIыгъ гуп къызэрыщыунэхуам. 1552 - 1559 гъэхэм я зэхуакум Шэрджэсейм икIыурэ лIыкIуэ-хэр Мэзкуу хэ зэрыкIуам теухуа хъыбар щыIэщ: 1552 гъэм и щэкIуэгъуэм; 1555 гъэм и шыщхьэуIум; 1557 гъэм и мэкъуауэгъуэм; 1557 гъэм и бадзэуэгъуэм; 1558 гъэм и жэпуэгъуэм; 1559 гъэм и фокIадэм. ЗекIуэ-хэм хэтахэм тэмакъкIыхьу уакIэлъыплъмэ, гугъукъым гу лъыптэну а ежьэгъуэхэр псори Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ къызэрызэригъэпэщам.
Сулеймэн Телъыджэм Мэхъэшокъуэр къепцIыжауэ тырку къалэхэм къызэрытеуэр зэхиха нэужь, ар къригъэубыдын хуейт. СулътIанхэм я хьэлт диным епцIыжахэр увыIэгъуэ имыIэу кърахуэкIыныр. Мэхъэшокъуэ хьэгъэщагъэхэр зэрихьэу, Шэрджэсейм чыристан диныр къригъэщтэну хуейуэ ягъэIуа нэужь, ар муслъымэн диным и бий хъуащ. Къаффэ къалэм щытеуа зауэхэм я зым ар гъэру щаубыдри, тырку сулътIаным и унафэкIэ яукIауэ щытащ. Эрмитажым щIэлъщ 1561 гъэм ятха Синодикым щыщ тхыгъэ: «ИугъащIэ чыристан диным и щIыхькIэ хэкIуэда, тырку джаурхэм яукIа Иван Амашук Черкасскэм». Иван-Мэхъэшокъуэ зэраукIам урыс пащтыхьым и гум удынышхуэ иридзат. ЦIыху куэд зэпцIыжа Грозный Иван, пщым и фэеплъыр ихъумэу, абы и псэм папщIэ мылъку къулъшырыфхэм щыхигъэкIыу щытащ.
Пщы Къанокъуэ Мэхъэшокъуэ
СулътIан Сулеймэн Телъыджэ
Пащтыхь Грозный Иван
Махидевран сулътIан гуащэ
СОКЪУР Валерэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, Мэзкуу дэт, ПсихологиемкIэ институту ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием хыхьэм и лэжьакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1861.txt"
} |
Тележурналистхэм Урысей гвардием и лэжьакIуэхэм ящIыгъуу къулыкъу ирахьэкIащ
«Урысей гвардиер илъэситху ирокъу» акцэм хыхьэу «1 КъБР» телеканалым и корреспондентхэм Урысей гвардием Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм щиIэ Управленэм и ОМОН-м и зауэлIхэм ящIыгъуу зы махуэ плъырыгъуэ ирахьэкIащ.
«Фи пщэдджыжь фIыуэ» нэтыныр езыгъэкIуэкIхэу Блэнауэхэ Тимуррэ Заирэрэ, Николенкэ Эвелинэ сымэ къулыкъу зыщIэхэм епсэлъылIа къудейкъым, атIэ езыхэм я къарум къихьми еплъыжащ, Iэщэ зэпкърыхын-зэпкърылъхьэжыным зэрыхуэIэкIуэлъакIуэр къагъэлъэгъуащ, апхуэдэу хьэ гъэсэным, лагъым къыщIэхыным хащIыкIыр къагъэлъэгъуащ, бронетранспортёрыр зэрагъэкIуэнуи Iэмал яIащ.
Гуп хэхам хэтхэр абыхэм щызрагъэцIыхуащ спорт залым. Абдеж зауэлIхэм хьэщIэхэм наIуэ щащIащ я Iэчлъэчагъыр, гузэвэгъуэ хэхуа цIыхур абы къыхэшын, зыхъумэжыныгъэ Iуэхум сыткIи зэрыхуэщIар. АдэкIэ журналистхэм ирагъэлъэгъуащ инженер техникэ къудамэм и лэжьэкIэр, зауэлIхэм я фащэхэм хуэдэ щрагъэтIагъэри, Iэмэпсымэ хэхахэр къагъэсэбэпурэ къапщытащ шэч зыхуащI хьэпшыпхэр. Абы иужькIэ корреспондентхэм зыщагъэгъуэзащ хьэ гъэсахэм ядэлажьэ IэщIагъэлIхэм я зэфIэкIым икIи езыхэми а Iуэхум хащIыхьыфым еплъыжащ. ХъыбарегъащIэ IуэхущIапIэм и лэжьакIуэхэм псом нэхърэ нэхъ яфIэгъэщIэгъуэн хъуар дзэм къыщагъэсэбэп техникэрщ. Бронетранспортёрыр зэрызэрагъакIуэм, ар зэрылажьэм хьэщIэхэр щыгъуазэ ищIащ инструкторым.
«Урысей гвардием и къудамэхэм я лэжьыгъэм зыщыбгъэгъуэзэну сыт щыгъуи гъэщIэгъуэнщ, щIэ куэд къозыгъащIэщ. Псом хуэмыдэу цIыхухъухэр дехьэх абы. Къапщтэмэ, тонн I4 зи хьэлъагъ машинэр зэрызезгъэкIуэфар си дежкIэ гуимыхужщ», - жиIащ Блэнауэ Тимур.
ЗэIущIэм и кIэухым журналистхэр Урысей гвардием хэтхэм ехъуэхъуащ я махуэшхуэмкIэ.
Урысей гвардием и пресс-IуэхущIапIэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1862.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Долларым къыпыкIыпэным теухуауэ
Урысей Федерацэм долларыр къыщамыгъэсэбэпыным теухуа псалъэмакъхэр куэд щIауэ къокIуэкI, иужьрей зэманым абы нэхъ трагъэчыныхь хъуауэ аращ. Псом хуэмыдэу УФ-мрэ США-мрэ я Iуэхур зэIыхьэу щыхуежьа иужьрей илъэсым абы нэхъ егупсыс хъуащ.
Iуэхум хэзыщIыкI экспертхэм, мылъку зэгъэкIуэкIыным теухуа щIэныгъэ зиIэхэм, къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм я валютэхэр зэпэзылъыт IэщIагъэлIхэм зэражаIэмкIэ, хамэ къэрал ахъшэр уи хэкум къыщумыгъэсэбэпу Iуэхур пхузэтеухуэнущ. Къапщтэмэ, долларым къыпыкIын папщIэ Урысейр илъэс зытхух хуейуэ аращ.
УФ-м хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и министрым и къуэдзэ Панкин Александр зэрыжиIэмкIэ, США-м мы зэманым иригъэкIуэкI политикэм къэплъытэмэ, къэралитIым я сату зэпыщIэныгъэхэм я лъабжьэр доллару адэкIи къэнэжыным арэзы утехъуэ хъунукъым, ар дзыхьщIыгъуэджэщи
«Сату щызэдащIэкIэ продукцэм и уасэр долларым тещIыхьыным, ар зэIэпыхыным къыпыкIын зэрыхуейм теухуа Iуэхур иужьрей илъэсхэм мызэ-мытIэу къаIэтащ, ауэ иджы япэу жаIауэ аращ ар Урысейм иригъэкIуэкI политикэм щыщ Iыхьэ зэрыхъуар. ИпэжыпIэкIэ Урысейр хуэкIуэу аращ США-м и долларыр и деж щызэримыгъэкIуэххэным. Абы зэман пыухыкIаи текIуэдэнущ (илъэсиплI-тху хуэдиз), сыту жыпIэмэ илъэсипщI бжыгъэкIэрэ зэтраухуа, къагъэсэбэпа зэпыщIэныгъэхэр, мардэхэр, щапхъэхэр зэхъуэкIыжын хуей хъунущи», - жиIащ «БКС Мир инвестиций» IуэхущIапIэм инвестицэхэмкIэ и IэщIагъэлI нэхъыщхьэ Шеин Максим.
США-м санкцэхэр зэпымыууэ зэригъэувым, Урысейм и Iулыджыр дуней псом щриудыхыным хуэгъэзауэ иригъэкIуэкI политикэри ящыщщ апхуэдэ унафэ къащтэну щIытраухуам. ЖыпIэнурамэ, езы американхэм езыхэм ираудыхыж я долларым и пщIэр.
«Иджыпсту а лъэбакъуэр тчынымкIэ лъабжьэ псори щыIэщ: сомым и пщIэр щIэзыгъэбыдэ дыщэ гъэтIылъыгъэу дызыхуейм хуэдиз диIэ хъуащ, долларым тращIыхьу зэращIылIа зэгурыIуэныгъэхэр нэхъ мащIэ хъуащ, къэрал, щхьэзакъуэ щIыхуэу долларкIэ къащтахэри ирагъэхащ, долларыр хэмыту УФ-м къыдэлэжьэну арэзы къэралхэри щыIэщ, къимыдэкIэ, щхьэусыгъуэхэри нэрылъагъущ – США-м и президент Байден Джо жиIэхэр, ди Хэкуми абы и унафэщIхэми къазэрыхущытыр щIэтшэчын щыIэкъым», - жиIащ IэщIагъэлIым.
Сомымрэ дунейм къыщагъэсэбэп нэгъуэщI ахъшэ лIэужьыгъуэхэмкIэ зэдащIыным арэзы техъуэ къэралхэр мащIэкъым икIи ахэращ дяпэкIэ сату зыдащIыну я мурадыр.
ЦIыху бжыгъэм хэщIащ
Къэралым и къулеигъэ нэхъыщхьэ дыдэу къалъытэр, дауи, и цIыхухэрщ, абыхэм я бжыгъэрщ. Апхуэдэу щымытамэ, зы къэрали хущIэкъунтэкъым и цIыху бжыгъэм хигъэхъуэну. ЦIыхур нэхъыбэ къыхуэлажьэмэ, къэралым и дзэри нэхъ лъэщ ищIынущ, зыми тегушхуэгъуафIэ къамыщIынри лъэкIынущ. А политикэм темыт зы хэку унафэщIи щыIэу къыщIэкIынкъым.
Аращ я цIыху бжыгъэм зэпымыууэ я нэIэ щIытрагъэтыр, хэкум исхэм я узыншагъэм щIыхуэсакъыр, уеблэмэ хамэ къэрал щыщ цIыхухэр Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ къыщIыдахьэхыр, я щIыналъэр псэупIэ ящIыну къыщIыхураджэр.
Статистикэм къызэритымкIэ, Урысейм щыпсэум я бжыгъэр 2018 - 2020 гъэхэм цIыху мин 711-кIэ нэхъ мащIэ хъуащ, псори зэхэту къэралым исым и процент 0,5-рэ хъууэ. Къалъхум нэхърэ дунейм ехыжхэм я бжыгъэр нэхъыбэ зэрыхъуарщ, хамэ къэрал къиIэпхъукIхэм я бжыгъэми зэрыкIэрыхуарщ ар къызыхэкIауэ къалъытэр.
Демографие щытыкIэр илъэс блэкIам зэрекIэкIуам и щхьэусыгъуэр, япэрауэ, коронавирусырщ зытралъхьэр - зы лъэныкъуэкIэ, абы и зэранкIэ нэхъыбэ хъуащ дунейм ехыжхэм я бжыгъэр, мыдрей лъэныкъуэмкIэ - къэралым къакIуэхэм я бжыгъэри игъэмэщIащ, узыфэм зыщахъумэн зэрыхуейм хуэунэтIа мардэхэр дуней псом зэрыщагъэувам къыхэкIыу. Бжыгъэхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, 2019 гъэм елъытауэ, илъэс кIуам дунейм ехыжахэр процент 18-кIэ нэхъыбэ хъуащ.
Урысейм СтатистикэмкIэ и къэрал комитетым къызэритамкIэ, иужьрей илъэсищым зи цIыху бжыгъэхэм хэхъуахэри щыIэщ - ахэр щIыналъэ 21-рэ мэхъу. Абы и лъэныкъуэкIэ бжьыпэр иIыгъщ Севастополь къалэм (и цIыху бжыгъэм процент 16,8-рэ хэхъуащ). Абы кIэлъокIуэ Ингуш Республикэр (проценти 5,6-кIэ), Ленинград областыр (проценти 4,3-кIэ), Шэшэныр (проценти 4,2-кIэ).
КъэIэпхъуахэм я хьэкъкIэ зи цIыху бжыгъэхэм хэхъуахэм ящыщщ Москва областыр (мин 206,9-м областыр псэупIэ ящIащ), Москва (мини 148,8-м), Краснодар крайр (мин 83,7-м).
Нобэ
♦Узыншагъэм и дунейпсо махуэщ. Узыншагъэр хъумэнымкIэ дунейпсо зэгухьэныгъэр къыщызэрагъэпэща махуэм (1948 гъэм) хуэзэу ягъэлъапIэ.
♦Рунетыр - урысыбзэкIэ лажьэ интернетыр (Ru дамыгъэр зиIэр) - къыщызэрагъэпэща махуэщ. 1994 гъэм мэлыжьыхьым и 7-м лэжьэн щIидзащ абы икIи дунейпсо «хъым» хэтыну хуитыныгъэ зиIэхэм хагъэхьащ.
♦Армением щагъэлъапIэ Анагъэм, лъагъуныгъэмрэ дахагъэмрэ я махуэр
♦Руандэм щыщ тутси лъэпкъым кIэлъызэрахьа геноцидым хэкIуэдахэр ягу къыщагъэкIыж дунейпсо махуэщ. ЛъэпкъгъэкIуэд политикэм и бийуэ ООН-м 2003 гъэм къищта унафэм ипкъ иткIэ ягъэуващ ар. КъуэкIыпIэ Африкэм щыIэ а къэралым и унафэщIхэр 1994 гъэм дзэм тридзри, пIалъэкIэ лэжьэну правительствэ къызэрагъэпэщауэ щытащ. Ямылэжьа щIэпхъаджагъэхэмкIэ ягъэкъуаншэурэ, цIыху мин щитхум къыщыщIэдзауэ зы мелуаным нэс ягъэкIуэдауэ къалъытэ абы щыгъуэ.
♦1795 гъэм Франджым къыщащтащ Пщалъэхэм я мардэм теухуа хабзэр.
♦1827 гъэм инджылыз фармацевт Уокер Джон ищIащ япэ сенычыр икIи ар и ныбжьэгъу уэчыл Никсон ирищауэ щытащ.
♦1934 гъэм Урысейм къыщызэрагъэпэщащ бдзэжьейхэр хъумэным зи лэжьыгъэр хуэгъэпса IуэхущIапIэхэр.
♦1892 гъэм къалъхуащ Америкэм щыщ къэрал къулыкъущIэ, ЦРУ-м и япэ унафэщIу щыта Даллес Аллен.
♦1940 гъэм къалъхуащ тхакIуэ, журналист, КъБР-м и Журналистхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэу щыта, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, АР-ми КъШР-ми щIыхь зиIэ я журналист Мэзыхьэ Борис.
♦1946 гъэм къалъхуащ урысей продюсер, кинокритик, «Кинотавр» фестивалым и къызэгъэпэщакIуэ Рудинштейн Марк.
♦1949 гъэм къалъхуащ къэрал къулыкъущIэ, политик, УФ-м и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым и УнафэщI, «Хэкум и пащхьэ щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденым и нагъыщэ псори зрата Матвиенкэ Валентинэ.
♦1948 гъэм къалъхуащ Къэрэшей-Шэрджэсым и цIыхубэ усакIуэ, КъШР-м щIыхь зиIэ и егъэджакIуэ, Къандурым и цIэр зезыхьэ саугъэтыр зыхуагъэфэща Бемырзэ Мухьэдин.
♦1958 гъэм къалъхуащ биологие щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъМУ-м и профессор Къуэжьокъуэ Мухьэмэд.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градуси 18 - 22-рэ, жэщым градуси 9 - 11 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Щхьэхынэр тэджмэ, псыбафэр куэд мэхъу.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1863.txt"
} |
Пасэхэми гу лъатат
1966 гъэм СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ ди къэралым Геологым и махуэр щагъэуващ. Мэлыжьыхьым и япэ тхьэмахуэ махуэм ар щIытрагъэхуар, зэрыгурыIуэгъуэщи, абдежыращ геологхэм гъэмахуэм ирагъэкIуэкIыну я губгъуэ лэжьыгъэхэм щIэгъэхуэбжьауэ зыхуагъэхэзырын щыщIадзэр.
Дыкъэзыухъуреихь дунейм и хъугъуэфIыгъуэхэр къэбгъэсэбэп зэрыхъунум ижь-ижьыжкIэрэ ди планетэм щыпсэуа цIыхухэми гу лъатат. Геологие щIэныгъэм ехьэлIа сатырхэм дащрохьэлIэ алыдж еджагъэшхуэхэу Пифагоррэ Аристотелрэ къызэранэкIа я тхыгъэхэми, щIэныгъэм а и къудамэми хэлъхьэныгъэфIхэр хуэзыщIа, философ, сурэтыщI, тхакIуэ цIэрыIуэ Леонардо да Винчи и лэжьыгъэхэми.
АрщхьэкIэ, къыхэгъэщыпхъэр аращи, геологие щIэныгъэм зиужьын щыщIидзар щIым къыщIах хъугъуэфIыгъуэхэм цIыхухэр нэхъ хуэныкъуэ щыхъуа XVIII лIэщIыгъуэращ. Ауэрэ, геологием пыщIа IэщIагъэхэри дунейм къытехьащ.
Урысейм геолог IэщIагъэр къыщыгъэунэхунымкIи, щIым щIэлъ хъугъуэфIыгъуэхэр къыщыхутэнымкIэ къэрал IуэхущIапIэ псо къыщызэгъэпэщынымкIи япэу унафэ щызыщIауэ щытар пащтыхь Пётр Езанэрщ. Ар къыщыхъуар 1700 гъэращ.
Мы зэманым Геологым и махуэр щагъэлъапIэ СССР-м хыхьэу щыта языныкъуэ адрей къэралхэми: Украинэм, Белэрусым, Къыргъызым.
1966 гъэм КъухьэпIэ Сыбырым къыщагъуэтащ щIыдагъэрэ газрэ куэдыщэу здэщыIэ щIыпIэ. ИкIи, Академик Яншин Александр зи пашэ гупым я жэрдэмкIэ, СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым гъатхэпэм и 31-м къищта Унафэм тету, а илъэс дыдэм мэлыжьыхьым и япэ тхьэмахуэр Геологым и махуэу ди къэралым щагъэуващ. Ар ягъэлъапIэ геофизикхэм, геохимикхэм, геоморфологхэм, шахтэ кIуэцIхэм щылажьэхэм, «маркшейдер» цIэ телъыджэр зыфIащу, бгыхэм щIэлъ хъугъуэфIыгъуэхэр къэхутэным зи IэщIагъэр тезыухуа инженерхэм, еджапIэ нэхъыщхьэхэм щIэсхэм, абыхэм я гъэсакIуэхэм.
- ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, ЩIы Хъурейм илъэс меларди 4,5-м нэблагъэ и ныбжьщ.
- Кольскэ хытIыгуныкъуэм щыпхаугъуэныкIа мащэ нэхъ ин дыдэм километр 12,26-рэ и кууагъщ. Абы и лъабжьэм хуабэр градус 220-м щынос.
- Антарктидэм щыIэ Эребус мафIэбгыр бахъэ къихупIэщ. ПсыIагъэм и жахуэхэр щIым къызэрытехьэу мэщт, асыхьэту мыл щохъури, абдеж дыдэм къат-къатурэ щызэтрещIэ.
- Тыркумэн хэгъэгум и Дарваз кратерым цIыхухэр «жыхьэнмэм и бжэкIи» йоджэ. 1971 гъэм абдежым геологхэм щIыр щаубрум бгъуэнщIагъ куущэ къыщыщIагъэщащ. Гъуэжлау абрагъуэм кърихуу щIэзыдза гъуэзыр, цIыхухэм я узыншагъэм дежкIэ зэрану къалъытэри, щIым и щхьэфэм къынамыгъэсын щхьэкIэ абы мафIэ ирадзащ. Ар мыункIыфIыжауэ иджыри къыздэсым маблэ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1864.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Мэлыжьыхьым и 9, мэрем
♦Куржым и лъэпкъ зэкъуэтыныгъэм и махуэщ. 1991 гъэм Куржым и Совет Нэхъыщхьэм унафэ къищтащ я къэралыгъуэр зэфIэгъэувэжыным теухуауэ.
♦Косовэ Республикэм и Конституцэм и махуэщ
♦1667 гъэм дунейм щыяпэу гъуазджэм и произведенэхэм я дунейпсо выставкэ Париж къыщызэIуахащ.
♦1699 гъэм Пётр Езанэм унафэ ищIащ «Москва и уэрамхэр къабзэу щытыным кIэлъыплъынымрэ ахэр къэзыуцIэпIхэм тезыр ятелъхьэнымрэ теухуауэ».
♦1928 гъэм Тыркум и дин нэхъыщхьэу щагъэуващ ислъамыр.
♦1940 гъэм нацист Германием и дзэхэр Норвегиемрэ Даниемрэ изэрыгуащ.
♦1945 гъэм советыдзэхэм Кёнигсберг къалэ-быдапIэр (иджы Калининградщ) яубыдащ.
♦1946 гъэм СССР-м и Министрхэм я Советым къищтащ ЩIэныгъэхэмкIэ академием и лабораторие №2-р къызэгъэпэщыным теухуа унафэ щэхур. Новгород Ищхъэрэ областымрэ Мордовиемрэ я гъунапкъэм хуэзэ а IуэхущIапIэм, Арзамас-16 жыхуаIэм, совет ядернэ Iэщэр щащIын хуейуэ къалэн яIэт.
♦Совет актёр, РСФСР-м и цIыхубэ артист Сафонов Всеволод къызэралъхурэ илъэс 95-рэ ирокъу.
♦Франджы актёр цIэрыIуэ Бельмондо Жан-Поль и ныбжьыр илъэс 88-рэ ирокъу.
♦Къэрал къулыкъущIэ, УФ-м и Правительствэм и УнафэщIу щыта Черномырдин Виктор къызэралъхурэ илъэс 83-рэ ирокъу.
♦Биологие щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор Азэмэт Лалушэ и ныбжьыр илъэс 83-рэ ирокъу.
♦Литературэдж, критик, къэрал лэжьакIуэ, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Тхьэгъэзит Юрий и ныбжьыр илъэс 74-рэ ирокъу.
♦Тыркум щыщ Къайсэр вилайетым и губернатору щыта Джамбулэт (Яхэгуауэ) Нихьэт и ныбжьыр илъэс 67-рэ ирокъу.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ, уэшх мащIэ къешхыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 14 - 16, жэщым градуси 6 - 8 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Бжэн щынэ къилъхуркъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1865.txt"
} |
Адыгэхэр къызытехъукIар
Дунейм цIыхуу тетыр расэ зэмылIэужьыгъуэу зэщхьэщедз, зэрытщIэщи: европеиднэ, негроиднэ, монголоиднэ, американоиднэ, австрало-веддоиднэ, къинэмыщIхэри. Дэтхэнэри иджыри къудамэ зыщыплIу зэщхьэщокIыж. Ауэ, цIыхур лъагэмэ, и нэкIур бгъуэмэ, натIэ лъагэмэ, и нэкъпэпкъыр къишарэ и жьэпкъыр хуэпсыгъуэмэ, пэ къуаншэмэ, нэ фIыцIэрэ щхьэц фIыцIэмэ, абы щхьэкIэ европеиднэ расэ е «кавказ лIэужьыгъуэ» жаIэ. Дауи, апхуэдэ нэкIу зэхэлъыкIэр къыщыхагъэщхьэхукIкIэ, ар Кавказым щрапхакIэ, Кавказым щыпсэу лъэпкъхэр къызытехъукIахэр лъэщу, ину, быдэ гуэру къыщIэкIынщ, я теплъэр нобэм къыщысыфакIэ.
Кавказ лIэужьыгъуэм хеубыдэ куржыхэр, осетинхэр, лезгинхэр, къэрэшейхэр, ингушхэр, адыгэхэр, къинэмыщIхэри. КIэщIу жыпIэмэ, лъэпкъ 50-м нос ахэр.
Бзэм утепсэлъыхьми, Кавказым щыпсэу лъэпкъхэм я бзэр индоевропей, тырку, кавказыбзэ жиIэу зэ-хэлъщ. Индоевропейм иропсалъэ осетинхэр, ермэлыхэр, хьэмшэрийхэр. Кавказыбзэм - куржыхэр, адыгэхэр, абазэхэр, ингушхэр, шэшэнхэр, авархэр, лезгинхэр. Тыркубзэм - азербайджанхэр, балъкъэрхэр, къэрэшейхэр, къумыкъухэр, нэгъуейхэр, тыркухэр.
Кавказым щыпсэу лъэпкъ цIыкIухэм щхьэж и тхыдэ, и бзэ иIэжщ, зыкIи зэтемыхуэу. Ауэ, сыт ДНК-генеалогием жиIэр абы теухуауэ? Хэт ахэр къызытехъукIар, псалъэм папщIэ? Ахэр сыткIэ зэгухьэрэ? Мис а упщIэхэм я жэуапым дыщылъыхъуэнщ мы тхыгъэм.
Илъэс мин бжыгъэ и пэкIэ Кавказым щыпсэуа лъэпкъхэм я щэнхабзэр къэзыгъэлъагъуэ кхъэлъахэ зэмылIэужьыгъуэхэр щIыпIэ-щIыпIэкIэ къыщагъуэтыж. Абыхэм нэхъыжь дыдэу яхэтыр кавказ ищхъэрэ культурэращ (ди эрэм илъэс 6500 - 5500-рэ и пэкIэ узэIэбэкIыжмэ щыIар). Нобэрей Адыгэ Республикэмрэ Къэрэшей-Шэрджэсымрэ нэхъыбэу къыщагъуэтыж мы культурэм и щIэинхэр. Ар тIэкIу-тIэкIуурэ мейкъуапэ культурэм (ди эрэм илъэс 5200 - 4300-рэ и пэкIэ) къыхохьэж. Мы культурэм и щIэинхэр гъуэгу псыгъуэ кIыхьу хы ФIыцIэм къыщыщIэдзауэ Шэшэн Республикэм нэс къыпхокI. Мыбдеж къыхэгъэщыпхъэщ, зы культурэр къезыхьэжьа лъэпкъым къыкIэлъыкIуэ культурэр пищэж мыхъуу, нэгъуэщI щIыпIэ жыжьэхэм къикIа лъэпкъ къыхыхьэу зэрыщытар. Кавказ культурэхэм хамэхэр щэнейрэ къыхэIэбащ. Псалъэм папщIэ, илъэс 7000 - 6500-кIэ узэIэбэкIыжмэ, Месопотамием, КъуэкIыпIэ Гъунэгъум, Анадолэм къикIыу, цIыху куэд къэIэпхъуауэ щытащ Кавказым. ИщхъэрэкIэ, Поволжьем, къикIыу индоевропеибзэкIэ псалъэ, Iузэв-днепр культурэ, R1b гаплогруппэ ген зезыхьэ эрбинхэр къэкIуащ. ИужьыIуэкIэ, илъэс 4600 - 4500-кIэ узэIэбэкIыжмэ, къобэн культурэр нобэкIэ зэрытцIыхум хуэдэу къэзыгъэщIа, индоевропеибзэкIэ псалъэ, R1a гаплогруппэм хиубыдэ геныр зезыхьэ лъэпкъыр къэIэпхъуащ.
Абыхэм лIахэр зэрыщIалъхьэ щIыкIэр зэщхьтэкъым, аращ культурэ зырыз зэрыщыщыр къызэращIа щIыкIэри. Кхъэм къыщагъуэтыжа хьэдэ къупщхьэхэм я генетическэ анализ ирагъэкIуэкIа нэужь, къахутащ мейкъуапэ культурэм и пэкIэ щыIа лъэпкъым я цIыхухъухэр эрбину зэрыщытар, R1b ген зэрахьэу. Ахэр ищхъэрэкIэ къикIат. ИужьыIуэкIэ къэунэхуа майкоп культурэр къэзыгъэщIа цIыхухэр арий расэм щыщт, R1a ген зэрахьэт, езыхэри Месопотамием къикIат.
R1a зезыхьэхэр иджырей Германием и щIыпIэм щыпсэуащ, абыхэм я хьэдэ щIэлъхьэкIэмрэ мейкъуапэ культурэр къэзыгъэщIа, Кавказым щыпсэуа лъэпкъхэмрэ я дауэдапщэхэр зэщхьт - я лъакъуэхэр ныбэм щIэупщIарэ ижьымкIэ телъу хьэдэр щIалъхьэрт. Хьэдэр гууэщIу зыгъэтIылъу щытар сыт хуэдэ лъэпкъми наIуэкъым, ауэ ахэр G2a е J2 гаплотипыр зезыхьэу щыта лъэпкъ гуэру хуагъэфащэ.
Кавказым лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэд щыпсэуауэ, аузхэм лъэпкъ зэщымыщхэр дэсу, я бзи я хабзи щхьэхуэу къыпщохъу. Ауэ ДНК-генеалогием теухуауэ, ар пэжкъым, Кавказым щыпсэу лъэпкъыгъуэ бжыгъэншэхэр къызытехъукIар лъэпкъ зытIущщ. Дауэ-тIэ, псалъэм папщIэ, лъэпкъ зытIущым 150-рэ къызэрытехъукIынур жыпIэмэ, абы и жэуапри генеалогием хэлъщ. ЦIыхухъум и митохондриальнэ ДНК-м и ныкъуэм езыр-езыру зехъуэж, нэгъуэщIу жыпIэмэ, «мутацэ» къыщокIуэкIри, абы и щIэблэр лъэпкъыщIэу къэунэхункIэ мэхъу! А мутацэхэри генетикэм и хабзэ гуэрхэм тету къокIуэкI.
Гаплотип жиIэмэ, хромосомыр зэрызэхэлъ геным и ухуэкIэ къикIыу аращ. Абы къегъэлъагъуэ лъэпкъыгъуэхэр къызытехъукIыжа пасэрей лъэпкъ нэхъыщхьэм и ныбжьыр. Псалъэм папщIэ, G2a1a1 гаплотипыр куржыхэм, осетинхэм, адыгэхэм, абазэм яIэщ. Абы къокI мы лъэпкъыгъуэхэр зы пасэрей лъэпкъыжьым къыхэкIауэ. Процент бжыгъэкIэ къыубжмэ, куржыхэм - 32-рэ, осетин-дигорхэм - 55-рэ, осетин-иронхэм - 72-рэ, абазэм - 27-рэ, адыгэм - 14 мэхъу. Процент бжыгъэкIэ хэт нэхъ мащIэщ, хэти нэхъыбэщ. Ауэ абы къикIыркъым, псалъэм папщIэ, осетин-иронхэр нэхъ лъэпкъ къабзэу, атIэ, мы лъэпкъхэр къызытехъукIа я адэжьыр Осетием нэхъ кIасэу къэкIуауэ, геныр иджыри «зэIащIэну» хунэсакъым жиIэуращ. Арамэ, Кавказым ис лъэпкъхэм уахэплъэжмэ, адыгэр псом нэхърэ нэхъыжьу, пасэрей зэман жыжьэм адэжьым япэу къытехъукIа лъэпкъри арауэ жыпIэ хъунущ. Адыгэр къызытехъукIыжа лъэпкъым и ныбжьыр къахутащ генетикхэм - илъэс 11500-рэ ирокъу!
КъедбжэкIа псори зэхуэпхьэсыжмэ: Кавказым щыпсэу лъэпкъыгъуэ бжыгъэншэхэр лъэпкъ зытIущым къатехъукIащ; адыгэ лъэпкъыр псом нэхърэ нэхъыжьщ; ар къызытехъукIа лъэпкъыр ди эрэм илъэс мини 7 - 6-кIэ и пэкIэ Месопотамием къикIри, мыбы къэIэпхъуащ; абы ипэIуэкIи илъэс мини 5-кIэ Месопотамием щыпсэуащ.
Нобэрей адыгэхэр, зэрыгурыIуэгъуэщи, лъы зэхэлъадэ бжыгъэншэхэм я бынщ, адрей лъэпкъхэми хуэдэу. НобэкIэ ди гаплогруппэр G2a3b1a1b1-щ. G2a1-м къудамэ куэд иIэщ, къыхэIэба геным, лъым теухуауэ. G2a1-р къуэкIыпIэ адыгэхэм, осетинхэм, къэрэшейхэм зэхуэдэу яхэлъщ. R1a-р урыс лъэпкъым и дамыгъэщ.
Мыбдеж ди гъунэгъу урысхэми тепсэлъыхьыпхъэу къысщохъу.
Урыс лъэпкъыр къызытехъукIам теухуауэ зэгурымыIуэныгъэ нэхъыбэ къызэрыкIа щыIэу къыщIэкIынкъым. Языныкъуэхэм жаIэ «урыс» лъэпкъ щымыIэххэу, адрейхэм урысхэр финнхэм къатехъукIауэ хуагъэфащэ, ещанэхэм «урысым уесэбауэмэ, тэтэр къыщIэщынущ» жаIэ.
МГУ-мрэ Гарвардрэ я профессор Клесов Анатолий абы теухуауэ жиIэр мыращ:
- А упщIэм и жэуапыр зыми ищIэркъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, лъабжэ зырыз зиIэ лъэпкъыгъуэ бжыгъэншэу зэхэлъщ урысыр. Ауэ хьэкъыр зыщ - урысхэри, белорусхэри, украинхэри, полякхэри къызытехъукIар славянхэращ. Славянхэр гаплогруппи 3-у зэхэлъщ. Ауэ, а щым ящыщу тепщэр R1a къудамэращ. ЕтIуанэ группэр 12a-ращ. Процент бжыгъэкIэ 15 - 20 ирокъу. А гаплогруппэр нэхъыбэу здэщыIэр Сербиерщ, Хорватиерщ, Босниерщ, Словениерщ, Черногориерщ, Македониерщ. Ещанэ пкъыгъуэу урысым яхэлъыр - N1c1-ращ (Литвам, Латвием, Эстонием щытопщэ). Урысхэм процент 14 тхэлъщ. «Урысым уесэбауэмэ, тэтэр къыщIэщынущ» жаIэурэ, адрей лъэпкъхэр къытщIонакIэ, ауэ ари пэжкъым. Уеблэмэ тэтэрхэм урысылъ нэхъыбэу яхэтщ. Монгол лъэужь тхэмылъыххэуи жыпIэ хъунущ. R1 группэм хиубыдэ къуэкIыпIэ славянхэр арий расэм и щIэблэу къалъытэ. Урысхэр къыздиIэпхъукIар дэнэ жыпIэмэ, «къабзэу» къалъытэ къуэкIыпIэ урысхэр Балканым къиIэпхъукIри, трипольскэ археологическэ культурэр къагъэщIащ. Урысхэмрэ украинхэмрэ я хромосомхэр бджымэ, зыщыщщ, зыкIи зыщхьэщымыкIыу. Пэжщ, Львов N1c1 группэр къыхохьэ. Езы украин генетикхэм я къэхутэныгъэхэр пцIыщ, абыхэм жаIэр щIэныгъэм зыкIи екIуалIэркъым.
Фырэ Анфисэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1866.txt"
} |
Хэкур пщIыхьу зылъагъу Къэрэгъул Зейнэ
Сэралъп Мадинэ и Арт-центрым иджыблагъэ къыщызэIуахащ Иорданием щыщ ди лъэпкъэгъу Къэрэгъул Зейнэ и сурэтхэм я гъэлъэгъуэныгъэ.
«Хэкум и пщIыхьхэр» выставкэм къекIуэлIат республикэм и щэнхабзэм, гъуазджэм хэлъхьэныгъэ хуэзыщIахэр, къулыкъущIэхэр, IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм пэрытхэр. Абыхэм псоми къыхагъэщащ Зейнэ и IэдакъэщIэкIхэм я кууагъымрэ абыхэм ящIэлъ лъэпкъ гупсысэ дахэмрэ.
Къэрэгъул Зейнэ 1978 гъэм Иорданием къыщалъхуащ. Лондон дэт университетхэм ящыщ зым щIэныгъэ щызригъэгъуэтащ. 2010 гъэм ар япэу Хэкужьым щыхьэщIам и мызакъуэу, и адыгэбзэри нэхъыфIыжу щызригъэщIащ. Амман щыпсэуну Iэпхъуа иужьщ и зэфIэкIхэр нэхъ наIуэ къыщыхъуар. СурэтыщI унагъуэм къыщыхъуа хъыджэбзым и IэдакъэщIэкIхэр нэхъыбэу каллиграфие геометрие жыпхъэхэм итт. 2014 гъэм абы и творчествэм, и дуней еплъыкIэм зихъуэжри, сурэтхэр гъэщIэгъуэну зэхигъэувэн щIидзащ. Журнал, газет зэмылIэужьыгъуэхэм зэщымыщу къыхигъэжа сурэтхэм гупсысэ хэха зиIэ теплъэгъуэ къыхэщIыкIыныр узыгъэгупсысэщ икIи хуабжьу удэзыхьэх Iуэхугъуэщ. Зейнэ хузэфIэкIырт апхуэдэ щIыкIэкIэ езым и дуней къигъэщIыжын. Хъыджэбз IэпэIэсэм екIуу куэд зэхеухуанэ. ГъэщIэгъуэнракъэ, абы и щэнхабзэ дунейр зэподжэж икIи пасэрей сурэтхэм гъащIэщIэ щаретыж сурэтыщIым и IэдакъэщIэкIхэм.
Адэжь Хэкум зэрыщыхьэщIэр къэдгъэсэбэпри, ди лъэпкъэгъу пщащэ IэпэIэсэм упщIэ зыбжанэкIэ зыхуэдгъэзащ.
- Хэкужьым щебгъэкIуэкIа гъэлъэгъуэныгъэм хуэпщIа фIэщыгъэр къызыхэпхар сыт?
- СызэрыцIыкIурэ си адэшхуэ-анэшхуэхэм Хэкужьым теухуа хъыбархэр къызжаIэжырт, лъахэм и дахагъым срагъэхъуапсэрт. Абы щыгъуэ Интернетым дунейр апхуэдизу зэщIиблатэкъыми, ар слъагъуну Iэмал сиIэтэкъым. Къысхуэнэжрати, си нэгу къыщIэзгъэувэрт, куэдрэ сепщIыхьырт. Сэ Iэджэрэ Хэкужьым сегупсысащ икIи сыщыцIыкIум адэжь щIыналъэр си нэгу зэрыщIэтар къыщызгъэлъэгъуэжауэ аращ сурэтхэм. Гъэлъэгъуэныгъэр хьэзыр щыхъум, фIэсщынум куэдрэ сегупсысакъым.
- Уи сурэтхэр нэгъуэщI щIыпIэхэм щыбгъэлъэгъуа?
- Илъэсибл мэхъу мыпхуэдэ сурэт щIыкIэм зэрызеспщытри, а зэманым къриубыдэу Амман, Москва, Дубаи, Лондон утыку къыщисхьащ си сурэтхэр. Ауэ Налшык зэрыщызгъэлъэгъуам псом хуэмыдэу сыщогуфIыкI, си лъэпкъэгъухэм си сурэтхэр ягу зэрырихьар сэркIэ насыпышхуэщ.
- Хэкужьым теухуа уи пщIыхьхэмрэ абы щыплъэгъуамрэ куэдкIэ зэщхьэщыкIрэ?
- ЗэщхьэщыкIыркъым - си пщIыхьыр нахуапIэ щыхъуащ адэжь щIыналъэм. Псори а къызэрысщыхъуам хуэдэщ. ЩIыпIэ дахэ куэдым сыщыIащ, адыгэ къуажэхэм сыщыхьэщIащ. ЦIыхухэм я гур къабзэщ, псэ хьэлэл яIэщи, абы хуабжьу удехьэх. Ди хэкум и теплъэр сурэтыщIым я нэхъ Iэзэми нэсу къыхуэгъэлъэгъуэнукъым, Тхьэм и къарур инщ!
- Зейнэ, хуабжьу гъэщIэгъуэн сщыхъуащ уи лэжьыгъэхэм удз гъэгъахэр зэребэкIыр, ар екIуу сыт хуэдэ сурэтми зэрыхэбгъэувэфыр?
- Удз гъэгъахэм зыкъыщызэIуахыр щIымахуэр икIыу гъатхэр къихьа иужьщ. Дызэрыт зэманыр лъэпкъым и къэщIэрэщIэжыныгъэм и лъэхъэнэу къызолъытэри, сэри аращ удз гъэгъахэр куэду си сурэтхэм щIахэзгъэувэр.
- Уи дежкIэ уадыгэным къикIыр сыт?
- Си дежкIэ абы нэхъ лъапIэ щыIэкъым. Ар жэуаплыныгъэ ин зыхэлъ къалэну къызолъытэ. Лъэпкъ гупсысэм ущIапIыкIыныр, хабзэр зепхьэныр, уи бзэр пщIэжыныр дэнэ щыпсэу адыгэми и къалэн нэхъыщхьэщ.
- Уи мурадхэм дыщыбгъэгъуэзамэ арат.
- ЩIыпIэ куэдым къыщацIыху адыгэхэр. Ди лъэпкъ хабзэр, псэукIэр, гупсысэкIэр, зэфIэкIыр, щэнхабзэр зымащIэкIэ нэхъ мыхъуми дунейм нэхъыбэжу къысхуегъащIэмэ, сынасыпыфIэу зыслъытэжынущ.
Къэрэгъул Зейнэ, абы и анэ Бырмамыт Динэ, Зейнэ и къуэ цIыкIумрэ. 2017 гъэ
Епсэлъар Щомахуэ Залинэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1867.txt"
} |
Мэрем пшыхь
ЖыIэгъуэхэр
Чэнджэщ нэхъ хуэныкъуэр чэнджащэрейкъым.
Шыдми и макъыр фIэдахэжщ, армырамэ кIиинтэкъым.
Щхьэхынэм и гъащIэр кIэщIщ.
Адыгэ лъэпкъым зэгурымыIуэ къыхэзылъхьэр лъэпкъым и бийщ.
Алыхьым цIыхум къритам щыщу псэр япэ итмэ, абы къыкIэлъыкIуэр бзэращ.
Бзэр зыфIэкIуэд лъэпкъыр гъащIэмащIэщ.
ЗэгурымыIуэ лъэпкъым лъэпкъ Iуэху къыхуэIэтынукъым.
Зи бзэр зэзымыпэсыж лъэпкъым и кIуэдыжыгъуэр къоблагъэ.
Зи напэ зымыхъумэр напэншэмэ, зи хэку зымыхъумэр лIыгъэншэщ.
И лъэпкъэгъу дэхуэхам зыхуэзымышийр шхий и уасэкъым.
Лъэпкъ бгъэкIуэдынум, мыхъумыщIэу хэлъыр гъэбагъуэ.
Лъэпкъ бын зыгъасэм лъэпкъ щытхъу хуэфащэщ.
Лъэпкъым хуэлажьэм пщIэ лей къелэжь.
Зи акъыл кIэщIыр унафэ щIыным гугъу дехьыркъым.
Зи мылъку зыфIэмащIэр гъунэжщ - зи акъыл зыфIэмащIэр гъуэтыгъуейщ.
Зыхуэмыфащэр яIэтмэ, бегъымбару зыкъыщохъуж.
Куэд зыхузэфIэкIыр мащIэ защIэкIэ къэбгъэсэбэпмэ, и зэфIэкIым хощI.
Куэдым къыхэзыхыу мащIэм езытыфми фIыщIэ иIэщ, мащIэм къыхэзыхыу куэдым езытыфым и фIыщIэр нэхъыбэжщ.
Къыумылэжьа фIыщIэмрэ мылъкумрэ хъер пылъкъым.
Къулыкъудэубзэм зэубзэр IэщIэкIмэ, и адэм нэхърэ нэхъ егъей.
Къулыкъудэубзэм цIыхур сэлам ехыкIэкIи зэхедз.
Къулыкъум хэти пщIэ кърелэжь, хэти и напэр хелъхьэ.
Лэжьыгъэр уигу иримыхьми, уеувэлIамэ, и кIэм нэгъэс.
Мылъку зэплъэфалIэу уи напэ хэплъхьэ нэхърэ, мылъку гъэкIуэдыфи, уи напэ хъумэ.
Напэ зимыIэр дэтхэнэ Iэтащхьэми пэшэгъу хуохъу.
ГушыIэхэр
Уэри хуабжьу зыпхъуэжащ, ауэ…
Зэныбжьэгъу хъыджэбзитI зэхуозэ.
- Уи лъагъуж фIыуэ! Мыр уэра! Си фIэщ схуэщIыркъым! Илъэс 15-кIэ дызэрылъэгъуакъым! АпхуэдизкIэ пшэр ухъуати, занщIэу укъысхуэцIыхужакъым!
- Уэри икъукIэ зыпхъуэжащ. Уи чэсыргей бостей къуэлэн цIыкIур мыхъуамэ, сэри укъэсцIыхужыну къыщIэкIынтэкъым.
Узымыгъэгужьей хущхъуэ
Зы лIышхуэ хущхъуэ щапIэм щIохьэри, фармацевтым йоупщI:
- Узымыгъэгужьей, псантхуэмкIэ сэбэп хъу хущхъуэфI фиIэ?
- ДиIэщ, ауэ ар дохутырым пхуимытхауэ уэтщэ хъунукъым.
- Сэ абы сыхуейкъым. Уэ езым апхуэдэ зыбжанэ псынщIэу зыжьэдэдзэт - сэ сыхъунщIакIуэщ.
Зы шеибжьэ
Таможнэм и лэжьакIуэр къэралым къихьэж туристым йоупщI:
- Валютэ, Iэщэ, наркотик?
- Хьэуэ, упсэу. Зы шеибжьэ нэхъ къэсщтэнущ.
Дэ къытхуатх
ПСЫКЪУИЙ
Си адэшхуэ КIэрашэ Жэмал фэеплъ хузощI
Си къуэш нэхъыщIэ цIыкIу Вовэрэ сэрэ ди адэм Мэртэзей (иджы Тэрч къалэщ) дишат ди адэшхуэр къыткIэлъигъэплъыну. Езыр дзэ сымаджэщым гъуэлъын хуейт, зауэм хиха фэбжьым къигъэдзыхати.
Ди адэшхуэ Жэмал Мэртэзей гъущI гъуэгум пэмыжыжьэу щыпсэурт. Ардыдэми жэщым хъумакIуэу щылажьэрт. А зэманым абы и пщэрылъ нэхъыщхьэр Александровскэ жылэм дэт спирт заводым щхьэкIэ Канадэм кърашу станцым кърашэлIа нартыхур ихъумэнырт. Дэ махуэм ди гъусэт итIанэ лэжьакIуэ кIуэрт. Зэзэмызэ дыздишэрт и лэжьапIэм. Апхуэдэ махуэхэр дэ ди IутIыжт: нартыху самэшхуэхэм дыхэсу зыкъредгъэхьэхырт, зэми абы зыщIэдгъэмбрыуэнти, Жэмал зыфIэдгъэпщкIунт.
А псом и щIыIужкIэ, ди адэшхуэм мэкъуауэ дыздишэрт, Арыкърэ Александровскэ жылэмрэ я зэхуакум дэж псы цIыкIуми бдзэжьей ещэкIэм дыщригъасэрт. Бдзэжьей къуэлэныр щыкуэдт а псым. АрщхьэкIэ, сыплъэгъуамэ сыплъагъужынукъым жыхуаIэм ещхьу, уи лъакъуэхэм зыкъыжьыхадзэнти, асыхьэтуи бзэхыжынт. Дэри ерыщ декIуэрти, бдзэжьей гупышхуэр пIейтей тщIырт.
Жэмал пщIантIэм щыдэмысым, абы ипхъу нэхъыжь Сонярэ и малъхъэ МэчрэIилрэ я нэIэ дыщIэтт. Ахэр зы унэ къэбгъанэм адрейм щыпсэурти, щIэх-щIэхыурэ ди адэшхуэм къыкIэлъыкIуэрт, къыдэIэпыкъурт. Езыхэм бын зэрамыIэрагъэнт - егъэлеяуэ къытхуэсакъырт зэлIзэфызыр. ДгъэщIагъуэрт мылъагэ дыдэу узыIуплъэ бзылъхугъэмрэ метритIым щIигъу зи инагъ МэчрэIилрэ щызэдгъапщэкIэ. АрщхьэкIэ Соня и щхьэгъусэм сабийм хуэдэу хуэсакъырт: «Щэхуу, щэхуу», - къыджиIэрт абы, МэчрэIил жэщым лэжьауэ щхьэукъуэну зыщигъэукIурийм деж. Арати, зэран дымыхъун щхьэкIэ, дэ Жэмал дежкIэ дежэкIыжырт.
Ди адэшхуэм хадэ иныфI дыдэ зэрихьэрт. Абы и курыкупсэм хуэзэу псыкъуий щытт. Хьэлэмэту зэтраухуат абы и лэжьэкIэр. Псыкъуий лъащIэм бжьамий ирахьэхауэ, абы и кIуэцIым илъ цепыр ягъэкIэрахъуэурэ архъуанэу псыр абыкIэ къыдрашейрт. Ар хьэкхъуафэм къилъадэрти, бжьамийхэмкIэ губгъуэ псом щызэбграшыжырт: помидорми, нащэми, хъарбызми, хъэуанми, жыгми псыр щIэлъадэрт. Псыр екIуалIэрт Iэщхэр зэрыт Iуэми джэдэщми.
Мы псыкъуийм метрищ и куууагът. Къаншыуей щыдиIэр метр 30-м нэблагъэкIэ етIыхат. Дыдейм къыщхьэщыкIыу, ди адэшхуэм и псыкъуийм и кIуэцIри мывэ хъурей зэмыфэгъухэмкIэ къэгъэтIылъыхьыжат. Псыкъуийм ит псым ущызэкIэщIэплъу къабзэт, пшахъуэ хьэдзэ нэгъунэ хэплъагъукIыу. Зы бдзэжьей къуэлэнышхуэ, удзыфафэ хъужу, хэст абы. Нэхъыжь ди мыгъусэу, псыкъуийм дыбгъэдыхьэну ди адэшхуэм зэи хуит дищIыртэкъым. Дэ дызыхуеиххэр а зырт: махуэ псор абдеж щыдгъэкIуэфынут, бдзэжьейр дгъашхэу, абы деплъу.
Зы махуэ гуэрым ди адэшхуэм и унафэм дебэкъуащ. Тхьэмахуэ махуэу ар Май къуажэм (иджы къалэщ) щызэхэт жармыкIэм кIуат. Дэ, зэрыхабзэу, Сонярэ МэчрэIилрэ дыкъыхуигъэнащ. МэчрэIил лэжьыгъэ нэужьым зигъэпсэхуну гъуэлъащ, дэ ар къэдмыгъэушын щхьэкIэ, Соня ди адэшхуэм и щIапIэмкIэ щхьэхуиту диутIыпщащ.
Зыри къызэрыткIэлъымыплъым дыкъигъэбырсейри, Вовэрэ сэрэ мурад тщIащ псыкъуийм «щыпсэу» бдзэжьейр дгъэшхэну. ШхапIэм зы щIакхъуэ пIащIэ къыщыздэтщтэри, бжыхьым депкIащ (хадэбжэр IункIыбзэ къэбкIэ гъэбыдат). ДепIэщIэкIыу псыкъуийм дыбгъэдэлъадэри, щIахъуэ Iыхьэхэр бдзэжьей къуэлэным хуэддзыу дыхуежьащ. ТфIэхьэлэмэту дыкIэлъыплъырт бдзэжьейм зыкъыхидзурэ псым нимыгъэсу щIахъуэр къызэриубыдым.
Куэд дэмыкIыу а Iуэхури къытIэщIэужэгъуащ. Абдежым зэуэ сигу къэкIыжащ псыкъуийм дыгъэпс махуэм уехмэ, жэщым уафэм вагъуэхэмрэ мазэмрэ къызэритIысхьэм хуэдэу плъагъуу ди анэм къызэрыджиIэжар. Си къуэш цIыкIум сеупщIащ: «Ухуей махуэу вагъуэхэр плъагъуну?», - жысIэри. Ар занщIэу арэзы хъуащ.
АрщхьэкIэ сэ зыкъомрэ сытегушхуакъым псыкъуийм сехыну. ИкIэм-икIэжым бжьамийр субыдри, хуэмурэ сепщыхыу щIэздзащ. Куэд скIуатэкъым, мывэ псыIэхэм сецIэнтхъуэхыу си щхьэр щIигъанэу псы щIыIэмылым сыщыхэхуам. ЗыкъыщIэзгъэмбрыукIыжащ, ауэ псыр сэ нэхърэ нэхъ лъагэу псыкъуийм итщи, сыкъыхэкIыжыфыркъым. ЛъапэпцIийуэ сыщыту, си пэр псым къыхэсшиикIауэ собауэ. Бдзэжьей къуэлэнышхуэр гужьеящи, темыпыIэу псыкъуийм и хъуреягъкIэ зыщеутхыпщI. Абы и кIапэмкIэ си напэр кърихулэкIри, си нэм хъуаскIэр къыщIихащ. И щхьэмкIэ тет Вовэ вагъуэхэр слъагъурэ сымылъагъурэ зригъэщIэну къекIиех фIэкIа, сызыхэхуа гузэвэгъуэр къыгурыIуэркъым. Соплъэри, езыми зегъэхьэзыр псыкъуийм къипщхьэну. Сыгужьеипати, къарууэ сиIэр зыхызолъхьэри сыкъоIэ псыкъуийм сыкъыдэкIуеижыну. АрщхьэкIэ мывэ псыфхэм соцIэнтхъуэхыжри, псым сыхохуэж. СыкъэкIиящ: «Вовэ, псынщIэу жэи МэчрэIил къеджэ. Сыкъыдэпщеижыфынукъым!», - жысIэри.
Псыр апхуэдизкIэ щIыIэмылщи, бауэкIэщI сищIащ, си дзэхэр сфIызэтоуэ, си лъакъуэхэр зыхэсщIэжыркъым. ДакъикъитI-щы дэкIауэ, лIы зыбжанэ псыкъуийм къыIулъэдащ, МэчрэIил я пашэу. Ар занщIэу къелъэри сызэщIипхъуэтащ, адрейхэм сахуишийри, псыкъуийм сыкъралъэфыжащ. ЩIым яубгъуа щIакIуэм асыхьэту сыкIуэцIагъэджэрэзащ, хъыдан гъущэкIэ си Iэпкълъэпкъыр ялъэщIым, «арак» щахуэурэ, зыкъызагъэщIэжащ.
«Псыкъуийм уихуэн хуей щхьэ хъуа?», - къызоупщI псори. Сэ яжызоIэ вагъуэхэмрэ мазэмрэ слъагъуну сызэрыхуеяр. Хъыбарыр зэхэзыха гъунэгъухэри Жэмал деж къожэкI, къэхъуам и пэжыпIэр зэхагъэкIыну. Хэти къысхуогузавэ, сакъыгуроIуэри, языныкъуэхэри къысщодыхьэшх: «Плъэгъуа-тIэ вагъуэхэр?», - жаIэурэ. Сэри си фIэщу жэуап язотыж а псом сыкIэлъыплъыну зэман сызэримыIар, си псэр къезгъэлыным «сызэрыщIэбэнар».
Ди адэшхуэ Жэмал ямыгъэгужьеин щхьэкIэ, зэхэлъадэри жаIэнумрэ ящIэнумрэ уэрамдэсхэм къагупсысащ. Къалмыкъым и уэрамым ищхьэ дыдэм щыпсэу, ди адэшхуэм и ныбжьэгъу лIыр абы прагъэжьащ и къэкIуэжыгъуэм ирихьэлIэу. Иригъэблагъэри, Iэнэ къыхуищтащ. Ауэрэ здэуэршэрым, абыхэм гъусэ зыкъыхуащIащ МэчрэIил зи пашэ адрей цIыхухъухэми. АрщхьэкIэ щIалэ цIыкIуитIым къытщыщIар жызыIэфын къахэкIыртэкъым. Арати, чэзууэрэ хъуэхъур яIэтын щIадзащ. Ди адэшхуэм хуэхъуахъуэурэ, «щIалэ цIыкIуитIри зэрыгубзыгъэ, Iущыцэ, езыр-езыру я Iуэхур зэрызыфIагъэкIыжыф», - жаIэу хуежьащ.
Ди адэшхуэр зэщIэдэIукIри, зыгуэр гурыщхъуэ ищIащ. «Къэхъуар фымыбзыщIу иджы къыжыфIэт», - къахуэткIиящ щысхэм. Псоми зэуэ чэфыр ящхьэщыкIыжами ярейт. Сыт ящIэнт, шынапэурэ: «Псыкъуийм ихуащ», - къыдрашеящ абыхэм. Хабзэм тету Iэнэри зэхуимыщIыжу, ефэ-ешхэр къызэхинэри, ди адэшхуэр къыщылъэтыжащ.
Зыри къытщымыщIа хуэдэ нэжэгужэ дыкъэхъужауэ дыщысу ар къыщыдихьэлIэжым, къыдэшхыдэжакъым. «Сыт, цIыкIухэ, фыхуей иджыри псыкъуийм фелъэну?» - жиIэу къыдэупщIа фIэкIа.
Си къуэш цIыкIумрэ сэрэ псалъэ быдэ ттащ апхуэдэ щхьэпсыншагъэ афIэкIа зэрыдмыщIэнумкIэ. Ди адэшхуэрати, ди адэ-анэм дажриIэжакъым, дэри зыдбзыщIыжащ.
КIэрашэ Михаил.
Эссе
Зи хэкужь щызэдэтхъэжу
Тырку Республикэр щхьэхуэныгъэ куэд зиIэ къэралыгъуэ дахэщ. Ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэмрэ зи гугъу тщIы къэралымрэ зэпыщIауэ къокIуэкI. Ди лъэпкъым теухуахэр зэрыт дэфтэрхэм, тхыдэ романхэм, щIэныгъэлIхэм я IэдакъэщIэкIхэм ухэплъэмэ, адыгэхэмрэ тыркухэмрэ я зэпыщIэныгъэр зыхуэдами, абы къыпэкIуами, адыгэхэр Тыркум зэрыIэпхъуа, зэрыщыпсэуа щIыкIэми, ди лъэпкъэгъухэм а къэралым щаIа увыпIэми теухуа куэд къыхэбгъуэтэнущ.
Ар кIыхьу узытепсэлъыхь хъуну Iуэхущ, икIи гъэщIэгъуэнщ. Ауэ си тхыгъэ кIэщIым зи гугъу щысщIыну сызыхуейр иджырей Тыркурщ, сыкъызыхэкIа лъэпкъымрэ абырэ я зэхуаку дэлъ зэпыщIэныгъэрщ, ИнтернеткIэ фIэкIа сымыцIыху къэрал бейм си нэ къызэрыхуикIырщ, адыгэ жьэгум и мафIэр Тыркум щызыгъаблэ ди къуэшхэмрэ ди шыпхъухэмрэ я хъыбару сызыщыгъуазэхэрщ.
Зи дахагърэ инагъкIэ таурыхъхэм къыхэщыж телъыджэхэм хуагъадэ Истамбыл зэ кIуэну щIэмыхъуэпс щыIэу къыщIэкIынкъым. Сыту гухэхъуэ континентитIым тес щыхьэрыжьым и зыплъыхьыпIэ нэхъ ехьэжьахэм ящыщ, илъэс 400-м нэблагъэкIэ Уэсмэн къэралыгъуэм и пащтыхьхэр щыпсэуа, Европэ музейхэм ящыщу нэхъыбэ дыдэ зэкIуалIэхэм хабжэ Топкапы уардэунэр, Византием и «дыщэ лIэщIыгъуэм» и дамыгъэу ящIауэ щыта члисэ, 1453 гъэм мэжджыту ягъэпсыжа, Истамбыл и византие-чыристэн лъэхъэнэри, уэсмэн-муслъымэн зэманри къыпхуэзыIуатэ Айя-София музейр, тырку-ислъам архитектурэм и курыхыу ябж Султанахмет мэжджытыр, Европэмрэ Азиемрэ я зэхуаку дэт, Истамбыл тIу изыщIыкI, хы ФIыцIэмрэ Мраморымрэ зэпызыщIэ Босфор псы дэлъэдапIэр, абы и лъэныкъуитIыр зэпызыщIэ лъэмыж телъыджитIыр, мэжджыт бжыгъэншэхэр, зыплъыхьыпIэ гъуэзэджэхэр зэбгъэлъагъуныр… Абы псэм зыщигъэпсэху къудейуэкъым къызэрысщыхъур, атIэ уи къэухьым зезыгъэужьын, дунейм хуиIэ еплъыкIэм зезыгъэубгъун, гъащIэм хэпщIыкIыр нэхъ куу зыщIын, нэгъуэщI лъэпкъ и щыIэкIэ-псэукIэм ущызыгъэгъуэзэн куэд ущрохьэлIэри, аращ нэхъыщхьэр.
Зэи сыщымыIа пэтми, и дахагъыр сурэтрэ хъыбаркIэ фIэкIа сымыщIэми, Тыркур псэкIэ спэгъунэгъу къэралщ. Си закъуэ хъункъым апхуэдэу къызыщыхъур. Зи лъэпкъым и проценти 10-м фIэкIа хэкум къимынэу, адрей яукIа къомым нэмыщI, хы ФIыцIэжьым зэпрашыу Тыркум и пшахъуэщIым ирапхъа ди адэжьхэм я щIэблэм я гупсысэщ сэ къэсIуатэр.
Си нэр къызыхуикI дахагъэр зы лъэныкъуэщ, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ сыт сэ Тыркур спэзыгъэблагъэр? Абы щыпсэу адыгэхэрщ (зэрыхуагъэфащэмкIэ, мелуани 7-м ноблагъэ), хэхэс псалъэ жагъуэм зигу къиуIэу псэу, лIэщIыгъуэ зыбжанэм зи бзэрэ зи хабзэрэ къыпхызыха си лъэпкъэгъухэрщ. Ину фIыщIэ яхуэфащэщ хэхэс гъащIэм хэмышыпсыхьауэ нобэм къэскIэ адыгэу къызэтена ди къуэшхэм. Сыт щыгъуи си гуапэу сыкIэлъоплъ Тыркум щыпсэу адыгэхэм я псэукIэм, я гупсысэкIэм, я дуней тетыкIэм. КъБР-м и хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм къату куэдрэ дрохьэлIэ адыгэгу зиIэ, адыгэпсэ зыIут лIы щэджащэхэм, зи адэжьхэм я хабзэр унагъуэм щызыхъумэ, лъэпкъ IэпщIэлъапщIагъэр зи Iэпэгъу, анэдэлъхубзэр зи быным езыгъащIэ бзылъхугъэ щыпкъэхэм, Адыгэ Хасэхэр псы Iубыгъуэу къащыхъуу екIуалIэ щIалэгъуалэм ятеухуа нэтынхэм, тхыгъэхэм. АпщIондэхуи согупсыс хэхэс адыгэм къылъыкъуэкIа къарур хэкурысым ейм зэрефIэкIым, нэгъуэщI къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр я IэмалкIэ махэми, псэкIэ зэрыхахуэм.
УзыщыгуфIыкIыну зы хэлъщ мы Iуэхум - ар зи хэку ирахуа куэдым я хъуэпсапIэу щытар нобэ нахуапIэ зэрыхъурщ. Иужьрей илъэсхэм ди къэралхэм зэрахьэ политикэм елъытауэ, нэхъ зэкIэлъыкIуэ дыхъуащ, мащIэ дыдэщ, ауэ зи хэкум къэIэпхъуэжхэр къахокI хэхэсхэм, ди сабийхэр Тыркум макIуэ, езыхэм я щIэблэр хэкум къашэри зрагъэплъыхь, хьэрычэт Iуэху ящIэну къакIуэхэм я бжыгъэр хохъуэ, зэIущIэ гъэщIэгъуэнхэмрэ зэхуэс щхьэпэхэмрэ щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щызэхашэ илъэси 150-м щIигъукIэ зэпэIэщIэу щыта зэкъуэшхэр. «Хамэ хэку сыщытхъэ нэхърэ, си хэкужь сыщылIэ» - жиIащ хэхэс гъащIэр зи натIэ хъуа гуэрым. Зи хэкужь щызэдэтхъэжу псэун лъэпкъ зэгуэрым Тхьэм дищIыж!
Шыпш Даянэ,
Псыгуэнсу дэт курыт школ №3-м и 11-нэ классым щеджэ.
Чэнджэщхэр
Матэкхъуей зэрыхахыр
ЦIыбэ ящIу щытащ щынэм и куэм хэлъ къупщхьэр. А къупщхьэр ягъажьэри мис итIанэ цIыбэ къыхащIыкI. Ар бгъавэ хъунукъым, и Iупэр мэлъалъэри.
* * *
Матэкхъуейр жэмыр лъхуэуэ махуищ дэкIа иужькIэ къаша шэращ къызыхащIыкIыу щытар. Мыпхуэдэуи хахырт: лъатэпсыр шатэпскIэ зэIахырт, ар шэм хакIэжырти абыкIэ матэкхъуей хахырт.
* * *
Хывышэм и тхъу гъэвэжар зэIымыхьэу мазитI-щыкIэ щытщ, щIыIэпIэ ямыгъэувми.
* * *
Джэджьей, гуэгуш шыр цIыкIухэм бжьыныху, бжьын цIынэхэм я тхьэмпэр цIыкIу-цIыкIуурэ зэпагъэлъэлъри хуэнщIейм хэпщауэ гъатхэм ирагъэшх. Абы витамин куэд хэлъщи, а шыр цIыкIухэр мысымаджэу, нэхъ къару яIэу къохъу икIи шхэрей мэхъу.
* * *
Зи лъхуэгъуэ хъуа жэмыр ирапхыркъым, зитхьэлэжынкIэ хъунущи.
* * *
Джэдкъаз яукIамэ, абы и куэр пхъужь Iыхьэу ябж.
* * *
Былым зэзым Аушыджэр дэсхэр «укIын IэфIкIэ» йоджэ.
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1868.txt"
} |
Бжьыпэр яхуэмыубыдами
Урысей Федерацэм паратхэквондомкIэ и чемпионат Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм щекIуэкIащ.
Налшык дэт Универсальнэ спорт комплексым и утыкухэм щызэхьэзэхуащ къэралым и щIыпIэ 22-м къикIа спортсмен 80-м щIигъу. Зи Iэпкълъэпкъым сэкъат иIэ спортсменхэр иризэныкъуэкъуащ тхэквондом и «керуги», «пхумсе» лIэужьыгъуэхэмкIэ Урысей Федерацэм щытекIуэн папщIэ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIэкIэ цIыхуитху утыкум къихьати, псоми медаль зэмылIэжьыгъуэхэр къахьащ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, абыхэм чемпион хъуфын къахэкIакъым. Апхуэдэу щыт пэтми, дагъэгуфIащ дыжьын медалыр зыIэрызыгъэхьа Истамулов Лукман-Хьэким, ещанэ увыпIэр зыубыдахэу Гъут Азэмэт, Щокъуий Ахьмэд, Евшинэ Надеждэ, Ёлькин Роман. Ахэр ягъасэ Щокъарэ А., Ахъмэт А., ХьэкIагуэ А. сымэ.
Ди республикэм щыщхэм гуп зэпеуэм етIуанэ увыпIэр щаубыдащ. Ар и фIыгъэщ КъБР-м СпортымкIэ и министерствэмрэ ТхэквондомкIэ федерацэмрэ зи Iэпкълъэпкъым сэкъат иIэхэм драгъэкIуэкI лэжьыгъэшхуэм. КъищынэмыщIауэ, илъэситху хъуауэ паратхэквондомкIэ Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам Къэбэрдей-Балъкъэрым зыщегъасэри, ди спортсменхэри абы хэша мэхъу. Фигу къэдгъэкIыжынщи, 2019 гъэм япэ дыдэу Налшык щекIуэкIащ а спорт лIэужьыгъуэмкIэ къэралым и чемпионат.
Сэрмакъдэсхэр финал ныкъуэм нос
Дзэлыкъуэ щIыналъэм хыхьэ Сэрмакъ къуажэм дэт курыт еджапIэ №3-м и командэр нэсащ «Мини-футболыр – школым» урысейпсо зэхьэзэхуэм и финал ныкъуэм.
Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэм и командэхэм ирагъэкIуэкI зэпеуэм ипкъ иткIэ сэрмакъдэсхэр япэщIыкIэ 7:1-уэ текIуащ Астрахань областым къикIахэм. Абы иужькIэ я щхьэр кърагъэIэтакъым Осетие Ищхъэрэ-Аланием щыщхэм икIи ахэри 5:0-у хагъэщIащ.
ЗэIущIэхэр щокIуэкI Ставрополь къалэм. Абы щынэхъыфIхэр мэлыжьыхь мазэм Нижегородскэ областым ягъэкIуэнущ, Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэм и щIыхьыр къэралпсо зэхьэзэхуэм щахъумэн папщIэ.
Дзэлыкъуэ щIыналъэ администрацэм и Iэтащхьэ Джатэ Руслан хъуэхъу тхыгъэ яхуигъэхьащ Сэрмакъ къуажэм дэт курыт еджапIэ №3-м и командэмрэ абы и тренер Гуэнгъэпщ Мусэрэ. КъулыкъущIэм къыхигъэщащ я ехъулIэныгъэм зэрыригушхуэр икIи нэхъыбэжкIэ зэращыгугъыр.
ХьэтIыхъу Джамбулэт и фэеплъу
Пасэу дунейм нэгъабэ ехыжа, сабийуэ хьэлъэ къэIэтынымкIэ Гиннесс и рекордхэр зратхэ тхылъым ихуэн папщIэ ягъэлъэгъуауэ щыта ХьэтIыхъу Джамбулэт сумомкIэ и фэеплъ зэхьэзэхуэ «Налшык» спорт комплексым щекIуэкIащ. Абы хэтащ Налшык, Шэджэм къалэхэм, Старэ Шэрэдж, Къулъкъужын къуажэхэм я командэхэр цIыхуи 150-м нэблагъэ къызэщIиубыдэу.
Я ныбжьрэ хьэлъагърэ елъытауэ зэхьэзэхуэхэр зэщхьэщыхауэ екIуэкIащ. Абыхэм текIуэныгъэр къыщахьащ ПщыхьэщIэ Сэлим, Мералы Ислъам, Къэзан Руслан, Медалы Алихъан, Джыджий Къантемыр, АфIэунэ Аслъэнбэч, Мамхэгъ Асир, Шэмпар Инал, Хьэмжу Рустам, МахуэлI Ролан, Батыр Айдэмыр, Дыгъэ Амир, Сыжажэ Марат, Ламашвили Исмэхьил, Бэгъуэт Инал, Чэрты Ринат, Атэбей Муслъим, ГъукIакIуэ Iэдэм, Къущхьэ Астемыр, Пекъу Абдуллэхь, КIэфо Къантемыр, Арыпщ Тамерлан, Къазмахуэ Азэмэт сымэ.
Зэхьэзэхуэм щытекIуахэмрэ къыщыхэжаныкIахэмрэ Iэмал ягъуэтащ дызыхуэкIуэ мазэм Налшык щекIуэкIыну урысейпсо зэпеуэм зыкъыщагъэлъэгъуэну. Абы хэтыну хуейуэ иджыпстукIэ лъэIу тхылъхэр къагъэхьащ къэралым и щIыпIэ 44-м щыщ спортсмен миным щIигъум.
Зи ныбжьыр илъэс пщыкIух иримыкъуахэм я утыку
Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ и зэхьэзэхуэ Черкесск къалэм щызэхэтащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм абы фIы дыдэу зыкъыщагъэлъэгъуащ.
Ди республикэм и бэнакIуэхэм дыщэ медалу 2, дыжьыну 5, домбеякъыу 3 зыIэрагъэхьащ.
Килограмм 44-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм къыщыпэлъэщын къахэкIакъым Атэлыкъ Къантемыр. Ар и хьэрхуэрэгъу псоми ефIэкIащ икIи зэхьэзэхуэм щытекIуащ. Апхуэдэ дыдэ ехъулIэныгъэ ин къехъулIащ нэхъ хьэлъэ дыдэхэм – килограмми 100-м щIигъухэм – я деж щыбэна ди лъахэгъу Салбиев Iэдэм.
КIэух зэIущIэм къыщыхагъэщIами, дыжьын медалхэр япщIэхэлъу къагъэзэжащ Бжьыней Айдэмыр (кг 35-рэ), Уэртэн Руслан (кг 41-рэ), Узденов Заурбэч (кг 48-рэ), Къазмахуэ Сэлим (кг 52-рэ), Тау Жантемыр (кг 62-рэ).
«Финал цIыкIум» щытекIуэри, зэхьэзэхуэм ещанэ увыпIэр щаубыдащ Щэрмэт Алим (кг 48-рэ), Къардэн Елдар (кг 75-рэ), Тилов ЖэбрэIил сымэ.
Черкесск къалэм щызэхэта Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ и зэхьэзэхуэм щытекIуахэм хуитыныгъэ къахьащ мыгувэу щыIэну Урысей Федерацэм и чемпионатым зыкъыщагъэлъэгъуэну.
Шэкэмым игъэса пелуанхэр
Старый Оскол къалэм иджыблагъэ щекIуэкIащ илъэс 13-15, 13-17 зи ныбжьхэм я урысейпсо зэхьэзэхуэ. Абы ехъулIэныгъэшхуэ щызыIэрагъэхьащ Нарткъалэ щыщ тренер гъуэзэджэ Шэкэм Михаил и гъэсэнхэм.
ЦIыхубзхэм я зэпеуэм Урысей Федерацэмрэ Европэмрэ я рекордхэр щигъэуващ нарткъалэдэс Скрипкэ Аланэ. Илъэс 13-15 зи ныбжьхэм я зэпеуэм абы рывокымрэ толчокымрэ зэрызэкIэлъыкIуэу килограмм 80-рэ 97-рэ къыщиIэтащ. Ар зэхэту двоеборьем килограмми 177-рэ щыхъуащ. А ныбжьым иту апхуэдиз хьэлъагъ къэзыIэтыфа иджыри къэс ди къэралми Европэми исакъым.
Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и тренер Шэкэм Михаил и нэгъуэщI гъэсэни домбеякъ медалыр IэщIэлъу Старый Оскол къалэм къикIыжащ. Ар килограмм 73-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм хэта Багъэтыр Тауланщ.
Къэралым атлетикэ хьэлъэмкIэ ныбжьыщIэхэм я чемпионатым къыщыхэжаныкIащ Щауэ МуIэед и гъэсэн Гулиев Тамерлани. Килограмм 67-рэ зи хьэлъагъхэм я деж ар ещанэ щыхъуащ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1869.txt"
} |
ДУНЕЙПСО УТЫКУМ КЪЫХУИГЪЭЩIА
Илъэс 85-рэ ирикъуащ «Кабардинка» къэрал къэфакIуэ академическэ ансамблыр. А зэманым къриубыдэу ехъулIэныгъэшхуэхэр зыIэрагъэхьащ цIэрыIуэ хъуа гуп зэкъуэтым хэтхэм. Ансамблым къикIуа гъуэгуанэм топсэлъыхь лъэпкъ гъуазджэм зегъэужьыным зи гуащIэ хэзылъхьа, ноби а Iуэхум къарууэ яIэр езыхьэлIэ цIыху зыбжанэ.
ЯПЭ ЛЪЭБАКЪУЭХЭР
ЕФЭНДЫ Джылахъстэн, КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ и министру лэжьа:
- Зэманыр псынщIэу макIуэ. Нобэ хуэдэщ «Кабардинка» ансамблыр къыщызэрагъэпэщар. 1934 гъэм, адыгэхэм зэи димыIауэ, ди лъахэм зэхъуэкIыныгъэфIхэр къызэрыщыхъум и фIыгъэкIэ, Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум «Уэрэдымрэ къафэмкIэ» гуп къыщыунэхуащ. Дэ тхуэдэ лъэпкъ цIыкIухэм Iэмал ягъуэту хуежьат я уэрэдыжьхэмрэ къафэхэмрэ утыку ирахьэу ахэр нэгъуэщIхэм кърагъэцIыхуну. Ансамблыр къыщызэрагъэпэща гъэ дыдэм Украинэм и ЦК-м и япэ секретарь Постышевым и лъэIукIэ ди артистхэм Киев зыкъыщагъэлъэгъуауэ щытащ.
Ар ансамблым и япэ лъэбакъуэт. Абы къыкIэлъыкIуащ етIуанэри. 1939 гъэм ВКП(б)-м и XVII съездым и лIыкIуэхэм я пащхьэм зыкъыщагъэлъэгъуэну Москва ирагъэблэгъащ. Абы и Уардэунэм щIэсхэм яхэтт ди къэралышхуэу щытам и цIыху цIэрыIуэхэм ящыщу Ворошиловымрэ Буденнэмрэ. Псоми ягу ирихьащ ди артистхэм ягъэзэщIа къафэхэр икIи Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ.
Сэ сыгуфIэрт, сыгушхуэрт ди къэфакIуэхэм зыIэрагъэхьэ дэтхэнэ ехъулIэныгъэми папщIэ. Ди республикэм щэнхабзэмкIэ и министру сагъэува нэужь, мурад сщIащ ди ансамблыр дунейпсо утыку исшэну. Ар, пэжыр жысIэнщи, си дежкIэ тынш хъунутэкъым. ХъуэпсапIэ къудейуэ къэнэжынкIэ сышынэу шэч къыщытесхьэжи щыIэт. Ауэ къэфакIуэхэр сценэм зэритыр, цIыхухэр абыхэм къазэрыIущIэр щыслъагъукIэ, гушхуэныгъэ къысхалъхьэрти, а си хъуэпсапIэр къызэхъулIэным теухуауэ сщIа шэчыр бзэхыжырт. Ансамблымрэ ЩэнхабзэмкIэ министерствэмрэ дызэкъуэуващ. Щхьэж и еплъыкIэр утыку къитлъхьэри, накIэнащхьагъэ, къехьэкI-нехьэкI хэмылъу дытепсэлъыхьащ. Псори дызэгурыIуэри, дызэхуэарэзыуэ унафэ къэтщтащ уэрэд жызыIэхэмрэ къэфакIуэхэмрэ зэхэдгъэкIыну, дэтхэнэми Iуэхум фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлI Iэзэхэр едгъэбыдылIэну. Ауэ ахэр зэхэбгъэкIыу гупхэр щIэрыщIэу къызэбгъэпэщыжкIи Iуэхур зэфIэкIынутэкъым. ЩIэ, щIэщыгъуэ гуэрхэр хэлъхьэн хуейт. КъэфакIуэ ансамблыщIэм фIэтщынум теухуауи дызэчэнджэщащ. ЦIыхухэм я еплъыкIэри къыджаIащ. Сэ «Кабардинка»-р нэхъыфIу къэслъытэри, къыхэслъхьащ. Ар псоми къыздаIыгъащ. Партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и япэ секретарь Мэлбахъуэ Тимборэ, дыкъызытеувыIар щыжетIэм, акъылэгъу къыддэхъуащ. Апхуэдэ Iуэху бгъэдыхьэкIэр зыфIэмытэмэмхэри щыIащ. Япэрей гупыр дгъэлъэлъэжын хуэмеяуэ, щIэуэ къызэдгъэпэщам къэкIуэну лъэпкъ имыIэу къэзылъытахэри мащIэтэкъым. Апхуэдэ щытыкIэм уиту улэжьэну гугъут. Ауэ ди Iуэху еплъыкIэмрэ бгъэдыхьэкIэмрэ зэрыпэжым дэ къару къытхилъхьэрт, ар я фIэщ зэрытщIыным дыхущIэкъуу махуэ, жэщ жыдмыIэу ди къару демыблэжу дылажьэрт: къафэр фIыуэ зылъагъухэр, ар гурэ псэкIэ IэщIагъэ зыщIыну хьэзырхэр, бгъасэмэ, къэфакIуэ гъуэзэджэ къызыхэкIынухэр, къуажэ-къуажэкIэрэ къэткIухьурэ къыхэтшырт. Къафэ лIэужьыгъуэу щыIэхэр зыщIэ, ахэр фIыуэ зыгъэзащIэ нэхъыжьхэм я чэнджэщымрэ Iэзагъымрэ хуабжьу сэбэп къытхуэхъуащ, Москваи нэгъуэщI щIыпIэхэми дгъакIуэурэ хореографием щыхуедгъэджащ. Iэзагъэр хъарзынэщ, ауэ абы щIэныгъэр лъабжьэ хуэщIын хуейтэкъэ? Къафэхэр я жыпхъэхэм игъэтIысхьэпхъэтэкъэ? Ауэ сытми хуейуэ къэнэжыртэкъым. Псори деджэрт - сэ министрри сахэтыжу. Артистхэм загъасэрт. Къафэр ягъэзэщIа нэужь, къыдбгъэдэлъадэурэ, къыдэупщIырт: «Хъуа!», «Дэнэ деж дыщыщыуар?», «Дапхуэдэу зэрытщIын хуеяр?». Дэ яжетIэрт техникэ и лъэныкъуэкIэ зэращIын хуейр. Сценэм дыкъихьэу щедгъэлъагъуи щыIэт. Къафэм мыр артистщ е мыр министрщ жиIэу зэхидзыркъым. Ар дахэу, гум дыхьэу, псэр къызэщIиIэтэрэ уи лъэр, плъэмыкIыу, ирихужьэу щытын хуейщ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым зиужьырт, зиIэтырт. Щэнхабзэми зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщыхъурт. «Кабардинка» ансамблыр къэфакIуэкIи, гъэсакIуэкIи, фащэкIи къызыхуэтыншэу къызэгъэпэща хъуат. Псори пэплъэрт сценэм къихьэу я зэфIэкIыр щагъэлъэгъуэнум. А зэманри къос. ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей театрым я япэ концертыр щатыну ирагъэблагъэ. ЦIыхухэр, лъэувыпIэ умыгъуэту, къызэхуэсат. Абыхэм яхэтт хамэ къэралхэм, ди къэралым и щIыпIэ куэдым къикIауэ ди деж зыгъэпсэхуакIуэ щыIэхэр. Концертым щIедзэ. ЦIыхухэр дихьэхауэ йоплъ. Къафэ къэс Iэгуауэшхуэ хуаIэт. Артистхэр, хухаха зэманым и лейуэ, сценэм ирамыгъэкIыжу сыхьэтрэ ныкъуэкIэ яIыгъащ. Псори арэзыт, псоми я нэгум гуфIэгъуэ кърихырт.
ЦIыхухэр зэбгрыкIыжыртэкъым. ЗэхуэгуфIэу зэдэуэршэрырт. Концертым ахэр апхуэдизкIэ гъунэгъу зэхуищIати, зы анэм къилъхуауэ куэд щIауэ зэрымылъэгъуауэ зэIущIэжахэм ещхьт. Артистхэри Iупхъуэм гуфIэжу къыкъуэплъырт. Абдежращ къыздикIари къыздихуари сымыщIэу, си щхьэм мы гупсысэр къыщикIэрэхъуар: «Алыхьым жиIэмэ, «Кабардинка»-р дунейпсо утыкум исшэнщ! Ар абы къыхуигъэщIащ».
Гум къинэжа япэ концертым и ужькIэ, «Кабардинка» къэфакIуэ ансамблыр щыIащ Украинэм, Уралым, Москва, Сочэ, нэгъуэщI щIыпIэхэми. Зэманыр кIуэрт. «Кабардинка» ансамблым и зэфIэкIым хэхъуэрт. Ар Москва гуфIэгъуэшхуэ-зэхыхьэшхуэхэр щрагъэкIуэкIкIэ ирагъэблагъэрт. Апхуэдэу къалащхьэм и адрей концерт гъэлъэгъуапIэ, театр цIэрыIуэхэм я утыкушхуэхэми щIэх-щIэхыурэ концерт щитырт. Псом хуэмыдэу фIыкIэ и цIэ къисIуэну сыхуейт а зэманым ди къэралышхуэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Фурцевэ Екатеринэ. Ар сытым дежи сэбэп къытхуэхъурт. Абы и фIыгъэщ ди къэфакIуэхэр Совет Союз иным и щIыпIэ куэдым, 1968 гъэм хамэ къэралхэу Мароккэм, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм, Тунисым, Ливием зэрыщыIар. Къалэ 29-м концерт 52-рэ щатат. Хамэ къэрал газетхэм щытхъу тхыгъэ куэд къытрадзэрт ди ансамблым теухуауэ. Мароккэм къыщыдэкI «Вижи мороккен» газетым итхыгъащ: «Кабардинка» къэфакIуэ гупым хэтхэм талантышхуэ яIэщ, абыхэм уи гущIэр къызэщIаIэтэ, псэщIэ къыпхалъхьэ, гугъэ IэфIымрэ нэхугъэ дахэмрэ ухуагъэуш. Уолъагъу ахэр лъэпкъ уардэм, дахэм къазэрыхэкIар». Колумбием къыщыдэкI «Эль тельмено» газетми щытхъу псалъэ гуапэхэр яхужиIащ ди къэфакIуэхэм: «Ди критикхэм, хореографхэм, искусствоведхэм къалъытэ «Кабардинка»-р Моисеевым и «Березка», украин, грузин къэфакIуэ гупхэм куэдкIэ ефIэкIыу. «Кабардинка»-м иIэщ зыми емыщхь езым и лъэпкъ гурыщIэ къэIуэтэкIэрэ и утыку ихьэкIэрэ».
«Кабардинка» къэрал академическэ къэфакIуэ ансамблым гъуэгуанэшхуэ къызэпичащ. Нэхъыбэжи къыпоплъэ. Гъуэгу техьэ тенэркъым. Си фIэщ мэхъу «Кабардинка»-р а гъуэгуанэм зэрытемызэшэнур, зыхущIэкъухэмрэ и мурад дахэхэмрэ дяпэкIи къазэрехъулIэнур.
ФIЫЩIЭ МЫУХЫЖ
АТЭБИЙ Игорь, «Кабардинка» къэрал къэфакIуэ академическэ ансамблым и унафэщI, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артист:
- Сызэрысабий лъандэрэ къэфэным сыдихьэхырт. Пшынэ макъ зэрызэхэсхыу, дэнэ сыщыIэми, сызэщIиубыдэрти, ар иухыху си гур къилъэту седаIуэрт. ЦIыху щымытмэ, сыкъытелъадэрти, «цыгу», «цыгу» жысIэу сыхэуэу, сыхэпкIэу сыкъафэрт. «Кабардинка» ансамблыр къафэу япэ дыдэу щыслъэгъуам, апхуэдизу хьэщыкъ сищIати, абы фIэкIа Iуэху симыIэжу сыкъэнат. КъэфакIуэхэм сехъуапсэрт. Балигъ сыхъуу абыхэм сащыхыхьэнур къысхуэгъэсыртэкъым. АтIэ, арати, зэманри екIуэкIащ, си хъуэпсапIэр мыужьыхыжу, нэхъри зэщIэплъэ, сызыIэпишэ зэпыту. Сабиигъуэм и хъуэпсапIэм уэрэд жыIэнымрэ къафэмрэ щыхуеджэ училищэм и бжэIупэм «сыIуишащ». Ар 1980 гъэм къэзухри си нэ къызыхуикI къэфакIуэхэм я лэжьапIэм сыкIуащ. Ахэр дахэу къызэрыфэм хуэдэу, цIыхуфIхэу къыщIэкIащ. Ноби си гум IэфIу къинэжауэ фIыщIэ мыухыж яхузощI абы щыгъуэ гуапэу къысIущIа Алэкъей Мухьэмэд, ДзыхьмыщI Къэралбий, Щомахуэ Хьэсэнбий, Мысачэ Алихъан сымэ, адрей псоми. КъыздэIэпыкъуащ, сагъэгушхуащ, ящIэ псори, лъэныкъуэкIэ ирамыхьэкIыу, къызжаIащ, сагъэлъэгъуащ, ахэр зэрызыхэслъхьэнми емызэшхэу хущIэкъуащ. Илъэс ныкъуэ фIэкIа сахэмытауэ. Ростов сыкIуэри Кавказ Ищхъэрэм щыIэ зауэхуэIухуэщIэ округым уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблым сыхыхьащ. ИлъэситIкIэ абы сыщыIащ. ФIыуэ слъагъу ансамблым 1983 гъэм къэзгъэзэжащ.
1985 гъэм япэ дыдэу Иорданием сыкIуащ, Ефэнды Джылахъстэн ди пашэу. Абы дыкъикIыжа нэужь, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и ЩIыхь тхылъыр къызатауэ щытащ. 1987 гъэм «Къэбэрдей-Балъкъэрым гъуазджэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр къысфIащащ. 1988 гъэм ГИТИС-м сыщIэтIысхьащ. Ар къэзуха нэужь, балетмейстер нэхъыщхьэу тIэкIурэ солажьэри, Москонцертым сокIуэ. Абы сыхэту, 1994 гъэм «Кавказ» ансамблыр къызыдогъэпэщ, иужькIэ «Кабардинка»-мрэ «Кавказ»-мрэ зэхагъэхьэжри, художественнэ унафэщIу сагъэув. Нэхъапэхэм къэфакIуэ гупым нэхъ зэфIэкIи иIэу, хамэ щIыпIэхэми кIуэфу щытащ. Иджыпсту мылъкукIэ дыхуэмыщIауэ зэрыщытым ди Iуэхур къелъахъэ. Ауэ, япэхэм хуэдэ дыдэу тхузэфIэмыкIыжми, иджыри дунейпсо утыкухэм дызэрихьэным яужь дитщ. Лондон, Сочэ щекIуэкIа Олимп джэгухэм дыщыIащ.
«Кабардинка»-м и лэжьакIуэхэм ящыщу я цIэ фIыкIэ къисIуэну сыхуейт балетмейстер нэхъыщхьэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Битокъу Аслъэнбэч, къэфакIуэхэу Бер Мухьэмэд, Къудей Темболэт, Мэшыкъуэ Руслан, Алэкъей Аскэр, Битокъу Науркъан, Бейтыгъуэн Аслъэнбэч сымэ, нэгъуэщIхэми.
Гупыр зы унагъуэм хуэдэу дызэкъуэту дызэдолажьэ. ТхузэфIэкIри мащIэкъым. КъафэщIэхэр догъэув, фащэщIэхэри идогъэд. Программэр щIэщыгъуэ зэрытщIыным дыхущIокъу.
УЛАНОВЭМ МОНГОЛ КЪАФЭ СЫКЪЫЗЭРЫДЭФАР
АЛЭКЪЕЙ Мухьэмэд, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и артист, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артист:
- 1952 гъэм «Уэрэдымрэ къафэмкIэ» ансамблым сыхыхьауэ щытащ. Абы щыгъуэ илъэс 13 фIэкIа сыхъуртэкъым. МазитI фIэкIа сыхэмытауэ, унафэщIхэр, къэфакIуэхэр зэчэнджэщат «дунейм сыт мыбы къыхуэдгупсысынур, ди гъусэу дауэ дгъэлэжьа хъуну» жаIэри. Гупым нэхъыщIэ дыдэу яхэтыр илъэс 24-рэ хъурт, сэ абы елъытауэ сыщIалэжь цIыкIут.
«Мы щIалэ цIыкIур къыщыкIуакIэ къэдвгъэгъанэ, абы артист бэлыхь къыхэкIынущ», - жаIэри директорым елъэIуахэщ. «Апхуэдэу щыщыткIэ, иджыри зы щIалэ цIыкIу къэдвгъащтэ», - жиIащ абы. Сытми, гъусэ къысхуагъуэтри, къафэхэм икухэм дыхагъэувэу, щIопщ, къамэ тIыгъыу дыкъилъадэурэ къалэн пыухыкIа гуэрхэр дгъэзащIэу хуежьащ. Апхуэдэурэ дыкъыдэкIуэтеящ. Партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым унафэ къищтащ Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур ину ягъэлъэпIэну. Абы илъэскIэ зыхуэдгъэхьэзыращ. Гальпериным, Ташум нартхэм я къафэ зыбжанэ ягъэуващ. Абыхэми дыхэтащ.
Зэгуэрым концерт ттыри дызэбгрыкIыжыну зыдгъэхьэзырауэ, Москва дыкIуэн хуейуэ къыджаIэ. Дызыхуеину хьэпшыпхэр къатщтэри, занщIэу вокзалым дынэсащ. Жэщыр сыхьэт 12-м мафIэгум дитIысхьэри, Москва дыкIуэну дежьащ. Осетин къэфакIуэхэри къыдихьэлIауэ ди гъусэу нокIуэ. Абыхэм вагон щхьэхуэхэр яIэт, дэ къытпэщIэхуэм зидгъэзэгъауэ арат. Дыносри, осетинхэр хэхауэ ирагъэблагъэ. Дэ ди гугъу къащIыркъым. Осетинхэр хьэщIэщым щIагъэтIысхьэ, дэри, дамыгъэгъэзэжын щхьэкIэ, общежит гуэрым егъэзыпIэ къыщытхуагъуэт. ЯпэщIыкIэ екIуэкIащ союзпсо фестиваль. Кавказ Ищхъэрэм щыщу осетинхэмрэ дэрэт хэтыр. Абы дыжьын медаль фIэкIа къыщытхуэхьакъым. Пэжыр жысIэнщи, ди къэфэкIари дигу ирихьыжыртэкъым. Иджы дунейпсо фестивалыр екIуэкIынут. Ауэ а союзпсо зэпеуэм дыжьын къыщызыхьар абы хагъэхьэнутэкъым. Корнев и унэцIэу Театр Иным иIэт солист гъуэзэджэ. Ар зэфIэкI зыбгъэдэлъ, хыхьэхэкIи зиIэ цIыхут. Абы и деж дыкIуэри делъэIуащ фестивалым, Iэмал иIэххэмэ, дыхагъэхьэну къыддэIэпыкъуну. Ди программэм щыгъуазэ хуэтщIащ: къафэ, удж хэш, нэгъуэщI гуэрхэри едгъэлъэгъуащ. ЛIы губзыгъэм хузэфIэкIащ, сыт хуэдиз гугъуехь пылъами, ди лъэIур игъэзэщIэн.
Ди утыку къихьэгъуэр къэсри, къафэ хуэмыр дгъэзащIэурэ дыкъыдэкIащ. Абы щIэст хамэ къэралхэм къикIа куэд. Сыт хуэдэу дыкъэфами, дапхуэдэу утыкум дыкъикIыжами тщIэжыркъым, апхуэдизу дыгузэвати. Концертыр духри, автобусым дыкъитIысхьэжауэ дыкъэкIуэжырт. Зы цIыхум зы псалъэ жиIэртэкъым. Псори дызыIыгъыр зы гупсысэт.
Къашыргъэ Билалрэ сэрэ дызыщIэлъ пэшым и бжэм зыгуэр къытоуIуэ етIуанэ махуэм и пщэдджыжьым. КъыIусхмэ - Корневыр щытт. IэплIэ къысхуэфщI, жи. И щхьэусыгъуэм дыщыщIэупщIэм, дыщэ медалыр къызэрытхьар къыджеIэ. Коллектив 70 зыхэта дунейпсо фестивалым дыщэ медаль къыщыпхьыну - абы Мексикэм, США-м, Германием, Канадэм, Франджым, нэгъуэщI щIыпIэ куэдым къикIахэр хэтт - Iуэху джэгутэкъым. Ар гуфIэгъуэшхуэт ди дежкIэ. Фестивалым дыкъыщикIыжам ди республикэм ис псори къытпежьауэ къытпэплъэу вокзалым тет фIэкIа пщIэнтэкъым, апхуэдизкIэ цIыхур Iувти.
Мыри гъэщIэгъуэнт. Фестивалым зыкъызэрыщыдгъэлъэгъуар монголхэм ягу ирихьауэ къыщIэкIынти, я лIыкIуэр лъэIуащ ди ансамблыр я деж ирагъэблэгъэну. Абы зыхуэдгъэхьэзырри, аргуэру Москва дыкIуащ. Посольствэм концерт щыттри, Монголием дежьащ. ДыздэкIуам ди къэралым и лIыкIуэу абы щылажьэр Совет Союзым Совнаркотым и унафIэщIу щыта Молотовырт. ХьэщIэщым дыщIэсу Молотовым и щхьэгъусэ Жемчужная Полинэ Ташум къоджэ. Ташур сэ къызоджэжри цIыхубзым сыбгъэдешэ, сегъэцIыху. Абы къызжеIэ Монголием и цIыхубэ артисткэм ислъэмей сыкъыдэфэмэ зэрыфIэфIыр. «Хьэуэ» къыщыхэзмыгъэкIым, я театрым дашэ. Дызэхуозэ. Ар Москва дэт Театр Иным къыщыфэу щыта Улановэрт. Сэ махуипщIкIэ а театрым сыкъонэри, цIыхубзым адыгэ бзылъхугъэр къызэрыфэн хуейр изогъэлъагъу, согъасэ, езым монгол къэфэкIэ сегъащIэ. АпщIондэхукIэ ди ансамблым Китай гъунапкъэм и гъунэгъуу щыIэ къалэ гуэрым зыкъыщегъэлъагъуэ. Сэ цей сщыгъыу, Улановэм монгол бостей щыгъыу, дыкъызэдэфэу зедгъэсащ. И зэманыр къосри, кIэух концертым зыкъыщыдгъэлъэгъуэну, утыкум дыкъохьэ. Япэ Iыхьэм си гъусэмрэ сэрэ дыадыгэу, етIуанэм дымонголу дыкъофэ. Зыщыдгъасэм щыгъуэ къыткIэлъыплъа Молотовым и фызым си къэфэгъум жриIэрт шэрджэс хъыджэбзхэр зэрыдахэр, пагэр, абыхэм ещхьу екIуу, Iэдэбу къэфэн зэрыхуейр. Ар сэ гуапэ сщымыхъуу къанэртэкъым…
Илъэс тIощI сыщыхъум, «КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артист» цIэр къысфIащащ. Дзэм сыщыIэу, Соттаев Къанщауэ письмо нысхуетх: «Мухьэмэд, ди гупыр зэбграхужащ, хорыр Радиокомитетым иратыжащ. «Кабардинка» къытфIащри, ансамбль дащIащ», жиIэу. СыкъэкIуэжа нэужь, химиемкIэ езыгъаджэ си шыпхъумрэ физикэмрэ математикэмкIэ факультетым щыIэ ди малъхъэмрэ къафэм ухэдгъэхьэжынукъым, уеджэн хуейщ, жаIэри къыспаубыд. Сэри еджэным тезухуауэ, махуитI нэхъ дэмыкIыу, хъыджэбз гуэр си деж къокIуэ, партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и етIуанэ секретарь ШэджыхьэщIэ Мухьэмэд къоджэ, жеIэри. СыздэкIуэнумкIэ соупщI. Театрым щыIэщ, жеIэ. Репетицэ ирагъэкIуэкIыу сахуозэ.
Сэ сыкъэмыкIуэж щIыкIэ, къафэ ягъэувхэм, мыбдей Мухьэмэд къыщыфэнущ, жаIэурэ сызыхэтынухэр къысхуагъэнат, сызэрыщымыIам щхьэкIи къамыгъанэу.
СыздэкIуам зыри жызмыIэу сыщIэсу, ШэджыхьэщIэр щIоупщIэ:
- Дэнэ здэщыIэр а Мухьэмэд жыхуэфIэр?
ДзыхьмыщI Къэралбий «Залым щIэсщ», - жи. ШэджыхьэщIэр, сызыбгъэдешэри, къызоупщI:
- Сыт уи гугъэр?
- Университетым сыщIэтIысхьэнущ.
- УщIэдгъэтIысхьэнщ, умыгузавэ. Заочнэу уедгъэджэнщ, ауэ мыбыхэм къахыхьэжи лажьэ.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ къафэм сыхохьэж.
КъэфакIуэ гупым сызэрыхэтам, абы щызгъэкIуа зэманым зэи сыхущIегъуэжакъым. Куэдми дыщыIащ, куэди тлъэгъуащ, ауэ мы ди цейр, лъахъстэн вакъэр, бгырыпхыр, къамэр фIыуэ зымылъагъу лъэпкъ зыщIыпIи дыщрихьэлIакъым. 1968 гъэм Алжирым дыщыIащ. Дакар, Рио-де-Жанейрэ, Буэнос-Айрес къалэхэм зыкъыщыдгъэлъэгъуащ.
Доминикан Республикэм дыщыIэт. СыхьэтитIкIэ дыкъэфэн хуейти, сыхьэтитхукIэ утыкум дитащ. ДыкърамыгъэкIыжу зы къафэр плIэ щыдгъэзэщIа щыIэщ. Залым щIэсхэр сценэм къилъадэрти, ди пыIэхэр тIахырт, ар ящхьэрыгъыу сурэтхэр зытрагъэхырт.
Совет Союзым зы республики, зы къали къинауэ къыщIэкIынкъым дэ дыздэщымыIа. Сыхуейт иджырей «Кабардинка»-ми а дэ диIа ехъулIэныгъэхэм хуэдэ иIэну, дунейпсо утыку иту тлъагъуну.
КЪАФЭМ БЛАГЪЭ ДЫЗЭХУИЩIАЩ
АЛО Жаннэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артисткэ:
- Къафэр, макъамэр, гъуазджэр фIыуэ зылъагъу унагъуэ сыкъызыхэкIам хуэдэ укъыхэкIауэ, къэфакIуэ е уэрэджыIакIуэ умыхъуу къэнэнт. Сэ къэфэныр си псэм нэхъ пэгъунэгъути, ар къыхэсхащ. Медучилищэм сыщIэсу «Кабардинка»-м срагъэблэгъат. Си шыпхъухэм нэмыщI, балетмейстеру сиIар Соттаев Къанщауэт. ИтIанэ Дэшу Хьэшыр, Кудаев Мухъутар сымэ. Апхуэдэ гъэсакIуэхэр уиIэу зэфIэкI гуэр къыпкъуэмыкIыныр емыкIут. Ансамблым сыхыхьэри, махуищ нэхъ дэмыкIыу сценэм сыкъихьауэ щытащ. Абы илъэс тIощIым щIигъукIэ ситащ.
Хамэ къэралхэм зыкъызэрыщыдгъэлъэгъуам нэмыщI, Къущхьэхъуми дыкIуэрт, къуажэхэми щIэх-щIэхыурэ далъэIэсырт. Хамэ къэралхэм щыщу сэ япэ дыдэу сыздэщыIар Австралиерщ. Абы ди лъэпкъэгъухэри мымащIэу щыIэщ. Ди гъуазджэр дауэ къащыхъуну пIэрэ, жытIэу утыку дыкъихьами, хуабжьу ягу дрихьащ.
КъэфакIуэм дыщыхэтар апхуэдизкIэ нэгузыужьт, гукъинэжти, гу лъыдмытэурэ зэманыр ежэкIащ. Уи лэжьыгъэр фIыуэ плъагъумэ, умылажьэу къыпщохъу. Пэжщ, гугъу дыщехьаи щыIэщ. Вагон щIыIэхэм мазищ-плIыкIэ дисыну къытхуихуащ. Ауэ ди псэм фIэфI IэщIагъэм а псори тщигъэгъупщэжырт. Ди гъэсакIуэхэм хуабжьу гугъу зыкъыддрагъэхьырт. Псом хуэмыдэу Ульбашевым.
Гупым сыщыхыхьам си дэлъхухэри хэтт. Абыхэми я нэIэ къыстетт. Хъыджэбзхэм ящыщу Лапченкэ Зое, Асаевэ Светэ, Мысачэ Валентинэ, ДзыхьмыщI Зарэ, Ало Эммэ сымэ лъэ быдэкIэ увауэ къэфакIуэ нэсхэт. Абыхэм нэмыщI, щIалэхэу Соттаев Къанщауэ, КIэш Федя, Алэкъей Мухьэмэд сымэ си щапхъэгъэлъагъуэт. Хамэ къэралхэм дыкIуэн хуей хъуамэ, гастролхэр Ароновым фIы дыдэу къызэригъэпэщырт. Гъуэгу дытетмэ, ди нэхъыжьхэр фымэжалIэрэ, щIыIэм фисрэ, жаIэу къытхуэгузавэу, ди адэ-анэм хуэдэу, ди гъусэт. Зэман дэкIами, нобэ дызэдэмылэжьэжми, ансамблым хэтахэр дызэрыгъэкIуэдыркъым, гуфIэгъуэми гузэвэгъуэми дызэрыIыгъщ, дызэкIэлъокIуэ. Мис апхуэдэу къафэм благъэ дызэхуищIащ.
АФРИКЭМ ДЫЗЭРЫЩЫIАР СИГУ КЪИНЭЖАЩ
ДЗЫХЬМЫЩI Зарэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артисткэ:
- Тэрч ЩэнхабзэмкIэ и унэм и къэфакIуэ кружокым сысабийуэ кIуэн щIэздзащ. Абы куэдрэ сыкъыщымыфауэ, си дэлъхухэм къыспаубыду хуежьащ школ нэужьым унэм укъэкIуэжын хуейщ, жари. Зэманыр ткIийт. Дэлъхухэм жаIэм уебакъуэ хъунутэкъым. Ди гъэсакIуэмрэ абы и щхьэгъусэмрэ ди деж накIуэри мыр дгъэлъэгъуэну концертым хэмыту хъунукъым, жаIэри сыкърагъэутIыпщащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ гупжьейм сыкIуэу щIэздзэжащ. Нэхъ иужькIэ Дэшу Хьэшыр къыддэлэжьащ. Абы илъэситI фIэкIа сыхэмытауэ, министру щыта Ефэндым и унафэкIэ, гупым хъыджэбзитI дыкъыхашри, «Уэрэдымрэ къафэмкIэ» гупым дыхагъэхьащ.
Сигу нэхъ къинэжахэм ящыщщ Африкэм дызэрыщыIар. Я нэкIухэм, я нэхэм фIэкIа къыщIэмыщу хуэпауэ мо хуабэвэхым цIыхубзхэм къызэракIухьыфыр дгъэщIагъуэрт. ИтIанэ, концертым къакIуэхэр Iэгу зэрытхуемыуэнур къыджаIэри, утыкум дыкърагъэхьат. Ауэ концертыр иуха нэужь, Iэгу еуэхэу, лъакъуэкIи теуэхэу, сценэм дыкърамыгъэкIыжу куэдрэ даIыгъат. Африкэм пшынауэ димыIэу дыкъызэрыщыфар, абы илъэсыщIэр къызэрыщидгъэхьар сщыгъупщэркъым. Мы дунеишхуэр дэзыгъэлъэгъуа нэхъыжьхэу Аронов Евгений, Ефэнды Джылахъстэн, Гальперин Георгий сымэ ноби фIыщIэ яхузощI. Ахэр мыхъуамэ, дэ къэфакIуэ къытхэмыкIынкIи хъунт. Ефэндыр апхуэдизкIэ жьакIуэти, ар утыку къихьа нэужь, къэзымыцIыхухэр зригъэплъыжырт, ди гъусэу ныщежьэхэм деж дримыгушхуэн тлъэкIыртэкъым.
АПХУЭДЭХЭР ЗЭИ ПЩЫГЪУПЩЭРКЪЫМ
КЪУЭДЗ Iэбубэчыр, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артист:
- Мы щIы хъурейр зэрыслъэгъуар зи фIыщIэр «Кабардинка» ансамблырщ. Дэ абы нобэ дыхэмытыжми, ди лъэпкъ гъуазджэр хамыгъэкIуэдэжу дахэу ирагъэкIуэкIри, я Iуэхухэр дяпэкIи нэхъыфI Тхьэм ищI.
«Кабардинка»-м сызэрыхыхьар гъэщIэгъуэнщ. Бахъсэн ЩэнхабзэмкIэ унэм илъэсищкIэ сыщылэжьащ. А зэманым агитбригадэхэр щыIэт. Зеикъуэ щекIуэкIа зэпеуэм щытекIуахэр ди къэралым и къалащхьэ Москва ягъакIуэрт. Бахъуэ БетIалрэ сэрэ абыхэм дахэхуащ. ТщIыгъуахэм яхэтат Къашыргъэ КIурацэ и къуэ Билали. Абы жиIэу зэхызох: «ДыкIуэжу щытмэ, ансамблым хагъэхьэн къытхэтщ». Сэ ар си щхьэ хуэзгъэфэщэнтэкъым. Арати, дыкъокIуэж. 1964 гъэрт. Бжьыхьэт. Сэ къызоджэ. СокIуэ. Си пшынэуэкIэм къодаIуэри дыпхуей хъумэ, укъэдгъуэтынщ, жаIэри сыкъаутIыпщыж. 1965 гъэр къохьэри аргуэру сраджэ. КъызодаIуэри, августым и зым сыхьэтипщIым ирихьэлIэу сыкIуэну къызжаIэри, сыкъаутIыпщыж. Укъэтщтэнщ къызжаIатэкъым. Уэлэхьи, иджыуэ къыщIэкIынумэ дыкъыщыпрагъэхыпэнур, жысIэу, тIэкIуи дзыхь сымыщIу, къысхуагъэува пIалъэм сокIуэ. Сыкъызэращтар къызжаIэ.
Ансамблым дыхэтыху ди къэралым и щIыпIэ, хамэ къэрал куэдым дыщыIащ. Африкэм, Латин Америкэм я къэралхэм, Германием, Польшэм, Чехословакием илъэсым тIэу драгъэблагъэрт. Бразилием мазитIкIэ дыщыIати, абы къриубыдэу зым дилъэтыкIрэ адрей щIыпIэм дыкIуэу 50-рэ дыщылъэта щыIащ. Сщыгъупщэжыркъым Австралием дригъажьэу Мэлбахъуэм жиIауэ щытар: «ИгъащIэм сехъуапсэрт Австралием сыкIуэну. Ауэ, адрей коммунистхэми хуэдэу, сэри абыхэм сыкIуэ хъуркъым».
«Кабардинка»-м дыхэту дгъэкIуа дэтхэнэ зы махуэри нэгузыужьт, гукъинэжт. Апхуэдэхэр зэи пщыгъупщэркъым.
НАФIЭДЗ Мухьэмэд.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "187.txt"
} |
Театр гъуазджэр зи гъащIэ, зи дуней Теувэж СулътIан
Режиссёр гъуэзэджэ, республикэм и театр гъуазджэр зэфIэувэным зи гуащIэ хэзылъхьа, лэжьыгъэ щIэщыгъуэхэр зыгъэува Теувэж СулътIан псэужамэ, и ныбжьыр илъэс 85-рэ ирикъунут.
Теувэж СулътIан Дзэлыкъуэкъуажэ къыщалъхуащ. Пасэ дыдэу наIуэ хъуат зэфIэкI хъарзынэ бгъэдэлъу ар Тхьэм къызэригъэщIар: накъырапщэу хэтт Дзэлыкъуэкъуажэ дэт сабий садым къыщызэрагъэпэща самодеятельностым. Зэманыр кIуатэурэ щIалэм и зэфIэкIым хэхъуащ. 1953-1958 гъэхэм ГИТИС-м щеджащ. Къигъэзэжа нэужь, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым режиссёр нэхъыщхьэу куэдрэ щылэжьащ. Ар псынщIэу республикэм къыщацIыхуащ, и Iэзагъыр, гумызагъагъэр, зэфIэкIыр хэIущIыIу хъуащ. ИужькIэ Урыс къэрал драмэ театрым и режиссёр нэхъыщхьэу щытащ.
Псом хуэмыдэу куэдым гукъинэж ящыхъуащ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым Теувэжым щигъэува «ЩIыщIэ къэIэта», «Эдип», «Тыргъэтауэ», «ЩIакIуэ фIыцIэ», «ИстамбылакIуэ», нэгъуэщI спектакль хьэлэмэтхэр. Апхуэдэу цIыхубэм ягу дыхьащ абы игъэува «Рабы власти», «Ханума», «Невеста из Имеретии», «Сказка о мнимом принце», «Мыщэ и къуэ Батыр», «Лир пащтыхь» лэжьыгъэхэр. Абы и спектаклхэр ехъулIэныгъэшхуэ яIэу щагъэлъэгъуащ Черкесск, Мейкъуапэ къалэхэм, нэгъуэщI щIыпIэ куэдым.
РСФСР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэщ Теувэж СулътIан. КъБР-м и Къэрал саугъэтым и лауреатщ.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
Зи къару зэи емыблэж режиссёр
«ТIур тIукIэ бгъэбагъуэмэ…» жыхуиIэ есэп къызэрыгуэкI ды-дэм хуэдэщ мы гупсысэр: щэнхабзэ зимыIэ лъэпкъыр лъэпкъ нэщIысауэ убж хъунукъым, зи щэнхабзэр зыфIэмыIуэхуж, абы и къэкIуэнум щIэмыгупсыс, зезымыгъэужь лъэпкъ щыIэмэ, апхуэдэм езым и IэкIэ а зытес дуней къудамэр пиупщIыжу аращ. Тхыдэ кхъахэр щыхьэт зэрытехъуэщи, апхуэдэ къудамэ куэдыкIей тебзэхыкIащ дуней жыгыжьым. Тхьэм ар дэ къытхуимыухкIэ, ауэ лъэпкъ щэнхабзэм и пкъыр кIуэ пэтми гъащIэм къызэрихузыр тлъагъухукIэ, мис абыхэм нэхъ дыщIэгупсысрэ дригузавэу, дригузавэ щхьэкIэ, нэхъыфIым дыщыгугъыу (нэхъыфIым щыгугъыныр диагноз зыхуэхъуа ныбжьым дыщыщкъэ дэ!) зэманым дыдогъуэгурыкIуэ.
ЖызыIэни щыIэщ щэнхабзэм фыщытепсэлъыхькIэ, фымыIэтыIуэу пIэрэ, ярэби, абы и пщIэр, дэвмыгъэуеиIуэу пIэрэ и мыхьэнэр? Ар апхуэдизу хъугъуэфIыгъуэшхуэрэ лъэпкъым и нэIэ тет зэпыту щытын хуейр пэжу пIэрэ? Уей-уей жезыгъэIэу дуней псор зыдэплъей лъэпкъ пэрытхэм уахэплъэу ахэр щхьэж и щэнхабзэм зэрыхуэсакъыжыр плъэгъуа нэужь, мо жытIар зэрыпэжым шэч лъэпкъ къытепхьэжыркъым, ауэ… Ауэ нэм къыщхьэрызыпхъуэ зэманхэм деж а пэжыр къэлъагъугъуейщ.
Тхьэм ирещIи, ди щIэныгъэри, ди IэщIагъэри, ди мурадхэри щэ-къэщэхум и закъуэ тегъэпсыхьарэ ахъшэ-бохъшэ фIэкIа нэкуи-напIи димыIэжу нобэ лъэпкъыр зэрыщыту бэзэрым дытетIысхьэжыну къыщIэкIынт, дызыхуеплъэкIын, дызэрыгушхуэн, «Мыпхуэдэ уиIэу укъикIуэт хъурэ!» жыдэзыгъэIэ щэнхабзэ зэманым щтэIэщтаблэ ищIа ди лъэпкъым и щIыбагъым къыдэмытамэ. Тхьэм и шыкуркIэ - къыдэтщ. Япэрауэ, лъэпкъ нэхъ ин гуэрхэри зытемыукIытыхьын ди тхыдэр. А тхыдэр зыдэщIэращIэ хэкулIхэр… ЕтIуанэрауэ, лъэпкъым и дыщэ пхъуантэу ди IуэрыIуатэр. А IуэрыIуатэм къигъэщIыжа литературэр… Псэр зыхьэху ди пасэрей уэрэдхэр, пшыналъэхэр. Ахэр зи лъабжьэ композитор Iэужьхэу ди гъащIэм къыдэшэрашэхэр… Дахагъэм псэкIэ сурэт тезыщIыкIыф IэпщIэлъапщIэхэм я IэдакъэщIэкIхэр… Зи къуэпсхэр жыжьэ дыдэ къыщежьэ адыгэ театр гъуазджэр… Мис апхуэдэ налъэ куэду зэхэлъщ илъэсищэхэм, илъэс минхэм зэIуаща а лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэу «щэнхабзэкIэ» зэджэжыр…
Куэд, куэд дыдэ мэхъу а хъугъуэфIыгъуэхэр лъэпкъым къыхуэзыгъэщIа, хуэзыхъума, ди зэманым къэзыхьэсауэ нобэм хуэзыгъэлажьэ цIыхухэр… Мис апхуэдэ цIыху щхьэпэхэм, IуэхущIафэ ин а хъугъуэфIыгъуэм хэзылъхьа псэемыблэжхэм ящыщщ нобэ дгъэлъапIэ режиссёр Iэзэ Теувэж СулътIан.
Жыжьаплъэу мыхъуу, СулътIан и лэжьыгъэхэм, и лэжьэкIэхэм гъунэгъуу щыгъуазэхэм сащыщу зыкъызолъытэж сэ, сыту жыпIэмэ куэд щIауэ дызэроцIыху, дызэролъытэ, Адыгэ театрым си пьесэ зыбжанэ щигъэуващ.
Псалъэм къыдэкIуэу жытIэнщи, сэ хуабжьу сохъуапсэ зи пьесэ театрым щагъэувкIэ, зи тхылъ типографием къыщащыпкIэ, къыхэщт ямыIэу зи унэ щIэсыж авторхэм. Зи узыншагъэр зыхъумэжыну хуей дэтхэнэри апхуэдэу къыщIэкIынут зэрыщытыпхъэр, ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, дэ дащыщкъым гу зэгъакIэ Тхьэр зыхуэупсауэ а Iэдэбагъыр зиIэхэм: дэри гугъу зыдогъэхьыж, ди тхыгъэм щхьэщытIысхьауэ гъуэгу езытхэри гугъу едгъэхьым шэч хэлъкъым. Режиссёрхэр къапщтэмэ, абыхэм ягу нэхъ темыхуэ дыдэхэм ящыщу къыщIэкIынущ апхуэдэ драматургхэр: режиссёрыщхьэм къыщыхъуэпскIа мизансценэ, теплъэгъуэ дахэхэм хуэкIуэу зи пьесэр зыхъуэжыну хуэмейхэр, репетицэм кIуэурэ зи псалъэ дэтхэнэми тегузэвыхьу, «къащхьэщыжу» щысхэр, литературэм и гъунапкъэм икIрэ замыщIэжу режиссурэм хэбжьахъуэхэр. Апхуэдэхэм деж СулътIан гушыIэурэ жиIэ хабзэщ: «Ей-ей, си щIакхъуэ Iыхьэм укъемыIусэт мис иджы!»
ЗэфIэкI зиIэ дэтхэнэри апхуэдэкъэ, - СулътIан цIыху IэтIэлъатIэкIэ уеджэнукъым, дэшэхыгъуафIэхэм ящыщкъым, и жыIэм уедаIуэурэ, зыдэпщIурэ укIуэмэ, нэхъ узыдэгъуэгурыкIуэфыну режиссёрщ. Апхуэдэ режиссёрымрэ гунэмыс хьэл зиIэ драматургымрэ зэрыгъэтыншу пхужыIэнукъым. Дэри - аращ: пьесэр ди гуэрэныгуу дыщызэхуэзэ зэзэмызэхэм деж, ди акъыл зэтехуэу, щхьэж и гъунапкъэр здынэсыр ищIэжу нэхъыбэм дызэдэлажьэурэ, режиссурэмрэ драматургиемрэ я бжьыпэхэр щытфIызэрыни мызэ-мытIэу къэхъуащ. ЩIихьауэ репетицэм хэт актёрхэм я дежкIэ, дауи, гуапэкъым зэпэувауэ а зэтехуапIэр къэзылъыхъуэ режиссёрымрэ драматургымрэ я зэхуаку къыдэхутэныр. Къаздэхъу СулътIан мыгъуэм апхуэдэхэм деж жиIэрейт: «ФызэгурыIуэ, фызэгурыIуэ, фызэгурыIуэ…» ИкIи сытым дежи дызэгурыIуэжырт, а зэтехуапIэри къызэдэдгъуэтырт.
Хэти сыти жрыреIэ, гъуазджэ нэхъыфIыр, нэхъ лъагэр къыщызэдэзылъыхъуэхэм я зэдауэми я зэщыхьэми Iей лъэпкъ къишэркъым. Iейр псэ ужьыхарэ гу ужьыхакIэ зыгуэр къыщыплъыхъуэм дежщ. А къэфлъыхъуар къызэдэвгъуэтауэ къыщыщIэкIыжым деж, абы фызэрыхуэкIуа лъагъуэм щекIуэкIа псори пщогъупщэж. Къанэр абы кърикIуа гухэхъуэрщ, премьерэм къыщыфхуаIэт Iэгуауэрщ, залым щIэсхэм я нэгу ит арэзыныгъэрщ, гуфIэгъуэрщ… Мис а псори зыбжанэрэ зэдэтлъэгъуащ Теувэж СулътIанрэ сэри, икъукIэ сыхуэарэзыщ, пщIэшхуэ хузощI.
Ди зэран зыхэмылъ щхьэусыгъуэкIэ режиссурэ лэжьыгъэм зэгуэр зыщетпщыта къэхъуами («Эдип»), къыщIэгъэлъауэ дытепсэлъыхьыфын хуэдизкIэ а IэщIагъэм хэтщIыкIыу зыкъэтлъытэжыркъым, атIэми, кIэщI дыдэу сытепсэлъыхьыну сыхуейщ СулътIан и лэжьэкIэм хэслъэгъуа гуэрхэм.
Псом япэрауэ, спектаклым щыпхрышын хуей гупсысэ нэхъыщхьэр Теувэжым хъарзынэу къегъуэт. Къегъуэтри, мис абы адрей псори кърещIэкIыж. Армырамэ, спектаклыр спектакль хъунукъым, Iуэхум хуэарму гуэрым ирилъхьа мэкъу гулъэм ещхьу, зэкIэрыщэту, къеутэкI-неутэкIыу щытынущ.
ЕтIуанэрауэ, мизансценэхэр узэримыгугъарауэ щIэщыгъуагъ хэлъу СулътIан къегупсысыф, ахэр хъарзынэу, мыдэ-щэ, лэрыпсым ещхьу зэпещIэ.
Адрейуэ, актёрхэмрэ образхэмрэ нэхъ зэрызэзэгъыну, зэрызэтехуэну Iэмалхэр хьэлэмэту, апхуэдэ къазэрехъулIар езы актёрхэм щагъэщIэгъуэж щыIэу къегъуэт. Дауи, аращ актёрхэм я нэхъыбэм Теувэжым дэлэжьэну щIафIэфIыр. Мыпхуэдэм деж нэхъыщхьэр Iуэхурщ, а Iуэхур зэфIэха зэрыхъу щIыкIэрщ, режиссёрым и Iэзагъым щыщу къуитыфынур, къыбгъэдэпхыфынур зыхуэдизырщ, ахъумэ а Iуэхум щымыщ зэхущытыкIэхэракъым.
Ауэ режиссёрым и лэжьыгъэм щыщу драматургым дежкIэ псом я щхьэращи, Теувэжыр, хэти хуэмыдэжу, гъэщIэгъуэныщэу тхыгъэм йолэжь, литературэ и лъэныкъуэкIэ пьесэм хэлъ IэфIыр сценэм нихьэсын зэрыхуейр, екIурэ-ещхьу къыщыпхуэгъэсэбэпмэ, а литературэм и къарумкIэ спектаклыр нэхъри къызэрыпхуэIуэтэнур къыгуроIуэ. СулътIан ещIэ дэтхэнэ псалъэми «плъыфэ» куэдыкIей зэриIэр, а псалъэм а спектаклым щиIэн хуей плъыфэ закъуэр хъарзынэу, авторым зэригугъауэ, е абы и гугъам ефIэкIыу къегъуэтыф.
Юбилей псалъэ къыщыпхужаIэм деж, зэрытыпIэу уиIэр зэщIэкIыргъэрэ ущIэщэIухьыжу къэпкIухьми, тIэкIу уагъэгушхуэн, уи гур уамыгъэухыжыпэн мурадкIэ пцIышхуэ къыщыпхуаупс щыIэщ: хуабжьу ущIалафэу, а жыхуаIэм хуэдэ ныбжь къозытыфын щымыIэу, кIуэаракъэ, зи къэшэгъуэ дахэм ухуэдэу уи фIэщ ящIыну хуожьэхэр. Жьыгъэм къуищIам и щIыIужкIэ гъуджэм ещхь пэж лъагъугъуеижьыр къуамыутIыпщу, пцIы дахэшхуэ къыпхуаупсыныр хъарзынэкъэ-тIэ. УсакIуэшхуэм зэрыжиIащи, апхуэдэу гуапэу закъедгъэгъэпцIэну дэ сытым дежи дыхьэзырщ, ауэ… Ауэ ар уи фIэщыпэ хъурэ «шкIащIэ- хэм» уахэлъэдэжмэ, а пцIым укъызыхимыхыжыфын Iуэху ухэхуэнкIэ хъунущ…
IутIыж Борис.
2002 гъэ
Зыми хэмыгъуащэ хъэтI
Ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэм джэгуакIуэ псалъэр къыдогъуэгурыкIуэ. Ар и щыхьэтщ джэгун хьэлыр лъэпкъым и гъащIэм, и дунейм зэрыхэпщам. Ауэ, сыт хуэдэ джэгуакIуэ уиIэми, а псор къызэзыгъэпэщыж, ар и пIэ изыгъэувэж, ар цIыхубэм я пащхьэ изылъхьэ режиссёр уимыIэмэ, Iуэхур и кIэм нэгъэса хъуркъым. Апхуэдэ режиссёр гъуэзэджэщ Теувэж СулътIан.
СулътIан щымылэжьа театр республикэм диIэкъым. Ар сыт щыгъуи актёрым нэхъ тегъэщIауэ мэлажьэ. Спектаклым къыхэщ лIыхъужьым и кIуэцIыкIыщIэм къыщежьэ гъащIэр утыку кърихьэрэ езым къигупсысар абы хипщэжрэ артистым нэхъ дахэу цIыхум зэрабгъэдилъхьэнум иужь иту апхуэдэщ. Теувэжыр зэлэжьа спектаклхэр къемыхъулIауэ зэи къэхъуакъым. Сыт хуэдэ пьесэ елэжь- ми, гумызагъэу, зыхуейм хуэдэу мыхъуауэ СулътIан ар утыку кърихьэнутэкъэм. Абы игъэувхэр сытым дежи дахэщ, езым и хъэтI, и еплъыкIэ иIэжу щытщ, уигъэпIейтейуэ, уигъэгупсысэу, уи гур зэхэзехуэн ищIу.
ИтIанэ, абы фIыщIэ хуэфащэщ зэпымыууэ бзэм зэрелэжьым папщIэ. Гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым и спектаклхэм щыджэгу артистхэм бзэ дахэ зэраIурылъым. Зэи щымыгъупщэу, зэи IэщIэмыхуу хущIокъу актёрхэм бзэр къабзэу зэрагъэшэрыуэ-нум, екIуу театреплъхэм я деж ар зэрынахьэсынум, бзэр ипэкIэ зэригъэкIуэтэнум. Ар лэжьыгъэшхуэу къызолъытэ.
Театрым къыщызгъэзэжам япэу сызыхуэзар Теувэж СулътIант. Абы игъэува спектакль зыбжанэм сыхэтащ, гъуэгу тэмэм сытезыгъэувари аращ. Зи илъэс 85-р зыгъэлъапIэ, лэжьыгъэфI куэд зиIэ Теувэж СулътIан сохъуэхъу узыншагъэ быдэ иIэну, и гукъыдэжымрэ и зэфIэкIымрэ мыужьыхыу илъэс куэдкIэ дяпэ итыну.
Къумахуэ Мухьэдин,
КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр.
И нэIэ адыгэбзэм тригъэтщ
Москва еджакIуэ дыкъикIыжа нэужь, ди театрым и мызакъуэу, радиоми, телевиденэми СулътIан щигъэува спектакль нэхъыфIхэм дыхэтащ. Театреплъхэми критик цIэрыIуэхэми а лэжьыгъэхэм щытхъу куэд хужаIащ.
СулътIан сыт щыгъуи жыджэрщ, тхьэкIумафIэщ, набдзэгубдзаплъэщ. Дэ режиссёр куэдым дадэлэжьащ, ауэ СулътIан хуэдэу пьесэри образхэри къызыгурыIуэ, зыхэзыщIэ, зэпкърызыхыф, артистхэм ябгъэдэзылъхьэф диIэкъым.
Псом хуэмыдэу СулътIан хуосакъ, и нэIэ тригъэтщ адыгэбзэм. Ар абы икъукIэ хуэшэрыуэщ. Роль дгъэзэщIахэм я хьэл-щэным, я теплъэм, я шыфэлIыфэм хуэфэщэн бзэкIэ артистхэр дигъэпсэлъэфырт. Зы псалъэ дэнэ къэна, зы хьэрф бгъэкIуэдуи, зэпхъуэкIыуи идэртэкъым. Ар щIыжысIэращи, Теувэжыр ди театрым щыщылэжьам артистхэм ди псэлъэкIэр куэдкIэ иригъэфIэкIуащ.
Ди псэм хуэдэу тлъагъу IутIыж Борис и «Тыргъэтауэ», «Эдип» пьесэхэр сыт хуэдизу бзэ дахэкIэ имытхами, ахэр Теувэж СулътIан имыгъэувауэ щытамэ, еплъхэм апхуэдизу гурыхь ящымыхъункIи хъунт.
СулътIан и къарумрэ зэфIэкIымрэ гукъыдэжышхуэ я гъусэу, фIыщэу илъагъу и унагъуэм гуфIэгъуэ куэд ядилъагъуу, ядиIэту, и гуащIэм и хъер илъагъуу илъэс куэдкIэ Тхьэм тхуигъэпсэу.
ЖьакIэмыхъу КIунэ,
УФ-м щIыхь зиIэ
и артисткэ
Си егъэджакIуэ, си ущиякIуэ
Теувэж СулътIан илъэс зыбжанэ хъуауэ соцIыху. Ар ящыщщ ди республикэм и театр гъуазджэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэфI хуэзыщIахэм, ипэкIэ зыгъэкIуэтахэм.
ГъуазджэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэ къэрал институтым Теувэж СулътIан сызэрыщригъэджам хуабжьу срогушхуэ. Абы куэд къысхилъхьащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, си егъэджакIуэм къызита щIэныгъэри Iуэху бгъэдыхьэкIэхэри си лэжьыгъэхэм къыщызогъэсэбэп. КъищынэмыщIауэ, Москва си щIэныгъэм зэрыщыхэзгъэхъуари Теувэжырщ зи фIыгъэр. СулътIан и бзэкIи, и псэлъэкIэкIи, и дуней еплъыкIэкIи, и спектакль гъэувыкIэкIи, и лэжьэкIэкIи щапхъэщ. Нобэр къыздэсым абы и деж чэнджэщакIуэ сокIуэ, и псалъэ Iущхэм сыщIодэIу, зызогъэущий. Абы хуэдэ режиссёрхэр зырызыххэщ.
СулътIан удэлэжьэну гъэщIэгъуэн дыдэщ. Абы игъэувыну спектаклым къыхэщ ролыр зыхуигъэфэщэну и мурад актёрыр утыку къришэн ипэкIэ, а цIыхур «къетIэщI». ЛIыхъужьым и теплъэм, и образым актёрыр хуэкIуэн-хуэмыкIуэным къищынэмыщIауэ, абы и гупсысэкIэр, и дуней еплъыкIэр зрегъащIэ. Репетицэр здекIуэкIым, упщIэ гуэрхэр къуидзурэ зы лъэныкъуэкIэ Iуэхум тIэкIу утригъэгупсысыкI хуэдэу зищIурэ, сыт хуэдэ псалъэмакъри зи ужь ит лэжьыгъэм кърешэлIэж. Зэ еплъыгъуэкIэ умылъагъу, уигу къэмыкI куэдым гу лъетэри, а гупсысэм и кууагъыр къыщIигъалъэу къыпхуеIуатэ.
ЛэжьыгъэфI куэд къехъулIащ Теувэжым. Апхуэдэхэщ «Эдип», «Пащтыхь Лир», «Тыргъэтауэ», «Дамэлей», нэгъуэщIхэри. Лэжьыгъэм бгъэдыхьэкIэ щIэщыгъуэ зэрыхуиIэр арауэ къыщIэкIынущ СулътIан сыт хуэдэ жанрым щыщ спектакль утыку кърихьэми, ар цIыхухэм гъэщIэгъуэн, гукъинэж щIащыхъур.
ЗэрытщIэщи, дэтхэнэ зы актёрри хуэныкъуэщ езым и дзыхь зригъэз режиссёр, а тIур зэгурыIуэу щызэдэлажьэм и деж насыпышхуэщи. Теувэжыр ТIыхъужь Алий, Къаздэхъу СулътIан, Сонэ Мухьэрбий, ДыщэкI КIунэ, Мысостышхуэ Пщызэбий сымэ псалъэ лей хэмыту, зым жиIэр адрейм ипхъуатэу, зэгурыIуэ яку дэлъу зэдэлажьэу щытащ. Теувэж СулътIан ди театр гъуазджэм хуилэжьам уриплъэжмэ, щIэныгъэшхуэ, къаруушхуэ, узыншагъэшхуэ хилъхьащ. ДяпэкIи Тхьэм хущIигъэхьэ.
Теувэжым техуауэ сыт хуэдиз псалъэ гуапи схужыIэнущ. Ауэ, езым гулъытэр егъэлеяуэ и жагъуэщ. Абы и щыхьэтщ къыщалъхуа махуэр нобэр къыздэсым къызэрытщибзыщIыр. СулътIан хуэдэхэр дгъэлъэпIэн, пщIэ яхуэтщIын хуейщ. Илъэс куэдкIэ Тхьэм дяпэ иригъэт, тхуигъэузыншэ. Абы хуэдэ нэхъыжьхэр Алыхьым куэду къыдит!
Емкъуж Андзор,
режиссёр
Зэпэщхьэхуэу уегупсысыфыркъым
Театрымрэ Теувэжымрэ зэпэщхьэхуэу уегупсысыфыркъым. Си щхьэкIэ «театр» псалъэм япэу сигу къигъэкIхэм ящыщщ Теувэж СулътIан.
Хьэл зырызыххэ зимыIэ цIыху щыIэкъым. ЦIыхум и зэфIэкIыр нэхъ лъагэху, и хьэлыр нэхъ гугъу хъууэ къыщIэкIынущ, ауэ СулътIан хуэдэу зэфIэкI зиIэм, зи IэщIагъэм хуэIэрыхуэм удэлэжьэныр насыпышхуэщ. Ар Тхьэм къигъэщIа режиссёрщ. Илъэс 30-м щIигъукIэ сыдэлэжьащи, и IэщIагъэкIэ лъэкIыныгъэшхуэ зэриIэр, актёрыр зыхуэдэмрэ абы хузэфIэкIымрэ занщIэу къызэрихутэфыр, бзэмыIу дыдэу щытми, адыгэбзэ къабзэр къызэрыжьэдишыфыр нобэми согъэщIагъуэ. Зы унагъуэшхуэм хуэдэу Iэнэм пэрысу дэтхэнэ зы артистми жиIэнумрэ зэрызищIын хуеймрэ къагуримыгъэIуауэ, спектаклыр и кIэм нэс зэпкъримыхауэ СулътIан зэи репетицэ ищIынутэкъым. Апхуэдэ бгъэдыхьэкIэ зиIэр СулътIан и закъуэщ. Адыгэ театрыр зыхуэдэн хуейм иригузавэ дэтхэнэми и гукъеуэщ, шэч хэмылъу, ар ди деж режиссёр нэхъыщхьэу зэрыщымылэжьэжыр.
Къэжэр Борис,
КъШР-м щIыхь зиIэ и артист.
2002 гъэ
Нэсу хещIыкI
Теувэж СулътIан сэ къыщысцIыхуар 1968 гъэрщ. Абы щыгъуэ ар Музыкэ театрым и унафэщIт. Сэри театрым и хорым сыхэтт.
Москва дыщыщыIам ар мызэ-мытIэу накIуэу-рэ къытщIэупщIэу, ди еджэкIэм щыгъуазэ зищIу щытащ. Къыщызгъэзэжам СулътIан ди адыгэ драмэ театрым и режиссёр нэхъыщхьэу лажьэрт. Абы игъэува спектакль куэдым сыщыджэгуащ, икIи згъэзэщIа ролхэр къызэхъулIамэ, ар зи фIыгъэу къэслъытэр СулътIанщ.
Актёрым дэлэжьэкIэ зыщIэ, зыгуэркIэ зэщыIеями, абы щхьэкIэ къимыгъанэу ролыр зыщIыфыну артистым ириту апхуэдэщ ар. Спектаклыр фIы зэрыхъунырщ псори зытриухуэр. Зыми хуэмыдэжу артистым и бзэм йолэжь СулътIан. Жыжьэу къоуври: «Сыт жыпIа, зэхэсхыркъым», - жиIэурэ тIэу-щэ къыщIрегъэдзэж. Сэ щэху дыдэу псалъэхэм сащыщкъым, ауэ куэдрэ СулътIан жыхуиIам сытригъэхуащ.
СулътIан драматургием нэсу хэзыщIыкI, абы и фIыпIэр къыхэзылъагъукI, зи театреплъхэр фIыуэ зыцIыху, ягу ирихьынур къэзыхутэф режиссёрщ. Зи IэщIагъэр нэгъэсауэ зыщIэ дэтхэнэ зыми хуэдэу, абы хьэл ткIий гуэри хэлъщ, ауэ удэлэжьэну тыншщ, зэфIэкI бгъэдэлъщи.
Иуан Владимир,
Адыгэ Республикэм
щIыхь зиIэ и артист.
2002 гъэ
Данэ щIопщыр гъаджэ
Режиссёр гъуэзэджэщ Теувэж СулътIан. Илъэс куэдкIэ абы сызэрыдэлэжьамкIэ сынасыпыфIэу, сщIэфаIамэ, абы и фIыгъэу къызолъытэ. Сыхуейт адыгэ хъуэхъужьым хэт псалъэхэмкIэ зыхуэзгъазэу СулътIан нобэ мыпхуэдэу жесIэну:
Шыуэ узытесыр пцIэгъуалащхьэу,
Данэ щIопщыр бгъаджэу,
Зэ уджамэ уи Iуэху зэфIэкIыу,
Ныбжьэгъу ухуэзэмэ,
къыпщыгуфIыкIыу,
Жагъуэгъу ухуэзэмэ, уелъэщэкIыу,
Псори къыпхуэныкъуэу,
Узыхуэныкъуэ щымыIэу
Куэдрэ утхуэпсэуну!
Щэрмэт Людмилэ,
КъШР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
КъБР-м и цIыхубэ артисткэ
ПщIэшхуэ хузощI
Теувэж СулътIан икъукIэ режиссёр гъуэзэджэщ. Абы и гъащIэ псор театрым хуигъэпсащ.
Теувэжыр зыпэрыт лэжьыгъэр сыт щыгъуи къызыхуэтыншэу егъэзащIэ. Студент жыпIэми, актёр жыпIэми зыдэлажьэхэм ящыщу зэфIэкI зиIэхэр занщIэу къыхелъагъукI, зэрыхузэфIэкIкIэ ядоIэпыкъу, ипэкIэ зэригъэкIуэтэнум хущIокъу.
СулътIан цIыху гуапэщ, зэпIэзэрытщ. ГъуазджэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэ къэрал институтым илъэсиплIкIэ Теувэжым дыщригъэджащ. А зэманым къриубыдэу къэгубжьауэ зэи тлъэгъуакъым икIи жагъуэ тщыхъун, ди гум щIыхьэн псалъэ зэхыдигъэхакъым. ЩIэныгъэ куу къыдитащ, театр гъуазджэм дыхигъэгъуэзащ, зыдигъэужьащ.
Ещанэ курсым дыщIэсу Ярославль къалэм 2004 гъэм щекIуэкIа театр фестивалым щыдгъэлъэгъуащ Теувэжым игъэува Гоголь Николай и «Женитьба», Дударев Алексей и «Рядовые» спектаклхэр. Фестивалым Дэбагъуэ Романрэ Эфендиев ФуIэдрэ дашауэ щытащ. Ди лэжьыгъэхэр ягу дыхьащ икIи фестивалым и лауреат дыхъури щIыхь тхылъхэр къытхуагъэфэщащ. Ар зи фIыщIэр, дауи, Теувэж СулътIанщ.
ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым лэжьапIэ сыкъызэращтари Теувэжырщ зи фIыгъэр. Урыс студиер къэзуха щхьэкIэ, адыгэ театрым сыщылэжьэну си нэ къызэрикIыр СулътIан ищIэрт. ХэзмыщIыкIыххэу апхуэдэ гулъытэ си егъэджакIуэм къызэрысхуищIар IэфIу, гуапэу си гум хуилъщ, пщIэшхуэ хузощI.
Болэ Анфисэ,
ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр
зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ
театрым и артисткэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1870.txt"
} |
КъБКъУ-м и япэ ректор
Бэрбэч ХьэтIутIэ МутIэ и къуэр Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и Совет районым хыхьэ Аушыджэр къуажэм 1916 гъэм мазаем и 25-м къыщалъхуащ. Илъэсибл школыр 1931 гъэм абы къыщиуха нэужь, Бэрбэчым еджэным щыпищащ Новочеркасск къалэм дэт курыт школым. Налшык дэт педагогикэ техникумым егъэджакIуэ IэщIагъэр щызригъэгъуэтри, 1936 - 1940 гъэхэм и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ Крупская Надеждэ и цIэр зэрихьэу Ленинград дэта институтым.
1942 гъэм Бэрбэчым къиухащ КПСС-м и ЦК-м и Парт школ нэхъыщхьэр икIи Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м лэжьакIуэ къагъэкIуэжащ. А илъэсым и бадзэуэгъуэ - фокIадэ мазэхэм ар КПСС-м и обкомым къепха парт школым тхыдэмкIэ егъэджакIуэу щылэжьащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрыр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм пIалъэкIэ щаубыда лъэхъэнэм ар Куржым и къалащхьэ Тбилиси, иужькIэ Ткварчели къалэм щылэжьащ. 1942 гъэм и жэпуэгъуэм къыщыщIэдзауэ 1943 гъэм и мазае пщIондэ партым и Ткварчели къалэ комитетым лектору щыIащ. Ди щIыналъэр бийм къыIэщIахыжа нэужь, ар республикэм къагъэкIуэжащ икIи КПСС-м и Налшык къалэ комитетым и секретару, иужькIэ партым и Прималкинскэ къалэ комитетым и секретару, КПСС-м и обкомым и лектору лэжьащ.
1945 гъэм и мазае мазэм къыщыщIэдзауэ 1948 гъэм и гъатхэпэ пщIондэ Бэрбэч ХьэтIутIэ лэжьащ Республикэ радиокомитетым и унафэщIу, къыкIэлъыкIуэ илъэсхэм пэрытащ жэуаплыныгъэ зы-пылъ нэгъуэщI къулыкъухэми. Ар щытащ КПСС-м и обкомым и къызэгъэпэщакIуэ инструктор, административнэ къудамэхэм я пашэу. 1950 - 1957 гъэхэм ХьэтIутIэ лэжьащ КПСС-м и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым и секретару.
1952 гъэм къыщыщIэдзауэ Бэрбэч ХьэтIутIэ хэтащ Мамырыгъэр хъумэнымкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр комитетым. 1954 гъэм КПСС-м и ЦК-м и нэIэм щIэту лажьэ, Жылагъуэ щIэныгъэхэмкIэ академием и илъэс курсхэм щеджащ икIи «Къэбэрдей социалист лъэпкъыр къызэрыунэхуамрэ абы игъуэт зыужьыныгъэмрэ» диссертацэр игъэхьэзыращ, ехъулIэныгъэкIэ пхигъэкIащ икIи тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат цIэр къыфIащащ.
1957 - 1965 гъэхэм Бэрбэч ХьэтIутIэ щытащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и ректору.
1962 гъэм ирихьэлIэу игъэхьэзыращ икIи ехъулIэныгъэкIэ пхигъэкIащ «Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэу лъэпкъхэр социализмэм зэрыхуэкIуар» доктор диссертацэр.
НэгъуэщI щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэ купщIафIэ куэди и къалэмыпэм къыпыкIащ Бэрбэчым. Абыхэм ящыщщ «Къэбэрдей-Балъкъэрым и совет тхыдэм теухуа очеркхэр», «Къэбэрдей лъэпкъым совет лъэхъэнэм игъуэта зыужьыныгъэмрэ щIэныгъэмрэ», «Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я совет автономиер», нэгъуэщIхэри.
Бэрбэч ХьэтIутIэ хэтащ СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и академием Социалистическэ, коммунистическэ ухуэныгъэмкIэ и щIэныгъэ советым, Кавказ Ищхъэрэм Гуманитар унэтIыныгъэхэмкIэ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр зэгъэуIунымкIэ щIэныгъэм и советым. ХьэтIутIэ мызэ-мытIэу хэтащ икIи доклад купщIафIэхэр щищIащ щIыналъэпсо, къэралпсо щIэныгъэ конференцхэм, симпозиумхэм, нэгъуэщI зэхуэсхэм. КъуэкIыпIэр зыджхэм я дунейпсо конгрессу 1965 гъэм Москва щекIуэкIам и делегату щытащ.
Къэралым, республикэм я жылагъуэ, политикэ гъащIэм жыджэру зэрыхэтам, Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм фронтым и щIыбагъкIэ щызэфIиха Iуэхугъуэхэм папщIэ Бэрбэч ХьэтIутIэ къыхуагъэфэщащ дамыгъэ зыбжанэ. Апхуэдэу абы мызэ-мытIэу къратащ КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм къыбгъэдэкI щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр.
ЖЫЛАСЭ Маритэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1871.txt"
} |
ГъащIэм и нэхунэ
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 50 гъэхэм ди къэралым щекIуэкIа щIэныгъэ-техникэ революцэм къигъэува къалэнхэм ящыщт зызыужь экономикэр зыхуэныкъуэ IэщIагъэлIхэр гъэхьэзырыныр. ГъащIэм и бэуэкIэр псэкIэ зыхэзыщIэ Бэрбэч ХьэтIутIэ, хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, а Iуэхум егупсысакIэщ иджыри кандидат лэжьыгъэр щигъэхьэзыр зэманым.
1956 гъэм и бадзэуэгъуэ мазэм КъБАССР-м и Министрхэм я Советым
СССР-м и унафэщIхэм я деж игъэхьауэ щытащ Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур республикэм щыгъэлъэпIэн зэрыхуейм теухуа тхылъ, абы ирихьэлIэу гъэзэщIапхъэу къалъытэхэр иту. А тхылъым щхьэхуэу къыщыщыгъэлъэгъуат пединститутыр къэрал университет щIыжын зэрыхуейм теухуа жэрдэмри. Нэрылъагъут зызыужь лъэпкъ экономикэмрэ жылагъуэмрэ апхуэдэ зэхъуэкIыныгъэ зэрыхуэныкъуэр.
Ар фIы дыдэу къызыгурыIуа политик Iэзэт Бэрбэч ХьэтIутIэ. IэщIагъэлIхэр нэгъуэщI щIыналъэхэм щагъэхьэзырурэ республикэм лэжьакIуэ къагъэкIуэжыфыну жаIэрт абы къыпэщIэувэхэм, арщхьэкIэ ХьэтIутIэ лIыгъэ къыкъуэкIащ и гупсысэм лъабжьэшхуэ зэриIэр абыхэм къагуригъэIуэну, и мурадхэр зригъэхъулIэну. Бэрбэчым и Iуэху еплъыкIэр къыдэзыIыгъхэри мащIэтэкъым. Лъэпкъ интеллигенцэм щыщ щIэныгъэлIхэр, IэщIагъэлIхэр мызэ-мытIэу тхащ щIыналъэ, къэрал унафэщIхэм я деж, Бэрбэчым къыхилъхьа жэрдэмыр зэрыIэмалыншэ Iуэхур къыхагъэщу.
1957 гъэм мэлыжьыхьым и 5-м СССР-м и Министрхэм я Советым унафэ къищтащ Къэбэрдей пединститутыр и лъабжьэу, ди республикэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университет къызэрыщызэIуахым теухуауэ. РСФСР-м и Министрхэм я Советми а зэман дыдэм унафэ ищIащ Налшык мэкъумэш техникумым и унэр, общежитыр, еджапIэм и мылъку-техникэ базэр псори КъБКъУ-м етын хуейуэ. Куэд дэмыкIыу нэгъуэщI зы укази къаIэрыхьащ республикэм и унафэщIхэм: «Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и ректору гъэувын тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Бэрбэч ХьэтIутIэ МутIэ и къуэр», - жиIэу иту.
И къулыкъум щыпэрыува япэ махуэхэм къыщыщIэдзауэ ХьэтIутIэ лъэкIыныгъэу, зэфIэкIыу бгъэдэлъ псори ирихьэлIащ еджапIэ нэхъыщхьэм и щIэныгъэ, техникэ лъабжьэр егъэфIэкIуэным, ар нэхъри гъэбыдэным. Абы фIыуэ къыгурыIуэрт щIэныгъэм и зыужьыныгъэм щIыналъэм къыхуихьыну ехъулIэныгъэ лъагэхэр, икIи еджапIэм занщIэу лэжьапIэ къригъэблэгъащ къэралым и математик, физик, химик, филолог цIэрыIуэхэр. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Бэрбэчым игъэтIылъащ университетым и егъэджэныгъэ-щIэныгъэ лъабжьэ быдэр. Нобэ ди еджапIэм зыIэригъэхьэ ехъулIэныгъэхэми я лъабжьэ, къежьапIэ пэж хъуащ Бэрбэчым абы щыгъуэ иубзыхуа Iуэху зехьэкIэр.
Къызэригъэпэща университетым Бэрбэч ХьэтIутIэ нэхъыбэм зэреджэр «гъащIэм и нэхугъэ», «зыужьыныгъэм и джэлэс» псалъэхэмкIэт. ИпэжыпIэкIэ е еджапIэ нэхъыщхьэр хъуащ щIэныгъэм и нэхум ди цIыхубэр хуэзыша нэхугъэ.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетыр къызэрызэIуахым щымыгуфыкI зы цIыхуи ису къыщIэкIынтэкъым ди щIыналъэм. КъБКъУ-р къызэрызэIуахым теухуа гуфIэгъуэ зэIущIэ ин республикэм щекIуэкIащ 1957 гъэм жэпуэгъуэм и 12-м. Ди республикэм и щIэныгъэ-творческэ интеллигенцэм, ди цIыху псоми гуфIэгъуэшхуэр даIыгъыну щIыналъэм къеблэгъат Москва, Ленинград, Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэм я лIыкIуэхэр, къэрал унафэщIхэр. Махуэшхуэ зэхуэсым и утыкум доклад щищIат абы и ректор Бэрбэч ХьэтIутIэ МутIэ и къуэм.
Ди еджапIэ нэхъыщхьэм щыдохъумэ а гуфIэгъуэм щыжаIа псори, зэIущIэм къыхуагъэхьа хъуэхъухэр зэрыт стенограммэхэр. Абыхэм уащыхэплъэжкIэ, уигури уи псэри къызэщIеIэтэ а тхыгъэхэм къапкърыкI дэрэжэгъуэмрэ гукъыдэжымрэ. Апхуэдиз зэман дэкIа пэтми, псэкIэ зыхыбощIэ совет цIыхубэм яку дэлъа зэныбжьэгъугъэ лъэщымрэ зэгурыIуэ дахэмрэ.
КъБКъУ-р къызэрызэIуахрэ илъэс 60-м нэсащ. 1957 гъэ лъандэрэ блэкIа илъэсхэм абы хэпщIыкIыу зиужьащ, зэлэжь унэтIыныгъэхэми хэхъуащ. ЕхъулIэныгъэщIэхэр зыIэригъэхьэу, лъагапIэщIэхэр къищтэу ноби мэлажьэ а еджапIэ нэхъыщхьэр, Бэрбэч ХьэтIутIэ и гъащIэр тыхь зыхуищIа а гъащIэ нэхугъэр.
КЪАРЭМЫРЗЭ Барэсбий, техникэ щIэныгъэхэм я доктор.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1872.txt"
} |
ЦIыхубэм фIыкIэ ягу къинэжа
Бэрбэч ХьэтIутIэ си къуажэгъуу икIи си ныбжьэгъуфIу щытащ. Ди Аушыджэр жылэжьым дэт курыт школым дыщызэдеджащ. ИужькIэ, 30 гъэхэм я пэщIэдзэхэм, ди гъуэгуанэхэр зэхэкIащ икIи куэдрэ дызэримыхьэлIэу екIуэкIащ. ХьэтIутIэ Налшык дэт педтехникумым щIэтIысхьащ. Зэман дэкIри, сэри а еджапIэм сыкIуащ, ауэ абы щыгъуэ Бэрбэчыр Ленинград щеджэкIэт.
Дэ тIур дыщызэхуэзэжар Хэку зауэшхуэм и зэманырщ. ХьэтIутIэ партым и Налшык къалэ комитетым и секретару лажьэрт, сэ Совет район комитетым и къудамэм сриунафэщIт. Лэжьыгъэ IуэхукIэ щIэх-щIэхыурэ дызэрихьэлIэрти, ХьэтIутIэ си гъащIэр зэрекIуэкIым щIэупщIэрт, зауэм къызэсха уIэгъэ хьэлъэм тегузэвыхьырт. А илъэсхэм сэ куэдрэ сыщыхьэщIащ абыхэ я унэ Къэбэрдей уэрамым тетам. Дэ дыуэршэру дызэбгъэдэст, и дзыхь къызигъэзырт, республикэм щекIуэкI, мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэм щыгъуазэ сищIырт.
Налшык сыкъагъакIуэу республикэм и радио комитетым и тхьэмадэу сагъэува нэужь, дэ нэхъыбэрэ дызэхуэзэ хъуат. Идеологием теухуауэ республикэм щекIуэкI Iуэхугъуэхэм сыхэткIэрэ, сэ си нэгу щIэкIащ си къуажэгъум, ныбжьэгъум и парт лэжьыгъэр зэрызэфIэувар, коммунистхэм я деж ХьэтIутIэ и пщIэр зэрыщылъагэр.
Абы бгъэдэлъ щэнхабзэмрэ щIэныгъэ куумрэ зыхэт гупым куэдкIэ къыхагъэфIыкIырт. ХьэтIутIэ сыт хуэдэ лэжьыгъэри къызыхуэтыншэу зэфIигъэкIыфырт. Езым и фейдэ зыхэлъ гуэр абы къыхигъэкIыну игу къэмыкIыххэу, Iуэхум гурэ псэкIэ бгъэдыхьэрт, пэжым, захуагъэм дапщэщи я телъхьэт.
Бэрбэч ХьэтIутIэ хыхьэхэкI зиIэ, дэтхэнэ зыми зэрепсэлъэну бзэ къыхуэзыгъуэтыф, студент щIалэгъуалэр фIыуэ зылъагъу, абыхэм пщIэ яхуэзыщI цIыху гъуэзэджэт. Лекцэ нэужьым къыхуихуэ зыгъэпсэхугъуэ дакъикъэхэм ар студентхэм къаухъуреихьауэ яхэту куэдрэ плъагъурт. Апхуэдэхэм деж ар тепсэлъыхьыжырт къызэджа лекцэхэм е и гъащIэм зыщрихьэлIа Iуэхугъуэ нэхъ гъэщIэгъуэнхэм ящыщ студентхэм яжриIэжырт. Студентхэми егъэджакIуэхэми Бэрбэчыр фIы дыдэу къалъагъурт. Абы и щыхьэтщ ХьэтIутIэ дунейм ехыжа нэужь илъэс куэдкIэ университетым и студент общежитым абы сурэт куэд дэнэкIи ущрихьэлIэу зэрыщытар.
Хэлъ цIыхугъэ инырт, зыхэпсэукI зэманым декIуу зэрыщытырт, дуней еплъыкIэ къулей зэриIэрт, дауи, ХьэтIутIэ куэдым я гум щIынэсыр. Бэрбэчыр зыцIыхуа, абы хуэзэну, епсэлъылIэну зи насып къикIа дэтхэнэми ар фIыкIэ и гум къинащ, шэч хэмылъу.
КъБКъУ-м и тхыдэ-филологие факультетым и декану щыта, Хэку зауэшхуэмрэ лэжьыгъэмрэ я ветеран. 1998 гъэ
КЪАРДЭН Башир,
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1873.txt"
} |
Лъэпкъым и къуэ гъуэзэджэ
КъБКъУ-м и адыгэбзэ къудамэм и егъэджакIуэхэмрэ студентхэмрэ яхэтщ. 1958 гъэ
* * *
Бэрбэч ХьэтIутIэ МутIэ и къуэр и теплъэкIи и псэкIи цIыху дахэщ. Совет Союзым и еджапIэ нэхъыщхьэхэм я ректорхэм ар сыт и лъэныкъуэкIи фIыкIэ къахощ. ХьэтIутIэ хуэдэ къуэ гъуэзэджэ зиIэ лъэпкъым и насыпщ.
КЕЛДЫШ Мстислав,
СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием и академик.
1961 гъэ
* * *
Адыгэ лъэпкъ уардэм и къуэ телъыджэщ Бэрбэч ХьэтIутIэ. щIэныгъэлI цIэрыIуэм лэжьыгъэшхуэ зэфIигъэкIащ лъэпкъ IэщIагъэлIхэр къэралым, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм хуэгъэхьэзырынымкIэ.
ЯШВИЛИ Нугзар,
Куржы ССР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.
1965 гъэ
* * *
ЦIыхубэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызрагъэгъуэтын IуэхущIапIэ ди республикэм къыщызэгъэпэщынымкIэ къыпхуэмылъытэным хуэдиз фIыщIэ зыхуэфащэ лэжьыгъэшхуэ зэфIигъэкIащ Бэрбэч ХьэтIутIэ.
Политик Iущ, узэщIакIуэ щэджащэ, Къэбэрдей-Балъкэр къэрал университетыр зэфIэзыгъэува, зыхуэдэ щымыIа абы и япэ ректор Бэрбэчыр сыт и лъэныкъуэкIи я щапхъэт Кавказым щыпсэу цIыхухъухэм. Абы хуэдэ нэгъуэщI зыри сэ сцIыхуркъым.
КЪАРДЭН Къубатий,
Совет Союзым и ЛIыхъужь.
1991 гъэ
* * *
Бэрбэчыр цIыху гъуэзэджэу, зэкIужу къэслъытэрт дапщэщи. Ар сыт щыгъуи екIуу хуэпат, езыр нэжэгужэт, жиIам тебгъуэтэжырт, фIэщхъуныгъэ ини хэлът. ХьэтIутIэ и къэпсэлъэныгъэхэм удахьэхырт. Нэрылъагъут зи гугъу ищIым фIыуэ зэрыхищIыкIыр. И гупсысэхэри къиIуэтэфырт бзэ шэрыуэкIэ, купщIафIэкIэ.
БЕЗГОДЬКЭ Фёдор,
КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.
1965 гъэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1874.txt"
} |
Зыужьыныгъэм хуича лъэбакъуэ ин
Уи анэ къилъхуам утетхыхьыну гугъущ: абы хужыпIэфынур фIыщи, узыщытхъужу уакъыщыхъункIэ хъунущ, арщхьэкIэ а къалэныр сэ сщегъэпсынщIэ си шынэхъыжь ХьэтIутIэ цIыху нэIурыту, и IуэхущIафэхэмрэ дуней тетыкIэмрэ куэд щыгъуазэу зэрыщытам. Абы кIэрымылъаи пхукIэрылъхьэнукъым, бгъэдэлъаи пхубгъэдэхынукъым.
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, сэ фIыуэ сыщыгъуазэт ХьэтIутIэ и жылагъуэ, политикэ IуэхущIафэхэм. «Европэм ихъуреягъкIэ» зыплъыхьакIуэм щежьэм, абы къысхуигъэнат университетыр къызэрызэригъэпэщам, абы и зэфIэувэныгъэм, и зыужьыныгъэм теухуа тхыгъэхэр зэрыт тхылъ Iувышхуэ. Абы и мурадт «ГъащIэм и нэхугъэ» фIэщыгъэр иIэу тхылъ щхьэхуэ къыдигъэкIыну. А тхыгъэхэр тхылъ телъхьэпIэм къыщытрихым, ХьэтIутIэ къызжиIат: «Ди гъуэгуанэр тенджызымкIэ кIуэцIрокI, къэхъунур зыми ищIэркъым… Сэ зыгуэр къысщыщIмэ, мы тхыгъэхэр дунейм къытегъэхьэн хуейщ».
Университетыр къызэрызэIуахар Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур зэрагъэлъэ-пIам къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ. Тхыдэ мыхьэнэ зиIэ а Iуэхугъуэшхуэм тетхыхьахэм ящыщт ХьэтIутIи. Абы и къалэмыпэм къыпыкIа тхыгъэхэр Москваи Налшыки къыщыдэкIащ. Абы щыгъуэ Бэрбэчым хузэфIэкIащ урыс-адыгэ зэхущытыкIэхэм я тхыдэр къэхутэным, езыхэм яфIэфIу Урысей къэралыгъуэм хыхьа нэгъуэщI лъэпкъ цIыкIухэми я гъащIэм игъуэта зыужьыныгъэр къыщыгъэлъэгъуэным щIэныгъэлIхэм гулъытэ хуегъэщIыныр.
Махуэшхуэр щагъэлъэпIауэ щытащ Москваи Къэбэрдей-Балъкъэрми. Кремлым щекIуэкIа гуфIэгъуэ зэIущIэм хэтащ партым, правительствэм я унафэщIхэр, нэгъуэщI къулыкъущIэшхуэхэр. А пшыхьым ХьэтIутIэ къызэрыщыпсэлъар Совет Союзым и щIыналъэ псоми къыщагъэлъэгъуэжат.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм, абы и цIыхухэм я гуныкъуэгъуэхэм фIыуэ щыгъуазэ ХьэтIутIэ Къэбэрдейр езыр фIэфIу Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъу махуэшхуэм зыщыхуагъэхьэзырым, университетым и къызэгъэпэщынри къыхилъхьауэ щытащ. Партым и обкомым къыбгъэдэкIыу абы КПСС-м и Комитет Нэхъыщхьэм и Президиумым зэрызыхуигъэза тхыгъэм итт Къэбэрдейр Урысейм щыхыхьа, тхыдэ мыхьэнэ зиIэ а махуэшхуэм и щIыхькIэ зэгухьэныгъэм хуэгъэпса фэеплъ егъэщIын, Налшык къалэ Музыкэ театр, КъБАССР-м и район псоми ЩэнхабзэмкIэ унэхэр щыухуэн, Ленинымрэ Къалмыкъ БетIалрэ фэеплъхэр яхуэгъэувын, къэрал пединститутым и пIэкIэ къэрал университет, апхуэдэу мэкъумэш техникум, колхоз унафэщIхэр щагъэхьэзыр Къэбэрдей мэкъумэш курыт еджапIэ къызэгъэпэщын зэрыхуейр, нэгъуэщIхэри.
Партым и Комитет Нэхъыщхьэр университетыр къызэгъэпэщыным фIэкIа къэмынэу, адрей Iуэхугъуэхэм арэзы техъуат. Ауэ ХьэтIутIэ къикIуэтакъым, атIэ ди республикэм еджапIэ нэхъыщхьэ къыщызэгъэпэщыным теухуауэ къиIэта Iуэхур зэрыпхигъэкIыным емызэшу яужь итащ. Абы теухуауэ партым и бюром зэхиша зи мычэзу зэIущIэм абы щыжиIащ: «Ди республикэм и щIалэгъуалэр зэпеуэм хэмыту къэралым и адрей вузхэм зэрыщIагъэтIысхьэнур пIалъэ гуэркIэщ. Республикэм щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ щытыкIэ тэмэм щызыIэрыдгъэхьэнумэ, дэ лъабжьэ быдэ дыхуейщ - дызыхуэныкъуэ IэщIагъэлIхэр щыдгъэхьэзырын къудамэ зэмылIэужьыгъуэхэр иIэу университет. Фигу къэзгъэкIыжынщи, 1956 гъэм ирихьэлIэу ди республикэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ яIэу адыгэ инженеру 20, дохутыру 21-рэ, агроному, зоотехникыу, Iэщ дохутыру 28-рэ диIауэ аращ. Нэхъыбэу республикэм щылажьэр нэгъуэщI щIыпIэхэм къитша IэщIагъэлIхэрщ, уеблэмэ зи лэжьыгъэм фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлIхэм дахущощIэ».
ХьэтIутIэ жиIэрт ар къэрал мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэу гъэувын хуейуэ, уеблэмэ къилъытэрт университетыр къызэIуахыныр ямыдэмэ, абы СССР-м щыпсэу лъэпкъхэр зэрызэхуамыгъадэр къигъэлъагъуэу. «Адыгэ лъэпкъым къыхэкIа щIалэгъуалэр нэгъуэщI щIыналъэхэм кIуэуэ зэремысар, ахэр еджэну здэкIуэну къалэшхуэхэм зэрыщыпсэунум текIуэдэну мылъку куэдым зэрамыIэ- ри Iуэхум къыхыумылъытэу хъунукъым», - жиIэрт абы. Апхуэдэ зэдауэ гуащIэм иужькIэ IэIэткIэ унафэ къащтэну зэгурыIуащ, икIи бюром хэтхэм я нэхъыбапIэм ХьэтIутIэ и Iуэху еплъыкIэр даIыгъащ.
АдэкIэ Бэрбэчым зэригъэпэщащ зыхуеину тхылъхэр икIи Москва кIуащ. Ар яхуэзащ къэрал къулыкъущIэ цIэрыIуэхэм. А зэманым, 1957 гъэм щIышылэм и 9-м, СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и указкIэ «Къэбэрдей АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-кIэ зэхъуэкIыным теухуауэ» унафэр къащтауэ щытащ. «Абы ипкъ иткIэ, - жиIэрт ХьэтIутIэ, - лъэпкъ IэщIагъэлIхэу республикэм хуэдгъэхьэзырынухэм я бжыгъэм хэхъуэнущ, университет къызэIухынри нэхъри Iэмал зимыIэ Iуэхугъуэу къоув».
Къэрал къулыкъущIэхэм ядригъэкIуэкIа зэдауэ кIыхьхэм, псалъэмакъ куухэм яужькIэ, а зэманым къэралым и пашэу щыта Хрущёв Никитэ унафэ ищIащ партым и Комитет Нэхъыщхьэм и Президиум замыгъэгувэу зэхашэну. Хрущёв абы щыгъуэ Югославием кIуэн хуейти: «Си къэкIуэжыгъуэм ирихьэлIэу Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым епха Iуэхур зэфIэфх, ар къызэIухыныр къикIыу», - жиIэри ежьащ.
КъыкIэлъыкIуэ махуэм партым и ЦК-м и Президиумым, Бэрбэчри хэту, щекIуэкIащ Кавказ Ищхъэрэм япэ университет къызэрыщызэIуахынур щаубзыху зэIущIэ. Абы хэта псоми а IуэхумкIэ арэзыуэ Iэ яIэтащ.
Зэман дэкIауэ, ХьэтIутIэ Москва ираджэри, партым и Комитет Нэхъыщхьэм и секретарым къыжриIащ: «Сынохъуэхъу, Iуэхур узэрыхуейм хуэдэу хъуащ. ТхылъымпIэхэр зэфIыхьащ. Иджы адэкIэ ар гъащIэм хэпщэн хуейщ. Хэт ар къызэзыгъэпэщыфынур? Хьэмэрэ нэгъуэщI щIыпIэхэм къифшыну фи мурад IэщIагъэлIхэм ректор къулыкъур ягъэзэщIэну фыщыгугърэ?» ХьэтIутIэ абы занщIэу жэуап иритащ: «Сэ псори къызэзгъэпэщынущ, а Iуэхум епха жэуаплыныгъэ псори си пщэ дызолъхьэж. Егъэджэныгъэм дызыщыхуэныкъуэну IэщIагъэлI зыбжанэ мыхъумэ, нэгъуэщI зыри къедгъэблэгъэнукъым».
Поспеловым игъэщIагъуэу жиIащ: «Уэ партым и обкомым и секретарь къулыкъу лъагэр апхуэдэ лэжьыгъэ гугъукIэ пхъуэжу, уздыIукI къулыкъущIапIэм и унафэм ущIэту улажьэмэ нэхъ къапщтэу ара?» ХьэтIутIэ жиIащ апхуэдэ Iуэхур игу къызэремыуэр, абы и дежкIэ нэхъыщхьэр къытщIэхъуэ щIэблэм щIэныгъэ етыныр зэрыарар.
Республикэм и цIыху псоми ягъэлъэпIащ университетыр къыщызэIуаха махуэр. Ар Къэбэрдей-Балъкъэрым и зыужьыныгъэм хуича лъэбакъуэ иным и лъэпкъпсо махуэшхуэт. Университетыр къызэIуаха нэужь, ХьэтIутIэ абы и ректору ягъэуващ.
Си шынэхъыжьыр къэувыIэртэкъым зы Iуэху къехъулIа къудей щхьэкIэ. Адрейхэм къазэрыхэщ хьэлу абы хэлът зрихьэлIэ лъэпощхьэпохэм запыIуимыдзу ахэр зэфIэхыным жыджэру яужь зэрихьэр. Республикэм дохутыр зэрахуримыкъур къыщищIэм, КъБКъУ-м медицинэ факультет къыщызэIуихыну мурад ищIащ. Абы пыщIа Iуэхугъэ псори зэфIигъэкIыу, медицинэ факультет университетым къызэрыщызэIуахам иужькIэ псори щыгуфIыкIащ.
И къару илъыгъуэу, и ныбжьыр илъэс 49-рэ фIэкIа мыхъуауэ, «Европэм и хъуреягъкIэ» зыплъыхьакIуэм къикIыжу, дунейм ехыжащ си къуэшыр - Москва къэсауэ Дзержинскэм и цIэр зезыхьэ утыкум деж щыт сымаджэщым и дзэм иригъэплъыну щIыхьауэ, къыхаIуа мастэр езэгъакъым…
1965 гъэм щэкIуэгъуэм и 2-м республикэм и мызакъуэу, Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэ псоми я лIыкIуэхэр хэту ХьэтIутIэ иужьрей гъуэгуанэ тедгъэувэжауэ щытащ. ХэщIыныгъэшхуэт ар псом ди дежкIи. Абы щыгъуэ ди гуауэр къыддэзыIыгъахэми ХьэтIутIэ къыщалъхуа махуэм абы гукъыдэж IэфIхэмкIэ хуэупса дэтхэнэми фIыщIэ ин яхузощI.
Бэрбэчым и щапхъэм ирикIуащ гъунэгъу щIыналъэхэм я щIэныгъэлIхэри. ХьэтIутIэ зэфIигъэкIа лэжьыгъэ иным и фIыгъэкIэ адрей автоном республикэхэми университет къыщызэIухыныр, абы зегъэужьыныр нэхъ тэрэзу зэтеубла хъуащ. Абы и кхъащхьэм фэеплъ сын щыщагъэувым щыгъуэ, ХьэтIутIэ и ныбжьэгъуу, а зэманым КПСС-м и Осетие Ищхъэрэ обкомым и япэ секретару щыта Кабалоев Биляр жиIащ: «Бэрбэч ХьэтIутIэ и пщIэ лъагэр къызэрилэжьар фэ университет къызэрыфхузэIуихам и закъуэкъым. Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу псоми я деж фIыщIэ ин щиIэщ а цIыху щэджащэм. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетыр къызэIуаха нэужь, ар лъэпкъ, политикэ Iуэху нэхъыщхьэу щагъэуващ Кавказ Ищхъэрэм и автоном республикэхэм икIи абыхэм еджапIэ нэхъыщхьэ къыщызэIухыныр нэхъ тынш хъуащ. Фэеплъ мыкIуэдыжын къытхуигъэнащ абы псоми. Си щхьэр пхузогъэщхъ, фIыуэ слъагъу си ныбжьэгъу лъапIэ. Уэ пасэу дунейм уехыжащ, ауэ уи лъэпкъым и мызакъуэу, Кавказ Ищхъэрэм и цIыхубэм папщIэ Iуэхушхуэ куэд зэфIэбгъэкIыну ухунэсащ».
ХьэтIутIэ и фэеплъыр дохъумэ абы къыдалъхуахэм, благъэхэм, Iыхьлыхэм. Абы фIэфIт и ныбжьэгъухэм, благъэ-Iыхьлыхэм я гъусэу зыгъэпсэхугъуэ зэманыр игъэкIуэну. Аушыджэр дэс ди адэ-анэм я дежи щIэх-щIэхыурэ кIуэжырт ар, ахэр Налшык къишэрти, адыгэ театрым, музейхэм зэгъусэу кIуэрт, къалащхьэм и нэгъуэщI щIыпIэ дахэхэри яригъэлъагъурт.
Унагъуэ хъарзыни иIащ ХьэтIутIэ. Абы и щхьэгъусэ Грудцинэ Антонинэ экономикэ щIэныгъэхэм я кандидатт. А тIум хъыджэбзищ зэдапIащ, псоми къаухащ Москва дэт къэрал университетыр. Тамарэ политикэ щIэныгъэхэм я докторщ, профессорщ, Маринэрэ Иринэрэ экономикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ. Хъыджэбзхэм зэрахьэ я адэм и унэцIэр. Абыхэм я щIэблэу ХьэтIутIэ иIэщ пхъурылъхуу 6.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм теухуа щIэинышхуэ къигъэнащ ХьэтIутIэ. Абы дунейм къытригъэхьа щIэныгъэ лэжьыгъэ 40-м щIигъум нэмыщI, КъБР-м и Архив нэхъыщхьэм щIэлъщ нэгъуэщI и IэдакъэщIэкIхэри. КъБКъУ-м и архивми сэ щызэхуэсхьэсыжащ япэ ректорым и лэжьыгъэр 1957 гъэм къыщыщIэдзауэ 1965 гъэ пщIондэ къыщыгъэлъэгъуэжа дэфтэрхэр. Псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, абы «гъащIэм и нэхугъэ» университетыр лъэужь мыкIуэдыжу къытхуигъэнащ.
КъытщIэхъуэ щIэблэм захуэзгъазэу жысIэну сыхуейт: университетыр адэкIэ зыхуэдэнур зэлъытар фэращ. Ар тыншу икIи псынщIэу къызэIуахакъым, абы и къызэгъэпэщыным Бэрбэч ХьэтIутIэ къаруушхуэрэ и гъащIэм и иужьрей илъэсхэмрэ хилъхьащ. Фхъумэ ар! ХьэтIутIэ хузэфIэкIащ КъБР-м университет къыщызэгъэпэщыныр мыхьэнэ ин зиIэ Iуэхугъуэу зэрыщытыр къулыкъущIэ куэдым я фIэщ ищIыфын икIи ар къызэIуихын. Дэ адэкIэ ди къалэнщ абы кърихьэжьа IуэхуфIым нэхъри зедгъэужьыну.
Лъэпкъым и нэхъыжьыфIхэр.
СэмэгумкIэ щытыр Бэрбэч МутIэщ. 1911 гъэ
Аушыджэр дэт адэжь лъапсэр. 1960 гъэ
Студент илъэсхэр.
Ленинград, 1936 гъэ
БЭРБЭЧ Темыркъан, Бэрбэч ХьэтIутIэ и къуэш, абы и цIэр зезыхьэ КъБКъУ-м и доцент. 2006 гъэ
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1875.txt"
} |
Жэрдэм телъыджэхэр
ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием хэт академик гуп. 2001 гъэ
«ЛIым и гъащIэр къызэрабжыр илъэс бжыгъэкъым» - апхуэдэ псалъэхэр хэтщ КIуащ БетIал и усэхэм ящыщ зым. Абы шэч хэлъкъым: цIыхум пщIэ къыхуэзыхьыр и ныбжьыркъым - и гуащIэдэкIырщ.
ПщIэ лъагэ щIыхуэфащэ гуащIэдэкI иIэщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд - и тхыгъэхэм, и жылагъуэ лэжьыгъэм къыхуахьауэ. Абы и къалэмыпэм къыщIэкIауэ е зэхилъхьауэ адыгэбзэкIи урысыбзэкIи дунейм къытехьащ тхылъ 50 хуэдиз. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми хыболъагъуэ ахэр зи Iэдакъэ къыщIэкIам бгъэдэлъ акъылымрэ щIэныгъэмрэ зэрыиныр. «Си гугъэ - си кхъуафэжьей», «Лъэужь», «ТекIуэныгъэм и махуэ», «Адыгэ мамлюкхэр», «Уэгу вагъуэ - щIылъэ вагъуэ», «Разбросаны адыги по белому свету», «Израилым щыпсэу шэрджэсхэр», «ХамэщIым вагъуэхэр щоужьых», «Адыгэ хэхэсхэр» - абыхэм ящыщ зы тхылъи лъэужьыншэ щыхъуакъым ди литературэмрэ журналистикэмрэ. Ар дэнэ къэна, дунейм къызэрытехьэ лъандэрэ цIыхум зыщагъэнщIыркъым абыхэм, махуэ къэси къахуэщхьэпэ, еджэр зэи зытемызашэ, куэдым укъыхуэзыгъэуш, ухуэзыгъэIущ тхылъхэщ ахэр.
Зи цIэ къитIуа тхылъхэм апхуэдэ мыхьэнэ яIэнкIэ щIэхъуар ахэр зи IэдакъэщIэкI тхакIуэм щIэныгъэ куурэ акъыл жанрэ зэриIэрщ - абы шэч къытепхьэнукъым, а тхылъхэм ящыщ дэтхэнэми щыгъуазэ зыхуэпщIмэ. Си щхьэкIэ сыщыгъуазэщ «Адыгэ мамлюкхэр» тхылъым (абы и бжыгъэр 5000 хъурт) цIыхур щыгуфIыкIауэ зэрыщытам - ар щIэх дыдэ «япхъуэтащ», жьыми щIэми ноби зэIэпах. Ар дыдэр хужыпIэ хъунущ «Разбросаны адыги по белому свету» тхылъми - тыкуэнхэм напIэзыпIэм щIэбзэхыкIа, щIэх дыдэ гъуэтыгъуей хъуа тхылъхэм ящыщщ ари.
Сыт ар ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и тхылъхэм я натIэ щIэхъур, цIыхум щхьэ зэрапхъуэрэ ахэр? Абы и жэуапыр езы тхылъхэм я деж щыбогъуэт: зи цIэ къитIуа тхылъитIми лъабжьэрэ купщIэрэ яхуэхъуар нобэрей щIэблэм щагъэпщкIуауэ, ди щIэныгъэлIхэмрэ тхакIуэхэмрэ зытемыгушхуэу къэгъуэгурыкIуа темэрэ псалъэмакърэщ. ЩIэныгъэлIхэри тхакIуэхэри щыгъуазэт, дауи, Мысырым къэралыгъуэ щызыухуауэ щыта мамлюк дзэпщхэм я тхыдэм, ауэ, я цIэ зэзэмызэ къраIуэ фIэкIа, абыхэм я нэхъыбапIэр зэрыадыгэри, узэрыпагэ, узэрыгушхуэ хъун тхыдэрэ лэжьыгъэшхуэрэ къызэрызэранэкIари ябзыщI зэпытащ иджыри къэс. Мамлюк дзэпщхэм я тхыдэмрэ IуэхущIафэхэмрэ нобэрей щIэблэр щыгъуазэмэ, ар псом япэ зи фIыщIэр ХьэфIыцIэ Мухьэмэдщ: абы и фIыгъэкIэ дэ иджы дощIэ курыт лIэщIыгъуэхэм я зэманым дуней псом цIэрыIуэ щыхъуауэ щыта адыгэ дзэпщхэм - Къэлэун, Бейбэрс, Инал, Бэркъукъу, Къанщауэ Гъур, Къэитбей сымэ, нэгъуэщIхэми КъуэкIыпIэм и тхыдэм зэи хэмыгъуэщэжын лъэужь къызэрыханар.
Кавказ зауэм и ужькIэ адэжь щIыналъэр ирагъэбгынауэ щытащ адыгэ минищэ зыбжанэм. Абы псори щыгъуазэщ, зыщымыгъуазэр хэкур зрагъэбгынахэм я щхьэ кърикIуамрэ я натIэ хъуамрэщ. ЦIыху куэд щыгъуазэкъым, псалъэм папщIэ, Тыркум, нэгъуэщI къэралхэм Iэпхъуауэ щыта хьэжрэтхэм я щIэблэм щэнхабзэм, литературэм, гъуазджэм я лэжьакIуэ, къэрал лIыщхьэ, дзэпщ, спортсмен цIэрыIуэ куэд къазэрыхэкIам. Абыхэм я хъыбархэри бзыщIауэ къэгъуэгурыкIуащ иджыри къэс.
Уи лъэпкъыр псэм нэхърэ нэхъ бгъэлъэпIэн хуейщ, а псор хэIущIыIу пщIын, нобэрей щIэблэм я пащхьэ иплъхьэн щхьэкIэ. Ар хузэфIэкIащ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. «Разбросаны адыги по белому свету» тхылъым ущрохьэлIэ къуэкIыпIэ къэралхэм (Тыркум, Сирием, Иорданием, Мысырым, Ливием) я щэнхабзэмрэ я литературэмрэ лъэужьышхуэ къыхэзына тхакIуэ, усакIуэ, композитор, щIэныгъэлI Iэджэм я хъыбархэм. Дунейпсо литературэм и классик хъуащ, псалъэм папщIэ, хьэжрэтхэм я щIэблэ Хьэткъуэ Умар (Омер Сейфеддин); тырку, хьэрып литературэхэм лъэбакъуэщIэ ирагъэчащ адыгэ тхакIуэ, усакIуэ куэдым. ХьэфIыцIэ Мухьэмэдщ ахэр дэзыгъэцIыхуар, я гуащIэдэкIми щыгъуазэ дызыщIар (Мухьэмэд зэхилъхьауэ 2002 гъэм Налшык къыщыдэкIащ хэхэс адыгэ тхакIуэ зыбжанэм я тхыгъэхэр щызэхуэхьэса «ЩIэин» тхылъышхуэр). 2019 гъэм адыгэбзэкIэ дунейм къытехьащ Хьэткъуэ Умар и новеллэхэр зэрыт «Чысэ» тхылъыр. Ар хиубыдащ «Черкесика» къыдэкIыгъуэм.
Иджыри къэс зыри зыщымыгъуэзэххар Тыркум, хьэрып къэралхэм цIэрыIуэ щыхъуа адыгэ дзэпщхэмрэ лIыщхьэхэмрэ я хъыбархэращ. ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и фIыгъэкIэ нобэрей щIэблэм ящIэ хъуащ къуэкIыпIэ къэралхэм я тхыдэм лъэужьышхуэ къыхэзына хэку лIыщхьэхэм, генералхэм, маршалхэм, зауэлI хахуэхэм, спортсмен цIэрыIуэхэм я хъыбархэр - апхуэдэ куэдым я IуэхущIафэхэм ущагъэгъуазэ абы и тхыгъэ хьэлэмэтхэм, псом япэрауэ, «Разбросаны адыги по белому свету» тхылъым. Дауи, аркъудейм къыщынэркъым ХьэфIыцIэ Мухьэмэд хузэфIэкIамрэ къытхузэIуихамрэ. ЦIыхум сыт щыгъуи яфIэщIэщыгъуэщ, дахьэх ди щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ я лэжьакIуэхэм ятеухуауэ Мухьэмэд и къалэмыпэм къыщIэкI тхыгъэ купщIафIэхэм - апхуэдэ тхыгъэхэщ «Си гугъэ - си кхъуафэжьей», «Уэгу вагъуэ - щIылъэ вагъуэ», «Лъэужь», «ХамэщIым вагъуэхэр щоужьых» тхылъхэм щызэхуэхьэсахэр.
Куэдым хунэс, куэд къыщIэзыгъэлъэф, къалэм Iумахуэ зыгъабзэ тхакIуэ, публицист гуащIафIэщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. И тхылъхэм ущеджэкIэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым ар а псом зэрыхунэсыр, апхуэдэ зэмани гуащIи къыздрихыр. ИщхьэкIэ зэрыщыжытIащи, езым и къалэмыпэм къыщIэкIа тхыгъэхэм нэмыщI, Мухьэмэд зэхилъхьауэ, игъэхьэзырауэ дунейм къытехьащ тхылъ гъэщIэгъуэн куэд.
Псом япэ зи цIэ къиIуапхъэр, дауи, адыгэ тхакIуэшхуэ КIыщокъуэ Алим теухуа «Всадник чести» тхылъырщ. Мухьэмэд абы щызэхуихьэсащ ди тхакIуэ, усакIуэ щэджащэм и гъащIэмрэ и гуащIэдэкIымрэ IупщI дыдэу уи нэгу къыщIэзыгъэувэ тхыгъэ хьэлэмэтхэр. «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм 1984 гъэм къыщыдэкIри, къэрал псом щызэбгрыкIат «Одна судьба - одна дорога» тхылъыр - ар халъытауэ щытащ «Мы дружбой ленинской сильны» сериемкIэ къыдэкI тхылъ нэхъыфI дыдэхэм. Мухьэмэд зэхилъхьауэ «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм 1992 гъэм къыщыдэкIащ дуней псом щыцIэрыIуэ дирижёр Темыркъан Юрий теухуа тхылъ хьэлэмэтри. Апхуэдэу иужьрей илъэситхум дунейм къытехьащ ХьэфIыцIэм игъэхьэзыра тхылъибл. Ахэр ятеухуащ адыгэ цIэрыIуэхэу усакIуэ Къэшэж Иннэ, сурэтыщI, Урысей Федерацэм и Къэрал саугъэтым и лауреат Шемякин (Къардэн) Михаил, тхакIуэ МэшбащIэ Исхьэкъ, къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэ, ДАХ-м и япэ тхьэмадэ Къалмыкъ Юрий сымэ.
Литературэмрэ публицистикэмрэ цIэрыIуэ зэрыщыхъуа гуащIэдэкIым къыгуэпх хъунукъым ХьэфIыцIэ Мухьэмэд зэрыщIалэ лъандэрэ дэзыхьэх редактор IэщIагъэри. Ар пасэ дыдэу IупщI хъуауэ щытащ - Мухьэмэд университетым щыщIэса гъэхэм, студентрэ пэт, абы дзыхь къыхуащIауэ щытащ «Университетская жизнь» газетым и редактор къулыкъур. А IэнатIэр къыхуэзыгъэфэщахэр щигъэщIэхъу къэхъуакъым адыгэ щIалэм: ар зи унафэщI газетыр Урысейм и еджапIэ нэхъыщхьэхэм къыдагъэкI газет нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зы хъуауэ щытащ - и унэтIыкIэкIи, и мыхьэнэкIи, и зэхэлъыкIэкIи.
1997 гъэ лъандэрэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд «Адыгэ псалъэм» и редактор нэхъыщхьэщ. ЦIыхум гу лъамытэнкIэ Iэмал иIэкъым лъэпкъ газетым а зэманым и кIуэцIкIэ зыужьыныгъэшхуэ зэригъуэтам - нобэ ар Кавказ Ищхъэрэм къыщыдэкI газетхэм сыт и лъэныкъуэкIи йофIэкI.
Мухьэмэд и фIыгъэкIэ «Адыгэ псалъэр» ди лъэпкъым и гъащIэмрэ и щэнхабзэмрэ я гъуджэ хъуащ, гъуджэ къудейкъым - «Адыгэ псалъэр» нобэ ди лъэпкъ щэнхабзэм и унэтIакIуэщ, абы и хъугъуэфIыгъуэхэр цIыхубэм я деж нэзыхьэсщ, цIыхур зыузэщIыныгъэмрэ дэрэжэгъуэмрэ къыхузэщIэзыIэтэщ, хуэзыунэтI лъэпкъ газет гуащIафIэщ. Ди щэнхабзэми ди гъащIэми зы махуи теплъэкъукIыркъым Мухьэмэд зи унафэщI, абы и щIэныгъэ куумрэ и акъыл жанымрэ яунэтI газетыр.
Абы щыхьэт техъуэфынущ газетыр махуэ къэси зыIэрыхьэ, абы еджэ дэтхэнэ зыри. «Адыгэ псалъэм» уеджэ хъунущ ди лъэпкъым и нобэмрэ и дыгъуасэмрэ я щIэнгъуазэкIэ. Редактор нэхъыщхьэ къулыкъум щыпэрыувэм апхуэдэ мурадщ Мухьэмэд иIар, ар абы къызэрехъулIам шэч хэлъкъым. «Адыгэ псалъэм» и фIыгъэкIэ ди щIэблэр иужьрей зэманхэм щыгъуазэ хъуащ адыгэхэм лIэщIыгъуэ кIыхьхэм къыпхаха щэнхабзэ къулейм, абыхэм я тхыдэ хьэлэмэтым, хамэ къэралхэр псэупIэ зыхуэхъуа ди лъэпкъэгъухэм я дунеймрэ я Iуэху зытетымрэ. А псор цIыхум я деж нэзыхьэс тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэ куэд къытохуэ газетым, абыхэм я зэхэублакIуэри, я унэтIакIуэри, я къызэгъэпэщакIуэри, псом япэрауэ, «Адыгэ псалъэм» и редактор нэхъыщхьэрщ. ХьэфIыцIэм и жэрдэмкIэ зэхэубла хъуауэ газетым щIэх-щIэхыурэ къытохуэ Iуэхугъуэ куэд къызэщIэзыубыдэ напэкIуэцIхэр - «Махуэку», «Узыншагъэ», «Жьыщхьэ махуэ», «ЩIалэгъуэ», «Ислъамым и нур», «Малъхъэдис», «Си еджапIэ - си къежьапIэ», «Шыхулъагъуэ», «Гъуазэ», «IуэрыIуатэ - дыщэ пхъуантэ», «Адыгэ къуажэхэм я щIэнгъуазэ», «Щикъухьащ адыгэр дунеижьым», «ЦIыкIураш» (сабийхэм папщIэ), «ЩIыуэпсым и макъ», «Адыгэ хабзэ», нэгъуэщIхэри. Апхуэдэ напэкIуэцIхэм цIыхур гуапэу IуощIэ, ищхьэкIэ зэрыщыжытIащи, а псоми я зэхэублакIуэр газетым и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэдщ, аращ абыхэм псэ хэзылъхьэри я купщIэр зыгъэбелджылыри.
Хэти щыгъуазэщ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Адыгейм, Къэрэшей-Шэрджэсым я адыгэ газетхэм зэщIыгъуу къыдагъэкI номер зэхэтхэр дунейм щIэх-щIэхыурэ къызэрытехьэм. Апхуэдэ номерхэр зыфIэмыщIэщыгъуэрэ зыфIэмыхьэлэмэтрэ урихьэлIэнукъым. «Адыгэ псалъэм» и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и жэрдэмкIэ апхуэдэ номер 99-рэ дунейм къытехьащ, «Зыщ ди блэкIари, зыуэ щрет ди къэкIуэнури» псалъащхьэм щIэту. Мухьэмэд къыхилъхьэурэ, «Адыгэ псалъэ», «Адыгэ макъ» (Мейкъуапэ), «Черкес хэку» (Черкесск) газетхэм апхуэдэ номерхэм зыбжанэрэ къыщаIэтащ ди лъэпкъ щэнхабзэм, тхыдэм, анэдэлъхубзэм, хабзэхэм, ди нобэрей дунейм, хамэ къэралхэм щыпсэу адыгэхэм я псэукIэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэр.
Езыр зи редактор нэхъыщхьэ «Адыгэ псалъэм» нэмыщI, Мухьэмэд игъэхьэзырауэ дунейм къытохьэ «Нарт», «Черкесское зарубежье», «Хасэ» газетхэри. 1992 гъэ лъандэрэ къыдокI «Нарт» газетыр.
Абы и номер 75-рэ хуэдиз игъэхьэзыращ ХьэфIыцIэм. Къару мащIэ текIуэда а Iуэхум?! Напэ пщыкIух, нэхъыби мэхъу «Нарт» газетым и дэтхэнэ къыдэкIыгъуэри. ГуащIэ ин дыдэ пхэлъын хуейщ а псор бгъэхьэзырын щхьэкIэ. Ар зыхузэфIэкI лэжьакIуэ гуащIафIэщ абы и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. Псом ящхьэращи, «Нартым» и дэтхэнэ къыдэкIыгъуэри купщIафIэщ, зэмылIэужьыгъуэщ.
Уи акъылыр зыгъэлажьэ, уи гупсысэр зыунэтI, куэдым укъыхуэзыгъэуш, ухуезыджэ, хъыбар гъэщIэгъуэнхэмкIэ къыбдэгуашэ, зэи узытемызашэ псалъэмакъ щIэщыгъуэкIэ гъэнщIа газетщ Мухьэмэд и «Нартыр». Ар дыдэр хужыпIэ мэхъу ХьэфIыцIэм езым и жэрдэмкIэ къызэригъэпэщауэ къыдигъэкI «Черкесское зарубежье» газетми. И цIэмкIи зэрыгурыIуэгъуэщи, абы и къалэн нэхъыщхьэр нэгъуэщI къэралхэм щыпсэу адыгэхэм я хъыбархэм (я псэукIэ, я Iуэху зытет, н.къ.) ди цIыхухэр щыгъуазэ щIынырщ. А къалэныр сыт щыгъуи хузэфIокI Мухьэмэд и «Черкесское зарубежье» газетым - и тиражыр мин 20 - 50 хъууэ, 1992 гъэ лъандэрэ дунейм къытохьэ ар. Зи гугъу тщIы газетым и фIыгъэкIэ нобэрей щIэблэр щыгъуазэ мэхъу Тыркум, Сирием, Иорданием, Израилым, Германием, Америкэм, Мысырым, Ливием, нэгъуэщI къэралхэми щыпсэу адыгэхэм я хъыбар Iэджэм - абыхэм я Iуэху зытетми я тхыдэми куууэ хэзыщIыкI цIыхущ газет хьэлэмэтыр къыдэзыгъэкI ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. Езыри куэдрэ яхохьэ абыхэм, газетым тридзэн хъыбар гъэщIэгъуэнхэр къыхуэзытх хэхэс адыгэ куэди и нэIуасэщ, и ныбжьэгъущ.
Мухьэмэд и редактор лэжьыгъэм и гугъу щыпщIкIэ, ублэкI хъунукъым абы анэдэлъхубзэм хуиIэ гулъытэм. «Адыгэ псалъэ» газетым еджэ дэтхэнэм дежкIи нэрылъагъущ абы и бзэр иужьрей илъэсхэм куэдкIэ зэрефIэкIуар - ар, псом япэрауэ, зи фIыщIэр газетым и редактор нэхъыщхьэрщ. Газетым щылажьэ дэтхэнэри Мухьэмэд хуиущий зэпытщ ди анэдэлъхубзэр зэрыкъулейр, IэкIуэлъакIуэу къэбгъэсэбэпмэ, абы гупсысэм я нэхъ куури кърипIуатэ зэрыхъунум, ар къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ зэрыщытым. Газетым и бзэр IупщI, гурыIуэгъуэ, гукъинэ щыхъун хуейщ абы еджэм, итIанэщ ар цIыхум къабыл щащIынури я гум щыдыхьэнури - аращ Мухьэмэд и лэжьэгъухэм япиубыдыр. Езыри апхуэдэущ адыгэбзэм зэрыхущытыр - абы и фIыпIэмрэ и куупIэмрэ къыщIэзыгъэлъэф тхакIуэщ ХьэфIыцIэр.
ТIорысэ хъуауэ къалъытэ псалъэ куэд къыдэщIэрэщIэжащ Мухьэмэд и къалэмым, псалъэщIэхэри къигъэщIын хузэфIэкIащ - ар щынэрылъагъущ езым и тхыгъэхэми газетым и напэкIуэцIхэми.
Анэдэлъхубзэм зиужьын, абы и IэфIым щIэблэр къыщIэтэджэн папщIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ Мухьэмэд и жэрдэмкIэ зэхэубла хъуауэ адыгэ еджапIэхэм илъэс 22 лъандэрэ щекIуэкI «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэхьэзэхуэм. УщымыгуфIыкIын плъэкIыркъым а жэрдэм телъыджэм: иужьрей илъэс тIощIырыпщIым Iэпэдэгъэлэл хъуауэ къэгъуэгурыкIуа анэдэлъхубзэм и пщIэр къиIэтыжыфынущ абы. Анэдэлъхубзэм и IэфIыр цIыхум щызыхищIэр ар сабий ныбжьым щитым дежщ. Аращ ХьэфIыцIэм и фIыгъэкIэ зэхэубла хъуа Iуэху дахэм и мыхьэнэ нэхъыщхьэр - ар фIыуэ къыгуроIуэ, къыгурыIуэ къудейм къыщымынэу, игурэ и псэрэ етауэ абы хуолажьэ Мухьэмэд. Шэч хэлъкъым абы щхьэкIэ пщIэ лей Мухьэмэд зэрыхуэфащэм. Лъэпкъым, щIэблэм къащхьэпэн Iуэху блэжьынумэ, «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэпеуэм и зэхэублакIуэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд щапхъэ пхуэхъунущ.
Мухьэмэд, ищхьэкIэ зэрыщыжытIащи, жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэщ: Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэщ, Дунейпсо Адыгэ Хасэм и президентым и япэ къуэдзэу щытащ, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и вице-президентщ, «Адыгэ щIэнгъуазэ (энциклопедие)» институтым и директор къызэгъэпэщакIуэщ, Дунейпсо Кавказыдж жылагъуэ зэгухьэныгъэм (США, Чикагэ) хэтщ, «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэхьэзэхуэр зыунэтI гупым и унафэщIщ.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд зи къару илъыгъуэ тхакIуэщ, публицистщ, щIэныгъэлIщ, жылагъуэ лэжьакIуэ лъэрызехьэщ, и лъэпкъымрэ и республикэмрэ нэхъри ефIэкIуэн, заужьын папщIэ куэд хузэфIэкIащ.
Адыгэр нэхъыбэжкIи щогугъ абы. Ди фIэщ мэхъу ар и къаруи, и гуащIи, и зэфIэкIи зэи зэремыблэжынур. Апхуэдэр къалэн зыщащI цIыху лъэрызехьэхэм ящыщщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
КЪЭРМОКЪУЭ Хьэмид, КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, тхакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1876.txt"
} |
Къэралпсо утыкур ягъэбжьыфIэ
Урысей Федерацэм каратэмкIэ и ныбжьыщIэ зэпеуэ Орёл къалэм мэлыжьыхьым и 3-6 махуэхэм щекIуэкIащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм абы фIыуэ зыкъыщагъэлъэгъуащ.
Къэралым и щIыпIэ 56-м икIа зи ныбжьыр илъэс 12-17-м ит каратист миным щIигъу щызэхуэсат Орёл дэт «ГРИНН» спорт комплексым. Абыхэм зэхагъэкIыну къапэщылът Урысей Федерацэм щынэхъ лъэщхэр.
А зэхьэзэхуэ иным Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм къэралпсо утыкур щагъэбжьыфIащ. Апхуэдэу ди лъахэгъухэу Переясловэ Валериерэ Къэрмокъуэ Русланрэ щызэуа хьэлъагъхэм бжьыпэр щаубыдри, дыщэ медалхэр зыIэрагъэхьащ.
КIэух зэIущIэм нэсат Темрокъуэ Маирбэчи. АрщхьэкIэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, ар финалым къыщыхагъэщIащ икIи дыжьын медалымкIэ зэкIэ арэзы хъуащ.
Орёл къалэм щекIуэкIа Урысей Федерацэм каратэмкIэ и ныбжьыщIэ зэпеуэм къыщыхэжаныкIахэр ягъасэ Гъудэ Рустам, ДыщэкI Мухьэмэд, Мэремыкъуэ Къазбэч сымэ.
Президентым и кубокыр къахь
Урысейм ТхэквондомкIэ и зэгухьэныгъэм и президентым и кубокыр къэхьыным теухуа зэхьэзэхуэ иным бжьыпэр щиубыдащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэ къыхэхам.
Мэлыжьыхьым и 3-5 махуэхэм Черкесск къалэм щекIуэкIащ илъэс къэс къызэрагъэпэщ Урысейм ТхэквондомкIэ и зэгухьэныгъэм и президентым и кубокыр къэхьыным теухуа зэхьэзэхуэ. Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм абы медаль зэмылIэужьыгъуэу пщыкIуий къыщахьащ.
Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм ТхэквандомкIэ и федерацэм и тхьэмадэ Къанкъул Беслъэн хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, зэпеуэм кърихьэлIат Урысей Федерацэм и щIыпIэ 37-м икIа щIалэрэ хъыджэбзу 800-м нэблагъэ. ЗэIущIэхэр хуабжьу удэзыхьэхыу екIуэкIащ икIи Къэбэрдей-Балъкъэрым абы и щIыхьыр лъагэу щаIэтащ.
Зэныкъуэкъуныгъэ гуащIэхэм яужькIэ наIуэ хъуащ ди республикэм и спортсменхэм гуп зэпеуэм бжьыпэр зэрыщаубыдар. Абыхэм къакIэлъокIуэ Ростов, Самарэ областхэм икIахэр.
Щхьэзакъуэ зэпэщIэтыныгъэхэм дыщэ медалхэр къыщахьащ Тхьэмокъуэ Элинэ (килограмм 29-м нэсхэм я деж щызэуащ), Бекъул Миланэ (кг 42-м), Бицу Къантемыр (кг 37-м), Ахъмэт Дамир (кг 51-м), Ахъмэт Борис (кг 78-м).
Зэхьэзэхуэм етIуанэ увыпIэр щаубыдащ Иуан Дианэ (кг 29-м), Геграевэ Даринэ (кг 41-м), Iусен Дамир (кг 37-м), Къэзанш Къазбулэт (кг 41-м). Домбеякъ медалхэр зыIэрагъэхьащ Асановэ Даринэрэ Хьэжы Салмэрэ (тIури кг 59-м), Пщымырзэ Керим (кг 33-м), Щокъуий Ислъам (кг 48-м), Бейрэт Iэдэм (кг 65-м), Жылау Андемыркъан (кг 68-м), Бейтыгъуэн Тимур (кг 73-м), Ахъмэт Нурмухьэмэдрэ Нэзэр Мухьэмэдрэ (тIури кг 78-и щIигъум).
Черкесск къыщыхэжаныкIа ди щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ ягъасэ тренер гъузэджэхэу Ахъмэт Амир, Унэжокъуэхэ Абделджэбаррэ Къантемыррэ, Хьэгъундокъуэ Ялдар, Тикаев Индрис, БжэныкIэ Резуан, Хан Станислав, Купшын Азэмэт, Джэрыджэ Аслъэн, Хъурей Беслъэн сымэ.
Урысейм ТхэквондомкIэ и зэгухьэныгъэм и президентым и кубокыр къэхьыным теухуа зэхьэзэхуэм щытекIуахэр хэтынущ мыгувэу екIуэкIыну къэралым и чемпионатым.
Мэзкуу домбеякъкIэ зыщаблэ
Домбеякъ медалу 5 къыщахьащ Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм иджыблагъэ Мэзкуу щекIуэкIа Урысей Федерацэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ и щIалэгъуалэ чемпионатым.
Ди къэралым и къалащхьэм дэт Ярыгин Иван и цIэр зезыхьэ Спорт бэнэкIэмкIэ уардэунэм и алэрыбгъухэм мэлыжьыхьым и 2-4 махуэхэм щызэхагъэкIащ зи ныбжьыр илъэс 24-м нэмыса щIалэгъуалэм ящыщу Урысей Федерацэм щынэхъыфIхэр. Абы кърихьэлIат УФ-м и щIыпIэ псоми къикIа алыдж-урым бэнакIуэ 300-м нэблагъэ.
Адыгэ щIалэхэм зэхьэзэхуэм хъарзынэу зыкъыщагъэлъэгъуащ. Пэжщ, ахэр щытекIуар «финал цIыкIуращ» икIи къаIэрыхьар домбеякъ медалхэращ. АрщхьэкIэ зэфIэкI лъагэрэ Iэзэгъ инрэ къызэкъуахыфащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Урысей Федерацэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ щIалэгъуалэ чемпионатым ещанэ увыпIэхэр щаубыдащ Къэрэгъул Анзор (килограмм 60-м нэс зи хьэлъагъхэм я деж), Псэун Станиславрэ Тэхъу Ислъамрэ (тIури кг 82-м), КIэмпIарэ Маратрэ Щад Уэсмэнрэ (тIури кг 130-м).
Зи цIэ къитIуа щIалэхэр, ныбжькIэ щIалэми, куэд зэхузэфIэкIащ икIи цIэрыIуэхэщ. Ахэр мызэ-мытIэу къыщыхэжаныкIащ урысейпсо, европэпсо, дунейпсо зэпеуэхэм. Шэч къытетхьэркъым дяпэкIи дэрэжэгъуэ куэд къызэрыдатынум.
Батыр и фэеплъу
Налшык дэт «Гладиатор» спорт комплексым иджыблагъэ щекIуэкIащ кикбоксингымкIэ щIыналъэхэм зэдай зэхьэзэхуэ. Мы гъэм етIуанэу ар къызэрагъэпэщ икIи фэеплъ хуащIащ ЛIыхъужьыгъэм и орденыр мыпсэужу зыхуагъэфэща Чабдаров Батыр.
Къэбэрдей-Балъкъэрым КикбоксингымкIэ и федерацэм и тхьэмадэ Къудей Алим хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, Урысейм и Ипщэ лъэныкъуэм и щIыналъэ псоми къикIа зи ныбжьыр илъэс 13-18 хъу спортсмени 180-м щIигъу зэхьэзэхуэм кърихьэлIат. Ар фIы дыдэу къызэрагъэпэщат икIи удихьэхыу екIуэкIащ. ТекIуахэмрэ къыхэжаныкIахэмрэ медалхэр, грамотэхэр, саугъэт лъапIэхэр иратащ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, 2018 гъэм гъатхэпэм и 6-м Сирием и «Хмеймим» авиабазэм къыщетIысэхыжым къэуащ Урысейм и Зауэ-Хьэрш Къарухэм я Ан-26 хьэлъэ къезышэкI кхъухьлъатэр. Абы хэкIуэда дзэм къулыкъу щызыщIэ щIалэщIэ 39-м яхэтащ ди лъахэгъухэу Чабдаров Батыррэ Багъэтыр Залымрэ.
- Си гъэсэну щыта Батыр и цIэм хуэфащэу псэуащ. Ар лIыгъэ зыхэлъ зауэлI къудейтэкъым, атIэ икIи спортсмен IэкIуэлъакIуэт, - игу къегъэкIыж кикбокингымкIэ Чабдаровым и тренеру щыта Къудей Алим. – И къалэн игъэзащIэу хэкIуэда а щIалэм и фэеплъу мы зэхьэзэхуэр къызэдгъэпэщауэ аращ.
ЩIыналъэ спартакиадэм щIедзэ
«Динамо» ВФСО-м и Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ къудамэм илъэс къэс иригъэкIуэкI спартакиадэм иджыблагъэ щIидзащ. Япэу зэхаублащ шахмат псынщIэмкIэ зэхьэзэхуэм.
- Хабзэхъумэ IэнатIэхэм щылажьэхэр сыт щыгъуи зыпэплъэ зэхьэзэхуэщ ар, - къыджиIащ «Динамо» ВФСО-м и Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ къудамэм и унафэщIым и къуэдзэ Джэданэ Залым. – Спартакиадэм и программэм хохьэ спорт лIэужьыгъуибгъу икIи дэтхэнэми зэпеуэ гуащIэхэр щокIуэкI. Псоми кърикIуахэр зэхалъхьэжа иужькIэ текIуэныгъэр къэзыхьам зэIэпах кубокыр хуагъэфащэ.
Спартакиадэм и программэм ипкъ иткIэ япэу зэхаублащ шахмат псынщIэмкIэ зэхьэзэхуэр. Ар щекIуэкIащ Налшык дэт «Каиссэ» шахмат-шашкэ клубым.
ТекIуэныгъэм щIэбэнащ командэ 17. Абыхэм ящыщу нэхъ лъэщу къыщIэкIащ УФСИН-м и лэжьакIуэхэр. Урысейм и ФСБ-м и гъунапкъэхъумэхэм я управленэу КъБР-м щыIэм и лIыкIуэхэр етIуанэ хъуащ. Ещанэ увыпIэр яубыдащ Урысейм и МВД-м и Краснодар университетым и Кавказ Ищхъэрэ къудамэм и шахматистхэм.
«Динамо» ВФСО-м и Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ къудамэм илъэс къэс иригъэкIуэкI спартакиадэм ипкъ иткIэ иджыри спорт лIэужьыгъуи 8-кIэ зэпеуэхэр зэхэтынущ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1877.txt"
} |
Вагъуэхэм хуэдэу гъуэгум фыщылыд
Къэбэрдей-Балъкъэрым Космонавтикэм и махуэм и щIыхькIэ ГИБДД-м и лэжьакIуэхэм сабийхэр ящIыгъуу ирагъэкIуэкIащ «Сияй на дороге, как звезда на небе» зыфIаща Iуэхугъуэ.
Космонавтикэм и махуэм республикэм и Шэрэдж районым и гъуэгухэм къытехьащ автоинспекторхэр сабийхэр я гъусэу. ЦIыкIухэм ягъэхьэзырат «космическэ инсталяцэ» хуэдэ хьэрэкIытэрэ вагъуэ теплъэрэ яIэу, нэху къэзыдз хьэпшыпхэм къыхэщIыкIауэ.
КъызэгъэпэщакIуэхэм лъэсырыкIуэ зэпрыкIыпIэхэм рулым дэсхэмрэ лъэсырыкIуэхэмрэ щрагъэлъэгъуащ а лыд пкъыгъуэхэм я сэбэпынагъыр зыхуэдэр.
Iуэхум хэтащ жылагъуэ хабзэр къызэгъэпэщынымкIэ полицэм и къудамэм и къуэдзэ полицэм и подполковник Уэзырмэдж Аслъэн икIи гъуэгум щызекIуэхэр къыхуриджащ дисциплинэр ягъэзэщIэну, пщIэ зэхуащIыну.
- Фэри фи сабийхэри ди гуапэщ гъуэгум шынагъуэншэу фыщызекIуэну, хабзэм фытет икIи уафэм щылыд вагъуэхэм хуэдэу гъуэгум нэIуасэу фыщыщыт, - къыхураджащ сабийхэм балигъхэр.
УАРДЭ Жансурэт.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1878.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iуащхьэмахуэ щIыналъэм дыщэ щIэлъу иджыблагъэ къыщагъуэтащ геологхэм. ЩIыпIэр пэжыжьэкъым Тырныауз вольфрам-молибден къыщIэхыпIэм.
ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, щIы хъурейм щынэхъыжь дыдэ акулэм и ныбжьыр мыгувэу илъэс 400 ирикъунущ. Ар Атлантикэ хым зэрыхэсыр щIэныгъэлIхэм къахутащ 2016 гъэм.
Абы щыгъуэм щIэныгъэлIхэм трагъэчыныхьыну ящIэртэкъым а псэущхьэм и ныбжьыр здынэсыр - илъэс 272-м къыщыщIэдзауэ 512-м нэсу хуагъэфащэрт. КIэлъыплъыныгъэхэр ирагъэкIуэкIыурэ къахутащ ар мы зэманым илъэс 397-рэ зэрыхъур.
Акулэхэр куэд дыдэрэ зэрыпсэум щIэныгъэр куэд щIауэ щыгъуазэщ, ар къызыхэкIри игъэкIуэщI ерыскъыр псынщIэу хуэмыгъэткIуу ар щэуэ зэрызытрилъхьэрщ. Къапщтэмэ, щIэблэ къыщIэхъуэн ныбжьым акулэр щынэсыр илъэси 150-рэ ирикъуа нэужьщ.
Нобэ
♦Украинэм и МВД-м и къэрал автоинспекцэм и лэжьакIуэм и махуэщ
♦Куржым щагъэлъапIэ я анэдэлъхубзэм и махуэр
♦1801 гъэм Урысейм и пащтыхь Александр Езанэм унафэ къыдигъэкIащ щIэпхъаджагъэ илэжьауэ шэч зыхуащIым щыпкърыупщIыхькIэ залымыгъэ кIэлъыземыхьэным теухуауэ.
♦1848 гъэм Урысейм къыщызэрагъэпэщащ цензурэмкIэ комитет. Абы и къалэнт печатым къытехуэхэм щэхуу кIэлъыплъыныр, къэрал унафэщIхэм ягу иримыхь тхыгъэхэр къытремыгъэдзэныр.
♦1871 гъэм Германием парламент - рейхстаг - къыщызэрагъэпэщащ.
♦1879 гъэм Урысей император Александр ЕтIуанэр яукIыну хэтащ.
♦1890 гъэм Америкэ къэралыгъуэхэм я зэгухьэныгъэр къызэрагъэпэщащ. Абы хохьэ Америкэ Ищхъэрэмрэ Ипщэмрэ къызэщIаубыдэ къэрал 35-рэ.
♦1908 гъэм Петербург дунейм къыщытехьащ «Сатирикон» журналым и япэ номерыр.
♦1912 гъэм Атлантикэ хым жэщым щыщIилъэфащ Инджылызым и «Уайт Стар Лайн» компанием и «Титаник» кхъухьыр. А зэманым абы нэхърэ нэхъ инрэ нэхъ лъэщрэ дунейм зы кхъухьи щащIатэкъым. Хым кърихьэжьа мыл абрагъуэм ар щыжьэхэуам кхъухьым цIыху 2208-рэ исати, псэууэ къелар 704-рэщ.
♦1918 гъэм ВЦИК-м унафэ къыдигъэкIащ Бэракъ плъыжьыр къэралым и ныпу къэщтэным теухуауэ.
♦1923 гъэм Москва «Наука» тхылъ тедзапIэр къыщызэрагъэпэщащ
♦1927 гъэм Швецием щыщ Гётеборг къалэм щызэпкъралъхьащ «Вольво» лIэужьыгъуэм и япэ автомобилыр.
♦1945 гъэм Москва къыщызэIуахащ СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и Ботаникэ хадэ нэхъыщхьэр.
♦1956 гъэм США-м дунейм щыяпэу видеомагнитофон щащIащ.
♦1961 гъэм Совет Союзым и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ «СССР-м и кхъухьлъатэзехуэ-космонавт» цIэ лъапIэр къащтащ.
♦1745 гъэм къалъхуащ урыс тхакIуэ цIэрыIуэ, комедие жанрым хуэIэзэ дыдэу щыта Фонвизин Денис.
♦1862 гъэм къалъхуащ урысей империем и Правительствэм и унафэщIу 1906 - 1911 гъэхэм щыта, къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру лэжьа, мэкъумэш IэнатIэм зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр щегъэкIуэкIыныр къыхэзылъхьа Столыпин Пётр.
♦1950 гъэм къалъхуащ КъБР-м щIыхь зиIэ и дохутыр Безрокъуэ Олег.
♦1951 гъэм къалъхуащ биологие щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъМУ-м и профессор Тау Ибрэхьим.
♦1970 гъэм къалъхуащ къэрал къулыкъущIэ, Московскэ областым и губернатор, УФ-м и Къэрал Советым и президиумым хэт Воробьёв Андрей.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 11 - 12, жэщым градуси 6 - 8 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Псыр гъужми, жапIэр къонэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1879.txt"
} |
Нобэ
IэкIэ тхэным и дунейпсо махуэщ. Абы ХъэтIым и махуэкIи йоджэ.
Китайм щагъэлъапIэ Хуитыныгъэм и махуэр
1556 гъэм Китайм и Шаньси провинцэм щIыр щыхъеящ икIи а гузэвэгъуэм напIэзыпIэм хэкIуэдащ цIыху мин 830-рэ. Дуней къэхъукъащIэм и зэранкIэ апхуэдиз цIыху зэуэ щыхэкIуэда иджыри къэс къэхъуакъым.
1849 гъэм Нью-Йорк штатым дунейм щыяпэу дохутырым и дипломыр иратащ цIыхубзым. Ар Инджылызым къыщалъхуа, иужькIэ США-р псэупIэ зыхуэхъуа Блэквелл Элизабеттщ.
1881 гъэм Москва и Театр Иным япэу щагъэлъэгъуащ Чайковский Пётр и «Евгений Онегин» оперэр.
1895 гъэм цIыхум и лъэр япэ дыдэу Антарктидэм теуващ. Ар зыхузэфIэкIар Норвегием щыщ «Антарктик» бдзэжьеящэ кхъухьым исахэрщ.
1912 гъэм Гаагэ Iэ щытрадзащ наркотикхэкIхэр зэрызэрахьэм кIэлъыплъыным теухуа дунейпсо зэгурыIуэныгъэм.
1916 гъэм США-м хыхьэ Монтанэ штатым дунейм и щытыкIэм зэуэ зыщихъуэжри, хуабэу щыта градуси 7-р щIыIэу градус 49-м хуэкIуат. Апхуэдэ дунейм зэи къыщыхъуакъым.
1924 гъэм Ленин (Ульянов) Владимир и Мавзолей Москва щыухуэным теухуа унафэ къащтащ.
1944 гъэм СССР-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ къэрал комитетым унафэ къищтащ Т-34-85 танк лIэужьыгъуэщIэр Дзэ Плъыжьым и Iэщэхэм хагъэхьэным теухуауэ.
1950 гъэм Израилым и къалащхьэу къалъытащ Иерусалим.
Франджы тхакIуэ цIэрыIуэ Стендаль (и цIэ дыдэр Мари-Анри Бейлщ) къызэралъхурэ илъэс 236-рэ ирокъу.
Совет кинорежиссёр, актёр, СССР-м и цIыхубэ артист, Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Александров Григорий (и унэцIэ дыдэр Мормоненкэщ) къызэралъхурэ илъэс и 116-рэ ирокъу.
ТхакIуэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, КъБР-м и Къэрал саугъэтыр тIэунейрэ зыхуагъэфэща МафIэдз Сэрэбий къызэралъхурэ илъэс 84-рэ ирокъу.
Урысей физик цIэрыIуэ, академик, РАН-м и унафэщIу щыта Фортов Владимир и ныбжьыр илъэс 73-рэ ирокъу
Урысей актёр, каскадёр, жылагъуэ лэжьакIуэ, УФ-м щIыхь зиIэ и артист Иншаков Александр и ныбжьыр илъэс 72-рэ ирокъу.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ. ЩIыIэр махуэм 1 градус, жэщым градуси 3 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
БэлагъыкIыр зыIыгъым хьэ къарибгъу щогугъ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "188.txt"
} |
Дахагъэм и гъуджэ
«Кабардинка» къэфакIуэ гупыр къызэрызэрагъэпэщам теухуауэ дэфтэр пыухы-кIахэр щIэлъкъым КъБР-м и архив Iуэху-щIапIэм. Зэрыхабзэщи, сыт хуэдэ художественнэ гупми гъащIэм лъэбакъуэ щичауэ къыщалъытэр ар цIыхухэм япэу щаIущIарщ. Абы тепщIыхьми, «Кабардинка»-р апхуэдэу хэхауэ утыку къихьауэ щытакъым.
ТегъэщIапIэ пщIы хъуну дэфтэрхэм яхы-болъагъуэ Налшык къалэ дэт Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум (ЛУГ-м) епхауэ 1933 гъэм жэпуэгъуэм и 1-м Лъэпкъ художественнэ студие къызэIуахауэ зэрыщытар, драмэ, къэфакIуэ, лъэпкъ макъамэ Iэмэпсымэхэм зыщыхуагъасэ, театр-декоративнэ къудамэхэр хэту. Аращ «Кабардинка» ансамблым щIэдзапIэ хуэхъуар. Абы и щыхьэту къэпхь хъунущ нэгъуэщI зы дэфтэри: Къэбэрдейм уэрэдымрэ къафэмкIэ и къэрал ансамблым и илъэс 20-р гъэлъэпIэным теухуауэ КПСС-м и обкомым 1954 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м къыдигъэкIа унафэр.
Лъэпкъ гъуазджэм «Къафэм»
нэхъ дахэ иIэу сщIэркъым…
Улановэ Галинэ.
Дызэрыщыгъуазэщи, Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэм мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэр щекIуэкIащ 1930 гъэхэм. Адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ зэи ямыIауэ къызэрагъэпэщат лъэпкъхэм я щэнхабзэ къулеигъэхэм зезыгъэужьыну къэфакIуэ ансамбль лъэщ, макъамэ Iэмэпсымэхэр щIыгъуу.
Нэхъ иужьыIуэкIэ абы Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамбль фIэщыгъэр иратауэ щытащ. Гупым хэтт къэфакIуэхэр, хор, лъэпкъ макъамэ IэмэпсымэхэмкIэ квартет мыин. Япэ махуэхэм щегъэжьауэ мы ансамблыр я лъэпкъ макъамэхэмрэ къэфэкIэхэмкIэ Кавказ Ищхъэрэм щапхъэ щыхъуат. «Къафэ», «Ислъэмей», «Абдзах», «Тёгерек-тепсеу», «Удж», нэгъуэщI къэфэкIэ куэди абы игъэзащIэрт. Ансамблым хэт артистхэр хущIэкъурт лъэпкъым и къафэжьхэр зэрахъумэным.
Зэман кIэщIым къриубыдэу къэфакIуэ гупыр республикэм и лэжьакIуэбэм фIыуэ ялъэгъуащ. Артистхэм, гугъуехьым щымышынэу, ерыщу лъэпкъ къэфэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэм зыхуагъасэрт, жылагъуэ нэхъ пхыдзахэм щагъэлъагъуэ я пшыхьхэр нэхъ щIэщыгъуэ, гукъинэж зэращIыным иужь итхэт.
Ансамблым и зэфIэкI игъэлъэгъуэну хамэ къэрал япэу щыкIуар 1934 гъэрщ. Украинэм и КП(б)-м и ЦК-м и япэ секретарь Постышев Павел Киев къалэ ар иригъэблэгъат Октябрь Социалистическэ революцэр илъэс 17 зэрыхъур щагъэлъапIэ зэхыхьэм хэтыну.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым, щIышылэм и кIэхэм, СССР-м и Советхэм я VII союзпсо съездым и лIыкIуэхэм я пащхьэ «Кабардинка»-р къыщыфащ. А лъэхъэнэм къэфакIуэхэм Iэмал яIащ тхакIуэшхуэ Горький Максим IущIэну. 1939 гъэм Москва щекIуэкIырт ВКП(б)-м и XVIII съездыр. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал ансамблым аргуэру пщIэшхуэ къыхуащIащ съездым и лIыкIуэхэр зыхэтыну пшыхьым щыIэну. Абы щыгъуэм пэшым щIэсат Правительствэмрэ партымрэ я унафэщIхэр, Ворошилов Климентрэ Буденный Семёнрэ яхэту.
Ди артистхэр яIущIауэ щытащ советскэ макъамэ гъуазджэм и цIыху цIэрыIуэхэм: СССР-м и Театр Иным и уэрэджыIакIуэ пажэ, цIыхубэ артисткэ Неждановэ Антонинэ, композитор Мурадели Вано, нэгъуэщIхэри. Абыхэм ягъэщIэгъуат къэфакIуэхэм я IэкIуэлъакIуагъэр, щытхъушхуи ансамблым къыхужаIат.
1939 гъэм щэкIуэгъуэм и 20-м КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым Къафэмрэ макъамэмкIэ и къэрал ансамблым ЩIыхь тхылъ къыхуагъэфэщащ КъуэкIыпIэ Жыжьэм лэжьыгъэ купщIафIэ зэрыщригъэкIуэ-кIам папщIэ.
АдэкIэ ансамблыр гъуэгуанэ кIыхь теуващ. Москва, Ленинград, Киев, Мурманск, Иркутск, Томск, Пермь, Свердловск, Омск, Новосибирск, Красноярск, Киров, Улан-Удэ, нэгъуэщI къалэхэми концертхэр щатащ. КъэфакIуэ гупым и япэ артистхэр яхуэзауэ щытащ къэралымрэ партымрэ я лэжьакIуэ нэхъыщхьэхэу Калинин Михаил, Жданов Андрей, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ Утёсов Леонид, нэгъуэщIхэми.
Концерт къэсыху гупым и зэфIэкIым хэхъуэ зэпыту екIуэкIащ. Ар я фIыгъэщ актёр гъуэзэджэхэу Атэлыкъ Аслъэнджэрий, Болэ Мурат, Дыкъуэ Заудин, Исаковэ Галинэ, Къэбэрдокъуэ Тамарэ, Къанэмэт Марие, Къумыкъу Зухра, Кумыщ Нану, Лэкъун Жанусэ, Рахаев Екъуб, Ульбашев Мутай, Хъан (Гегиевэ) Женя, Шаваев Берман, Этезовэ Сакинат, Къашыргъэ КIурацэ (пшынэ), Ашуров Танахум (зурна), Исаков Арон (бубен), нэгъуэщI куэдми.
Хэку зауэшхуэм и зэманым ансамблым и артист куэд Iэщэ къащтэри бийм ерыщу пэщIэтащ, апхуэдэуи зауэлIхэм я гукъыдэжыр къаIэту концертхэр губгъуэхэм, уIэгъэ хъуахэр зыщIэлъ сымаджэщхэм, заводхэм, фабрикэхэм щатащ. Республикэм и къалащхьэр нэмыцэ фашистхэм яубыдыхункIэ къэфакIуэ гупым еш ямыщIэу я къалэныр ягъэзэщIащ. 1942 гъэм жэпуэгъуэм и 25-м къыщыщIэдзауэ абы и лэжьыгъэр пIалъэкIэ къызэтеувыIащ.
ЩIэрыщIэу ансамблыр гъуэгу
щытехьэжар 1943 гъэм и щIышылэрщ. А гъэ дыдэм и накъыгъэ, мэкъуауэгъуэ мазэхэм партым и щIыналъэ комитетым ВКП(б)-м и район комитетхэм тхыгъэ яхуегъэхь ансамблым дэIэпыкъуну къыхуриджэу. Абыхэм я пщэрылът концертхэр щекIуэкIыну пэшхэр къэгъэхьэзырыныр, шхынкIэ, нэгъуэщI-къинэмыщIхэмкIэ ахэр зэгъэпэщыныр, пшыхь нэхъыбэ цIыхубэм папщIэ егъэкIуэкIынымкIэ зыщIагъэкъуэныр.
Партым и щIыналъэ комитетым зэпымыууэ и нэIэ тригъэтт къэфакIуэ гупым я Iуэху зэрекIуэкIым. Апхуэдэу 1955 гъэм бадзэуэгъуэм и 25-м КПСС-м и обкомым и бюром иригъэкIуэкIат «Къэбэрдейм Къафэмрэ уэрэдымкIэ и къэрал ансамблым и IуэхукIэ» зэIущIэр. Абы ипкъ иткIэ ящIа унафэм итт: «Ансамблым и лэжьыгъэр зэфIихын, и репертуарыр нэхъ къулей хъун папщIэ, актёр пажэхэр, уэрэдыжьхэр екIуу зыгъэзащIэхэр, къэфакIуэ лъэщхэр къыхэшын;
адыгэбзэр щадж, макъамэмрэ сольфеджиомрэ щыхуагъасэ дерсхэр гупым хэтхэм папщIэ къызэгъэпэщын;
КПСС-м и къалэ комитетым иIыгъ парт библиотекэм и пэ-шыр ансамблым хуит хуэщIын;
гъуазджэм и лэжьакIуэхэр фэтэркIэ къызэгъэпэщыныр къалэм и гъэзэщIакIуэ комитетым и пщэ дэлъхьэн;
Къэбэрдей АССР-м гъуазджэмкIэ и лэжьакIуэхэм папщIэ фэтэр 32-рэ хъу унэ ухуэнымкIэ хуитыныгъэ къыдэхын.
Зи гугъу ящIа Iуэхугъуэхэр зэрекIуэкIым теухуа тхыгъэ (1956 гъэм накъыгъэм и 10) хъума хъуащ. Абы зэритымкIэ, ансамблыр ирагъэфIэкIуэн мурадкIэ, лэжьыгъэшхуэ а зэманым ирагъэкIуэкIат, гупым къыхашат хорым хэт артистхэр, къэфакIуэ ныбжьыщIэ нэхъыфIхэр, апхуэдэуи зэхагъэуват Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъум ягъэлъэгъуэну концертыр.
1957 гъэм ансамблыр Совет щIалэгъуалэм я союзпсо фестивалым, ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI дунейпсо фестивалым, Театрхэм, ансамблхэмрэ хорхэмрэ я союзпсо фестивалым лауреат щыхъуащ. Совет лъэхъэнэм и балеринэ цIэрыIуэ Улановэ Галинэ ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI дунейпсо фестивалым (Москва) и къэпщытакIуэ гупым хэту «Къафэр» Къэбэрдей-Балъкъэр къэфакIуэ гупым игъэзащIэу къыщилъэгъуам, «Лъэпкъ гъуазджэм «Къафэм» нэхъ дахэ иIэу сщIэркъым», - жиIауэ щытащ.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым ансамблыр щыIащ Монголие Республикэм. 1958 гъэм бадзэуэгъуэм и 9-м ТАСС-м къызэритамкIэ: «Бадзэуэгъуэм и 7-м Улан-Батор къыхуеблэгъащ КъБАССР-м уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблыр. Артистхэм я пашэщ КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ и министр Къардэн Башир… Дыгъуасэ Монголие Республикэм и къэрал музыкэ-драмэ театрым абыхэм я пшыхьыр щызэхэтащ. Ар цIыхухэм ягу дыхьащ».
1965 гъэм и гъэмахуэрщ мы ансамблыр къэфакIуэ гуп щащIыжар, «Кабардинка» къыщыфIащар. Гупым и хорыр республикэ радиом иратыжат.
1967 гъэм, Октябрь Социалистическэ революцэр илъэс 50 щрикъум, Москва зыкъыщагъэлъагъуэрт къэралым и художественнэ гуп нэхъыфI дыдэхэм. Абыхэм яхэтт «Кабардинка»-ри. Кремль театрымрэ Чайковский Пётр и цIэр зезыхьэ концерт пэшымрэ щагъэзэщIа лъэпкъ къэфэкIэхэм псори итхьэкъуат. ФIыщIэ, щытхъу псалъэ куэд къэфакIуэ гупым къыщыхужаIат Спортым и унэм щызэхэта «Урысейм и вагъуэхэр» зэхыхьэми.
1967 гъэм фокIадэм и 30-м «Советская культура» газетым итхащ: «Гум хыхьэу макъамэ дахащэ къэIуащ, цIыхухэм зы телъыджэ зэралъагъуным зыхуагъэхьэзыращ. Уардэрэ зэпIэзэрыту утыку къихьащ «Кабардинка»-м и къэфакIуэхэр. Пщащэ зэкIужхэмрэ щIалэ къуданхэмрэ еплъхэм тэлайкIэ ящыгъупщам хуэдэт я гукъеуи я лэжьыгъи. УщыгуфIыкI хъунущ апхуэдэ ехъулIэныгъэрэ зэфIэкIрэ зыбгъэдэлъ ансамблым».
1968 гъэм, жэпуэгъуэ - дыгъэгъазэ мазэхэм хуэзэу, «Кабардинка»-р Марокко, Алжир, Тунис, Ливие къэралхэм щыIащ. Махуэ 55-кIэ гупым къызэпича гъуэгуанэр купщIафIэт: къалэ 29-м я гулъытэ къихьэхуат, пшыхьу 52-рэ игъэлъэгъуат, цIыху мин бжыгъэхэм закъригъэцIыхуат.
1972 гъэм «Кабардинка»-м зыкъыщигъэлъэгъуащ Австралием, Сингапурым, Филиппинхэм.
1974 гъэм мазиплIым щIигъукIэ къэфакIуэ гупыр щыIащ Латин Америкэм и къэрал 11-м. Абыхэм радиокIэ, телевиденэкIэ тепсэлъыхьырт, газет цIэрыIуэхэр тетхыхьырт, икIи къыхагъэщырт гупым игъэзащIэ лъэпкъ къэфэкIэхэр зэрыгъэщIэгъуэныщэр, езы щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ зэрызэпIэзэрытыр. Куэдым къалъытат «Кабардинка»-р гъуазджэм и фIыпIэу.
«Ла капиталь» аргентинэ газетым (Росарио къалэ) къытридза тхыгъэм, «Кабардинка»-м и дахагъэр гъунапкъэншэщ» зыфIащам, хэтщ: «Ансамблым дигъэлъагъу теплъэгъуэ телъыджэхэм журналистхэр дыкъегъэуIэбжь, абы и теплъэ гъуэзэджэр къызэрытIуэтэну псалъэхэр тхуримыкъу мэхъу».
Колумбием и «Эль тьемно» газетым: «Критикхэмрэ гъуазджэм и цIыху пэрытхэмрэ мы къэфакIуэ гупыр адрейхэм къазэрыщхьэщыкI и ехъулIэныгъэр зыхуахьыр абы IуэрыIуатэр къызэригъэсэбэпырщ, и лъэпкъ къэфэкIэжьхэр зэрихъумэрщ».
«Ла пренса» мексикэ газетым и зы къыдэкIыгъуэм щитхат: «Кабардинка»-р - дахагъэм и дамыгъэщ, абы и артистхэм я теплъэм лъагъуныгъи, хахуагъи, щыпкъагъи хыболъагъуэ».
1977 гъэм Чехословакием, Польшэм, ФРГ-м, Сирием, иужькIэ ГДР-м (1978), Иорданием (1981), Бразилиемрэ ЧССР-мрэ (1983), 1987 гъэм - аргуэру Польшэм, 1988 гъэм - ещанэу Чехословакием концерт щитащ «Кабардинка»-м.
Сыт хуэдэ щIыпIэ щымыIами, ансамблым дэнэкIи Iэгуауэшхуэхэр къыщыхуаIэтащ. Къыхэгъэщыпхъэщ Совет Союзымрэ адрей къэралхэмрэ я щэнхабзэр зэпыщIэнми гупым и гуащIэшхуэ зэрыхилъхьар.
«Кабардинка» Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал академическэ ансамблыр щызэфIэува лъэхъэнэр ди щIыналъэм и тхыдэм щыщ зы IыхьэфIщ.
Ансамблым утыку къришащ къэфакIуэ пщIы бжыгъэхэр, абыхэм ящыщ куэдым къыхуагъэфэщащ РСФСР-м, КъБАССР-м я цIыхубэ, щIыхь зиIэ я артист цIэ лъапIэхэр, къратащ СССР-м и медалхэр, орденхэр, щIыхь, фIыщIэ тхылъ бжыгъэншэхэр.
АЩХЪУЭТ Раисэ.
1967 гъэ
ДзыхьмыщIхэ Къэралбийрэ Зарэрэ ящыщщ зи зэфIэкIрэ зи гуащIэ мымащIэрэ «Кабардинка» къэфакIуэ гупым езыхьэлIахэм. Абыхэм мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ СССР-м, УФ-м ЩэнхабзэмкIэ я министерствэхэм я ЩIыхь тхылъхэр. Ансамблыр зэрыщыIэ илъэс 80-м къриубыдэу абы хэта цIыхуитIырщ Лэжьыгъэм и Бэракъ Плъыжь орденыр зратар, а тIум (япэу зыхуагъэфэщар Шэру Сонящ) язщ Къэралбий - 1976 гъэрщ апхуэдэ пщIэ абы къыщыхуащIар. Зарэрэ Къэралбийрэ хэтащ Октябрь революцэр илъэс 60 щрикъум Москва щрагъэкIуэкIа зэхыхьэхэм. «Кабардинка»-р - ар ди гъащIэращ. Ди хабзэ, нэмыс, цIыхугъэ - псори къызыхэтхар аращ», - жаIэ зэщхьэгъусэхэм.
Ансамблым хыхьэн и пэ къихуэу Къэралбий хэтащ Профсоюзхэм ЩэнхабзэмкIэ я унэм Ульбашевэ Эммэ щигъасэу щыта гупым, мазитIкIэ токарь-учётчикыу «Искож» промышленнэ IуэхущIапIэм щылэжьащ, къуажэми (Хьэтуейщ зыщыщыр) къэфакIуэ гуп цIыкIу щигъэсэну хунэсащ. «Ансамблым сыкъащтэн щхьэкIэ си къэфэкIэр зрагъэлъагъун хуейтэкъэ?! Сагъэуващ сыкъэфэну. Къыспагъэувар хэтыт? ЦIыхубз цIэрыIуэ, къэфакIуэшхуэ Шэру Сонят. Ар къыщыслъагъум, си лъакъуэхэр щIэкIэзызыхь хъуат. Иужьым Соня къызэпсалъэщ, сытригъэгушхуэри, сыкъэфащ, гупми сыхагъэхьащ», - жеIэ Къэралбий.
Зарэ (КIуантIэхэ япхъущ, Тэрч къалэ щыщщ) япэ дыдэу «Кабардинка» къэфакIуэ гупыр щилъэгъуам илъэс 13 фIэкIа хъуатэкъым. Хъыджэбз цIыкIур ансамблым хэтхэм я къэфэкIэ-зыIыгъыкIэм занщIэу итхьэкъуат, ауэ и пщIыхьэпIи къыхэхуатэкъым зэгуэр езыри абыхэм къахэхутэну. Нэхъ щыцIыкIухэм ар Пионерхэм я унэм екIуалIэу щытащ, иужькIэ культпросвет училищэм щеджащ. 1962 гъэм, еджэныр къиухыным илъэс ныкъуэ хуэдэ иIэжу, а зэманым республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Ефэнды Джылахъстэн къэфакIуэ ныбжьыщIэ зытIущ къыхишри, «Кабардинка»-м я гъусэу зыкъагъэлъэгъуэну Сыбыр игъэкIуауэ щытащ. Зарэ абыхэм ящыщт, иужьми гупым къыхэнэжри илъэс 22-кIэ къыщыфащ.
«Кабардинка»-р арагъэнщ, дауи, зэщхьэгъусэхэр фыщызэрыцIыхуар», - щыжыпIэкIэ, гуапэу къыпогуфIыкIхэр. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, къафэм ахэр зэпищIащ. Япэ дыдэу Къэралбийрэ Зарэрэ къыщызэдэфащ «Къуажэм и къафэм», «Ислъэмейр» илъэс 17-кIэ утыку кърахьащ, псоми щIэдзапIэ яхуэхъуауэ къэплъытэ хъунур я «ХьэгъуэлIыгъуэ къафэрщ». Щауэмрэ нысащIэмрэ я къафэр, Ульбашев Мутай игъэувауэ щытар, абыхэм екIуу ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ къэрал драмэ театрым щагъэлъэгъуат. Абы еплъыну кърихьэлIахэм яхэтат Мэлбахъуэ Тимборэ, ШэджыхьэщIэ Мухьэмэд, республикэм и нэгъуэщI лIыщхьэхэри.
Зарэ Африкэм тIэу щыIащ, апхуэдэуи щымыгъупщэжхэм ящыщщ Нигериемрэ Германиемрэ ансамблым хэту зэрыкIуар. «Африкэм япэу щытта концертыр гъэщIэгъуэн хъуат. Дыкъафэри дыувыжауэ дыщытт. ДыкъэуIэбжьат, псори щымти, ауэ итIанэ и кIэ дыдэхэмкIэ къыщыщIидзэу Iэгу, лъэгу теуэ макъыр къэIуащ, кIуэ пэтми нэхъ лъэщ къэхъуу. Дигухэр къызэрыгъуэтыжат. ЕтIуанэу Африкэм щытедгъэзам, КIэш Фёдор, Гъэсашэ Наталье, сэ Госконцертым щIыгъуу дагъэкIуауэ арат… - жеIэ Зарэ, - ДыщэкI ФатIимэ ди пшынауэу, сэ щIалэ пщыкIутIым сахэту, «Къамэ зауэ къафэ» дгъэзащIэу мазитIкIэ дыкъыщыфат Германием. Хамэ къэралхэми куэд ныбжьэгъу къыщытхуэхъурт. Псалъэм папщIэ, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ Лайфёровэ Марцеллэ Къэбэрдейм къытхуеблэгъауэ щытащ, илъэс куэдкIэ дызэныбжьэгъуащ. Дигу къэкIыжын Iэджэ тлъэгъуащ ансамблым дыхэту дыкъэгъуэгурыкIуэхукIэ».
«Кабардинка»-р, Къэралбийрэ Зарэрэ хэту, Латин Америкэм и къэрал 11-м щыIащ. КъыкIэлъыкIуэу ЕвропэмкIэ: Германие, Польшэ, Чехословакие; мыдэкIэ - Иордание, Сирие, нэгъуэщI къэралыгъуэхэми ансамблым зыкъыщигъэлъэгъуащ.
Адэ-анэр гъуазджэм и курыкупсэм хэтамэ, и фIыпIэр нэсу зыхащIэу щытамэ, къащIэхъуэ щIэблэри дихьэх хабзэщ абы. Къэралбийрэ Зарэрэ я гъуэгуанэр къащIэхъуахэм ягъэгъуэщакъым.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Илъэс 20-кIэ «Кабардинка» ансамблым къыщыфащ Эльбрус районым хыхьэ ЛашкIутIэ къуажэм къыщалъхуа Соттаев Къанщауэ Хьэждаут и къуэр. Абы и анэр, ХьэIишэт, адыгэт (Щомахуэхэ япхъущ), и адэр балъкъэрт. 1944 гъэм и гъатхэм балъкъэр лъэпкъыр Хэкум ишын хуейуэ унафэ ткIий щагъэувым, ХьэIишэт и бынищыр кърагъащтэри, и дыщым ирагъэшэжащ, Щомахуэ унэцIэр псоми хуатхри, Къанщауэрэ и къуэш-шыпхъумрэ Зеикъуэ къыщыхъуащ. ЦIыкIухэм адыгэбзэр зрагъэщIащ, балъкъэрыбзэр яIэщIэхуащ. Апхуэдэу, къуажэ школым кIуэн щIадзэжри, классибл абы Къанщауэ къыщиухащ. Нэхъ къэжэпхъа нэужь, ар пощтзехьэу лэжьащ - и ныбжьым хуумыгъэфэщэну абы къыгурыIуэрт и анэм и закъуэу унагъуэр зыхуей хуигъэзэну къызэрехьэлъэкIыр (и адэ Хьэждаут къащхьэщыттэкъым, зауэ нэужьым Къэзахъстаным ягъэкIуат). Къанщауэ шырыкъущIэуи лэжьащ, къуажэ колхозым шофёрым и дэIэпыкъуэгъууи щытащ, щIыщIэ къаIэтхэм щылэжьэну щIалэгъуалэр щагъакIуэми, ар япэ итащ. Нэхъыщхьэжырщи, адыгэлIым и щапхъэу, Къанщауэ Курыт Азием кIуэри, и адэр къишэжыфащ щалъхуа щIыналъэм.
А зэманхэм хуэзэу къэралым жыджэру зыхуигъэхьэзырырт Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъур зэрагъэлъэпIэнум. Москва щекIуэкIыну концертышхуэм хэтыну зи пщэ къыдэхуар Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблырт. А Iуэхухэм гупым и гъусэу хэтыну щIалэгъуалэр къыхашырт. Ансамблым къащтэн и пэкIэ Къанщауэ и зэфIэкI игъэлъэгъуащ. Къыдэфэну абы къыпагъэуващ лъапэпцIийуэ къафэу япэу зезыгъэса Лапченкэ Зое. Хэт ищIэнт иужькIэ а тIум я насыпыр зы ящIыну?! Къэфащ Къанщауэ. ЗэрыжиIэжымкIэ, а дакъикъэм абы Зое къыдэIэпыкъуащ, щIалэр здекIуэкIын хуей лъэныкъуэр нэкIэ къригъэлъагъуу. ИужькIэ езым и закъуи къагъэфащ ар. Куэдым ягъэщIэгъуат щIалэм и псынщIагъымрэ и жанагъымрэ. Арати, 1957 гъэм Соттаевыр ансамблым хагъэхьащ. Театр Иным абыхэм щагъэлъэгъуауэ щыта концертым еплъат Хрущёв Никитэ, СССР-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и министр Жуков Георгий, СССР-м щэнхабзэмкIэ и министр Фурцевэ Екатеринэ сымэ. Щытхъу яIэу абы къикIыжащ гупыр.
Мазэ зыбжанэ дэкIауэ ансамблыр ирагъэблэгъащ VI дунейпсо фестивалым, Москва щекIуэкIынум. ЦIыху пщыкIутI, Къанщауи яхэту, абы кIуащ, дыщэ медалыр «Къафэмрэ» «Iэхъуэ къафэмкIэ» къыщахьащ.
«Гум имыкIыж Iуэхугъуэхэм ящыщщ ар, - жеIэ къэфакIуэм. - Зыхуэфащэу дуней псом ансамблу тету хъуар, уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэхэр къекIуэлIат фестивалым. КъэпщытакIуэ гупым яхэтт Моисеевыр, Улановэр, Кориныр, адрей къэралхэми я цIыху тIурытI-щырыщ. Куржыхэр цIыху 60 хъууэ «Къамэ зауэ» къафэр ягъэлъэгъуат, хъуаскIэхэр зэблэлъэту ар зы телъыджэ гуэрт. Абыхэм якIэлъыкIуэу дэ зыкъэдгъэлъэгъуати, фи фIэщ хъун-мыхъунми, дыкъафэу утыкум дикIыжыхункIэ къэпщытакIуэхэр Iэгу тхуеуат. Музыканту дигъусахэр Ашуров Тэнэхъум, Ало Арсен, Борий Линэ сымэт. Абы щыгъуэм КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министру щыта Къардэн Башир ахъшэ саугъэткIэ - тумэн блырыблкIэ - къытхуэупсат».
Австралие, Латин Америкэ, Бразилие, нэгъуэщI щIыпIэхэми мазэ бжыгъэкIэ зыкъыщагъэлъагъуэу, концерт гукъинэжхэр щату къакIухьащ Къанщауэ ансамблым щыхэта зэманхэм. Соттаевымрэ «къафэм и гуащэ» цIэр зыхуагъэфэща Шэру Сонярэ куэдрэ къызэдэфащ. «МазиплI-тхукIэ зы вагоным дису, зэдэлъхузэшыпхъум хуэдэу дызэхущыту, дызэдэшхэу, зы къалэм дикIрэ нэгъуэщIым зыкъыщыдгъэлъагъуэу... икъукIэ зэманыфIт», - игу къегъэкIыж Къанщауэ.
Соттаевым а лъэхъэнэм иджыри зыфI хелъэгъуэж: дэнэ къэрал щымыIами, къекIуэлIэжа нэужь, зы къуажэ къамыгъанэу я цIыхухэми я нэгу зрагъэужьыфырт. Къанщауэ зэрыжиIэжымкIэ, къуажэдэсхэм я фэтыджэн уэздыгъэхэр яIыгъыу ансамблым и концертхэм къекIуалIэрт… Псом хуэмыдэу Къанщауэ фIыуэ къехъулIэу щытащ гушыIэ къафэхэр, цIыхубэми ахэр нэхъыфIу ялъагъурт. И баш цIыкIур иIыгъыу, «Къуажэ къафэри» «Iэхъуэ къафэри» абы дэгъуэу игъэзащIэрт. Бахъсэн концерт щату «Iэхъуэ къафэм» тхуэ къытрырагъэгъэзэжауэ щытащ.
ТхакIуэхэм я зэхуэсышхуэхэми Iэджэрэ Шэру Сонярэ Къанщауэрэ ирагъэблагъэурэ къыщыфащ. «КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын, ХьэхъупащIэ Амырхъан, Тхьэгъэзит Зубер, Къэрмокъуэ Мухьэмэд сыми, а зэманхэм сцIыхуа адрей псоми сахуэарэзыщ. Сахуэарэзыщ сыкъыщыхъуа Зеикъуэ къуажэм щыпсэухэми. «Ди Къанщауэ», - жаIэу саIэтри, сэри ахэр сигу зэи икIыркъым.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
«Ла Пренса» (Мексикэ):
Бэрэбанэм, бжьамийм, пшынэм я зэщIэжьыуэр зокIупс. КъэфакIуэхэм я нэгум къощ хахуагъэмрэ я лэжьыгъэм хуаIэ лъагъуныгъэмрэ. Хъыджэбзхэр къупщхьэ гуащэм хуэдэщ, къэфакIуэ щауэхэри къуданщ... «Кабардинка»-м удехьэх, гукъыдэж къует, лъагащэу артистхэр зэрыдэлъейм укъегъэуIэбжь... Ансамблым и спектаклыр къыщIедзэ IуэрыIуатэм ухэзышэ «ИслъэмеймкIэ». Абы кIэлъокIуэ зым нэхърэ адрейр нэхъ дахэжу къафэ хьэлэмэтхэр. Абы еплъхэр псысэ гъуэзэджэм къыщыхутами ярейщ.
ЩIалэхэм я лIыгъэр къызыхэщ къафэр зэрахъуэкI фIыуэ зэрылъагъухэм я къафэкIэ. ИужькIэ, макъамэ щабэр къамэ зауэ къафэм хуокIуэж. Сэхэм IэкIуэлъакIуэу пхъэбгъум зыхезыгъасэ щIалэр икIи къофэ. «Кабардинка»-м и концертыр IэгуауэшхуэкIэ цIыхухэм яIэтащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым лъэпкъ щэнхабзэм зыщезыгъэужьахэм пажэу яхэтащ Атэлыкъхэ Аслъэнджэрийрэ Жанусэрэ. Мы зэщхьэгъусэхэм я фэеплъхэрщ, къафэм и зы теплъэгъуэ къагъэувыIами ярейуэ, Налшык дэт «Победа» кинотеатрым тетыр. Скульптурэр махуэ къэс дызыIуплъэу дызэрыпагэ хъуну ди хъугъуэфIыгъуэщ, ауэ тIорысэ хъуащи, мылъэлъэжыпэ щIыкIэ, хуэфа-щэ гулъытэ ягъуэтамэ арат. Утыку нэхъ инхэм Къэбэрдей-Балъкъэрыр ихьэ щыхъуам щIыхь пылъу ар зыгъэлъэгъуахэм ящыщщ Жанусэрэ (Лэкъунхэ япхъущ) Аслъэнджэрийрэ.
Республикэр Москва щагъэлъапIэрт 1939 гъэм. ЦIыхубэ хозяйст-вэр къызэраIэтым папщIэ, КъБАССР-м Лениным и орденыр къыхуагъэфэщат 1934 гъэм. Абы щыгъуэм Налшык икIа къэфакIуэ гупым Iэгу хуеуэу, Сталиным жиIэгъат: «Адыгэ къафэм хабзэ хэлъщ».
А зэманым Аслъэнджэрий къэрал ансамблым щылажьэрт: езыри къафэрт, щIалэгъуалэри а гъуазджэм хуигъасэрт. ЖыпIэ хъунущ адэ-анэм я гъуэгум япхъу Зое ирикIуэжауэ. Абы щIэх дыдэу къэфакIуэ Iэзэ къыхэкIащ.
- Артисткэ цIэрыIуэхэу Шэру Сонярэ Зангий Иринэрэ зэпымыууэ я нэIэ къыстетащ, абыхэм я фIыгъэкIи къэфэкIэм и щэху куэд псынщIэу къэсщIащ, - жеIэ Зое. - Апхуэдэу 1957 гъэм Москва зыкъыщызыгъэлъэгъуэнухэм сахэхуащ. ДгъэзащIэрт удж-пыхури, удж-хэшри, ислъэмейри. Абыхэм къищынэмыщIа, Мурадели Вано итха «Лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэ» музыкэмкIэ къафэ гъэщIэгъуэныщи дагъэгъэхьэзырат. Ди музыкантхэм я Iэзагъым къылъэщIыхьэн гъуэтыгъуейти, дыгузэвэххэртэкъым: Къашыргъэ КIурацэ, Борий Линэ, ДыщэкI ФатIимэ (пшынауэхэр) сымэ, Ашуров Тэнэхъум, абы и къуэ Падацур (зурна), Ало ПIотIэ (бэрэбанауэ) - мыбыхэм ансамблым и пщIэр нэхъри яIэтырт. Ди къэралым и къалащхьэм япэу сыщыдыхьар а гуфIэгъуэ махуэшхуэрти, зэи сщымыгъупщэжын хъуащ ар. Гуапэу дызэрырагъэблэгъар, удз гъэгъахэр, цIыху нэфIэгуфIэхэр - ноби си нэгум щIэтщ а махуэхэр. Ансамблым сызэрыхэтам къриубыдэу зы махуэ пщIэншэу е Iуэхуншэу щыдгъэкIуа къэхъуакъым. Союзхэм я унэм и Колоннэ залым, Горькэм и жыг хадэм, Театр иным - зыкъыщыдмыгъэлъагъуэ щыIэтэкъым. Дригушхуэрт Кавказыр Урысейм къызэредгъэцIыхум.
Сызыхэта гупым хьэл сфIэфIу хэлъаращ: уэрамым дыщыдэтым и деж сурэт къыттрахынуми зы къафэ нэхъ мыхъуми яхуэдгъэзэщIэну къыдэлъэIуми, зыри дгъэщIэхъуртэкъым.
«Кабардинка»-р япэ дыдэу хамэ къэрал щыкIуар 1958 гъэрщ. Монголием и къалащхьэ Улан-Батор къалэрт къэфакIуэ гупыр здрагъэблэгъар. А къэралым Зое щилъэгъуахэр гукъэкIыж щхьэхуэу иIэщ. Махуэ къэс концерт тIурытI-щырыщ ятырт, абыкIэ щыIэ къуажэхэм зыкъыщрагъэгъэлъагъуэрт. Зое зэрыжиIэжымкIэ, а жылэхэр куэдкIэ къащхьэщыкIырт дызэса къуажэхэм я теплъэм: чыкIэ къэхухьа унэ хъурей цIыкIухэрт цIыхухэр щыпсэур. «Къуажэдэсхэм ягу дрихьырт, ди фащэри ди къэфэкIэри яфIэдахэт, - жеIэ Зое. - Урысейм и лIыкIуэу а зэманым Монголием щыIа Молотовыр сыт щыгъуи концертхэм япэ къихуэу къытIущIэрт… дапщэщи екIуу хуэпат, и хьэ фIыцIэшхуитIыр щIыгъут. Борий Ирэ, Къуэдзокъуэ Людэ, сэ «монгол къафэ» дагъэгъэзэщIауэ щытащ… ДыздэщыIэ къэралыр оперэмрэ балетымкIэ лъэщт. Апхуэдэ пшыхьи дыхэтат».
1957 гъэм Москва щекIуэкIа VI дунейпсо фестивалым и дыщэ медалыр къэфакIуэ гупым къызэрахьар я нэхъ ехъулIэныгъэшхуэу къелъытэ Зое. «КъэфакIуэхэр, уэрэджыIакIуэхэр куэду къызэкIуэлIа а зэхуэсышхуэм дыщызэрагъакIуэртэкъым: «Фыхэт? Дэнэ фыкъикIа?», - жаIэу псоми дафIэгъэщIэгъуэнт, - пещэ Атэлыкъым. - Апхуэдэ къару зиIэр, дауи, ди лъэпкъ фащэрт, къафэрт. Фестивалым щIидзэн и пэкIэ, зыкъэзыгъэлъэгъуэнухэр Лениным и цIэр зезыхьэ стадионым дыщызэхуашэсри, къэралым и Правительствэм хэтхэм зыкъытхуагъэзауэ щытащ, егъэлеиныгъэ гуэри техьэулеикIи Iуэхум къыхэхуэ зэрымыхъунур къыдгурагъаIуэу. Зи фэр фIыцIэ цIыху Шотландием щыпсэу цIыхухъухэм я зыхуэпэкIэр, нэгъуэщI хьэлэмэт куэди абы щыгъуэм япэу къэтлъэгъуат. ИтIанэ, Иорданием къыбгъэдэкIыу къэкIуахэм адыгэ куэд я гъусат, Сэтэней зи цIэ зы цIыхубзи къэтцIыхуауэ щытащ. Ахэр лъэIуат Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIым щыщ тIэкIу къытхуэфшэ, жаIэри. Хурагъэшат…
БАГЪЭТЫР Луизэ.
«Либиан Мэйл»
(Триполи):
Дауэ мыхъуми, Урысей Ипщэм и къуршхэм я хьэуа къабзэм зы къару гуэр хэлъщ, абы щыпсэухэм гъащIэм гурыфIыгъуэ хригъэлъагъуэу, къэфэным, уэрэд жыIэным зэпымыууэ я гур хуигъэжану. ЦIыху 47-рэ хъууэ Триполи къеблэгъа «Кабардинка»-м хэт щIалэгъуалэм ику иту я ныбжьыр илъэс 20 ирикъуу аращ, нэхъыщIэ дыдэр 16 хъуа къудейщ... ЩIалэхэм къызыхэкIа лъэпкъым хуэфащэу заIыгъщ, къару мыкIуэщI ядыболъагъу. Хъыджэбзхэр дахэ дыдэщ: щхьэцыгъуэ ухуэнахэмрэ я Iэпкълъэпкъ псыгъуэмрэ уатхьэкъу... Телъыджэщ. Мыбыхэм я концертхэр гуфIэгъуэшхуэщ. КъэфакIуэ гупыр зэ зылъэ-гъуам ар щыгъупщэнукъым. Дэтхэнэ къэфакIуэри артист нэсщ, нэхъыбэу бгъэщIагъуэр лъакъуэхэр зэрызэблахым и псынщIагъырщ. Ар плъагъун хуейщ. «Къуршыбгъэ», «ЛIыжь къафэ», нэгъуэщI куэдми ди псэр ятхьэкъуащ. Абыхэм къытебгъэзэжурэ Iэджэрэ уеплъыфынущ.
Къашыргъэ Билал лъэныкъуэ куэдкIэ зэчий зыбгъэдэлъ цIыхущ. РСФСР-м щIыхь зиIэ и артистыр зэрысабийрэ екIуу къофэ, дахэу уэрэд жеIэ, макъамэ еус. И анэ, Къашыргъэ КIурацэ, шэч хэмылъу, ижь къыщIихуащ абы.
Куэд щIауэ соцIыху Билал икIи си ныбжьэгъущ. Абы ухуэзэнуи уепсэлъэнуи сыт щыгъуи гуапэщ. Езыр зэщIэкъуащ, пщIэ къыпхуэзыщI, пщIэ зыхуозыгъэщI, зи щхьэр лъагэу зымыIэт цIыхущ.
Ар гъуазджэм пасэу хыхьащ. Римский-Корсаков и цIэр зэрихьэу Ленинград дэт консерваторэм блэкIа лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэм щеджащ. Мыбдеж абы къыщицIыхуащ езым и лъэпкъэгъу, композитор Къардэн Хьэсэн.
Консерваторэр къиухри, Къашыргъэ Билал и лъахэм къигъэзэжащ, КъБАССР-м Телевиденэмрэ радиомкIэ и къэрал комитетым и уэрэджыIакIуэ гупым илъэс куэдкIэ хэтащ.
Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъуа 1957 гъэм абы ССР-хэм я Союзым и Театрышхуэм и сценэм щигъэзэщIащ Сосрыкъуэ и ролыр.
- «Нартхэр» макъамэ-хореографие поэмэр абы щыгъуэм япэу дгъэлъэгъуауэ арат, - игу къегъэкIыж Билал. - Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым мы лэжьыгъэмкIэт япэу театр зыкъэгъэлъэгъуэныгъэм зэрызрипщытар, атIэми, ар москвадэсхэм хуабжьу ягу ирихьат. Сэтэнейуэ Сосмакъ Валентинэ щытат. Балетыр зыгъэувар Корень Сергейт, СССР-м и Театр иным и оркестрым и дирижёрт Тюлин Даниил».
Къашыргъэм «РСФСР-м
щIыхь зиIэ и артист» цIэ лъапIэр къыфIащащ. А илъэс дыдэм Билал ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI дунейпсо фестиваль Москва щекIуэкIам ансамблым хэту щыIащ икIи Шэру Соня и гъусэу къыщыфащ. Дуней псом щыцIэрыIуэ балетмейстер икIи хореограф Моисеев Игорь къахуэгуапэу тIуми къаритащ фестивалым и дыщэ медалымрэ лауреатым и дипломымрэ.
- ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я VI Дунейпсо фестивалым къекIуэлIат къэрали 120-м щыщ ныбжьыщIэрэ студенту мин 30-м щIигъу. ГуфIэгъуэ зэIущIэр къызэIуаха нэужь, дэ зэдгъэцIыхуат Иорданием щыпсэу ди лъэпкъэгъу Къунаш Хъусен. Ар къыщIыхэзгъэщыр апхуэдэ зэIущIэхэм я мыхьэнэ нэхъыщхьэр зэныбжьэгъу узэхуэхъуным, нэгъуэщI щIыпIэ щыпсэу адыгэхэр къэдгъуэтыжыным нэхъыбэу зэрыхэслъагъуэрщ, - жеIэ къэфакIуэм. - А фестивалым и дыщэ медалыр къэтхьащ, ансамблым хэтхэм ди къарур зэхэтлъхьэри. Налшык дыкъыщыкIуэжам къытпежьахэм я гуфIэгъуэр пхужымыIэным хуэдизт.
КъыкIэлъыкIуэ гъэунэхуныгъэу Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым дежкIэ щытащ Театрхэм, ансамблхэм, хорхэм я союзпсо фестивалыр, Чайковскэм и цIэр зезыхьэ Концерт залым къыщызэIуахахэр. Октябрь революцэр илъэс 40 зэрырикъум и щIыхькIэ къызэрагъэпэща фестивалми ди ансамблым япэ увыпIэр къыщихьат. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым Уэрэдымрэ къафэмкIэ и къэрал ансамблыр 1957 гъэм къриубыдэу щэнейрэ лауреат хъуат.
Къашыргъэ Билал макъамэ щIилъхьащ КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, Геттуев Максим, Балъкъэр Фоусэт сымэ, нэгъуэщIхэми я усэхэм. А уэрэдхэр иджыри ди республикэм щыцIэрыIуэщ. Билал щIыхьышхуэ къыхуихьащ «Зовут меня в Балкарию» уэрэд цIэрыIуэм. Абы и псалъэхэр зытхар пасэ дыдэу къэрал псом цIэрыIуэ щыхъуа адыгэ усакIуэ Къэшэж Иннэт.
Билал езым сыт и лъэныкъуэкIи насыпыфIэу зыкъелъытэж. Абы и гъащIэр къехъулIащ - ныбжьэгъуфIхэр, Iыхьлы гумащIэхэр иIэщ, и унагъуэри хъуэпсэгъуэщ. И щхьэгъусэ Нелли ди республикэм и лъэпкъ балет спектаклхэр игъэбжьыфIащ, и къуэ Исмэхьили гъуазджэм зэфIэкIышхуэ къыщегъэлъагъуэ.
Къашыргъэм фIыуэ елъагъу щIыуэпсыр. Абы ди республикэм и щIыпIэ псори къызэхикIухьащ икIи жеIэ ди псыежэххэр - Урыхуи, Шэрэджи, Шэджэми, Бахъсэни, Балъкъи - я IэфIагъкIи, къежэхыкIэкIи зэщхьэщыкIыу.
Билал лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэм зегъэужьыным зи гур ета цIыхущ.
МАМЫЩ Кашиф, КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1880.txt"
} |
Красножан и гъэсэнхэр Инджылызым макIуэ
Ди лъахэгъу цIэрыIуэ Красножан Юрэ япэ ехъулIэныгъэ ин Урысей Федерацэм и цIыхубз футбол командэ къыхэхам къыщихьащ - абы и гъэсэнхэм хуитыныгъэ ягъуэтащ гъэ къакIуэ Инджылызым щекIуэкIыну Европэм и чемпионатым и кIэух зэпеуэм хэтыну.
Нэгъабэ щыIа къызэрыхах зэхьэзэхуэм Урысей Федерацэм и цIыхубз командэм зыхэта гупым етIуанэ увыпIэр щиубыдат, Нидерландхэр япэ иригъэщри. Абы къикIырт Европэм и чемпионатым и кIэух зэпеуэм кIуэн папщIэ зэпэщIэуэ джэгугъуэхэм хэтын зэрыхуейр. ИрагъэкIуэкIа пхъэидзэм хьэрхуэрэгъу къахуищIащ Португалием и командэ къыхэхар. Ар хуабжьу гуп лъэщт.
Мэлыжьыхьым и 9-мрэ 13-рэ зэхэтыну зэIущIитIым зэхагъэкIынут Инджылызым кIуэну хэт нэхъ хуэфащэми. Ар зэрымыIуэху тыншыр гурыIуэгъуэт икIи илъэс блэкIам и кIэух дыдэм, дыгъэгъазэм и 30-м, Урысей Футбол Зэгухьэныгъэм Мэзкуу щригъэкIуэкIа зэIущIэм унафэ къыщащтащ къэралым и цIыхубз командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу ди лъахэгъу, «Спартак-Налшыкым» щыджэгуа икIи и тренер нэхъыщхьэу щыта Красножан Юрэ ягъэувыну. Ар сыт и лъэныкъуэкIи зэгупсыса икIи зэпашэча Iуэхугъуэт: IэщIагъэлI цIэрыIуэм гупыр къызэщIигъэуIуэфынут икIи къыхуагъэува къалэныр ягъэзэщIэнымкIэ тригъэгушхуэфынут.
ЗэгурыIуэныгъэр илъэситI пIалъэкIэ зэращIылIат. Красножан Юрэ а къулыкъум щихъуэжат Урысей Федерацэм футболымкIэ и цIыхубз командэм 2015 гъэ лъандэрэ и тренер нэхъыщхьэу щытауэ иджы Мэзкуу и «Локомотив»-м и къару псори тезыгъэкIуэдэну мурад зыщIа Фомина Еленэ.
- Къэралым и гуп къыхэхар дзыхь зыхуэтщIынум куэдрэ дегупсысащ икIи зыкъом зэпэтлъытащ. Кандидат зыбжанэм гъуэрыгъуэурэ зэхуэдгъазэурэ депсэлъылIащ икIи щхьэж и Iуэху бгъэдыхьэкIэр, мурадхэр зэдгъэщIащ. ИкIэм-икIэжым, Красножан Юрэ дыкъытеувыIащ. Урысей Федерацэм футболымкIэ и цIыхубз командэм зэрыдэлэжьэну щIыкIэу абы ди пащхьэ кърилъхьахэмрэ нэхъапэм здэщыIа гупхэм зыкъызэрыщигъэлъэгъуа щIыкIэмрэ нэхъ дигу ирихьащ, - жиIат абы щыгъуэм Урысей Футбол Зэгухьэныгъэм и гъэзэщIакIуэ гупым хэт, къэралым ЦIыхубз футболымкIэ комитетым и унафэщI Юмашевэ Полинэ.
- Урысей Федерацэм и цIыхубз командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу сыувыныр Iуэхугъуэ зыбжанэм къыхэкIащ, - къыддэгуэшат и гупсысэхэмкIэ а лъэхъэнэм Красножан Юрэ. - Япэрауэ, си IэщIагъэмрэ щIэныгъэмрэ щIэупщIэ зэриIэращ. ЕтIуанэрауэ, Урысей Футбол Зэгухьэныгъэм цIыхубз топджэгум гулъытэ хэха хуищIын зэрыщIидзаращ икIи мурадыфIхэр къызэригъэнэIуаращ. Къэралым и цIыхубз командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу уагъэувыныр - пщIэшхуэщ икIи жэуаплыныгъэ ин зыпылъщ. СлъэкI къэзгъэнэнукъым къызэрысщыгугъыр згъэпэжын папщIэ.
Красножан Юрэ и псалъэхэр игъэпэжащ. Гъэм и пэщIэдзэм Тыркум щрагъэкIуэкIа зыгъэсэныгъэхэм иужькIэ абы гупым зэхъуэкIыныгъэ зыбжанэ хилъхьащ. Къапщтэмэ, къэралым и командэ къыхэхам хигъэхьэжащ зэфIэкI лъагэ зиIэ цIыхубз зыбжанэ. Псом хуэмыдэу къыхуэщхьэпащ гупым и щIэлъэныкъуэу сыт щыгъуи ябж гъуащхьэтет IэнатIэм абхъаз пщащэ Тодуэ Эльмирэ зэрыпэригъэувэжар. Португалием дригъэкIуэкIа зэIущIитIми абы и гъуэм зы топи къыдригъэгъэкIакъым икIи и джэгукIэ лъэщымкIэ цIыхухъухэми ядэмыхъуну фIэщщIыгъуейт.
Мэлыжьыхьым и 9-м зэхэта япэ зэпэщIэуэ зэIущIэм зыкъомкIэ зэхигъэкIащ хэт и насыпыр къикIынуми. Португалием щыджэгуа пэтми, Красножан и гъэсэнхэм текIуэныгъэр 1:0-у зыIэрагъэхьащ. МахуиплI дэкIмэ Мэзкуу къащыпэщылъ зэIущIэм а тепщэныгъэр щахъумэн хуейуэ арати, хъарзынэу къайхъулIащ. Псом япэрауэ, я гъуэм и бгъэдыхьэпIэхэр кърагъэбыдэкIри, португалхэр Iэпхлъэпх ящIащ икIи арэзы къэзыщI бжыгъэр, 0:0-р, зрагъэхъулIащ. ХьэщIапIэ щыIэу зэрытекIуар абы халъхьэжри, Урысей Федерацэм и цIыхубз командэ къыхэхар Европэм и чемпионатым и кIэух зэпеуэм хэтыну хуит ящIащ.
- Португалием и командэ къыхэхар занщIэу Европэм и чемпионатым и кIэух зэпеуэм кIуэфын хуеящ зыхэта гупым бжьыпэр щиубыду, - жиIащ Мэзкуу щекIуэкIа зэIущIэм иужькIэ ди гупым и тренер нэхъыщхьэ Красножан Юрэ. - Абы хэтщ Iэзагъ, зэфIэкI лъагэ зиIэ цIыхубз лъэрызехьэхэр. Ди хьэрхуэрэгъухэм дэ япэдгъэувыфащ жыIэдаIуагъымрэ зэдэIэпыкъужыныгъэмрэ. Аращ Инджылызым хуэзышэ гъуэгур къытхузэIузыхари. Къыхэзгъэщыну сыхуейщ си япэкIэ лэжьа Фомина Еленэ и тренер гупми - псалъэкIи IуэхукIи абыхэм зыкъытщIагъэкъуащ, лъабжьэ быди къытхуагъэнащ. АдэкIэ дыхущIэкъун хуейщ Европэм и командэ къыхэха нэхъ лъэщ дыдэхэм етIанэгъэ хуэфэщэну дапэщIэтыну. Абы папщIэ ерыщу зыдгъэсэн, ди Iэзагъымрэ зэгурыIуэныгъэмрэ едгъэфIэкIуэну къытпэщылъщ.
Зэрытлъагъущи, ди къэралым топджэгум щыдихьэххэм фIы дыдэу яцIыху Красножан Юрэ нэгъуэщIым и фIыщIэри игъэкIуэдыркъым, текIуэныгъэхэми и щхьэр игъэуназэркъым. Куэдым ящIэж ар и тренер нэхъыщхьэу Налшык и «Спартак»-р, зэи къэмыхъуауэ, Урысей Федерацэм и премьер-лигэм хыхьэу, ехъулIэныгъэхэр иIэу, илъэс зыбжанэкIэ зэрыхэтар. ИужькIэ абы игъэсащ Мэзкуу и «Локомотив»-р, Урысейм и етIуанэ командэ къыхэхар, Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-р, Краснодар и «Кубань»-р, Грознэ и «Тэрчыр», Къэзахъстаным и командэ къыхэхар, «Химки»-р.
Фызэрыщыгъуазэщи, Красножан Юрэ 1963 гъэм Налшык къыщалъхуащ. Топ джэгуным зыщыхуигъэсари абы япэ лъэбакъуэхэр щыхичари Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэращ. 1980 гъэм къыщыщIэдзауэ 1984 гъэ пщIондэ Налшык и «Спартак»-м и гъуащхьэхъумэу щытащ. А илъэсиплIым къриубыдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэ нэхъыщхьэм хэту абы зэIущIэ 95-рэ иригъэкIуэкIати, я хьэрхуэрэгъухэм топищ яхудигъэкIащ. КъищынэмыщIауэ, «Спартак»-м щыджэгуа лъэхъэнэм Юрэ хэтащ РСФСР-м и щIалэгъуалэ командэ къыхэхам. Налшык и гъэсэн футболист щIалэщIэм абы зыкъыщигъэлъэгъуащ гупсысэкIэ захуэ зиIэ гъуащхьэхъумэ Iэзэу. Топджэгу губгъуэм итхэм ар къахэщырт сытым дежи бэнэныгъэ гуащIэ зэрыригъэкIуэкIымкIэ, къикIуэт зымыщIэ футболисту зэрыщытымкIэ.
Футболист гъащIэмрэ еджэнымрэ здэзыхьа Красножан Юрэ 1985 гъэм къиухащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым Физическэ щэнхабзэмкIэ и къудамэр. А лъэхъэнэм абы егъэджакIуэу лэжьэн щищIидзащ Налшык и курыт еджапIэхэм ящыщ зым. Хуэфэщэн щIэныгъэ зригъэгъуэта нэужь, 1990 гъэхэм и пэщIэдзэхэм ар жыджэру хэлэжьыхьащ Бахъсэн къалэм и «Эталон» (иужькIэ «Автозапчасть» фIащыжащ) футбол клубыр къызэгъэпэщынымрэ ар лъэ быдэкIэ увынымрэ. КомандэщIэ къэунэхуам зэрыщыджэгуа илъэсищым къриубыдэу иригъэкIуэкIа зэIущIэ 89-м абы щыдигъэкIащ топих.
1993 - 1998 гъэхэм Красножан Юрэ зи тренеру лэжьа «Автозапчасть»-м профессиональнэ мыхьэнэ игъуэтащ икIи Урысей Федерацэм и чемпионатым и етIуанэ лигэм щыджэгун щыщIидзащ. КъищынэмыщIауэ, 1996 гъэм бахъсэндэсхэр къэралым футболымкIэ и кубокыр къэхьыным ехьэлIауэ екIуэкI зэхьэзэхуэм, зэи къыщымыхъуауэ, финалым и 1/8-нэ Iыхьэм нэсащ. АдэкIэ кIуэтэныр къэзыгъэувыIар а лъэхъэнэм Урысейм и чемпиону щыта Владикавказ и «Алания»-ращ.
И щIэныгъэм адэкIи зэрыхигъэхъуэн хуейр къыгурыIуэри, а илъэс дыдэм Красножан щIэтIысхьащ Мэзкуу дэт Тренерхэр щагъэхьэзыр еджапIэ нэхъыщхьэм. Илъэс дэкIа нэужь, хуэфэщэн тренер лицензэ иIэу, Юрэ еджапIэр ехъулIэныгъэкIэ къиухащ.
Жэрдэмрэ зэфIэкIрэ зэриIэр къалъытэри, 1999 гъэм Красножан Налшык и «Спартак»-м и етIуанэ тренеру къащтащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсищым дзыхь къыхуащIащ республикэм и командэ нэхъыщхьэм и дублёрхэм я тренер нэхъыщхьэм и къалэныр. А зэманым къриубыдэу абы Къэбэрдей-Балъкъэрым хуигъэхьэзыращ футболист цIэрыIуэ куэд, Мэшыкъуэ Аслъэнрэ Нэхущ Русланрэ яхэту.
Ди «Спартак»-м и тренер нэхъыщхьэу иужь илъэсхэм лэжьа Ешыгу Сэфарбий 2004 гъэм и пэщIэдзэм премьер-лигэм щыджэгу Краснодар и «Кубань»-м ирагъэблэгъащ. Ар зэрызэрахъуэкIын псынщIэу къалъыхъуэн хуейт икIи ди командэр и IэмыщIэ иралъхьащ Красножан Юрэ. Куэдым къащыхъуащ ар Iэмалыншагъэм къыхэкIауэ икIи тренер цIэрыIуэ къызэрагъуэту яхъуэжыну. Дублёрхэм я тренерыр командэ нэхъыщхьэм и унафэщIу щагъэувам куэдым я фIэщ хъуртэкъым «Спартак»-р, уеблэмэ, япэ дивизионым къыхэнэфыну. АрщхьэкIэ налшыкдэсхэм а гъэм лъэщу джэгун ирагъэжьащ икIи зэхьэзэхуэм и япэ къекIуэкIыгъуэр пашэхэм яхэту яухащ. ГурыIуэгъуэт Красножан тренер хъарзынэ къызэрыхэкIар икIи зэман кIэщIым къриубыдэу гуп зэкъуэт зэрызэригъэпэщар. А илъэс дыдэм Футболым и лэжьакIуэхэр щагъэхьэзыр центрым и Аттестационнэ комиссэм абы къыхуигъэфащащ «А» категорие зиIэ IэщIагъэлI» цIэр.
Красножан зи тренер нэхъыщхьэу ягъэува футбол командэм къыпхуэмыцIыхужыну зихъуэжат. Уеблэмэ, куэдым я пщIыхьэпIэ къыхэмыхуауэ япэ дивизионым щынэхъыфIхэм яхыхьащ. ИкIи къыкIэлъыкIуэ 2005 гъэм, мылъку и лъэныкъуэкIэ щIэгъэкъуэнышхуэ зыбгъэдэмылъ ди «Спартак»-м зэпеуэм етIуанэ увыпIэр къыщихьри, зэи къэмыхъуауэ, къэралым футболымкIэ и премьер-лигэм кIуащ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и спорт тхыдэм дыщэпскIэ иратхэну Iуэхугъуэт ар! Дауи, ар зэи къэхъунутэкъым а лъэхъэнэм къриубыдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и Президенту ягъэува Къанокъуэ Арсен и щхьэзакъуэ мылъкукIэ закъыщIимыгъэкъуамэ.
Зэи гуп нэхъыфIым щымыджэгуа налшыкдэсхэр абы щымыгувэну IэщIагъэлIхэм трагъэчыныхьырт. Къалъытэрт ди «Спартак»-р адрейхэм мылъкукIэ зэрапэмыхъур, тренерымрэ абы щыджэгухэмрэ премьер-лигэр зищIысыр зэрамыщIэр. АрщхьэкIэ, аргуэрыжьти, Красножанрэ абы и командэмрэ псори зрагъэплъыжащ. Япэ зэIущIэм къыщыщIэдзауэ ахэр зыми къыпимыкIуэта къудейкъым, атIэ зэхьэзэхуэм икухэм ирихьэлIэу пашэныгъэр яубыдащ, Мэзкуу, Санкт-Петербург, Самарэ, Къэзан я гуп лъэщхэр къызэранэкIри. Пэжщ, абы щыгъуэм я къарур и кIэм нэс яхурикъуакъым икIи зэпеуэр ебгъуанэ увыпIэм щыту яухащ.
Премьер-лигэм зэрыщыджэгуа япэ илъэсым Красножан Юрэ и командэр нэхъ зызыужьхэм ящыщу къалъытащ. Пэж дыдэу, къэралым и командэ нэхъыфIхэм хуэфэщэну япэщIэта, турнир таблицэм ебгъуанэ увыпIэр щызыIыгъыу гъэ джэгугъуэр зыуха «Спартак-Налшыкми» и тренерми фIыщIэрэ щытхъурэ яхуэфащэт. 2006 гъэ джэгугъуэм кърикIуахэм ятеухуауэ Total-football интернет-газетым иригъэкIуэкIа щIэупщIэныгъэхэм япкъ иткIэ Красножан Юрэ «къызэIуаха тренер» цIэр къыфIащащ.
ЕхъулIэныгъэшхуэхэм ящыщщ 2007 - 2008 гъэхэм екIуэкIа Урысейм и Кубокыр къэхьыным ехьэлIа зэхьэзэхуэм и финалым и Iыхьэ плIанэм ди щIалэхэр зэрынэсар. Ахэр къэзыгъэувыIэфар ЦСКА-рщ, 1:2-уэ Мэзкуу къыщыхигъащIэри.
«Спартак-Налшыкым» и тренеру зэрылажьэ илъэсхэм республикэм и мызакъуэу, къэрал псом Красножан цIэрыIуэ щищIащ футболист куэд. Абыхэм яхэтщ адыгэ щIалэщIэхэу Нэхущ Руслан, Мэшыкъуэ Аслъэн, Битокъу Тимур, ДзыхьмыщI Марат, Къэжэр Назир, Джатэрывэ Къазбэч. Къэбэрдей-Балъкъэр футболым и вагъуэ къызэщIэнахэм ящыщщ Гъуэщокъуэ Арсен, ДыщэкI Аслъэн сымэ, нэгъуэщIхэри.
Ди командэм къыдэщIхэм пщIэшхуэ къыхуащIырт икIи фIыуэ ялъагъурт тренер гъуэзэджэ Красножан Юрэ. Абы и зэпIэзэрытыныгъэр, Iэзагъыр, зэфIэкIыр «Спартак-Налшыкым» и текIуэныгъэщIэхэм я лъабжьэт. 2010 гъэр налшыкдэсхэм яухат еханэ увыпIэр яIыгъыу икIи европей кубокхэм яхыхьэным зы лъэбакъуэ фIэкIа ямыIэжу. АрщхьэкIэ… Красножан ди командэр ибгынащ, мылъкукIи зэфIэкIкIи Iэмал нэхъыбэ зиIэ Мэзкуу и «Локомотив»-м ирагъэблэгъати. Абдежым къыщыщIидзащ езы тренер цIэрыIуэми къэралым и гуп нэхъыщхьэм хиша «Спартак-Налшыкми» я ужьыхыжыныгъэм: командэ зыбжанэ ихъуэжами, Юрэ зыщIыпIи и гур щигъэтIылъакъым, ехъулIэныгъи щиIэжакъым, налшыкдэсхэри илъэсрэ ныкъуэрэ нэхъ дэмыкIыу премьер-лигэм къыхагъэкIыжащ.
2010 гъэм и кIэухым здагъэува Мэзкуу и «Локомотив»-м илъэс ныкъуэ щагъэлэжьауэ аращ. Зэхьэзэхуэм и епщыкIузанэ джэгугъуэм Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-р къызэрыщытекIуар щхьэусыгъуэ ящIри, трагъэкIащ.
Мазэ нэхъ дэмыкIыу къызэрагъэпэща Урысей Федерцэм футболымкIэ и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу ягъэуващ. Красножан и унафэм щIэту абы иригъэкIуэкIа зэIущIихым ящыщу тхум Юрэ и гъэсэнхэр щытекIуат. АрщхьэкIэ мыгувэу а гупыр зэбграутIыпщыкIыжащ.
Нэхъ хьэлэмэтыжщ Мэхъэчкъалэ и «Анжи»-м къыщыщыщIар. 2011 гъэм дыгъэгъазэм (декабрым) и 27-м абы и тренер нэхъыщхьэу ягъэуври, мазэрэ ныкъуэкIэ фIэкIа мылэжьауэ икIи и унафэм щIэту зы зэIущIи ирамыгъэкIуэкIауэ, езым и лъэIукIэ къыIукIыжащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, егъэлеяуэ мылъкушхуэ щIату «Анжи»-м кърагъэблэгъа хуабжьу футболист цIэрыIуэхэм зэрапэсакъым цIэи щхьэи зимыIэу къалъыта Красножан Юрэ икIи абы и пIэкIэ ягъэуващ нэхъапэм къэрал зыбжанэм я гуп къыхэхахэр, Урысей Федерацэм ейри хэту, зыгъэса голланд тренер Хиддинк Гус.
Абы иужькIи лэжьапIэншэу куэдрэ щысакъым ди лъахэгъур. Гъэмахуэм и кIэухым Краснодар и «Кубань»-р и IэмыщIэм къралъхьащ. АрщхьэкIэ, аргуэрыжьти, мыгувэу къыIуагъэкIыжащ.
Мазэ зыбжанэ дэкIри, Грознэ и «Тэрчым» къыщыщIидзащ. ИлъэсищкIэ абы и тренер нэхъыщхьэу щытыну лъэныкъуэхэм Iэ традзат, ауэ 2013 гъэм и кIэухым зэгурыIуэныгъэр якъутэжащ.
Ди къэралым и Iуэхухэр къыщыщимыкIым, Къэзахъстаным Iэпхъуащ. Абы футболымкIэ и федерацэм 2014 гъэм и пэщIэдзэм зэгурыIуэныгъэ ирищIылIащ илъэситIкIэ а къэралым и командэ къыхэхар игъэсэну, зэхуэарэзыуэ лажьэмэ, иджыри апхуэдиз пIалъэ къыщIагъуну. АрщхьэкIэ япэ лъэхъэнэр иуха иужькIэ, Красножан Урысей Федерацэм къигъэзэжащ, нэгъуэщI IэнатIэ къыхуагъэлъэгъуауэ щымыт пэтми.
ИлъэситIым щIигъукIэ лэжьапIэншэу щытащ ар. Япэ дивизионым щыджэгу «Химки»-м 2019 гъэм и пэщIэдзэм щрагъэблэгъам къытщыхъуат абы нэхъ зыщиIэжьэну. Дыщыуащ - мазитху нэхъ дэмыкIыу лей къэхъужащ.
Налшык и «Спартак»-м и деж къыщыщIэдзауэ «Химки»-м и деж щиухыжу Красножан Юрэ и унафэм щIэта командэхэм псори зэхэту джэгугъуэ 325-рэ ирагъэкIуэкIащ. ЗэIущIи 119-м ахэр щытекIуащ, апхуэдиз дыдэри къыщыхагъэщIащ, 87-р зэрытемыгъэкIуауэ иухащ. Дэтхэнэ тренерым и дежкIи а бжыгъэхэр Iейкъым, ауэ нэхъыфIыжуи щытыфынут, илъэсибгъу ипэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрыр имыбгынатэмэ.
2010 гъэм и кIэухым «Спартак-Налшыкымрэ» абы и тренер нэхъыщхьэ Красножан Юрэрэ зэрызэбгъэдэкIыжам кърикIуахэм наIуэу къагъэлъагъуэ а тIур зыр адрейм къыхуигъэщIауэ зэрыщытар икIи зэмыгъусэмэ уасэшхуэ зэрамыIэр. Алъандэрэ дэкIа зэманым къриубыдэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и командэ нэхъыщхьэм къэралым и премьер-лигэр ибгынэри, урысей профессионал футболым и лъабжьэ дыдэм, етIуанэ дивизионым, къыщыхутащ. Езы Красножани, иужькIэ гупиблым я унафэщIу щытами, зыщIыпIи насып щигъуэтакъым.
Аргуэру Красножан Юрэ къалэн ин занщIэу и пщэ къыдэхуащ икIи абы и япэ Iыхьэм хъарзынэу пэлъэщащ. Ар зи тренер нэхъыщхьэ хъуа Урысей Федерацэм и цIыхубз командэ къыхэхар Европэм и чемпионатым и кIэух Iыхьэм хигъэхьащ. Ар мы гъэм Инджылызым щызэхэтын хуеящ, арщхьэкIэ короновариус уз зэрыцIалэм и зэранкIэ илъэскIэ ягъэIэпхъуащ. 2022 гъэм и бадзэуэгъуэм (июлым) и 6 - 31-м щыIэну зэхьэзэхуэм щIидзэным иджыри зэман кIыхь иIэщ икIи шэч къытетхьэркъым Красножан и гъэсэнхэр апщIондэхукIэ нэхъ лъэщыж зэрыхъунум, и ехъулIэныгъэфIхэмкIи дызэрагъэгуфIэнум.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1881.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Путин Владимиррэ Байден Джозефрэ зэпсэлъащ
Дунейм щынэхъ лъэщ къэралхэм ящыщщ Урысей Федерацэмрэ Америкэм и Штат Зэгуэтхэмрэ - абы шэч къыщIытепхьэн щхьэусыгъуи щыIэкъым. АтIэ а лъэщагъыр зэпымыууэ ягъэлъэгъуэн хуейуэ къызэралъытэр армырауэ пIэрэ а тIур щызэфIыр мащIэрэ щызэпэщIэтыр нэхъыбэу къыщIэгъуэгурыкIуэр, лIыфIыгъуэ зэримыгъахуэ жыхуаIэм хуэдэу, зым и ехъулIэныгъэхэр адрейм ирифыгъулIэ хуэдэ?
И фейдэ зыхэлъым дэтхэнэри зэрыхущIэкъунур, хущIэкъуни зэрыхуейр гурыIуэгъуэщ, ауэ ущIызэгурыIуэ хъуну Iуэхухэм ущызэпэщIэтыныр, нэхъ щабэIуэу жыпIэнумэ, зэрымыгубзыгъагъэр наIуэщ.
Псом хуэмыдэу иужьрей илъэс зыбжанэм къэралитIыр хуабжьу зэпикIуэтащ сыт и лъэныкъуэкIи. Уеблэмэ, сыт хуэдэ зэныкъуэкъури зэфIэхыным хуэгъэпса дипломатие Iэмалым и мыхьэнэри лъэныкъуэ еза хуэдэу хъуащ, къэралитIым я зэпэщIэтыныгъэр зауэм хуэкIуэным цIыхухэр щытегузэвыхьи щыIэу. Мы гъэм и щIышылэм и 20-м къыщыщIэдзауэ Америкэм и президент Байден Джозеф а къулыкъум зэрытеувэри ди къэралитIым я зэхущытыкIэхэр ефIэкIуауэ пхужыIэнукъым, ахэр нэхъыкIэ зэрыхъуар нэрылъагъущи. Уеблэмэ, Байден Урысейм къыхуэдалъэ зэпытщ, Путин Владимир щхьэкIи гуемыIу псалъэхэр адэ-мыдэкIэ щызэбгрегъэх.
А псом яужькIэ цIыхухэм ягъэщIэгъуащ дунейм и хъыбарегъащIэ IуэхущIапIэхэм мэлыжьыхьым и I3-м зэбграха хъыбарыр – Байден Джозеф Путин Владимир телефонкIэ зыкъыпищIэри, президентхэр зэпсэлъащ. Байден жиIащ Путиным IущIэну зэрыхуейр. Апхуэдэуи унафэщIитIым я гугъу ящIащ дуней псом дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхухэм, абыхэм IэщэкIэ зызэщIэузэдэныр къызэтегъэувыIэнри яхэту.
США-м и президентым къыхигъэщащ Урысей Федерацэмрэ Америкэмрэ зэгурыIуэу, зызэхащIыкIыу зэдекIуэкIыным зэрителъхьэр. Апхуэдэуи абы къыхигъэщащ Украинэм и гъунапкъэхэм къыщекIуэкIхэм зэрытегузэвыхьыр икIи Путиныр къыхуриджащ щытыкIэр зэтеуIэфIэжыным хэлIыфIыхьыну. Абы тригъэчыныхьу къыхигъэщащ Украинэр зыми и унафэ щIэмыт къэралу къызэрилъытэр, абы и Iуэхухэм зыгуэр хэIэбэуи зэрамыдэнур.
Байден къыхилъхьащ мазэ гъунэгъухэм зэIущIэшхуэ, США-ми УФ-ми мыхъуу, нэгъуэщI къэрал гуэрым щрагъэкIуэкIыну. Унэ Хужьым зэрыщыжаIамкIэ, а зэIущIэр гъэмахуэм трагъэхуэну къыщIэкIынущ.
Дауи, а зэIущIэр екIуэкIми, къэралхэр щIызэгурымыIуэ Iуэхухэр нэхъ мащIэ хъуну шэсыпIэ уихьэфынукъым. Дуней псом щынэхъ цIэрыIуэ политологхэри а Iуэху еплъыкIэрщ зытетыр – зы къэралыр адрейм жыIэщIэ хуэхъуным ущыгугъыныр щхьэгъэпцIэжу къалъытэ.
Зыщагъэпсэхуну нэхъыфI щIыпIэхэр хуагъэлъагъуэ
Тыркум и гъунапкъэхэр зэрызэхуащIыр икъукIэ ягу ирихьакъым абы зыгъэпсэхуакIуэ кIуэну тезыухуахэм. Иджы абыхэм къалъыхъуэн хуей хъунущ я нэгу зыщрагъэужьыну щIыпIэхэр.
Урысейм хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и министр Лавров Сергей къызэрилъытэмкIэ, мыгувэу къызэIуахыжынущ илъэс кIуам пандемием и зэранкIэ зэхуащIауэ щыта кхъухьлъатэ линэхэм щыщ куэд. «Ростуризм» IуэхущIапIэм зыплъыхьакIуэхэр зыхэдэ хъуну къэралхэр яхуегъэлъагъуэ. Къапщтэмэ, нэхъыфIу къалъытэхэм ящыщщ Мысырыр. Абы кIэлъокIуэ Хьэрып Эмират Зэхэтхэмрэ Кипрымрэ. ЦIыхухэр дэзыхьэхын куэд щалъагъуну, тыншу зыщагъэпсэхуфыну къалъытэхэм хабжэ Черногориемрэ Хорватиемрэ, ауэ ахэр Европэ зэгухьэныгъэм и нэIэ щIэт хуэдэу щытщи, хьэщIэхэр ирагъэблагъэ щыхъунур щаубзыхукIэ, абыи зыдамыгъэшу хъунукъым. Я зыгъэпсэхупIэхэр накъыгъэм къызэIуахыжыну щогугъ Алыджымрэ Болгариемрэ. ЗэкIэ абыхэми унафэ пыухыкIа къащтакъым гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэ лъэхъэнэм теухуауэ.
Нэхъ шынагъуэншэу ди цIыхухэм зыщагъэпсэхуфынухэм хагъэхьащ Мальдивхэр, Сейшелхэр, Шри-Ланкар. Абыхэм УФ-м пыщIэныгъэфIхэр яхуиIэщ, хытIыгухэм ди къэралым уикIыу занщIэу лъэтэфынущ, зыщIыпIи ущемытIысэхыу. Эпидемиологие щытыкIэри абыхэм щытэмэмщ.
Нобэ
♦Макъым и дунейпсо махуэщ
♦Циркым и дунейпсо махуэщ.
♦Армением и полицэм и лэжьакIуэм и махуэщ
♦2001 гъэм а къэралым къыщащтащ «Полицэм и IуэхукIэ» законыр.
♦Болгарием щагъэлъапIэ я япэ Конституцэмрэ юристымрэ я махуэхэр. Я конституцэр 1879 гъэм къэралым и Япэ цIыхубэ зэхуэсышхуэм къыщащтауэ щытащ.
♦1722 гъэм Пётр Езанэм унафэ къыдигъэкIащ тенджызым тетыным хуегъэджэным теухуа еджапIэхэр, езы къэралым и цIыхухэм фIэкIа щIамыгъэтIысхьэу, къызэIухыным теухуауэ.
♦1905 гъэм Урысейм и япэ профсоюзыр - печатым и лэжьакIуэхэм ейр - къызэрагъэпэщащ.
♦1920 гъэм цIыхубэ милицэм и Налшык управленэр къызэрагъэпэщащ.
♦1934 гъэм СССР-м и ГъэзэщIакIуэ комитет нэхъыщхьэм и унафэкIэ ягъэуващ «Совет Союзым и ЛIыхъужь» цIэ лъапIэр. Ар япэ дыдэу, 1934 гъэм мэлыжьыхьым и 20-м, зыфIащар «Челюскин» кхъухьым исахэр мылым къытезыхыжа кхъухьлъатэзехуэхэу Ляпидевский Анатолий, Леваневский Сигизмунд, Молоков Василий, Каманин Николай, Слепнёв Маврикий, Водопьянов Михаил, Доронин Иван сымэщ.
♦1945 гъэм советыдзэхэр Германием и къалащхьэ Берлин ебгъэрыкIуэу хуежьащ.
♦1955 гъэм «Нева» журналым и япэ номерыр къыдэкIащ.
♦2006 гъэм Иркутскэ областымрэ Усть-Ордынскэ Бурятскэ автономнэ округымрэ референдум щекIуэкIащ ахэр зэгуэгъэхьэным теухуауэ. ЩIыналъэхэм щыпсэухэм я процент 90-р и телъхьэ хъуащ УФ-м субъектыщIэ - Иркутскэ область - къыщыунэхуным.
♦1823 гъэм къалъхуащ нэмыцэ математик цIэрыIуэ Эйзенштейн Фердинанд.
♦1844 гъэм къалъхуащ франджы тхакIуэ, усакIуэ, литературэ критик, Нобель и саугъэтыр зрата Франс Анатоль.
♦1889 гъэм къалъхуащ Инджылызымрэ Америкэмрэ я актёр, сценарист, композитор, режиссёр Чаплин Чарли.
♦1912 гъэм къалъхуащ совет актёр, СССР-м и цIыхубэ артист Самойлов Евгений.
♦1941 гъэм къалъхуащ актёр, кинорежиссёр, сценарийхэр зытх, РСФСР-м и цIыхубэ артист Никоненкэ Сергей.
♦1971 гъэм къалъхуащ нэмыцэ биатлонист, Олимп Джэгухэм плIэнейрэ я чемпион хъуа Фишер Свен.
♦1978 гъэм къалъхуащ урысей актёр, теленэтынхэр езыгъэкIуэкI, продюсер Ургант Иван.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 17 - 19, жэщым градуси 9 - 10 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
Пхуэмыдэ пэшэгъум мыгъуэ уохъулIэ.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1882.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и Унафэ
«Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм дыкъэзыухъуреихь дунейр щыхъумэным, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэр къыщыгъэщIэрэщIэжынымрэ къыщыгъэсэбэпынымрэ я IуэхукIэ» Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и къэрал программэм зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным и IуэхукIэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и Унафэ
№16-ПП
2021 гъэм мазаем и 15-м Налшык къалэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм унафэ ещI:
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм дыкъэзыухъуреихь дунейр щыхъумэным, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэр къыщыгъэщIэрэщIэжынымрэ къыщыгъэсэбэпынымрэ я IуэхукIэ» и къэрал программэм, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм 2019 гъэм щэкIуэгъуэм и 27-м къыдигъэкIа унафэ №206-ПП-мкIэ къащтам, мы унафэм щIыгъу гуэдзэным къыщыгъэлъэгъуа зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэн.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм
и Правительствэм и УнафэщI
МУСУКОВ Алий
«Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм жылагъуэ зэгухьэныгъэхэмрэ граждан жылагъуэм и институтхэмрэ щызэдэлэжьэныр» Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и къэрал программэм зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным и IуэхукIэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и Унафэ
№17-ПП
2021 гъэм мазаем и 15-м Налшык къалэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм унафэ ещI:
«Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм жылагъуэ зэгухьэныгъэхэмрэ граждан жылагъуэм и институтхэмрэ щызэдэлэжьэныр» Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и къэрал программэм, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм 2019 гъэм жэпуэгъуэм и 28-м къыдигъэкIа унафэ №190-ПП-мкIэ къащтам, мы унафэм щIыгъу гуэдзэным къыщыгъэлъэгъуа зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэн.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм
и Правительствэм и УнафэщI
МУСУКОВ Алий
Хьэжыгъэ къыщIэзыгъэкIхэм гуэдзыр къыщащэхум трагъэкIуэдам щыщ Iыхьэ хуапшыныжын папщIэ субсидиехэр зэрыхухах Хабзэхэр къэщтэным теухуауэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и Унафэ
№18-ПП
2021 гъэм мазаем и 19-м Налшык къалэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм унафэ ещI:
Хьэжыгъэ къыщIэзыгъэкIхэм гуэдзыр къыщащэхум трагъэкIуэдам щыщ Iыхьэ хуапшыныжын папщIэ субсидиехэр зэрыхухах Хабзэхэу мы унафэм щIыгъу гуэдзэным щыубзыхуахэр къэщтэн.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм
и Правительствэм и УнафэщI
МУСУКОВ Алий
ЩIакхъуэ зыгъажьэ IэнатIэм щылажьэхэм щIакхъуэр, булъкIэхэкIхэр щIыным, ахэр щэным трагъэкIуэдам щыщ Iыхьэ хуапшыныжын папщIэ субсидиехэр зэрыхухах Хабзэхэр къэщтэным теухуауэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и Унафэ
№19-ПП
2021 гъэм мазаем и 19-м Налшык къалэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм унафэ ещI:
ЩIакхъуэ зыгъажьэ IэнатIэм щылажьэхэм щIакхъуэр, булъкIэхэкIхэр щIыным, ахэр щэным трагъэкIуэдам щыщ Iыхьэ хуапшыныжын папщIэ субсидиехэр зэрыхухах Хабзэхэу мы унафэм щIыгъу гуэдзэным щыубзыхуахэр къэщтэн.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм
и Правительствэм и УнафэщI
МУСУКОВ Алий
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1883.txt"
} |
Мэрем пшыхь
Тхыгъэ кIэщIхэр
Зырэ Нолрэ
Бжыгъэ Зы и закъуэу псэурти, зэшырт. Гугъущ уи закъуэу упсэуну. Ар фIыуэ ищIэрт Зы. «Куэдщ си щхьэ закъуэ-си лъакъуитIу сызэрыпсэуар. Сежьэнщи, гъусэ схуэхъун гуэр къэзгъуэтынщ», - жиIэри Зы гъуэгу теуващ.
Куэдрэ кIуа, мащIэрэ кIуа, мэз лъапэ гуэрым нэсри, тIэкIу зигъэпсэхуну жыг щIагъ щIэтIысхьа къудейуэ, къыздикIар имыщIэу, абы къыбгъэдыхьащ Ноль. Сэлам зэраха нэужь, Ноль щIоупщIэ:
- Гъуэгуанэ утет хуэдэщ. Дэнэ уздежьар, Зы?
- Уэлэхьи, закъуэныгъэр сужэгъури, гъусэ лъыхъуэ сыкъежьауэ арамэ.
- Сэ сыкъащтэ гъусэу, - жеIэ Ноль.
Зы абы йоплъри, мэдыхьэшх.
- ЗызыщIэж щыIамэ, зызылIэжи щыIэнт, щIыжаIэр уэ пхуэмыдэ гуэру пIэрэ, Ноль? Зэплъыжыт, сытым ущыщ мыгъуэ уэ? Угъуапэкъым, упщампIэкъым. Зи кур кърашхыкIа хьэлIамэу, унэщIщ. СыткIэ сэбэп укъысхуэхъуфын уэ. ПлIыуэ е Тхууэ ущытамэ, абы щыгъуэ Iуэхур нэгъуэщIт. Дэхьеи – у-Нолщ, къехьэхи – у-Нолщ. Уэ гъусэ ухъун сытми?
Зы и псалъэр иуха къудейт, Бгъу хъунщIакIуэр мэзым къыщIэкIыу Зым и пщэ псыгъуэр щиубыдам:
- Къащтэт мыдэ, Зы цIыкIу, уи гъуэмыли уи ахъши! «IыIы» къыхэбгъэкIмэ, уи ажалыр сIэщIэлъщ!
- Мэ, сIыгъыр узот, сумыукI закъуэ, - жеIэ Зы, шынауэ. Ноль ар щызэхихым, Зы нетIэ и жагъуэ къищIа пэтми, фIэгуэныхь хъуауэ, жэри абы и ужь къиуващи, жреIэ:
- Ущымышынэ Бгъу, ар къыптекIуэнукъым – уэ иджы ПщIы ухъуащ, сэ сыббгъэдэтщи!
Пэжуи, Ноль къызэрыбгъэдэувэу, Зы занщIэу зыхищIат нэхъ къарууфIэ зэрыхъуар. ЕIэри, Бгъу и пщэ гурыгъыр хузэрищIыкI пэтащ. ИтIанэ ар ипхщ, и плIэм кърилъхьэри, я унэм къигъэзэжащ, Ноли къызэрыгуэтым хуэдэу.
Къыхуэзэхэм ягъэщIагъуэрт ялъагъур икIи Зы къыжраIэрт, фIыщIэ къыхуащIу:
- Тхьэм уигъэпсэу, ди къуэшышхуэ! Мы Бгъу хъунщIакIуэм ди фэр ирихырт, псэупIэ къыдитыртэкъым. Иджы Iэрыубыд пщIащи, дытыншыжынщ.
- Сэракъым ар зи фIыщIэр, атIэ мис мы къызбгъурыт Нолщ. Мыр къыскъуэувэри, си лIыгъэми си къаруми хигъэхъуащ. КIэщIу жыпIэмэ, мы Нолщ ПщIы сызыщIар.
Абы лъандэрэ Зырэ Нолрэ ПщIы хъуауэ, зэхуэпэжу зэдопсэу.
ХьэмаскIэм къыщыщIар
Хьэшхуэм гъусэ хуэхъуа хьэмаскIэ цIыкIур абы апхуэдизкIэ къыкъуэгушхукIырти, и хьэмаскIэгъухэр хъымпIар ищIыжыртэкъым. «Фэ сытым фыщыщ, тхьэмыщкIэ гуп!» - жиIэрт. Уеблэмэ ар хьэзырт абыхэм хьэшхуэр яриуштыну. ЗэрыжаIэмкIэ, апхуэдэ къыщыхъуи щыIэт.
Зэгуэрым хьэшхуэр машинэм иукIыу хьэмаскIэр и закъуэу къыщынэм, мурад ищIат и лъэпкъэгъухэм яхыхьэжыну, арщхьэкIэ модрейхэм ядакъым: «Дэ дощIэж хьэшхуэр щыпсэуам уэ къыдэпщIэу щытар. Екъу, зегъэхь адэ!»
Иджы хьэмаскIэр екIуэлIапIэншэ хъуауэ хьэулейуэ уэрамым дэтщ, ныбжьэгъуи жэрэгъуи имыIэжу, япэ къыIущIэр къыхуилъу.
Жыг закъуэ
Мыбдежыр зэгуэрым мэзу щытащ, ауэ паупщIурэ иджы къинэжар зы жыгей закъуэщ. Абы игу къокIыж жьы къыщепщэкIэ мэзым щIэта жыг къомым ящIу щыта Iэуэлъауэ лъэщыр. Ар и щыхьэтт мэзым иIэ къаруушхуэм.
ЩIымахуэ щIыIэр къэсамэ, мо жыг къомыр, зыр адрейм зригъэщIу, зыщIигъакъуэу, зэрыгъэхуабэу щытащ. КъафIэIуэхуакъым сыт хуэдэ борэнри. Гъэмахуэ шылэми арат – я нэхъ хуабэри кърадзэртэкъым жыгхэм: я щIыIэтыIэр зэхалъхьэрти, текIуэрт къэлыдыным нэса дунейм.
Щытщ и закъуэу зеиншафэ къызытеуа жыгейр, щытщ нэщхъейуэ, куэд щIауэ имыIэж, и ныбжьэгъуу щыта жыгхэм яхуэзэшу, зэщIэдэIукIамэ, абыхэм я макъ лъэщыр и тхьэкIумэм къиIуэу. Сыт иджы ар зыхуэпсэужыр? И мыхьэнэжри сыт абы къигъащIэм? Зым еджамэ, жэуап къэмыIужу, адрейм еджамэ, щыму, «пщIэжрэ?» жиIэу зыгуэрым еупщIми, «сощIэж» жызыIэн имыIэжу. «АтIэ, ар гъащIэ сытми?!» Жыгыр хоплъэ. ЩIымахуэ хъуамэ, и къудамэхэр мэгыз, гъэмахуэ хъуамэ, и пщIащэ псомкIи мэпапщэ, хощэтыкI. Ехь закъуэныгъэм – дунейм щынэхъ хьэлъэ дыдэ узыфэм.
Къагъырмэс Борис.
ГушыIэ
Узубакъым
Гъэмахуэ пщыхьэщхьэ гуэрым зэIущIэ екIуэкIыну колхозхэтхэр зэхуэсат. Абдежым бригадирым и благъэ Хьэжнэгъуей хуабжьу кърикъухьащ: хуэмыхущ, щхьэхынэщ, махуэ лэжьыгъэр хуэгъэзащIэркъым, зыхэтым къакIэроху, жыIэмыдаIуэщ, нэгъуэщI куэди хужиIащ.
ЗэIущIэ нэужьым Хьэжнэгъуей бригадирым зыхуигъазэри, и жагъуэ зэрыхъуар къригъэщIащ:
- Нобэ щыщIэдзауэ дызэбийщ. Дызэблагъэми, си гупэ уи дежкIэ нэзгъэзэнкъым. Апхуэдизу сумыубамэ хъунтэкъэ?! – жиIэри.
- Сэ узубакъым, уи ныкъусаныгъэхэм сытепсэлъыхьауэ аркъудейщ, - жиIэри, бригадирыр ежьэжащ.
Пщыбий СулътIан.
ЖыIэгъуэхэр
Уи щэхур зыгуэрым жепIамэ…
♦Уи гум къишхыдыкIар къыптекIуащ: е хахуагъэкIэ, е щыуагъэкIэ.
♦Унэгуащэм и щытыкIэр ипщэфIам къыхощ.
♦ХуэпщIэр зыфIэмащIэм, хуумыщIэфыр фIэкуэдщ.
♦Хьэл зырыз зимыIэ щыIэкъым, жи хьэлыншэм.
♦Хьэндыркъуакъуэм сызыхэс псыр куууащэрэт жиIэми, шэдми и уэрэд Iыхьэ къыщреш.
♦Щхьэхынэн щIыхуейм хуэжыджэрщ, жыджэрын щIыхуеймкIэ щхьэхынэщ.
♦Гум илъыр фадэм кърихумэ, къэпщэхуу ебгъафэ хъун куэд щыIэт.
♦ГъащIэр щэхущ: щхьэж нахуэ къыхуэщIыр и Iыхьэщ.
♦Уи щэхур зыгуэрым жепIамэ, адрейхэри къыумыгъанэ.
♦Щэху зи яку дэлъхэр зэфIэнэжмэ, дзыхь зэхуащIам хущIогъуэж.
♦Iыхьлым хуэдэу уи гуапэ зыщIыфын щыIэкъым, ауэ хэт нэхъыбэкIэ уи жагъуэ хуэщIын?
♦Гум щIыхьэнум, щхьэр хуиткъым, щхьэм ихьэнур, гум ищIэркъым.
♦Дунейр кIэкIэ зумыхьэ: абы щхьэ хуейщ.
♦Жэп зытемыха щхьэр къэбщ.
♦Псэр зыгуэрым и IэмыщIэ илъмэ, хьэзаб телъщ.
♦Псэр - кIэнщ, зыхьэхум ейщ, ямыхьэхумэ, къыпIэщIэнащ.
♦Бжьыми пщIэ хуащI, я пщэм дэлъмэ.
♦Гу зылъатэу уимыгугъэххэр псоми ящIэу къыщIокI.
♦ГъащIэм и IэфIри езыгъэлеймкIэ гынщ.
Бейтыгъуэн Сэфарбий.
ГъукIэ Маринэ
Уафэ щIагъым…
Новеллэ
Къалэшхуэм и уэрам нэхъыщхьэхэм языхэзым тет тыкуэным и бжэр Iуахри, хъумакIуэ щIалитIым и Iэблэр яIыгъыу зы цIыхухъу къыщIадзыжащ. Ар лъэгуажьэкIэ асфальтым техуэу джэлащ, ауэ бжьэхуцым хэхуауэ къыфIэщIа хуэдэ, къэтэджыжыну мыпIащIэу щылът.
- Иджыри зэ мыбы къыщIыхьи аращ узэрыхъур, - жаIэри, щIалитIыр нэщхъкIэ зэ къепыджыжри, тыкуэным щIыхьэжахэщ. Абы я псалъэхэр зыуи къыщыхъуакъым цIыхухъум. Уеблэмэ, хъуэным и пIэкIэ щытхъу зэхиха хуэдэ погуфIыкI. Ар хуэмурэ и гуфIакIэм доIэбэри, тыкуэным щэхуу къыщIиха щIакхъуэр къыдех, дыгъуэпшыхь хуэдэу нобэ гуэрми мэжалIэу нэху зэримыгъэщынум йогупсысри, гуфIэурэ щIакхъуэм йодзакъэ…
Гъуэгум узэпрыкIмэ щыт шхапIэ зыкъизыхым и щхьэгъубжэхэм язым къыIусщ зы щIалэрэ зы хъыджэбзрэ. Iэнэзехьэм абыхэм я хъуреягъыр къежыхь, сыт хуэдэ лъэIури яхуищIэну хьэзырщ. ЩIалэм и пщащэм и гуапэ ищIыну хуейщи, нэхъ шхын гъэщIэгъуэну илъагъуу хъуар къыхухех. Хъыджэбзыращ, нэмысыфIагъэшхуэ зэрыхэлъыр наIуэ къищIыну и напIэр къелIыхауэ щысщ. Абы и шхэкIэм зы дакъикъэкIэ кIэлъыплъа нэужь, щIалэр йоупщI:
- ЩIакхъуэ щхьэ думышхрэ?
Хъыджэбзым ар хуабжьу фIэгъэщIэгъуэн хъуауэ жэуап къет:
- Сэ щIакхъуэ сшхыкъым! Ар апхуэдизу цIыхухэм щIафIэфIри сщIэркъым! ИгъащIэкIэ сымылъагъуми, сшхарэт жысIэну си фIэщ хъуркъым…
Къалэ сымаджэщым и пэшхэм языхэзым щIэсщ хъыджэбз щIалэ дыдэ. Ар стIолым бгъэдэсщ, елIалIэурэ тхылъымпIэ напэм зыгуэр иретхэри. Абы къыбгъэдэс дохутырым, сабий цIыкIу епсалъэ хуэдэ, къытригъэзэжурэ мы псалъэхэр жеIэ:
- УпIащIэу, узыхущIегъуэжын умыщIэ. Абы игъащIэкIи уегупсысынущ. Уи сабийм нэхъ лъапIэ мы дунейм сыт тетын?! Ар иджыпсту мыбы къыщIэбнэрэ зыгуэрым къищтэмэ-щэ?! Зэи зыми къыпхуегъэгъэзэжынукъым…
- Сэ псоми сегупсысащ. Иджыпсту абы хуэфэщэн гъащIэ сэ хуэзухуэфынукъым. Мис, къыщIэзнэну сызэрыхуеймкIэ щыхьэт тхылъ, - жеIэри, хьэпшыр къигъэнауэ къыщымыхъуу, сымаджэщым щIокIыж…
Абы къыбгъэдэт пэшым щIэлъ пщащэр яхуэмыгъэувыIэжу магъ. Дунейр къытеукIурияуэ къыщохъури, и насыпыншагъэр егъеиж. Абы и щхьэм Iэ дилъэурэ, дохутыр цIыхубзым жеIэ:
- Умыгъ, си хъыджэбз цIыкIу. Зыри пхуэщIэнукъым! Уэ иджыри ущIалэщ, сабий бгъуэтыжынщ…
Ауэ, апхуэдэ гуауэ зылъыса хъыджэбзым а псалъэхэр зэхимыхыу и щхьэм илъ гупсысэхэр здэгъым къеIущэщ:
- Абы и нэ цIыкIухэр, и Iэпхъуамбэхэр, и Iупэ цIыкIур… ЩIым нэзмыгъэсу сыкIэлъыплъынут…
Сымаджэщым и гупэм къитщ ЗАГС-р. Абы и пщIантIэм развод IуэхукIэ къэкIуауэ зэлIзэфыз дэтщ, я зэманыр къэсыным йожьэри. А тIум апхуэдизкIэ я зэхуаку лъагъумыхъуныгъэ дэлъщи, зэгуэр фIыуэ зэрылъагъуу зэрышауи къыпхуэщIэжынкъым.
- Зэ ди зэманыр къэсу щхьэхуит сыхъужарэт, афIэкIа зэи узмылъагъужын хуэдэу, - жеIэ щIалэм.
- Сэ нэхъ Iейуэ сыхуопIащIэ абы, уэ нэхърэ. Къапщтэмэ, си дежкIэ лIам ухуэдэщ уэ, дунейм утетуи къызыщызгъэхъуххэркъым.
Губжьымрэ псалъэмакъ мышухэмрэ гущIыIэ зэхуищIа ныбжьыщIитIым я щIыбагъ зэхуагъэзауэ тесщ тетIысхьэпIэм. Дэтхэнэ зыми захуэу зыкъелъытэж икIи мы зэпеуэм зэрыщытекIуамкIэ шэч къытрихьэркъым. Ауэ абыхэм якIэлъыплъ дэтхэнэ зыми къыгуроIуэ тIури зэрыхэнар…
ЗАГС-м и щIыбагъымкIэ уекIуэкIрэ, адрей уэрамым утехьэмэ, дунейм ехыжа тхьэмыщкIэхэм я иужьрей хэщIапIэр щытщ. Абы дэт сынхэм язым бгъэдэсщ пщащэ зэкIуж, удз гъэгъа иIыгъыу. Ар зэми пыгуфIыкIыу, зэми и нэпсхэр илъэщIурэ, йопсалъэ сыным тегъэпщIа сурэтым гуфIэжу къиплъ щIалэм:
- Нобэ дыщызэрыша махуэу зэрыщытыр ди ныбжьэгъухэм псоми ящIэжырт, дауэ къыпщыхъурэ?! КъакIуэхэри къыдэхъуэхъуащ… УмыгъэщIагъуэ дэ зэрыжысIар. Уэ упсэууэ фIэкIа къызыфIэзгъэщIыркъым сэ. УзэрыщымыIэжыр си фIэщ хъумэ, сэри си гъащIэр абдежым иухыну къысфIощI. - И нэпс къытелъэдахэр елъэщIыжри, пещэж. - Сэ псом хуэмыдэу сызыхущIегъуэжыр пщIэрэ? Зызгъэгусэурэ сыномыпсалъэу згъэкIуа дакъикъэхэрщ… Сыту сыделэт… Апхуэдэу хъуну сщIами… Зы махуэ закъуэ, нэгъуэщI мыхъуми, узигъусэу есхьэкIыжарэт…
Ей, гъащIэ гъэщIэгъуэн! ДиIэ псом и мыхьэнэр тIэщIэмыкI щIыкIэ къыдгурыIуэу, кхъыIэ, дегъасэ!!!!
Фэ фщIэрэ?
Ди тхыдэм уриплъэжмэ…
Зиххэр адыгэ лъэпкъ нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ. Ахэр ди эрэм и пэкIэ I лIэщIыгъуэмрэ ди эрэм и V лIэщIыгъуэмрэ Кавказ Ищхъэрэ-КъухьэпIэ лъэныкъуэм щыпсэуащ. Ауэ языныкъуэ еджагъэшхуэхэм зэратхыжымкIэ, VI лIэщIыгъуэм псэуа зиххэм тенджыз ФIыцIэм и Iуфэ щIыналъэшхуи щаIыгъащ.
***
Зиххэм хуэдэ къабзэу, VIII лIэщIыгъуэм Кавказым и картэм къохутэ адыгэхэр къызытепщIыкIыжа нэгъуэщI зы лъэпкъым и цIэри - ар кIэсэгъухэрщ. X лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу абыхэм щIыналъэшхуэ яIыгъащ - КъухьэпIэ Кавказыр, Псыжь (Кубань) Iуфэ, тенджыз ФIыцIэм и Iуфэшхуэ. Ахэрщ къызыхэкIар адыгэ (кIэсэгъу) дзэзешэ ин, пелуан Ридадэ, 1022 гъэм тмутэрэкъаныпщ Мстислав гъэпцIагъэкIэ къиукIар.
***
Адыгэ (шэрджэс) мамлюкхэм Мысырым и пащтыхьыгъуэр илъэси 135-кIэ яIыгъащ, 1382 гъэм къыщыщIэдзауэ 1517 гъэм нэсыху. Япэу а пащтыхьыгъуэр иубыдат Бэркъукъу Анчокъу. Абы а къулыкъур тIэу Iэрыхьащ икIи псори зэхэту илъэс 16-кIэ иIыгъащ. Абы и зэманым шэрджэс мамлюкхэм я IэмыщIэ къихуащ Бейбэрсрэ Къэлэунрэ зэрагъэпэщауэ щыта къэрал абрагъуэр.
***
1501 гъэми Мысырым и сулътIан хъуар Биберд и къуэ Къанщауэ Гъурщ. Ар а къулыкъум илъэс 16-кIэ пэрытащ икIи куэдрэ еныкъуэкъуащ Тыркуми, Иранми, Португалиеми икIи хьэрып къэралхэр зэригъэбыдэным иужь итащ. И дзэр нэхъ лъэщ ищIын папщIэ, гъэр мин 13 къищэхуат, абыхэм я нэхъыбэр езыр зыщыщ Шэрджэс (Адыгэ) щIыналъэм иришат. Илъэс 75-рэ ныбжьым иту дунейм ехыжащ.
***
1468 гъэм сулътIан тахътэр еубыд Мысыр къэралыр илъэс 28-кIэ зезыхьа Iэшрэф Сэфудин Къеит-бей. Абы и анэдэлъхубзэр ищIэжырт икIи щалъхуа адэжь хэкур сыт щыгъу игу илът. Ар къэралым хуабжьу хуэлэжьащ. Абы еджапIэ, гъуэгу, лъэмыж, быдапIэ куэд иригъэухуащ. Къеит-бей хуабжьу Iущт. Абы къыгурыIуат Тыркум афIэкIа упэщIэт зэрымыхъужынур, ауэ ар къызэрытеуэнури фIыуэ ищIэрт. А псоми къыхэкIыу Тарс, Аданэ къалэхэр иритыжащ. 1498 гъэм дунейм ехыжащ.
Фэ фщIэрэ?
ТхьэIухудхэм я зэпеуэр къызэрежьар
«Дуней псом щынэхъ тхьэIухуд» зэпеуэ япэ дыдэу XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм Лондон щызэхаублащ.
Абы щыгъуэ хъыджэбз нэхъ дахэ дыдэу къалъытар илъэс 18 зи ныбжь инджылыз пщащэщ. А бзылъхугъэм зэрыжиIэмкIэ, абы щыгъуэ зыхэта зэпеуэм пщащэ мини 8-м щIигъу щызэхьэзэхуэрт. Абыхэм ягъэлъэгъуэн хуейр я дахагъэмрэ гуакIуагъэмрэ я закъуэтэкъым, атIэ я Iэпкълъэпкъым и жанагъыр, яхэлъ жыджэрагъыр, спорт зэмылIэужьыгъуэхэм зэрыхэзагъэр утыку кърахьэн хуейт. Апхуэдэу зэпеуэм хыхьэрт лъэпкъ къафэхэр гъэзэщIэныр, цIыхубэ уэрэдхэр жыIэныр, макъамэ Iэмэпсымэхэм еуэныр, нэгъуэщIхэри.
Япэ дыдэу «Дуней псом щынэхъ тхьэIухуд» цIэр зыхуагъэфэщам ирата саугъэтыр иджырей ахъшэмкIэ доллар 250-м хуэкIуэу аращ.
1914 гъэм екIуэкIа «Дуней псом щынэхъ тхьэIухуд» зэпеуэм щытекIуа инджылыз пщащэм зэреджэр Хайден Элисщ.
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1884.txt"
} |
Дахагъэм и гъуджэ
ЦIыхубз гъэщIэгъуэныщэщ, зи дуней тетыкIэмрэ зыIыгъыкIэмкIэ зыхэтхэм къахэщым и щапхъэ нэсщ, жыпIэкIэ ущыуэнукъым Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артисткэ Шортэн Аллэ. «Кабардинка» къэрал академическэ ансамблым илъэс куэдкIэ зэрыхэтам и закъуэкъым ар къызэрацIыхур. Аллэ и дахагъыр дунейм щызэлъащIысауэ щытащ: абы и сурэтыр зытет «Танцующая пара» кIэнфет пхъуантэр дэнэ щIыпIи щащэрт.
ТхакIуэ Шортэн Аскэрбийрэ артисткэ цIэрыIуэ Даниткэрэ япхъу цIыкIур и адэ-анэм ещхь хъун хуейтэкъэ?! Даниткэ ипхъу закъуэр пианинэм хуригъэджэну и гугъат. И анэм и хьэтыркIэ а макъамэ Iэмэпсымэм еуэу зригъэсами, Аллэ ар IэщIагъэ хуэхъуакъым. Абы къыхиха IэщIагъэм и гур къыхуэзыгъэушар Шэру Сонящ, абы и утыку итыкIэр илъэгъуа иужьщ адыгэ къафэм ар хьэщыкъ щыхуэхъуар.
Курыт еджапIэм и къэфакIуэ ансамблым хыхьа Аллэ утыкур зэи ибгынакъым. Университетым щыщIэсами, абы и къэфакIуэ гупым хэтащ. А зэманым ди республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Ефэнды Джылахъстэн зи пашэ къулыкъущIэ зыбжанэ университетым кIуэуэ ансамблым и къэфэкIэм еплъа иужь, Аллэ къыхахауэ щытащ «Кабардинка» ансамблым хэту Африкэм ягъэкIуэну. Къэрал гъунапкъэм уикIыну ущыхуимыт зэманым Африкэм кIуэныр, абы щыгъуэми, «Кабардинка»-м и гъусэу, ныбжьыщIэм дежкIэ пщIыхьэпIэм хуэдэт.
- Си адэм сызэримыутIыпщынур къызгурыIуэрт, сызипхъур къищIа иужь, Джылахъстэни «нэгъуэщI къэгъуэтын зэрыхуейр» жиIат. Унэм сыкъыздэкIуэжам си адэр, уIэли-ууди, къытхутегъэхьэртэкъым. Жэщ псом сыгъащ. Нэху сыкъекIа нэужь, си еджэным зэран зэрыхуэзмыгъэхъунумкIэ, ар зэрыхыфIэзмыдзэнумкIэ псалъэ быдэ сIихри, хуит сищIауэ щытащ, - игу къегъэкIыж Аллэ. - Университетыр хыфIэздзэнкIэ си адэр щIэшынэр гурыIуэгъуэт: зэман пыухыкIа фIэкIа узэрыримылэжьэфыну IэщIагъэ закъуэкIэ укъэувыIэ хъунутэкъым, щIэныгъэ ищхьи зэгъэгъуэтын хуейт. ИтIанэ, сытым дежи абы къызжиIэрт: «Сценэр псыпцIэм хуэдэщ, ущIилъафэмэ, зэфIэкIащ. Iэгуауэр зэ зыхуаIэта цIыхур абы къикIыжыфыркъым». А зэманым щыщIэдзауэ илъэс 20-м щIигъукIэ «Кабардинка»-м хэтащ Аллэ. Абы университетри къиухащ.
А лъэхъэнэхэм ар зыцIыхуу щытахэм жаIэжу зэрызэхэсхамкIэ, уи фIэщ хъунутэкъым Шортэныр апхуэдиз илъэс хъуауэ ансамблым къыщыфэу. И зыIыгъыкIэкIи, и теплъэкIи, ар езым нэхърэ илъэс куэдкIэ нэхъыщIэ къэфакIуэхэм ефIэкIырт.
Насып. Мы псалъэм цIыхухэм къызэщIрагъэубыдэр зэхуэмыдэ защIэщ. Хэти и лэжьыгъэм дэрэжэгъуэ къритрэ мылъку иIэмэ, насыпыфIэщ, адрейхэм дежкIэ насыпыр узыншагъэмрэ бынунагъуэмрэщ, ещанэхэм ар зыхалъагъуэр нэгъуэщIщ. Аллэ насыпыфIэщ, щIэгъэкъуэн нэс къыхуэхъуу и адэ-анэр къызэрыщхьэщытамкIэ, Тхьэм узэрелъэIунщ жыхуаIэм хуэдэ и къуитIымкIэ. ЦIыхубзым и хьэлым нэхъыфI дыдэу хэлъхэм ящыщщ и Iыхьлыхэм, ныбжьэгъухэм фIэщхъуныгъэ зэрахилъхьэфыр. «Къапщтэмэ, сэ нэхъ сызэщхьу, зи хьэл-щэным щыщ нэхъыбэ схэлъу къысщыхъур си адэрщ, - жеIэ Аллэ. - Ар езэш зымыщIэ цIыху гуащIафIэт, зыхуигъэувыжа мурадым ерыщу хуэкIуэ цIыхут. Ауэ сыт хуэдэ ехъулIэныгъэ мы гъащIэм щызимыIами, къысхуэзыхьар си анэрщ. Ар мыхъуатэмэ, фIыуэ слъагъу къафэм сыхуэлэжьэфынутэкъым, щIыпIэ зэхуэмыдэхэм ансамблым и гъусэу сыкIуэфынкIэ Iэмал иIэтэкъым, си бынхэр зыхуей зэрыхуигъазэр, зэримыгъэмэжалIэр сымыщIатэмэ. Абы къыдэкIуэу, Венгрием щыIэ советыдзэхэм я гупым уэрэдымрэ къафэмкIэ я ансамблым илъэситхукIэ сыхэтащ. Илъэсым тхуэ нэхъыбэ сыкъэкIуэжыфыртэкъым, си адэми си бынхэми щхьэкIэ сызымыгъэгузэва си анэм сыхуэарэзыщ, ахърэт нэху Тхьэм кърит».
Шортэныр лэжьащ лъэпкъ къафэмкIэ УФ-мрэ КъБР-мрэ щапхъэу къыщалъыта «Кавказ пшэплъхэр» сабий ансамблым и балетмейстеру. Утыку итыкIэ екIум, къафэ гъуазджэм и щэхухэм ныбжьыщIэ куэд абы хуигъэсащ.
ИСТЭПАН Залинэ.
Мы тхыгъэр зытедухуа Мамбэт Хьэсэн 1949 гъэм мэлыжьыхь мазэу Къулъкъужын Ищхъэрэ къыщалъхуащ. И школ кIуэгъуэ хъури, щIалэр Сэрмакъ интернатым ягъэкIуащ. Къэфэн Iуэхуи зэримыхуэу, абы классийр къыщиухащ.
УхуакIуэ училищэм щIэтIысхьауэ ар пхъащIэ IэщIагъэм хуеджэрт. Бэрэбэнауэ цIэрыIуэ иужькIэ къызыхэкIа Ало Арсени къыдеджэрт абы. ЩIалэм и къуэш нэхъыжь ПIотIэ а зэманым хэтт Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым. ПIотIэрэ Арсенрэ я гъусэу Хьэсэн къэзылъэгъуа Ульбашев Мутай щIалэр гупым хыхьэну иригъэблэгъащ. А зэманым ансамблыр щIалэ жан, жыджэр хуэныкъуэт. Къуажэм къикIа щIалэ цIыкIум псори фIэгъэщIэгъуэну зригъэлъагъурт, зэгугъужырт, зыхыхьам яхуэфэщэн артист хъуным хущIэкъурт.
«Гуп гъэса сыхэтащ, - жеIэ Мамбэтым. - Илъэс 15 - 16 зи ныбжьыну защIэт дыкъащтари, апхуэдэу цIэрыIуэ дыхъунуи, а лэжьыгъэм дыпэлъэщынуи тщIакъым. Щапхъэ тетхащ къэфакIуэ нэхъыжьхэм, гъуэгу захуэ дытрагъэувэным щхьэх ямыIэу елэжьащ ансамблым и унафэщIхэри. Ульбашев Мутай нэмыщI, къыдэгугъуащ Гальперин Григорий. Щэнхабзэми утыку итыкIэми дыхуэзыгъэсар а лIы Iущырт. Нобэ утыку кърахьэ къафэ куэдым я лъабжьэр аращ зыгъэтIылъар. Пэжыр жысIэнщи, пщIыхьэпIэфIым хуэдэу блэлъэтащ «Кабардинка»-м сызэрыщылэжьа илъэс тIощIыр».
Къыхэгъэщыпхъэщ дзэм къулыкъу щыщищIэми (Пермь), абы ансамбль щызэхэтым и зэфIэкI Мамбэтыр зэрыщемыблэжари.
Къэрал куэд илъэгъуащ Мамбэт Хьэсэн, езыми и къэфэкIэр дуней псом щигъэлъэгъуащ. Абы къызэрыхигъэщымкIэ, и щIалэгъуэм и лэжьыгъэм псэкIэ пэрытати, гугъуехь лъэпкъи зыхищIакъым. «1965 гъэм «Кабардинка»-м хыхьа гупыщIэм, щIалэхэми хъыджэбзхэми, къэфакIуэ нэхъыжьыфIхэм ягъэтIылъа лъабжьэм пщIэ хуэтщIащ, гъуэгу хашар зэрытхузэфIэкIкIэ едгъэфIэкIуащ. ЦIыхуфIхэт псори, уагъэлъэпэрэпэнутэкъым, уифIри къыбдаIыгъынут. Бэрэгъун Руслан, Мэрыш Заур, Балъкъэр Сашэ... куэдыр дызэныбжьэгъум нэхърэ дызэкъуэшыр нэхъ пэжу къыщIэкIынт. Дахуозэш къытхэмытыж КIэрэф То-лэ, КIэш Фёдор сымэ», - жеIэ Хьэсэн.
Хьэсэн и щIалитIым зыр юристщ, адрейр ухуакIуэщ. Мамбэтым зэрыжиIэмкIэ, щIалэ нэхъыжьыр къафэми уэрэд жыIэнми хуэIэкIуэлъакIуэщ, гъуазджэр зыхилъхьэ щыIэкъым, ауэ ар IэщIагъэ хуэхъуакъым.
Ди гуапэщ мы нэхъыжьыфIыр щIэм я щапхъэу куэдрэ япэ итыну!
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Мамбэт Хьэсэн, Мысачэ Валентинэ, Балъкъэр СэфрэIил, Ало Жаннэ, Хъыдзэдж Анатолэ сымэ «Налшык» санаторэм и хьэщIэщ. 1975 гъэ
КъуажэкIэ Тыжьей (иджы Кыщпэк) щыщ, Балъкъэрхэ зэкъуэшитхум я нэхъыжь СэфрэIил япэ дыдэу утыкушхуэ щихьар «Лалуцэ» лъэпкъ балетым хэтущ.
Лъэпкъ щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ дахьэха щIалэр Налшык дэт культпросветучилищэм зы илъэскIэ щеджауэ, япэ лъэпкъ балетым хэтыну и пщэ къыдэхуат. Жэщ-махуэ имыIэу, адрейхэм закъыкIэримыгъэхуу Балъкъэрым зигъэсащ. А лэжьыгъэр зыхуэдам и щыхьэтщ «Лалуцэр» ягъэлъагъуэу 1964 гъэм трахауэ щыта фильмыр. Зи инагъкIэ укъэзыгъэуIэбжь, уеблэмэ ар хьэлъэуи шэч уэзыгъэщI бэрэбан иныфIыр Iэтауэ Балъкъэрым утыку кърехьэ, умыгъэщIэгъуэн плъэмыкIыу абы лъапэкIэ тету къыщофэ...
Куэд дэмыкIыу, Къэбэрдей-Балъкъэрым уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблыр Сыбырым зыкъыщигъэлъэгъуауэ къокIуэж. СэфрэIил къыдеджэ зы щIалэ абы хэтти, къелъэIуащ гупым хагъэхьэнухэм зыхигъэхуэну. Арати, къэфэным зи гур ета хъуа ныбжьыщIэм (илъэс 16 ирикъуа къудейт) и насып кърихьэкIри, 1965 гъэм и мэлыжьыхьым ансамблым хыхьащ. Абы щыгъуэм къэфакIуэ гупым хорри щIыгъути, уэрэд жыIэнымкIи щапхъэ хуэхъун защIэт Балкъэрым къицIыхуахэр: Жылокъуэ Мухьэмэдин, Шыкъ Мышэ, Уэтэр Анатолэ, КIуж Борис сымэ, нэгъуэщIхэри.
«Мыр пэжу пIэрэ?» - жысIэрт. Си щхьэкIэ сыкъапщтэмэ, сэркIэ пщIэшхуэт апхуэдэ ансамбль цIэрыIуэм си зэфIэкIым щыхэзгъэхъуэныр», - игу къегъэкIыж СэфрэIил.
1967 гъэм щIалэр дзэм ираджэри, 1969 гъэращ ар «етIуанэ унэу» ибж ансамблым къыщыхыхьэжар. КъэфакIуэм «Кабардинка»-м хэту 1972 гъэм зыкъыщигъэлъэгъуащ Австралием, Сингапурым, Филиппинхэм. Абыхэм къакIэлъыкIуащ Латин Америкэр, Чехословакиер, Германиер, Польшэр, Иорданиер.
- Куэд тлъэгъуащ, зэхэтхащ, къэтщIащ а зэманым, ауэ псом я нэхъыщхьэр дэ зэи зыщыдгъэгъупщакъым - дыкъызыхэкIа лъэпкъымрэ Хэкумрэ яхудиIэн хуей лъагъуныгъэр. Дрипагэрт ди щэнхабзэ къулейр дуней псом щалъагъуным ди къару, зэфIэкI зэрыхэлъым, - къыхегъэщ ди нэхъыжьыфIым. - Къыздэлэжьахэм фIы дыдэу ящIэж: дэ къытхуихуащ мафIэгу щIыIэм дису нэгъуэщI къэралхэм дыкIуэну, сытхъухэр ди пащIэкIэхэми нэбжьыцхэми пищIауэ пщэдджыжьым дыкъэушу. ЩIакIуэхэм дыкIуэцIыст, вагонхэр щызэрахъуэкIкIэ, сыхьэт бжыгъэкIэ дыщыпэплъэ къэхъурт... Гугъуехьхэр зырикIт, дыщIалэт, ди псэр къафэм хэлът».
... Илъэс тIощIкIэ и теплъэ зэкIужрэ IэзагъэкIэ игъэбжьыфIа ансамблым 1985 гъэм къыхэкIыжри, пенсэм кIуащ СэфрэIил. Ар шофёру, жыггъэкIыу лэжьащ, ауэ илъэс 26-рэ дэкIыжауэ СэфрэIил къафэм зритыжащ. Иджы абы ныбжьыщIэхэр къэфэным щыхуегъасэ Налшык дэт прогимназие №75-м.
И IэщIагъэ нэхъыщхьэм къыдэкIуэу, Балъкъэрыр IэпщIэлъапщIэ ахъырзэмануи къыщIокI. Къыщалъхуа къуажэм щиIэ и щIапIэм абы жыг щыхесэ, хуэIэзэщ жыг дэдзэным.
Адэ-анэр фIымэ, абыхэм я гулъытэ быныр щымыщIэмэ, цIыху нэс хъур нэхъыбэщ. Балъкъэрхэ СэфрэIилрэ Светланэрэ (Къэжэрхэ япхъущ) я бынхэр узэрыгушхуэнщ. Къазбэчи Лаури дызэрыгушхуэ «Кабардинка» цIэрыIуэм къыщыфэу зы зэман хэтащ. Къазбэч ди лъэпкъ къафэхэм зезыгъэужь, сыт щыгъуи щIэ гуэр абы хэзылъхьэ къэфакIуэ емызэшыжщ, гъэсакIуэщ. Къазбэч и Iэзагъэр си щхьэкIэ згъэунэхуащ абы къызэригъэпэща «ХАТТИ» ансамблым къэфэкIэ зэзгъэщIэну сыщыкIуа мазэхэм. СэфрэIили шыIэ зыдэслъэгъуа Къазбэчи фIыщIэ яхузощI ахэр лъэпкъ щэнхабзэм зэрыхуэлажьэм папщIэ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Апхуэдэщ Хъыдзэдж Анатолэ
Тэрч районым и Урожайнэ (Абей) къуажэм щыщ Хъыдзэдж Анатолэ и курыт еджапIэр къыщиухам и адэ-анэр щIэхъуэпсырт щIалэм щIэныгъэм зритыным. АрщхьэкIэ ныбжьыщIэм куэд щIауэ зызыхуигъасэ адыгэ къафэхэм и псэр ятхьэкъуат…
Анатолэ Сабий творчествэмкIэ унэм (Налшык къалэ) къыщыфэрт, мызэ-мытIэуи гуп цIыкIум хэту Москва зыкъыщигъэлъэгъуат. ЩIалэм и хъуэпсапIэр зригъэхъулIэным зэрыхуэпабгъэр адэм къыщыгурыIуэм, Уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым къэфакIуэщIэхэр зэхьэзэхуэкIэ къызэрыхихыр и къуэм жриIащ. Анатолэ арат зыхуеиххэри, Iуэхум иужь ихьащ. Экзамен хуэдэу щым укIуэцIрыкIын хуейт укъащтэн папщIэ. Япэ махуэм Хъыдзэджыр кIуэри къэфащ, щытригъэзэну пIалъэр къыжраIэри къаутIыпщыжауэ, зы щIалэ къыкIэлъагъэжащ. Абы фIэкIа хэмылъуи, ансамблым къэфакIуэу ар къащтащ. «Абы фIэкIа хэмылъу» жытIэ щхьэкIэ, а псом я щIыбагъкIэ лэжьыгъэшхуэ къыдэлът. Арати, 1965 гъэм аргуэру зы къэфакIуэщIэ, иужькIэ ахъырзэману зыкъигъэлъэгъуауэ, ансамблым и гупым къыхэхъуащ.
ИлъэситIкIэ къэфакIуэхэм яхэтауэ, Анатолэ армэм ираджэри, илъэсищкIэ дзэм къулыкъу щищIащ. Къигъэзэжа нэужь, Хъыдзэджыр ансамблым и гъащIэм хыхьэжащ. 1972 гъэм - Австралиер, Сингапурыр, Филиппинхэр, Совет Союзым и щIыналъэ куэд къызэхакIухьащ абыхэм. «ДыщIалэт, ди къару илъыгъуэт, гугъуехьи зыхэдмыщIэу, тфIэгъэщIэгъуэну дэни дыкIуэрт, къэфэнкIи ди гуащIэ деблэжыртэкъым», - жеIэ абы.
1983 гъэм Бразилием мазитIкIэ щыIащ къэфакIуэ гупыр. Ансамблым и Iуэху дигъэкIыу, и концертхэр къызэригъэпэщу абыхэм къадэлэжьар Рио-де-Жанейрэ щыпсэу, лъэпкъкIэ куржы цIыхубз Тайзлинэ Тамарэщ.
- Ди анэм хуэдэу къытщхьэщытащ ар. Ди хабзэр, ди зыIыгъыкIэр игу зэрырихьыр къытригъазэурэ къыджиIэрт. Къыхигъэщырт нэхъапэIуэкIэ иригъэблэгъа куржы щIалэгъуалэр абы зэрыфIэпсынщIар, абыхэм яхуэмыдэу дэ гъэсэныгъэ къызэрыддилъагъур, - жеIэ Анатолэ. - А зэманхэм гупым и художественнэ унафэщIыр Ульбашев Мутайт, унафэщIыр Аронов Евгенийт. Ансамблыр зэрыIыгъыу, зы унагъуэ цIыкIу хуэдэу щытын папщIэ ахэр я гуащIэ еблэжакъым.
Санкт-Петербург (абы щыгъуэм Ленинградт) Невскэм и унэм зэгуэр концерт щыттауэ, утыкум драмыгъэкIыжу куэдрэ даIыгъат. ЦIыхухэм псом нэхърэ нэхъ яфIэщIэщыгъуат ди «Мэлыхъуэ къафэр». Италием къикIа зы гуп цIыкIу пшыхь нэужьым къытхэлъэдауэ къыдэхъуэхъурт. Ауэ аратэкъым гъэщIэгъуэныр, атIэ «сувенир!» жаIэу ди мэлыхъуэ башыр зэрырахьэжьарат. Къахуэдгъанэ хъуакъым, пщэдджыжьым концерт диIэт…
Щад Къэрэшей.
ЦIэ лъапIэхэр зыфIащахэр
Ало Арсен - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Ало Жаннэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Ало Руслан - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Алэкъей Мухьэмэд - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист, КъБР-м и цIыхубэ артист
Архэст Иринэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Атэбий Игорь - КъБР-м, Абхъазым щIыхь зиIэ я артист, Осетие Ищхъэрэ-Аланием, Шэшэным, Ингушым гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ
Атэбий ФатIимэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Атэлыкъ Аслъэнджэрий - КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артист.
Ашуров Падацур - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Бацэхэ Анжеликэрэ Аскэрбийрэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэщ
Битокъу Аслъэнбэч - КъБР-м и цIыхубэ артист
Битокъу Беслъэн - УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ
Битокъу Оксанэ - КъБР-м, Ингуш Республикэм щIыхь зиIэ я артисткэ
Гъэсашэ Наталье - РСФСР-м и цIыхубэ артисткэ
Дашу Хьэшыр - РСФСР-м, КъБР-м щIыхь зиIэ я артист
ДзыхьмыщIхэ Къэралбийрэ Зарэрэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэщ
Думэныщ Iэулэдин - КъБР-м и цIыхубэ артист
ДыщэкI ФатIимэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
КIуж Владимир - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Куэтэншы Руслан - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Куэшмэн Олеся - КъБР-м и цIыхубэ артисткэ
Къарэжь Людмилэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Къашыргъэ Билал - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист
Къашыргъэ КIурацэ - РСФСР-м, КъБАССР-м я цIыхубэ артисткэ
Къуэныкъуейхэ Алимрэ Иринэрэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэщ
Мысачэ Валентинэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист
Соттаев Къанщауэ - КъБР-м и цIыхубэ артист
Увыж Мурат - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Ульбашев Мутай - УФ-м и цIыхубэ, КъБР-м щIыхь зиIэ я артист
ХьэхъупащIэ Амырхъан - КъБР-м щIыхь зиIэ и артист
Шортэн Аллэ - УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ, КъБР-м и цIыхубэ артисткэ
Шэрджэс Заремэ - КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Шэру Соня - РСФСР-м щIыхь зиIэ и артисткэ
Дахагъэм и щапхъэ
Къуэныкъуейхэ Алимрэ Иринэрэ
Къуэныкъуей Алим къафэм гу хуезыгъэщIар «Кабардинка» ансамблырщ. ТелевизорымкIэ гупыр къафэу илъэгъуа иужьщ «сыкъэфэну сыхуейщ» жиIэу и адэ-анэм щажриIар. Абы щыгъуэм илъэсибл и ныбжьу арат. ЩIэщыгъуэщI щIалэм япэщIыкIэ игугъащ къыхиха «IэнатIэр» щIэх къыIэщIэужэгъуэну, арщхьэкIэ зыхыхьа «Къурш бынхэр» ансамблым (Тхьэмокъуэ Мартин, иужькIэ Кушмэзокъуэ РафэIил сымэ зи унафэщIу щытам) зыкъомрэ фIэхьэлэмэту къыщыфащ, зэман дэкIри, Атэбий Игорь къызэригъэпэщауэ щыта «Кавказ» гупым хыхьащ. КIэщIу жыпIэмэ, IэщIыб хуэмыщIыжыну а IэщIагъэм зыIэпишащ.
1990 - 1995 гъэхэм Къуэныкъуейр щеджащ макъамэ училищэм и хореографие къудамэм. А еджапIэр къыщиуха илъэс дыдэм «Кавказ»-р муниципальнэ ансамбль ящIат. 1999 гъэм гупыр, Алими яхэту, «Кабардинка»-м хагъэхьэжащ.
Къуэныкъуейм щхьэгъусэ хуэхъунур абы «къыщыпэплъэу» къыщIэкIащ. Иринэ илъэсих хъуауэ ансамблым къыщыфэрт Алим абыхэм щахыхьам. ТIэкIу-тIэкIуурэ а тIур зэрыцIыхуащ, 2000 гъэм зэрышащ, щIалитI яIэщ. Алим дыщыIущIам деупщIат я щIалэхэр къэфакIуэ ищIыну хуейрэ хуэмейрэ. «Сыхуейщ икIи сыхуейкъым, - жиIащ абы. - Апхуэдэу щIыжысIэм щхьэусыгъуэ иIэщ. Къафэм хэмытам, абы хэзымыщIыкIым ищIэркъым, уеблэмэ и нэгу къыхущIэгъэхьэркъым а лэжьыгъэм гугъуехьу пылъыр. Укъызэрыфэр, ансамблым узэрыхэтыр щажепIэкIэ, ар лэжьыгъэу къэзымылъыти щыIэщ. Апхуэдэхэм деж быдэу жызоIэ си бын а лъэныкъуэмкIэ сымыгъэплъэну. АтIэми, сыкъэфэну сыхуейщ, си гум фIэфIыр аращ жиIэмэ, пэзубыдыфынукъым».
Зэщхьэгъусэхэм зы Iуэху зэрызэдащIэр яфIэкъабылщ. Ежьэн, мазэ бжыгъэкIэ къэтын хуейуэ лэжьыгъэм къащыхуигъэувкIэ, унагъуэр зэгъусэмэ куэдкIэ нэхъ тыншщ. «Ди IэщIагъэм гугъуехьу пылъыр тIуми къыдгуроIуэри, зэхудэчых, зэхэщIыкI жыхуэтIэхэр ди унагъуэм щыяпэщ», - жеIэ Къуэныкъуейм.
Алим дызэреупщIахэм ящыщт, ансамблым езыр хэмытамэ, Иринэ а IэщIагъэм ирилэжьэну хуидэнрэ хуимыдэнрэ. «Уи IэщIагъэр хыфIэдзэ жысIэу зэрыпэзмыубыдынум шэч къытесхьэркъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, уи псэм фIэфI лэжьыгъэр IэщIыб уагъэщIа нэужь, куэдкIэ нэхъыфI IэнатIэ упэрагъэувэми, ар уи гум къищтэнукъым, ахъшэ къыпэкIуэри пфIэIэфIынукъым. Абдежщ мыарэзыныгъэри, гукъеуэри, псалъэмакъри къыщежьэнур. ИтIанэ унагъуэ насыпми упыкIауэ аращ. Абы къыхэкIкIэ нэхъыфIщ дэтхэнэри и гум къыдыхьэ лэжьыгъэм пэрытмэ».
Зэщхьэгъусэхэм фIыгъуэу къалъытэ Урысейми хамэ къэралхэми къыщацIыху, фIыуэ къалъагъу «Кабардинка»-м я гъащIэр зэрырапхыфар.
СОМГЪУР Синэмис.
Къуэныкъуейхэ я хьэщIэщ Къумахуэ Мухьэдин, Нэхущ Чэрим, Лосэн Тимур сымэ. 2008 гъэ
Лъабжьэ быдэ
ГъэсакIуэхэм папщIэ псалъэ
Ныр Азидэ къэфэным и щэхухэм дыхигъэгъуэзат (Пионерхэм я унэм дыщекIуэлIам). КъэфакIуэ, гъэсакIуэ цIэрыIуэ Дашу Хьэшыр «Нальчанка»-м дыхэту илъэсищкIэ дызэригъэсами куэд къыхэтхащ. Гупым узэрыхэтыну щIыкIэр Хьэшыр къыдгуригъэIуащ. Гъуни нэзи иIэтэкъым абы бгъэдэлъ щIэныгъэм.
«Нальчанка»-м Алэкъей Мухьэмэд щыщылэжьами, ди зэфIэкIым абы хигъэхъуащ. И ныбжьыр илъэс 30 хъуауэ арат а цIыху телъыджэм УФ-м щIыхь зиIэ и артист цIэр къыщыхуагъэфэщам. 1986 гъэм Мухьэмэд дыхуигъэхьэзырауэ щытащ ЩIалэгъуалэмрэ студентхэмрэ я дунейпсо фестивалым. Алэкъейм ди къэфэкIэу щытын хуейр къыдгуригъаIуэ къудей мыхъуу, езым ар зэребгъэлъагъужыным хуэдэу къыббгъэдилъхьэрт. Езым и къэфэкIэу щытам лъэщIыхьэн нобэр къыздэсым ямылъэгъуауэ жаIэ. ТехникэкIи, зыIыгъыкIэкIи, хьэлкIи ар псоми къахэщырт.
Щыми - Азиди, Хьэшыри, Мухьэмэди - я гъэсэкIэкIэ, къэфэкIэкIэ Кавказым къащытекIуэн щыIа хъункъым, щхьэж и ныбжьым теухуауэ. Ахэр фIыуэ егугъуащ сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ я гъэсэныгъэм.
«Кабардинка»-м Битокъу зэкъуэшхэр дыхыхьэн щхьэкIэ, зи гугъу сщIа цIыхухэр сэбэпышхуэ къытхуэхъуащ, сызэригугъэмкIэ, я гуащIэ емыблэжу абыхэм я зэфIэкI къытхалъхьащ.
Хамэ къэрал лэжьыгъэр
- Хэхэс адыгэхэм я дунейр зыхуэдэр щыслъэгъуар 1995 гъэм Иорданием лэжьыгъэ IуэхукIэ сыщрагъэблэгъарщ, - пещэ Битокъум и псалъэм. - Иорданиер езыр къэрал зызыужьахэм ящыщщ, къулейщ, адыгэми абы зэфIэкI щаIэщ. Яхэтщ, дауи, абыхэм нэхъ къулейсызхэри, зи анэдэлъхубзэр зыщIи, ар зыIэщIэхуаи. СфIэфIу, сфIэгъэщIэгъуэну си лъэпкъэгъухэм сахэтащ а лъэхъэнэм. Нэхъыбэу гулъытэ зыхуэсщIыр яхъума къафэхэрт, пшыналъэхэрт, хъыбархэрт. Сыхуэнэхъуеиншэу ахэр зэхуэсхьэсырт. Пасэрейм адыгэр зэрызэхэтам хуэдэу абыхэм я къафэхэр, джэгухэр къызэтрагъэнэфащ. Джэгум и мызакъуэу, щIалэгъуалэр хъуэрыбзэкIэ зэпсалъэу, зэдэгушыIэу... узэрыгушхуэн куэд ядэслъэгъуащ. АдыгэбзэкIэ мыпсэлъэф яхэтми, абыхэми адыгэ джэгу ящI, я щэнхабзэм ирипагэу.
1998 гъэм Битокъу Беслъэн къэралитхум - Америкэм, Голландием, Иорданием, Сирием, Тыркум щылэжьэну ирагъэблэгъащ. Тыркум адыгэр куэду зэрыщыпсэум, нэхъыбэм зэралъэIэсынум трищIыхьри, а къэралым кIуауэ щытащ. Абы зэры-щыIа илъэсибгъум къриубыдэу Беслъэн лэжьыгъэшхуэ зэфIигъэкIащ: къэфэкIэм, бзэм ныбжьыщIэхэр зэрыхуигъэсам къыдэкIуэу Тырку къэрал телевиденэм адыгэм къарита дакъикъэ 30-р ягъэхьэзырын щыщIадзам ядэIэпыкъуащ. «СфIэмыфIыщэу, сфIэгугъуу къежьа а Iуэхум сытригъэгушхуат Думэныщ Iэулэдин. ПсалъэкIэ сиущийми, IуэхукIэ зыкъысщIигъакъуэми ар сэбэпышхуэ къысхуэхъуащ», - жеIэ Беслъэн.
Битокъум адэ-анэхэр къыхуэарэзыт, я щIэблэм ар зэрыхуэсакъым папщIэ.
«Адыгэу къэнэну сыхуейщ си быныр» - арат и гуращэр дэтхэнэ зыми. Ауэ зэгуэр анэдэлъхубзэр пIэщIэхуамэ, Iуэхур зэгъэзэхуэжыгъуей мэхъу. Бжэгъу хъуар къэбгъэшыну ущыхуежьэкIэ зэрызэфIэщIыкIым ещхьу, балигъ хъуа цIыхури къутэнкIэ шынагъуэ щыIэщ. Апхуэдэ къэмыхъуным сыхуэсакъащ. ЩIалэфI куэдым сахуэзащ, дызэдэлэжьащ, дызэдэIэпыкъуащ.
Ди уджхэри къафэхэри узыдежьу хъу защIэщ, ар хэхэсхэм я деж нэхъыбэу щынэрылъагъущ. Нобэр къыздэсым хабзэфIу абыхэм зэрахьэ джэгу зэхашамэ, щIалэ гуп лъэныкъуэкIэ иувыкIрэ уэрэд жаIэу», - къыддогуашэ Беслъэн.
Абы игъэса ныбжьыщIэхэм концертхэр иригъэту къалэ-къалэкIэрэ Тыркур къызэхакIухьащ. Беслъэн къыхегъэщ абазэхэм я пасэрей къафэхэр нэхъ зэрахъумар. Шапсыгъхэм мащIэу къафIыхыхьащ я гъунэгъуу псэу лъэпкъым и къэфэкIэхэм ящыщ. Арами, «Уэркъ къафэр» яIэщ, уджыр, лъапэрисэр ягъэзащIэ. КъыжыIапхъэщ «Уэркъ къафэм» лIэужьыгъуэ зыкъом иIэу къызэрыщIэкIар (уэркъ къафэ, къафэ кIыхь, къафэ къуаншэ, н.).
- НэхъапэIуэкIэ, «Кабардинка»-м дыхэту Тыркум дыщрагъэблэгъами дгъэщIэгъуат ди лъэпкъэгъухэм я зэхэтыкIэр, я джэгукIэхэр. 1993 гъэм абы къафитI къыздитшауэ щытащ: убых къафэмрэ (лъапэрышэ) къафэ къуаншэмрэ. «Убых лъапэрышэ», «Беслъэней къамэрыфэ», «Шапсыгъ удж», «Бжьэдыгъу ислъэмей», «Уэркъ къафэ» - мыпхуэдэ цIэхэр къафэхэм иритри, щэнхабзэ, гъуазджэ къулей дызэриIэр къыхигъэщу, Думэныщ Iэулэдин концерт программэ купщIафIэ игъэхьэзырауэ щытащ.
Зи гугъу сщIа псори зэхьэлIар ди «Кабардинка»-ращи, дунейм фIыгъуэу тетыр абы хуэфащэщ.
БАГЪЭТЫР Луизэ.
Нартокъуэхэ Мухьэмэт-Джэрийрэ Нинэрэ
Нэмыс зыхэлъым, гу-щIэгъулыуэ щытым пщIэ зэрыхуащIыр щынэрылъагъут Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий и деж. Абы хэлът лIыгъэри, хабзэри, зэчий къызэрымыкIуэри.
Брамтэ щыщ Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий 1941 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым Уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблым хыхьауэ щытащ. Илъэс 15-кIэ абы къыщыфат сэ гупым сыщыхыхьам. ЖысIэфынущ абырэ сэрэ дызэрызэдэлэжьа илъэсхэм зэныбжьэгъуфI дызэхуэхъуауэ - езыри фIыуэ къысхущытащ, сэри сыт щыгъуи сыхуэарэзыт. Къызэрыфэн хуейм, утыку итыкIэм сыхуигъэсащ Нартокъуэм. Шэру Соня и гъусэу абы «Къафэр» игъэзащIэрти, концерт ттыну къуажэхэм дыщыкIуэхэм и деж сэ сыкъыдидзырти, и пIэкIэ сыкъигъафэрт, «нэхъ щIэх уесэн щхьэкIэ» жыхуиIэу.
Илъэс зыбжанэкIэ дэ тIур икIи дыкъафэу икIи хьэлъэзехьэу дызэдэлэжьащ. ИтIанэ щакIуэ кIуэрт пщэдджыжь къэсыхункIэ. Абы къызэрикIыжуи, къыкIэрыху и Iуэхум къыхэмыхуэу, къэфэным иужь ихьэрт. ЦIыхуфIт, гушыIэрейт, гупым пщIэ щызиIэт. ЩIалэгъуалэр ахъшэ щIыхуэ дыхуей щыхъум и деж арат зызыхуэдгъазэр, зэи зыкIи уигъэщIэхъунутэкъыми.
ЛIыгъэ хэлът жысIакъэ! Абы и щыхьэту зы хъыбар цIыкIу къэсхьынщ. Зы къэрал гуэр, сыт хуэдэми сщIэжыркъым, къызэхэткIухьауэ дыкъыздэкIуэжым, Ростов дыкъэмысыпауэ, зы гуп цIыкIу ди вагоным къытеуащ. ХъунщIакIуэхэр мывэкIэ къыдэуэу, башхэр къыттракъутэу щыхуежьэм, фэбжь зылъысаи къытхэкIащ. Мухьэмэт-Джэрий къыттеуахэм ящыщ зым иIыгъ бжэгъур къытрихри, япэуват… «Кабардинка»-м гъуэгуанэ куэд, псы Iэджэ зэпиупщIащ. Зи гугъу сщIа Iуэхум хуэдэхэри тлъэгъуам щыщ Iыхьэщ...
1958 гъэм Монголием дыщыIащ. Сэ сымаджэщым сыщIэхуэри, концертхэм сыхэтакъым. Ансамблым зыкъигъэлъэгъуэн зэриухыу Мухьэмэт-Джэрий, фащэр зыщихыжынми зэман иримыгъэхьу, епIэщIэкIыу щIэупщIакIуэ нысхуэкIуэрт. Зы пщыхьэщхьэ дэкIа къыщIэкIынкъым абы сыкъимылъагъуу. ЩыIэщ апхуэдэ цIыхуфIхэр!
Нартокъуэм и къэфэкIэу щытам и гугъу щыпщIкIэ, ар Iэзэт жыпIэныр мащIэщ. Адыгэ къафэхэм къищынэмыщIа, а зэманым дэ утыку къитхьэу щытащ адрей лъэпкъхэми я щэнхабзэр. Мухьэмэт-Джэрий псори зэхуэдэу къехъулIэрт. Апхуэдэ зэфIэкIым папщIэ, Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъум ирихьэлIэу, Нартокъуэм къыхуагъэфэщат «РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист» цIэ лъапIэр.
Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрий ипхъу Нинэ школыр къиуха нэужь, 1967 гъэм Налшык дэта культпросвет училищэм щIэтIысхьащ. КъафэмкIэ къудамэм абы зыщигъэсащ къэфакIуэ цIэрыIуэ Дашу Хьэшыр и деж. «Зыгуэр къызгурыIуэ зэрыхъурэ къафэм сыдихьэхырт, - жеIэ езы цIыхубзым. - Си адэр «Кабардинка» ансамблым хэтти, и ныбжьэгъу къэфакIуэхэр куэдрэ ди унэм къеблагъэрт, сэри зэпымыууэ абыхэм я концертхэм, зыщагъэхьэзырхэм сыздашэрт. Езанэ классым къыщыщIэдзауэ художественнэ самодеятельностхэм сыкъыщыфэурэ сыкъыдэкIуэтеящ. Къафэм гу хуэзмыщIыну Iэмал сиIакъым».
Нинэ культпросветыр къызэриухыу, 1970 гъэм, «Кабардинка»-м хыхьащ икIи и гур етауэ а IэнатIэм илъэс 25-кIэ пэрытащ. «Къафэр» щызэхэсхкIэ, си нэпсхэр къысфIыщIож, а макъамэр си псэм хэлъщ, - жеIэ Нинэ. - Ансамблым и унафэщIхэм, сызыхэта гупым ятеухуауэ сыту фIы куэд сигу къина!»
Аращ сэ кIэщIу жысIэфынур Нартокъуэ Мухьэмэт-Джэрийрэ Нинэрэ ятеухуауэ.
СОТТАЕВ Къанщауэ, КъБР-м и цIыхубэ артист.
ЦIыхум уахэтыныр насыпкъэ?!
Ныр Рае 1948 гъэм жэпуэгъуэм и 15-м Курыт Азием къыщалъхуащ. Шэбэзджэрийхэ я унагъуэр Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыIэпхъуэжар 1959 гъэрщ. Хъыджэбзым курыт школыр къиухащ, Налшык педагогикэ училищэм, КъБКъУ-м тхыдэмкIэ и къудамэм щеджащ. Уеблэмэ егъэджакIуэ IэщIагъэм Рае зы зэманкIэ ирилэжьащ.
«Кабардинка» къэфакIуэ гупым ар щыхыхьар 1968 гъэрщ. «Ансамблым къэфакIуэщIэхэр къищтэу щызэхэтхым, си шыпхъумрэ сэрэ абы дыхыхьащ. Куэдрэ дыкIуагъэнтэкъым, ди адэм къытпиубыду, абы дыкъыхэкIыжын хуей щыхъуам, - игу къегъэкIыж Рае. - Арщхьэ-кIэ а зэманым республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Ефэнды Джылахъстэн: «Сэ си нэIэ ятезгъэтынщ хъыджэбзхэм», - щыжиIэм, ди адэр арэзы хъуащ.
Нырыр ансамблым щыхыхьа илъэсым къыщыщIэдзауэ Алжир, Тунис, Мароккэ, Австралие, Новэ Зеландие къэралхэм щыIащ. «Сщымыгъупщэжыр Австралием дыщыкIуарщ. Сыт хуэдэу дахэт, къабзэт абы и къалэхэр!» - жеIэ Рае. Абы къыхегъэщ дэнэ щIыпIэ ахэр мыкIуами, сыт хуэдэу гугъу емыхьами, дапщэщи зы фIыгъуэ гуэрым къыхуэпабгъэу щалъхуа хэкум къагъэзэжу зэрыщытар. Сыбы-рым щежьэхэм, къэфакIуэхэр зэрыс вагонхэм псыр щыщтырт, ахэр щIакIуэхэм кIуэцIысу гъуэгуанэхэр зэпачырт. «Апхуэдэхэм дежи дэ ди гум илъ макъамэмрэ ди нэгум щIэт къафэмрэ ды- къагъэхуабэрт», - пещэ Рае.
Ар зыдэлэжьахэм зыхуэмыарэзы яхэткъым. «Кабардинка»-м и художественнэ унафэщI Гальперин Григорий, гъэсакIуэ Iэзэ Ульбашев Мутай, ансамблым и унафэщI Аронов Евгений - псоми зы щапхъэ гуэр ятрихауэ къелъытэ абы. «ДзыхьмыщIхэ Къэралбийрэ Зарэрэ нэхъ гъунэгъуу сахущытащ, къэфэнымкIэ абыхэм я деж куэд къыщысщIащ. Ди пшынауэ телъыджэт Уэрэзей Лидэ. А бзылъхугъэм гъащIэм и сыт хуэдэ IуэхугъуэкIи уепсэлъэфынут. Сызыхэтахэм я фIыщIэщ лъэпкъ макъамэр фIыщэу зэрыслъэгъуар. Ноби макъамэр щызэхэсхкIэ, си гур къолъэт, лъакъуэхэр къэфэну йоIэ», - къыпогуфIыкI Рае.
Унагъуэ ихьэу сабиитI къыщыщIэхъуэм, бзылъхугъэр ансамблым къыхэмыкIыжу хъуакъым. Ауэ ар Iуэхуншэуи щысакъым. 1992 гъэм ар Лъэпкъ музейм и лэжьакIуэ хъуащ. Экскурсоводу, IэщIагъэлI нэхъыжьу, музейм и гъэтIылъыгъэхэр зыхуей хуэзыгъазэ лэжьакIуэ нэхъыщхьэу - сыт хуэдэ IэнатIэ къыхуамыгъэфащэми, Рае жэуаплыныгъэ хэлъу пэрытащ. КъБР-м Печатымрэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэмкIэ и министерствэу щытам къудамэм и нэхъыщхьэу щагъэувми, абы и лэжьыгъэр нэсу зэфIихащ. Мы зэманым цIыхубзыр «Ридадэ» шхапIэм кадрхэмкIэ и къудамэм и унафэщIу щолажьэ.
Нырым и псалъэхэм дыщIегъу: «Сызыпэрыхьэ дэтхэнэ IэнатIэми гушхуэныгъэ къысхелъхьэ. СфIэфIщ цIыхум сахэтыну. Ар насыпкъэ?!»
Къанщауэ Мэлычыпхъу.
Ди къэфакIуэхэр къазэрыщыхъуар журналистхэм я псалъэкIэ
«Меркурий» (Лонсестон):
Тасманием (Австралием и штатщ - «АП») зэи имылъэгъуа концертщ «Кабардинка»-м утыку кърихьар. «ИслъэмейкIэ» къыщIэзыдза гупыр пшыхьыр екIуэкIыхункIэ цIыхухэр къызэрыдихьэхыным пылъащ. Концерт пэшым къекIуэлIахэми зыгъэпсэхупIэ яIакъым: гъуазджэ къызэрымыкIуэм дихьэхахэр я пIэ изагъэртэкъым, пIейтейрт, Iэгуауэшхуэхэр яIэтырт. Гукъинэ абыхэм ящыхъуахэм ящыщщ гушыIэ къафэхэр... «Кабардинка»-м лъэпкъ къэфэкIэ къигъэлъагъуэм и кууагъыр къэплъытэмэ, ар балетым хуэкIуэу къыщIэкIынущ...
«Кларин» (Аргентинэ):
- «Кабардинка»-р къызэрыфэм димыхьэхын щыIэу фIэщ щIыгъуейщ. Хьэлэмэтщ - щIалэхэр я Iэпкълъэпкъ псомкIэ, уеблэмэ нэкIи къофэ. ПсынщIэу, жану ягъэзащIэ къафэхэм удрагъэхьэх. ЦIыхубзхэми я зыIыгъыкIэм щхьэхуэу утепсэлъыхь хъунущ. Нэхъ щэныфIэу щытыхункIэ, нэхъ гурыхьыж мэхъу ахэр... Абыхэм къащыпс фащэхэр нэхъ дахэж зыщIыр, къызэрытщыхъумкIэ, я лъэпкъым папщIэ пагэу ар абыхэм зэрызэрахьэрщ.
Инна КАШЕЖЕВА
КАФА
Ночь текла, горячая, как кофе.
По лесам текла, как по усам…
Кабардинцы танцевали кафу,
Поднимая руки к небесам.
То звала, то шорохов пугалась,
То вдруг обжигала, как огонь…
Ласково, как женщина, смеялась
В пальцах кабардинская гармонь.
До сих пор я слышу эти звуки,
До сих пор я вторю голосам,
И застыли надо мною руки,
Поднятые в танце к небесам.
И глаза прищурены лукаво,
Полные улыбок и огня…
Обжигая, солнечная кафа
Оживает в сердце у меня.
1962 год
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1885.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
Нобэ
♦Секретарым и дунейпсо махуэщ
♦УФ-м щагъэлъапIэ ЩIыпIэ самоуправленэм и махуэр
♦Бухгалтер нэхъыщхьэм и махуэщ
♦Инджылызым я гуфIэгъуэщ - я пащтыхь гуащэ Елизаветэ ЕтIуанэр къыщалъхуа махуэщ. Абы и ныбжьыр илъэс 94-рэ ирокъу.
♦1920 гъэм Налшык цIыхубэ хозяйствэм и щIыналъэ совет къыщызэрагъэпэщащ.
♦1921 гъэм Налшык Лъэпкъ музей къыщызэIуахащ.
♦1932 гъэм СССР-м и ВМФ-м и Хы хуэм флотыр къызэрагъэпэщащ.
♦1939 гъэм Ленинград къыщызэIуахащ «Москва» кинотеатрыр. Ар залищ иIэу СССР-м япэу щащIа апхуэдэ IуэхущIапIэт.
♦1951 гъэм Совет Союзым и Лъэпкъ Олимп Комитетыр къызэрагъэпэщащ.
♦1954 гъэм СССР-р ЮНЕСКО-м хыхьащ.
♦1735 гъэм къалъхуащ урыс механик-къэхутакIуэ цIэрыIуэ Кулибин Иван.
♦1816 гъэм къалъхуащ инджылыз усакIуэ, тхакIуэ Бронте Шарлоттэ. Абы и IэдакъэщIэкI нэхъ цIэрыIуэхэм ящыщщ фильмуи ягъэува «Джен Эйр» романыр.
♦1922 гъэм къалъхуащ совет кинорежиссёр, СССР-м и цIыхубэ артист, СССР-м и Къэрал саугъэтыр тIэунейрэ, Лениным и цIэр зезыхьэ саугъэтыр зыхуагъэфэща Ростоцкий Станислав.
♦1925 гъэм къалъхуащ къэрал къулыкъущIэ, генерал-майор, Иорданием и лIыкIуэу Тыркум, Иракым, Китайм щыIа, Адыгэ ФIыщIэ Хасэм и тхьэмадэу щыта Бырмамыт Фоуаз.
♦1941 гъэм къалъхуащ УФ-м щIыхь зиIэ и артисткэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артисткэ, КъБР-м и Къэрал саугъэтыр зрата ЖьакIэмыхъу КIунэ.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык уфауэ щыщытынущ, пIалъэ-пIалъэкIэрэ уэшх къыщешхынущ. Хуабэр махуэм градус 11 - 12, жэщым градуси 8 - 9 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
ПыIэ зыщхьэрыгъ псори лIыкъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1886.txt"
} |
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и Унафэ
Къэбэрдей-Балъкъэр республикэм и турист кIуапIэ щIыналъэхэм шынагъуэншагъэр къыщызэгъэпэщыным ехьэлIа Iуэхухэр зи нэIэ щIэт, ведомствэхэм зэдай комиссэм хэтхэм зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэным и IуэхукIэ
№20-ПП
2021 гъэм мазаем и 19-м Налшык къалэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм унафэ ещI:
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и турист кIуапIэ щIыналъэхэм шынагъуэншагъэр къыщызэгъэпэщыным ехьэлIа Iуэхухэр зи нэIэ щIэт, ведомствэхэм зэдай комиссэм, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм 2015 гъэм мэкъуауэгъуэм и 10-м къыдигъэкIа унафэ №119-ПП-мкIэ къащтам, мы къыкIэлъыкIуэ зэхъуэкIыныгъэхэр хэлъхьэн:
а) ведомствэхэм зэдай комиссэм хэгъэхьэн мы къыкIэлъыкIуэхэр:
Бейтыгъуэн К. Хь. - Налшык къалэ округым и щIыпIэ администрацэм къалэм, курортымрэ туризмэмрэ зегъэужьынымкIэ и департаментым и унафэщIым и къалэнхэр зыгъэзащIэр (зэгурыIуауэ)
КIэрэф Р. Хь. - Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ щыIэ министерствэм и полицэм и унафэщIым и къуэдзэр (жылагъуэ хабзэр хъумэнымкIэ) (зэгурыIуауэ);
б) Уэтэр М. М. и къулыкъум зэреджэр мыпхуэдэу къэхьын: «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм Курортхэмрэ туризмэмкIэ и министерствэм туризмэмрэ санаторэ-курорт лэжьыгъэмрэ зегъэужьынымкIэ и управленэм и унафэщIыр (ведомствэхэм зэдай комиссэм и секретарыр)»;
д) ведомствэхэм зэдай комиссэм къыхэгъэкIыжын Атаров В. Т., Атмурзаевэ З. С.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Правительствэм и УнафэщI МУСУКОВ Алий
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1887.txt"
} |
«Автозапчасть»-р аргуэру чемпионщ
Футбол
Къэбэрдей-Балъкъэрым футболымкIэ 2021 гъэм и щIымахуэ чемпионатыр мэлыжьыхьым и 11-м иухащ. Абы, нэгъаби хуэдэу, щытекIуащ Бахъсэн и «Автозапчасть»-р.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, мылъкукIэ зыкъыщIэзыгъэкъуэн зэримыIэжым къыхэкIыу «Автозапчасть»-р нэгъабэ гъэмахуэ зэхьэзэхуэм хэтакъым. Абы щхьэкIэ къэмынэу щIымахуэ зэпеуэм папщIэ бахъсэндэсхэм гуп лъэщ зэхуашэсыфащ икIи япэ дыдэ зэIущIэм къыщыщIэдзауэ зэхьэзэхуэм бжьыпэр щаубыдри, илъэс ипэкIи хуэдэу, дыщэ медалхэр зыIэрагъэхьащ. Чемпионым джэгугъуэ пщыкIутIыр хурикъуащ зыри къылъэщIэмыхьэжын хуэдэу пашэныгъэм зыщигъэбыдэн папщIэ. А лъэхъэнэм къриубыдэу джэгугъуэ пщыкIузым и хьэрхуэрэгъухэр щыхигъэщIащ, зэм зэрытемыгъэкIуауэ зэбгрыкIыжащ. «Автозапчасть»-ращ топ нэхъыбэ дыдэ дэзыгъэкIари, нэхъ мащIэ дыдэр къызыхудагъэкIари. Къэнэжа зэIущIэхэм мыхьэнэ щамыIэжым, бахъсэндэсхэм джэгун щагъэтащ икIи зэм гупыр зэхуашэсыжыфакъым, адрейм ягъуэтар кърагъэхьэри, бжыгъэшхуэкIэ къыхагъэщIащ. Иужь джэгугъуэхэм къэхъуахэм ягъэлъахъшэркъым «Автозапчасть»-м и ехъулIэныгъэр икIи дыщогугъ мылъкукIэ зыкъыщIэзыгъэкъуэн къагъуэту гуп телъыджэр гъэмахуэ зэхьэзэхуэми хуахъумэну.
Мыгъэрей зэхьэзэхуэм дыжьын медалхэр щызыIэригъэхьащ Къэбэрдей-Балъкъэрым футболымкIэ и щIымахуэ чемпионатхэр зэрызэхаублэрэ пашэхэм сыт щыгъуи яхэт Налшык и «Мурбек»-м. Ар тIэу фIэкIа къыхагъэщIэфакъым.
Телъыджэщ «Шэрэджым» къигъэлъэгъуа джэгукIэри. Ар мы гъэм и гъэмахуэ зэхьэзэхуэми япэу хэтынущ икIи шэч къытетхьэркъым куэдкIэ ущыгугъ зэрыхъунум. Старэ Шэрэдж и командэщIэр куэдым ныкъуэкъуэгъу лъэщ зэрахухъунур иджыпстуи наIуэщ.
Зэ фIэкIа мыгъэрей зэхьэзэхуэм къыщыхамыгъэщIами, медалыншэу къэнащ «Тэрчыр». Зэрахабзэу, джылахъстэнейдэсхэм куэдрэ зызыщIащIащ икIи зыщрач дыдэм зэпеуэр иухащ.
Бэнэныгъэ гуащIэ щекIуэкIащ турнир таблицэм и кIэух увыпIэхэми. Иужь джэгугъуэм ирихьэлIэу зэхэкIат зэхьэзэхуэм и саугъэт лъапIэхэр зыIэрыхьэнухэри гуп нэхъыщхьэм хагъэкIынухэри. Зэпеуэр иухыным мазэ иIэжу зызытыпа Налшык и «Маисэр» зэIущIэхэм къримыхьэлIэж хъуащ икIи, дауи, сыт щыгъуи къыхагъэщIауэ хуатхащ. Абы гъусэ хуэхъуащ зэхьэзэхуэм зэрыщIидзэрэ кIэух увыпIэр зыхуэмыбгына Налшык и «Ансар»-р. А тIур занщIэу гуп нэхъыщхьэм хагъэкIащ. Абыхэм япэкIэ гъэ къакIуэ къахыхьэнущ Шэрэдж Ищхъэрэм и «Къэбэрдеймрэ» Шэджэм щIыналъэм и «Нартанымрэ».
ЕпщыкIуплIанэ увыпIэр зыубыда Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и студентхэмрэ епщыкIущанэр зылъыса «ХьэтIохъущыкъуеймрэ» мыгувэу зэпэщIэуэ зэIущIэхэр къапэщылъщ. КъБР-м футболымкIэ и щIымахуэ зэхьэзэхуэм и япэ дивизионым ещанэ, еплIанэ увыпIэхэр къыщызыхьахэу «Лашынкъеймрэ» «Вольнэ Аулымрэ» ахэр еныкъуэкъун хуейщ гуп нэхъыщхьэм къыхэнэн папщIэ.
Гъуащхьауэхэм я зэпеуэм бжьыпэр щиубыдащ «Автозапчасть»-м и пашэ Къуэжей Азэмэт. Иужь джэгугъуэхэм и командэр щымыджэгуами, абы нэхъапэм дигъэкIа топ 14-р хурикъуащ япэ увыпIэр иубыдын папщIэ. АдэкIэ къыкIэлъокIуэ «Малка»-м и гъуащхьауэ ШащIэ Беслъэнрэ «Ансар»-м и пашэ Тамаев Аланрэ. Хьэлэмэтращи, «Ансар»-м зэхьэзэхуэм я хьэрхуэрэгъухэм щахудигъэкIа топ пщыкIухым ящыщу пщыкIутIыр Алан ейщ. Адрейхэм ящIар сыт? Захъумэжащ жыпIэнущи, нэхъыбэ (топ 54-рэ) зыхудагъэкIа зэпеуэм хэткъым.
Мыгувэу щIидзэнущ гъэмахуэ зэпеуэм. Абыи зэныкъуэкъуныгъэ гуащIэ зэрыщекIуэкIынум шэч къытетхьэркъым.
ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1888.txt"
} |
ПсапащIэ зэхьэзэхуэ
Грэпплинг
Налшык дэт Универсальнэ спорт комплексым щекIуэкIащ грэпплингымкIэ щIыналъэхэм зэдай псапащIэ зэхьэзэхуэ. Ар хухахащ узыфэ хьэлъэ къызэуэлIауэ мы махуэхэм мылъку зыхузэхуахьэс Нэгъуей Iэдэм цIыкIу.
Кърымымрэ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ щIыналъэм хиубыдэ республикэхэмрэ къикIауэ зэпеуэм хэтащ спортсмен 460-м щIигъу. Зэхыхьэр къызэрагъэпэщащ Шыхъуэстэн Руслан зи унафэщI КъБР-м ГрэпплингымкIэ и федерацэмрэ, «Файт Зон» спорт клубым и тренерхэмрэ.
Грэпплингым зыхуэзыгъасэхэм я зэпэщIэтыныгъэхэр иуха нэужь утыкур хуит хуащIащ блогерхэм, хьэрычэтыщIэхэм, республикэм щыцIэрыIуэ щIалэщIэхэм. Абыхэм бэнэкIэм щаIэ зэфIэкIхэр къагъэлъэгъуащ. ЗэIущIэхэр хуабжьу удэзыхьэхыу, гукъинэжу екIуэкIащ.
«Мы зэхьэзэхуэр къызэдгъэпэщынымкIэ щIэгъэкъуэн къытхуэхъуа псоми фIыщIэ ин яхуэсщIыну сыхуейщ, - жиIащ Шыхъуэстэн Руслан. – Я зэман, я сом емыблэжу мыпхуэдэ жэрдэм къыщетхьэжьэм абыхэм ар къыддаIыгъащ. Псом хуэмыдэу къыхэзгъэщыну сыхуейщ джэгуакIуэ, гуфIэгъуэ зэхыхьэхэр къызэзыгъэпэщ, хабзэм тету езыгъэкIуэкI НакIэ Аслъэн».
Зэхьэзэхуэм щытекIуахэмрэ къыщыхэжаныкIахэмрэ дипломхэмкIэ медалхэмрэ бгырыпххэмкIэ ягъэлъэпIащ.
Псори къыщIрахьэжьэжа псапащIэ зэхыхьэр щIрагъэкIуэкIа Нэгъуей Iэдэм цIыкIу а Iуэхум къыхухэкIащ сом мин 206-м щIигъу.
Алыдж-урым бэнэкIэ
Мудрэн Хьэзрэт къыхожаныкI
Калининград дэт «Юность» спортымкIэ уардэунэм мэлыжьыхьым и 13 - 15-хэм щекIуэкIащ алыдж-урым бэнэкIэмкIэ тэмэму зэхэзымыххэм я урысейпсо чемпионат. Абы хэтащ къэралым и щIыналъэ 24-м икIа спортсмен 54-рэ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Мудрэн Хьэзрэт зи хьэлъагъыр килограмм 77-м нэблагъэхэм я гупым домбеякъ медалыр къыщихьащ. Фигу къэдгъэкIыжынщи, нэхъапэIуэкIэ ар щытекIуащ щIалэгъуалэхэм я урысейпсо зэхьэзэхуэм.
Спортсменыр ягъасэ Елчэпар Муратрэ Горинов Владимиррэ.
Алыдж-урым бэнэкIэ
Тепщэныгъэр хуэхъумакъым
Башкортостан и Уфа къалэм дэт Спортым зыщыхуэгъэхьэзырынымкIэ центрым щекIуэкIащ алыдж-урым бэнэкIэмкIэ ныбжьыщIэхэм я урысейпсо зэхьэзэхуэ. Ар фэеплъ хуащIащ СССР-м щIыхь зиIэ и тренер Борман Владимир. Я хьэлъагъ елъытауэ гуэшауэ щыта гуп 15-м щыбэнащ зи ныбжьыр илъэс 16-м щIимыгъуа къэралым и щIыналъэ 65-м щыщ спортсмен 450-рэ.
Зи хьэлъагъыр килограмм 41-м нэблагъэхэм я гупым пэщIэдзэ зэIущIэхэр фIы дыдэу щезыгъэкIуэкIа Уэртэн Руслан финал зэIущIэм къыщыпэщIэтащ Осетие Ищхъэрэ - Аланием щыщ Валиев Давид. Япэ дадикъэхэм щегъэжьауэ пашэныгъэр зыубыда ди лъэпкъэгъум и ефIэкIыныгъэр хуэхъумакъым икIи етIуанэ увыпIэр къихьри дыжьын медалыр къыхуагъэфэщащ.
Алыдж-урым бэнэкIэ
БэнакIуэ цIэрыIуэм и фэеплъу
Нижегородскэ областым хыхьэ Бор къалэм дэт «Красная горка» физкультурэ-спорт комплексым щекIуэкIащ алыдж-урым бэнэкIэм и «А» классым хыхьэ XVIII урысейпсо зэпеуэ. Ар фэеплъ хуащIащ а къалэм спорт бэнэкIэм и лъабжьэр щызыгъэтIылъа Серебряков Алексей. Зэхьэзэхуэм и тыгъэхэм щIэбэнащ Урысейм и щIыналъэ 24-м къикIа, я хьэлъагъ елъытауэ гупипщIу гуэшауэ щыта спортсмени 140-м щIигъу.
ЗэпэщIэтыныгъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым бэнэкIэмкIэ и школым и гъэсэнхэм медалищ къыщахьащ. И хьэрхуэрэгъухэм зы Iэмали езымыта Къэрэгъул Анзор килограмм 60-м нэблагъэ зи хьэлъагъхэм я гупым пашэныгъэр щиубыдащ. КъуийцIыкIу Ахьмэд килограмм 77-м нэблагъэхэм я деж дыжьын медалыр къыщихьащ. Килограмм 97-м нэблагъэхэм я гупым щыбэна Чэрим Алим ещанэ хъуащ.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, нэхъапэIуэкIэ Къэрэгъул Анзор домбеякъ медалыр къыщихьащ щIалэгъуалэм я урысейпсо зэхьэзэхуэм.
ЖЫЛАСЭ Замир.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1889.txt"
} |
НэхъыфIхэр къыхах
«Урысей зэкъуэт»-м и Парт школ нэхъыщхьэм иригъэкIуэкI «Политик пашэ» егъэджэныгъэ Iуэхум хэтынухэр къыхахын яухащ. Мы зэманым ирихьэлIэу IэщIагъэлIхэр хунэсащ анкетэ мини 8,5-м еплъыну икIи абыхэм ящыщу арэзы техъуащ мини 6,5-м.
«Урысей зэкъуэт» партым и Совет Нэхъыщхьэм и секретарым и япэ къуэдзэ, Къэрал Думэм и депутат Баталинэ Ольгэ къызэрыхигъэщамкIэ, зы цIыхум и пIэм 43-рэ итщ.
Зэпеуэм къыкIэлъыкIуэ и Iыхьэр щIышылэм и 22-м зэфIэкIа нэужь (видеорезюмеи 3 трахауэ щытын хуейщ), мазаем и 1 пщIондэ тест лэжьыгъэхэр ирагъэщIынущ.
Баталинэ Ольгэ зэрыжиIамкIэ, зэпеуэм хэтыну зезыгъэтхахэм я нэхъыбэр зыщыщыр Краснодар, Ростов, Калининград, Ставрополь, Пермь, Башкортостан, Татарстан щIыналъэхэмрэ Москва, Санкт-Петербург къалэхэмрэщ. Языныкъуэхэм яIэщIэкIа щыуагъэхэм я зэранкIэ IэщIагъэлIхэм пхагъэкIар анкетэ 6500-рщ.
Баталинэм къыхигъэщащ щIышылэм и 22 пщIондэ зэпеуэм хэтыну хуейхэм видео зэмылIэужьыгъуи 3 ирагъэтхауэ зэрыщытыпхъэр. Абыхэм къыщагъэнэIуэн хуейщ партым хагъэхьэну ягъэхьэзыр гупым езыхэр хэхуэн хуейуэ къыщIалъытэмрэ ящIэну зыхуей, я зэфIэкIыр нэхъ къыщагъэлъэгъуэфыну Iуэхугъуэхэр зыхуэдэмрэ. Къыхэгъэщыпхъэщ, видеорезюмехэр къыIахын щыщIадза япэ махуищым зи лэжьыгъэр езыгъэхьахэр цIыху 200-м щIигъуу зэрыщытар.
«Политикхэм я пашэ» Iуэхур зытещIыхьар парт, жылагъуэ лэжьыгъэм хэзыщIыкI цIыхухэращ. Псори зэхэту мы гъэм Москва тхьэмахуэкIэ щрагъэджэну зыхуагъэфэщэнур 150-рэ мэхъу икIи партым хыхьэну нэхъ зыхуэфащэхэр абыхэм къыхахынущ.
«Урысей зэкъуэт» партым и Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэ къудамэм и секретарым и къуэдзэ, партым и щIыналъэ гъэзэщIакIуэ комитетым и унафэщI Парафилов Дмитрий жиIащ «Политик пашэ» егъэджэныгъэ Iуэхур Iыхьи 6 зэрыхъур икIи абы ди республикэм щыщхэри жыджэру зэрыхэтыр.
- Мы зэпеуэм къигъэнэIуэнущ ди Iуэху еплъыкIэр къыддэзыIыгъ цIыху пашэхэр икIи нэхъыфIу зыкъэзыгъэлъагъуэхэр партым хагъэхьэным хуагъэхьэзыр гупым хэхуэнущ, - жиIащ абы.
Печонов Владилен.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "189.txt"
} |
Европэм дзюдомкIэ и цIыхухъу тренер нэхъыфI адыгэ щIалэ Тау Хьэсэнбий
2020 гъэм кърикIуахэм хэплъэжа иужькIэ Европэм ДзюдомкIэ и федерацэм цIыхухъу гъэсакIуэ нэхъыфIу къилъытащ Урысей Федерацэм и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэ Тау Хьэсэнбий. ГуфIэгъуэ щытыкIэм иту а хъыбар гуапэр щагъэIуащ иджыблагъэ Португалием и къалащхьэ Лиссабон щызэхаубла Олимп Джэгухэм ипэ къихуэ ди континетым и бэнакIуэхэм я чемпионатыр къыщызэIуахым. Ди лъахэгъум и гъэсэнхэм абыи ехъулIэныгъэ яIэу зыкъыщагъэлъагъуэ икIи нобэр къыздэсым медаль зэмылIэужьыгъуэ зыбжанэ къыщахьащ.
Адыгэхэр дызэрыгушхуэхэм ящыщ зыщ илъэс зыбжанэкIэ Санкт-Петербург и «Явара-Нева» спортклуб цIэрыIуэм зэфIэкIышхуэ къигъэлъагъуэу хэта спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Тау Хьэсэнбий. Олимп Джэгухэр къыщежьа Алыджым и къалащхьэ Афины 2004 гъэм щекIуэкIа Олимпиадэм килограмм 90 зи хьэлъагъ дзюдоистхэм я деж домбеякъ медалыр абы щызыIэригъэхьащ, Урысей Федерацэм, Европэм, дунейпсо утыкухэм ехъулIэныгъэфIхэр щиIащ. Ди къэралым щыщу Тау Хьэсэнбий и закъуэщ «Тажышхуэ» зэпеуэм тIэунейрэ щытекIуэфар. Иджы ар Урысей Федерацэм дзюдомкIэ и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэщ. Абыи ехъулIэныгъэфIхэр щиIэщ – жыпIэну ирикъунщ иужькIэ зэхэта Европэм и чемпионатым Хьэсэнбий и гъэсэнхэм дыщэ медалу 3-рэ дыжьынуи апхуэдизрэ къызэрыщихьар. Аращ ди контитентым дзюдомкIэ и цIыхухъу тренер нэхъыфIу къыщIалъытари. Иджыри нэхъыкIэ мыхъуну догугъэ.
Тау Хьэсэнбий къыщалъхуащ Шэджэм районым хыхьэ Щхьэлыкъуэ къуажэм 1988 гъэм щэкIуэгъуэм (ноябрым) и 5-м. Щысабийм щегъэжьауэ спортым дихьэхащ икIи Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и тренер Емкъуж Мухьэмэд и деж «Гладиатор» клубым дзюдом зыщыхуигъэсащ. Нэрылъагъут абы бэнакIуэ лъэщ къызэрыхэкIынур. И жыIэдэIуагъымрэ гугъуехьхэм къазэрыпимыкIуэтымрэ и зэфIэкI лъагэхэр щIигъэбыдэжырт.
Дэтхэнэ зы спортсменми хуэдэу, сабийхэм я зэхьэзэхуэхэм къыщыщIидзэри, лъэбакъуэ зырызурэ ехъулIэныгъэ инхэм хуэкIуащ. Пасэу яIэт хъуами, ар зыкъыфIэщIыжыныгъэм пэжыжьэт икIи зыгъэпIий лей хэмылъу зыхуагъасэхэр зыхилъхьэрт.
И ныбжьыр илъэс тIощIрэ тIурэ хъуауэ арат Хьэсэнбий къэралым щынэхъ лъэщ дыдэ щыхъуам. 2000 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм и кIэухым Пермь къалэм щызэхэта Урысей Федерацэм дзюдомкIэ и ебгъуанэ чемпионатым абы дыщэ медалыр къыщихьащ. Килограмм 90-м нэс зи хьэлъагъхэм я зэпеуэм и кIэух зэIущIэм ар щефIэкIащ Дагъыстэным къикIа Гаджимагомедов Муслим. Абы щыгъуэм ар Адыгей къэрал университетым Физическэ щэнхабзэмрэ дзюдомкIэ и институтым щеджэрт икIи Бэджыдэ Вячеслав и нэIэм щIэту зэхьэзэхуэхэм зыхуигъэхьэзырырт.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсми Тау Хьэсэнбий къэралым и дыщэ медалыр зыIэщIигъэкIакъым. Чебоксары къалэм щыIа зэхьэзэхуэм и финалым Пермь областым щыщ Меньшиков Сергей щыхигъащIэри, Урысей Федерацэм тIэунейрэ и чемпион хъуащ.
АдэкIэ дунейпсо зэпеуэхэр къыхузэIуха хъуащ. 2003 гъэм Германием и Дюссельдорф къалэм щекIуэкIа Европэм и чемпионатым и финалым ди лъахэгъур нэсащ. АрщхьэкIэ кIэух зэIущIэм зы мащIэкIэ къыщытекIуащ Украинэм икIа Греков Валентин. А лъэхъэнэм европэ зэхьэзэхуэм дыжьын медалыр щызыIэрыбгъэхьэныр ди дзюдоистхэм я дежкIэ щIыхьышхуэт икIи хуабжьу ягъэлъапIэу Тау Хьэсэнбий Хэкум къыщрагъэблэгъэжащ.
2004 гъэм Алыджым и къалащхьэм щызэхэта Олимп Джэгухэм и пэ къихуэу Бухарест щыIа Европэм и чемпионатми адыгэ щIалэр къыщыхэжаныкIащ. Абы Хьэсэнбий домбеякъ медалыр къыщихьащ, ауэ и гупсысэ псори иджы зэхьэлIар Олимпиадэм зэрыхэтынурат.
Алыджхэм я щIыналъэм къыщеувэхам, нартыжьхэм я къарур къыхалъхьам хуэдэу, Тау Хьэсэнбий дэрэжэгъуэ къритащ. Ди эрэм и пэкIэ Олимп Джэгухэр щекIуэкIа Афинхэм и теплъэ къудейм гушхуэныгъэ ин къритырт икIи текIуэныгъэншэу и Хэкум игъэзэж мыхъуну къыхуигъэувырт. АрщхьэкIэ абы псэемыблэжу щIэбэнынухэр икIи щIэхъуэпсхэр куэдыкIейт.
Дзюдоистхэм я зэпеуэр хуабжьу гуащIэт. Хьэсэнбий абы хыхьащ Кубэм къикIа Деспейн Йесвал тыншу хигъащIэри. АдэкIэ… къытекIуащ дунейпсо зэхьэзэхуэм и вице-чемпион Звиадури Зураб, иужькIэщ Олимп чемпион Алыджым щыхъуар. «Хьэсэнбий куржы щIалэм пэлъэщынут, - жиIащ иужькIэ Урысей Федерацэм и командэм къыхэхам и тренер нэхъыщхьэ Казаченков Авель. – Ахэр куэд щIатэкъым Европэм и чемпионатым зэрыщызэхуэзэрэ икIи Таур абы щыгъуэм Звиадури тыншу ефIэкIат. А Iуэхугъуэм игъэбэлэрыгъауэ къыщIэкIынущ, ауэ Хьэсэнбий и гур иудыгъуафIэкъым икIи бэнэныгъэм фIырыфIкIэ къыхэкIынукъым».
Дзюдом, адрей бэнэкIэ лIэужьыгъуэхэми хуэдэу, домбеякъ медалитI щагъэджэгу. Япэ дыдэ зэIущIэм укъыщыхагъэщIами, языхэзым ущIэбэныфынущ. Абы папщIэ адрей къытрадзахэри зыхэт зэхьэзэхуэм ущытекIуэу, финал ныкъуэм лей къыщыхъуам уефIэкIыжын хуейщ. Ар хуабжьу Iуэху хьэлъэщ.
Гугъуехьхэм къыпимыкIуэту еса Тау Хьэсэнбий и зэфIэкI, ерыщагъ псори къызэщIикъуэжри, утыку ихьэжащ. ЯпэщIыкIэ абы хигъэщIащ Италием щыщ Европэм и чемпион Лепре Франческэ. АдэкIэ ардыдэр я натIэ хъуащ 2001 гъэм дуней псом щытекIуа франджы Демонтфасон Фредерикрэ 2003 гъэм ЩIы хъурейм щынэхъ лъэща корей бэнакIуэ Тхе Хван Хирэ. Тыншу зыпэлъэщар итальян дзюдоистращ, адрейхэм егъэлеяуэ гугъу ирагъэхьащ икIи и Iэзагъ псори къызэкъурагъэхащ. Гугъуехьыр псыхэкIуадэ хъуакъым – олимп жэз медалыр зыIэригъэхьащ!
Абы теухуа хъыбарыр япэу къащыIэрыхьам Хьэсэнбий и Iыхьлыхэм я фIэщ хъуакъым. ЯщIэрт етIуанэ зэIущIэм къызэрыщыхагъэщIар. ИужькIэщ хьэкъ щащыхъуар – къэралым и хъыбарегъащIэ IэнатIэ псоми ар зэбграгъэхакIэт.
Афины щызэхаубла Олимп Джэгухэр зэрекIуэкIыр къэзыгъэлъагъуэ журналистхэм къаухъуреихьа Тау Хьэсэнбий зэпIэзэрыту я упщIэхэм жэуап яригъэгъуэтырт: «Иджы хуэдэу зэи гугъу сехьакъым, - ибзыщIакъым абы. – Олимпиадэм хьэрхуэрэгъу къыщыпхуэхъухэр я теплъэкIи зэфIэкIкIи зэмыщхь защIэщ икIи дэтхэнэми бгъэдыхьэкIэ щхьэхуэ къыхуэгъуэтыпхъэщ. Ар тыншкъым. Дауи, сыхуеящ Олимп Джэгухэм я чемпион сыхъуну. ИкIи схузэфIэкIынут. АрщхьэкIэ етIуанэ зэIущIэм къыщыспэщIэхуа куржы бэнакIуэр къызэбзэджэкIащ. Апхуэдэу щытми къысщыгугъахэр къэзмыгъэщIэхъуауэ къысщохъу. Сэри сыарэзыщ мыпхуэдэ зэхьэзэхуэ иным домбеякъ медалыр къызэрыщысхьыфамкIэ».
Алыджым щекIуэкIа Олимпиадэм иужькIи Хьэсэнбий куэдрэ дигъэгуфIащ. Къэралми, Европэми, дунейми ар мызэ-мытIэу къыщыхэжаныкIащ икIи дамыгъэ лъапIэхэр зыIэригъэхьащ. Къапщтэмэ, Урысей Федерацэм и спортсменхэм зэи къаймыхъулIауэ «Тажышхуэ» зэпеуэм («А» класс зиIэ Париж дунейпсо зэхьэзэхуэкIи йоджэ) тIэунейрэ зэкIэлъхьэужьу 2007, 2008 гъэхэм щытекIуащ.
Къэралми ещанэу чемпион щыхъуащ. 2007 гъэм и щэкIуэгъуэ мазэм Санкт-Петербург щызэхэта зэхьэзэхуэм и финалым Тау Хьэсэнбий щыхигъэщIащ дзюдоист цIэрыIуэ Базанов Павел. Абы ипэкIэ къыпэува и хьэрхуэрэгъуитхуми зы гугъапIи яритатэкъым.
- Зэхьэзэхуэм нэхъ икIэхэращ сыкъыщызэщIэплъар, - жиIащ Урысей Федерацэм ещанэу и чемпион зэрыхъуам теухуауэ Таум. – Благъэми, Iыхьлыми, ныбжьэгъуми, цIыхугъэми куэд дыдэ къыздэщIыну нэкIуати, а къомыр къызэплъу зыкъыхезгъэгъащIэ хъунутэкъым. Си дежкIэ нэхъыщхьэр апхуэдэхэм гукъыдэж естынырщ.
И ныбжьыр илъэс щэщIым щIигъуа иужькIэ Тау Хьэсэнбий бэнэныр щигъэтащ. Абы иджыри зыкъом хузэфIэкIынут, ауэ нэхъ зи щIалэгъуэхэм гъуэгу яритмэ, нэхъ къищтащ. АрщхьэкIэ зи цIыхугъэ дахэрэ зэфIэкI лъагэкIэ гупым яхэта адыгэ щIалэр къаутIыпщакъым. Ар ягъэуващ Урысей Федерацэм дзюдомкIэ и командэ къыхэхам и тренер нэхъыжьу.
2009 гъэм щыщIэдзауэ илъэсиблкIэ а къулыкъур пщIэрэ щIыхьрэ пылъу зэрихьащ Таум. Спорт лъагапIэ инхэм нэса щIалэ зыбжани игъэсащ абы. Апхуэдэхэм ящыщщ иужьу зэхэта Олимп Джэгухэм япэ дыщэ медалыр ди къэралым къыщыхуэзыхьа Мудрэн Беслъэн. Рио-де-Жанейрэ къратыкI репортажхэм щызэхэтхырт утыкум ит и гъэсэным Хьэсэнбий адыгэбзэ къабзэкIэ ирит чэнджэщхэр: «УмыпIащIэ, умыпIащIэ! Уи лъакъуэм щIумыгъэхьэ! Еуэ, иджы…».
Дыщэ медалыр Мудрэным къыщихьа кIэух зэIущIэм Таум кърита дэрэжэгъуэр къыпхуэмыIуэтэнщ. ЗэрытекIуам и щыхьэту и Iэр зэраIэту Беслъэн зыкъричри, Хьэсэнбий зыкъыпщIыхидзащ - олимп дыщэр къызыIэрыхьам и гуфIэгъуэр япэу здигуэшар и къаруи зэфIэкIи емыблэжу абы хуэзыша и гъэсакIуэрат.
2016 гъэм и кIэухым зэхэтащ Урысейм ДзюдомкIэ и федерацэм и отчёт-хэхыныгъэ конференц. Абы къыщыхалъхьэри, псори зэдэарэзыуэ цIыхухъухэм я командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу ягъэуващ Тау Хьэсэнбий. Ар хуабжьу щIыхьышхуэщ. Сыт хуэдэ спорт лIэужьыгъуи къащти, къэралым и гуп къыхэхам и тренер нэхъыщхьэу щытыну адыгэхэм ящыщу аращ япэу дзыхь зрагъэзар. А пщIэ лъагэр абы зэрыхуэфащэм шэч къытетхьэркъым.
Тау Хьэсэнбий и гуащIэр гулъытэншэу къэралым къигъэнакъым. Абы къыхуагъэфэщащ «Хэкум и пащхьэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ» орденым и медалым и япэ, етIуанэ нагъыщэхэр. Ар спортым щIыхь зиIэ и мастерщ. Иджы Европэм и тренер нэхъыфIщ.
Урысей Федерацэм дзюдомкIэ и цIыхухъу командэ къыхэхар текIуэныгъэщIэхэм хуишэу, и унагъуэр и гъусэу Хьэсэнбий илъэс зыбжанэ хъуауэ Мэзкуу щопсэу икIи щолажьэ. Iэмал зэригъуэту щалъхуа Къэбэрдей-Балъкъэрым къокIуэжри и благъэ, Iыхьлы, ныбжьэгъухэм, къэзыцIыхухэм, спортым дихьэххэм дэрэжэгъуэ ярет, Iуэхугъуэ щхьэпэ зэмылIэужьыгъуэхэм жыджэру хэтщ.
Жыласэ Заурбэч.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1890.txt"
} |
Марем пшыхь
Псалъэжьхэр
КIуэм и гъуэгу хощI
♦ЖармыкIэм къыщыхъуар жармыкIэм щызэхэкIыжынщ.
♦Мысэр малъэри хейм и лъакъуэр щIеуд.
♦Мыублэ мыхъумэ, мыух щыIэкъым.
♦Псалъэ лейм баш лей даIэтыркъым.
♦Уи гуащIэ еплъи уи лъэ гъэбакъуэ.
♦Хэплъыхь Iыхьэншэщ.
♦ГъунэгъуфI - къуэшыфI палъэщ.
♦КIуэм и гъуэгу хощI.
♦Дадэм щIыгъур нанэщи, нанэм щIыгъур дадэщ.
♦ЗэхэкIыр губжьым къыхокI.
♦Къуэр напщIэщ, пхъур набдзэщ.
♦Дзыхь зыхуумыщI щыкъур мэкъутэ.
♦Захуэ жыIэныр нэ ищIыным хуэдэщ.
♦Зумыхьэри уимыIэри зыщ.
ЦIыкIухэм папщIэ
Мухьэмэдрэ Астемыррэ
ЩIымахуэт. Пасэу къэуша Мухьэмэд зиукъуэдийри щхьэгъубжэмкIэ дэплъащ. Уэсыр Iуву къесауэ телът. Зэуэ игу къэкIыжащ дыгъуэпшыхь и къуэш нэхъыжьым къыхуихьа компьютер джэгу зытет дискыр. Ауэ уэсыр имытхъуауэ компьютерым бгъэдэтIысхьэ хъунутэкъым. Псори лэжьакIуэ дэкIат, езы Мухьэмэд и зыгъэпсэхугъуэт. Зимыгъэгувэу ар унэм къыщIэкIащ: «Лэжьыгъэр сыухмэ, хуиту компьютерым сыбгъэдэсынщ», - йогупсыс ар.
Уаем нэкIущхьэплъ ищIауэ абы жыджэру уэсыр итхъурт. ПщIантIэм дэлъыр щиухым, уэрамым дэкIащ. Жьыбгъэ щIыIэм нэхъри зегъэпхъашэ, езы Мухьэмэд щIыIэр фIэIуэхуххэкъым. КъызэщIэплъащи, уаери зыхищIэркъым, уеблэмэ къыпщыхъунщ уаемрэ езымрэ зэдэджэгуу.
- ЩIыIэм уискъэ? - къыбгъэдыхьащ абы Iэжьэр къезышэкI Астемыр.
- Дунейр щIыIэу ара? - къыпогуфIыкI Мухьэмэд.
- Плъагъуркъэ зэрыщIыIэр? Уаещ. И зо, щIыIэм уисыркъэ? - щIоупщIэ ар аргуэру.
- Хьэуэ! - жеIэ Мухьэмэд уэс здитхъум.
- КхъыIэ, нтIэ дыгъуасэ ещхьу иджыри дыгъэджэгу.
- КъыздэIэпыкъуи мы уэсыр зэгъусэу дыгъэтхъу, итIанэ IэжьэкIэ укъесшэкIынщ икIи дыджэгунщ.
ЩIалэ цIыкIум арэзыуэ и щхьэр щищIым, Мухьэмэд абы хьэнцэ Iэрыхуэ IэщIилъхьащ. Зэгъусэу улажьэмэ куэдрэт, уэсыр тхъун яухащ.
- НакIуэ, ди деж ныщIыхьэ, дышхэнщи, Музэрин къысхуихьа дискымкIэ дыджэгунщ.
- Сэ, пщIэрэ, нышэдибэ щIагъуэу сышхэфакъым. Ауэ иджыпсту … соукIытэ, ауэ … сыкъэмэжэлIащ.
- Нышэдибэ сыт пщIар? Зэт, сэ къэсщIэнкъэ - компьютерым убгъэдэсащ. Пэжкъэ? Аращ ущIэмышхэфар. Иджы улэжьати, укъэмэжэлIащ.
И ныбжьэгъу нэхъыщIэ цIыкIум и Iэблэр иубыдри Мухьэмэд пщIантIэм дишащ.
Мэлей ФатIимэ.
ФщIэн папщIэ
Вагъуэбэ
Вагъуэбэ - созвездие Тельца.
КъуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ къыщыблэ вагъуэ зэрыбынщ, ар гъавэм хэплъэмэ, къэкIыгъэр багъуэу жаIэ. Вагъуэбэм теухуауэ пасэрей адыгэхэм жаIа нэщэнэхэрщ ди деж нэхъыбэу къэсар: «Вагъуэбэр щIым хэплъэмэ, къэб къуэпсым зедз», «Вагъуэбэр къыхэмыплъауэ нартыхум зиIэтыркъым, апщIондэху хэхъуэгъуейщ», «Вагъуэбэр щIым зэрынэсу, щIыри псыри мэщтри, щIымахуэм щIедзэ», жаIэрт адыгэхэм.
Мыбдежым къыхэгъэщыпхъэщ Вагъуэбэм теухуауэ МафIэдз Сэрэбий итхар: «Илъэсыр IыхьиплIу гуэшыныр адыгэхэм Вагъуэбэ жыхуиIэ вагъуэ зэрыбыным ирапхырт. Вагъуэхэр зыдж щIэныгъэм Дыгъэр здырикIуэу жыхуиIэ Вагъуэ бын 12-м щыщу «созвездие Тельца» жыхуаIэм нэхъ тохуэ Вагъуэбэр. Ауэ уи гугъэ хъунущ адыгэхэм Вагъуэбэ жыхуаIэу щытам а Вагъуэ бын пщыкIутIри къызэщIиубыдэу, иужькIэ, щIэныгъэу яIар щаIэщIэхужым, ди нэхъыжьхэм а фIэщыгъэцIэр Вагъуэ быным и закъуэ траубыдауэ. Дауэ щымытами, ди бзэм къыхэнауэ иджыри хэтщ мыпхуэдэ жыIэкIэхэр: «Вагъуэбэр щIым къыхэкIащ», «Вагъуэбэр гъавэм къыхэплъащ», «Вагъуэбэр жыг щхьэкIэм хыхьащ», «Вагъуэбэр щIым хыхьэжащ».
Вагъуэбэр щIым къыхэкIауэ щалъытэр гъатхэм махуэмрэ жэщымрэ зэхуэдэ щыхъурт. Иджырей ди бжыгъэкIэ ар зыхуэзэр гъатхэпэ мазэм и 21-22 махуэхэрщ. Абдежым илъэсыщIэр къихьэу адыгэхэм ялъытэрт… Вагъуэбэр гъавэм къыхэплъамэ (мэкъуауэгъуэм и 21-22), гъэмахуэм щIидзэрт, Вагъуэбэр жыг щхьэкIэм хыхьамэ (фокIадэм и 21-22), бжьыхьэр къэсат, Вагъуэбэр щIым хыхьэжамэ (дыгъэгъазэм и 21-22), щIымахуэр къихьат.
ПщIэну щхьэпэщ
Жьы хъуа псалъэхэр
Хьэлыуэ Iэпищ. ФэрэкI къызэуза сабийр хъужа иужькIэ, хьэлIамэ хуагъавэрт, сабийм и Iэпищым и пIэ тедзауи гъунэгъухэм хуахьырт, я сабийр зэрыхъужам иджы укъыкIэлъыкIуэ зэрыхъунум и щыхьэту.
Гъуэгудэгъазэ. Мыр адыгэхэм хьэщIэм хуащI пщIэм, кIэлъызэрахьэу щыта хабзэхэм ящыщ зыщ. Къуажэм дэкIыу гъуэгу техьам, хьэщIэ къакIуэу илъагъумэ, къигъэзэжырти къуажэм нэс къигъэблагъэт, хьэщIэм хуит къищIыжмэ, и гъуэгум пищэжырт.
Дыщрыс. Пасэ зэманым щыгъуэ пщащэм и нэчыхьыр ятха иужькIэ, и дыщым илъэскIэ щис къэхъурт, зыхыхьэну унагъуэм уасэр зэхуихьэсыху, езыми зигъэхьэзырыху.
Гущэкъуибзэ. Адыгэхэм хабзэу къадекIуэкIыу щытащ зы жэщым жылэм къыдалъхуа щIалэ цIыкIумрэ хъыджэбз цIыкIумрэ я гущэкъу зэхурабзэу. Ахэр бэлигъ хъуа иужькIэ унагъуэ хъун хуейуэ арат.
Жьы хъуа псалъэхэм ящыщщ пасэ зэманым щыIа классовэ зэхуэмыдэныгъэ гуэр къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: уэркъ, лъхукъуэлI, дыжьыныгъуэ;
Iэщэ лIэужьыгъуэ щыIахэм я фIэщыгъэцIэ къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: сагъындакъ, шабзэ, мыжурэ;
Адыгэш лъэпкъ щыIахэм я фIэщыгъэцIэхэр къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: Абыкъу, Агъын, Ачэтыр, Бэчкъан, Къундет, Щолэхъу, Щомахуэ, Жэнхъуэт, Къэбан, Мэртазэ Къураты Мысост;
Унагъуэм къыщагъэсэбэп хьэпшып куэдым я фIэщыгъэцIэхэр: тэбакъ, гуэгуэн, сыхьэн, Iэнлъэ;
Щыгъэн, щэкI, вакъэ къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: гуэншырыкъ, къэдабэ, сэнжэху, къуху, шухьэ, гуэбэнэч, бырынбыху;
Пасэм щыIэу щыта джэгукIэхэм зэреджэр: мастэпылъэ, шыбгъэрыуэ, шурылъэс;
Ахъшэ, щапхъэ гуэр къэзыгъэлъагъуэу щыта псалъэхэр: щай, асмушкIэ;
IэщIагъэ къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: унащIэ, дыщэкI, фащIэ, къамышыщIэ, Iустаз;
Мэкъумэшым, Iэщ зехьэным, гъавэ зехьэным ехьэлIа псалъэхэр: выуэч, вэрэвий, витIмэшхьэсэ, выщхьэфIэщIэ, выщхьэтес.
Гупсысэр - псалъэкIэ
Жьым фымыщI и жагъуэ
Жьыгъэр мыдрей гъащIэ Iыхьэхэм япэ иту щытамэ,
сыту фIыIуэт, ар пщIэкIауэ упсэуну сыт и уасэт!
(Хьэх Сэфарбий).
Жьыгъэ, жьыгъэ, жьыгъэ… Жьыбгъэм и фэгъу мы псалъэ ткIыбжьыр щызэхэпхкIэ, уи гур зы щIыIагъ гуэрым докIыщтэ, уи псэм хьэзаб хьэлъэ шэчыгъуей гуэр зэпрыууэ пфIытогъуалъхьэ. Мы дунеижьыр зыухуар цIыху цIыкIум къызэрыхуэупса фIагъ, IэфIагъ псори зэуэ щытрихыж, щысхьырабгъу хэмылъу щыIэщIичыж, уеблэмэ къыщыIуригъэхуж зэман зэгъуэкIыу уи нэгу къыщIоувэ. Сыту пIэрэ сабиигъуэм и лъахэ IэфIыщэм къришу щIалэгъуэм и дуней дахащэм хэзышэ, а зэманми къыхишыжкIэрэ ику ит ныбжь телъыджэм хуэзышэ гъащIэ гъуэгум и щыхупIэ, и пэнцIыв дыдэм хуэзэу а жьыгъэ теплъаджэр къащIыпигъаплъэр? КъызыпхрыкIа псоми иригъэплъэжу, IэщIэщIа щыуагъэхэр зригъэгъэзэхуэжу, зыхунэмысахэр къыIэщIэухэ и къару мащIэмкIэ зэтес ирыригъэщIыжу, фIагъыу илэжьахэр нэхъри игъэбатэу, къехъуэхъумрэ къехъуапсэмрэ ихъуреягъым щыхигъахъуэ зэпыту иджыри тIэкIурэ игъэпсэужын мурад иIауэ гугъэ уегъэщI.
Жьыгъэм и нурыр къатридзэу абы и жьауэм щIэтхэми къащохъу, уеблэмэ къалэну зыхуагъэувыж абыхэм я гур яхъумэн, я пщIэр ягъэлъэгэн, сыткIи зыдрагъэкIун хуейуэ. Ар икIи хьэкъщ, щIэблэр зыщIэпIыкIыпхъэ гъэсэныгъэ телъыджэщ, Iуэхугъуэ дахэщ. Уэрэдми зэрыжиIэщи, «жьыгъэм ищIкъым зэхэгъэж - хэтми сытми ар къоуз». Пэжщ, узыфэм хуэдэщ жьыгъэр, хущхъуэгъуэ зимыIэ узыфэ шынагъуэщ.
Ауэ… Ауэ-м иужькIэщ адыгэм псэлъэн щыщIидзэр жызыIам пэжу жиIат. Сыту жагъуэ, сыту гукъутэгъуэ икIи гущыкIыгъуэ жьыгъэр зыпкърыт, а узыфэр зи Iэпкълъэпкъ псомкIи зэщIэзыщта цIыхум акъыл нэс къыпкърыкIыу, гупсысэ узыншэ къигъэщIыфу, чэнджэщ щхьэпэкIэ къотэфу щызыхыумыщIэкIэ. КIуэдауэ, къэгъазэ имыIэу псыежэх IэубыдыпIэншэм хадзэу здрагъэлъэсэхауэ, зыкIи къэмысэбэпауэ къыпфIощI апхуэдэм къигъэщIар, къызэринэкIар. Ди жагъуащэ зэрыхъущи, апхуэдэм ди щIэблэр - езым иущийуэ къыдекIуэкIын хуейр - укIытэгъуэшхуэ щригъахуэ щыIэщ. ИкIи пхуэмышыIэу мыпхуэдэ гупсысэм уи акъылыр ирешалIэ абы: «ГъащIэм щыгъуэщэнукъэ, тхьэмыщкIэ, абы къытепщIыкIари? СыткIи къуаншэ, сытуи насыпыншэ лIэужьибл къызэринэкIа нэужь абы и нэпкъыжьэ зытехуэжынури!»
«Уэхьэхьей, сэ жьы сыхъуащи, пщIэ къысхуэвмыщIи феплъыт» - жыпIэу укIийкIэ, апэсы щымыIэжым игъуэт гулъытэм и щIагъ пфIэкIуэнкIэ зыхуэIуа щыIэкъым ууейр. «Еууей»-ри абыкIэ къыпхуэлэжьынукъым мы дунейм уи щIыб къыщыхуэбгъэзами. Дапщэщ тыншу щыщытар нэгъуэщIым и деж гулъытэ нэсрэ пкъы зыщIэлъ, купщIэ зиIэ пщIэ лъагэрэ къыщыблэжьыныр? Дапщэщи гугъущ икIи зыIэрыгъэхьэгъуейщ ар. Псом хуэмыдэжу гугъу дыдэщ а фIыгъуэр къыумызэуауэ, зэхыумыщIауэ жьыгъэм унэсыныр.
Жьы хъуам сабий хьэл къещтэж, жаIэ. Уемыубзэмэ, псалъэ дахэкIэ, хэщыпыхьакIэ ухуэмыупсэмэ, и гур тIууэ зэпыбудыну къалъытэ. Ауэ зи псалъэ дыджкIэ, зи гупсысэ ткIыбжькIэ плъэмыкIыу гущыкI зыхуозыгъэщI, ажалыр благъабзэу къакIылъэщIыхьами, щIагъуащэу пфIэгуэныхь хъуну Iэмал къозымыт «нэхъыжьыфIхэми» ущрихьэлIэ щыIэщ. Уи гур егъэIэфIыж, егъэгуфIэж апхуэдэхэр зэрызэрызыххэми. ИкIи мыпхуэдэ гупсысэ-щIэнэкIалъэмкIэ псэ пIейтеяр иритоуж, егъэзэгъэж: «Сабий хьэлыр фащэу къызыхуихьыжу къызыщитIэгъэжам сабиипсэм и къабзагъэр сыту мыгъуэу гуэгъу къыхуимыщIыжарэт? Иущэхужагъэнщ, армыхъуамэ и щIалэгъуэми щIагъуэу щытагъэнукъым, абы щыгъуэ».
КхъуэIуфэ Рабия.
ГушыIэ
Нэмыцэ сырыхужьыр
«Пирот!» - жаIэщ аби, зы махуэ гуэрым дыкърахужьэри, дыкъахум, дыкъахуурэ, Дон дыкъэсри, пхъэ закъуэ лъэмыж телъти, сыкъытехьащ. Псыкум сыкъэса къудейуэ, зы нэмыцэ сэмэлотыжь, дзэлыкъуэбгъэ хуэдиз хъууэ, къытщхьэщыхьэри, сэмэгурабгъумкIэ зы бомбэ фIыцIэжь къридзыхщ аби, псы щIагъым къыщыуэри, аргъей щитхурэ зы пащIэкIапсэрэ къыдридзеящ, я ныбэгу хужьыжьхэр къыдэгъэзеяуэ; ижьырабгъумкIи зы бомбэ щхъуантIэжь къридзыхщ аби, ар псы лъащIэм къыщыуэри, аргъей щиблрэ хьэлабгъуэ зыхыблрэ къыдридзеящ, я ныбэгухэр лъызащIэу; ещанэр сэ къыстригъапсэ пэтрэ, си фоч зэгуэтымкIэ сыдэуейри, сэмэлотыр зэпкърызудри, щыкъуей-щыкъуейуэ псым къыхэлъэлъэжащ. Абыхэм ящыщ зы мы си жьэпкъыпэм къытехуэри, мыпхуэдэу дыкъуакъуэ зыщIар аращ.
Сэ Дон сыкъызэпрыкIри, шэджагъуэ нэмэзым сытеувэн щхьэкIэ, андез сщтэуэ сыщысу, сеплъэкIри - нэмыцэ къом пхъэ закъуэ лъэмыжым къытехьауэ си лъэужьыр къаху. Iэдакъэжьауэ сщIырэ къэзбжмэ - инэралитIрэ Iэфицарищрэ, сэлэтищэ хъурт. Лъэмыж кIапэр къэсIэтри, фашист къомыр езгъэлъэлъэхщ аби, езгъэтхьэлащ зы къэмынэу. Сэлэтхэр хъуанэу, инэралхэр шхыдэу щIэтIысыкIри, бдзэжьейхэм яшхыжащ.
«Зэпытрэ зэкIэсу фыкIуэ»» - жысIэри си шэджагъуэри сщIыщ аби, тIэкIу седзэкъэну сытIысауэ, уафэм къохуэхри, зы лIы сырыхушхуэ си пащхьэм «барф!» - жиIэу къохуэ. Ар нэмыцэ сэмэлотчикырат: и сэмэлотыр щызэпкърызудам щыгъуэ дрихуейри, иджыпсту къехуэхыжауэ арат. Си флашкэм и щхьэр къыIусIуэнтIыкIщ, зы сто грамыжь IурыскIэри, занщIэу къэплъэжащ:
- Уэра ныдэуеяр? - жи.
- Алэхьэ, сэрам!
Убалъэ хуэдиз хъу и IэштIымыжьымкIэ къауэри тIэрабгъуу сриудащ.
Ар сэ абы хуэзгъэгъунт? Сыкъыщылъэтыжщ, зездзщ аби, мо вэнвей ныбэжьыр къэсIэтри, и блэгущIэм къэскIэ щIы цIынэм хэстIащ. Нобэми хэтщ ар, ныжэбэми хэтщ къыхамычыжыфу. И пщэм церп ирадзэу танккIэ къеIа пэтми, алэхьэ, къыхамычыжыфа нэмыцэми сэвецкэми - апхуэдизкIэ хэжыхьати! «Бэгъуэн ХьэзрэIил хитIам хэт пэлъэщын!» - жаIэри къыханэщ аби, зэбгрыкIыжащ.
Япэм, фашистами, чыристэнкъэ, жаIэурэ, урыс цIыхубзхэм кIэлбэса, кашэ, борщ, пIэтIрэжан сыт хуахьурэ ягъашхэу щытащ: иджы унэшхуэ щхьэщащIыхьащи, туристхэр пщIэкIэ ирагъэплъ: сэвецкэхэр сом зырызкIэ, хамэ къэрал къикIахэр - тумэн зырызкIэ.
Мелуан бжыгъэкIэ ахъшэ къыщIах абы, мелуан бжыгъэкIэ! ИтIани ар зи IэщIагъэ сэ, алэхьэ, фадэбжьэ уасэкIэ ягу сыкъэмыкI.
Нало Заур.
Интернетым дыкъыщоджэ
Кхъузанищ
ЛIы Iущ гуэрым и деж зыгуэр къакIуэри жиIащ:
- Уэ пщIэрэ нобэ уэ щхьэкIэ уи ныбжьэгъум жиIар?
- Зэ догуэ, - къигъэувыIащ ар лIы Iущым, - ар къызжепIэн ипэ, уи псалъэхэр кхъузанищым щIэгъэкI.
- Сыт хуэдэ кхъузанищ?
- ЖыпIэнIа ипэ, кхъузанищым щIэгъэкIын хуейщ. Япэрауэ пэжым и кхъузанэм… Уэ зэхэбгъэкIа иджыпсту къызжепIэну хъыбарыр пэжрэ пцIырэ?
- Хьэуэ. Сэ ар жаIэу зэхэсхауэ аркъудейщ…
- Ыхьы… Абы щыгъуэм, ар хъыбар нэпцIу къыщIэкIынкIэ зэрыхъунум егупсыс. Иджы етIуанэ кхъузанэм щIэгъэкI - си ныбжьэгъум укъызэрысхутепсэлъыхьынур фIы и лъэныкъуэкIэ?
- Хьэуэ, абы теухуауэ бжесIэнур щIагъуэкъым.
- ЗэрыжыпIэмкIэ,- пищащ лIы Iущым и псалъэм,- уэ зыбогъэхьэзыр ар бубыну, ауэ щыхъукIи, хужыпIэнум и пэжагъыр зэхэбгъэкIакъым. Уи псалъэхэр ещанэ кхъузанэми щIомыгъэкIыу хъунукъым. Мыхьэнэ гуэр иIэ къызжепIэну зыбгъэхьэзырам, хъер гуэр къыпыкIыну?
- Хьэуэ, жызмыIэми зыри къэхъунукъым…
- АтIэ къызжепIэну узыхэт псалъэхэм яхэлъкъым пэжагъи, гуапагъи, мыхьэнэи. Сыт атIэ щIыжыпIэнур?
НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1891.txt"
} |
«Кабардинка»-м дунейр зэлъегъэIэс
1965 гъэм и гъэмахуэм Къэбэрдей-Балъкъэрым уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблым «Кабардинка» цIэр фIащащ икIи, уэрэджыIакIуэ хэмытыжу, къэфакIуэ гуп ар ящIащ. Унафэр зигу иримыхьа куэд къыкъуэкIами, къэфакIуэ гупым и къэкIуэнур зэлъыта цIыхухэм тегушхуауэ я лэжьыгъэр ящIэрт: щIалэгъуалэ зэчиифIэхэр къалъыхъуэрт, къуажэхэм къыщыхахырт, ахэр къэфэкIэм хуагъасэрт... Жэщ-махуэ яIэтэкъым абыхэм - я япэ концерт программэм телажьэрт, ягъэхьэзырырт утыку зэрихьэну фащэхэри.
А гъэ дыдэм, дыгъэгъазэм и 20-м, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ драмэ театрым щекIуэкIащ ансамблым и концертыщIэр. АбыкIэ иригъэжьащ «Кабардинка»-м и гъуэгуанэщIэр.
Ерыщу загъасэрт ансамблым хэтхэми. Ди республикэм, Украинэмрэ Уралрэ, Москварэ Сочэрэ, Кавказ псы хущхъуэхэм - дэнэкIи гуапэу къащыIущIэрт абыхэм...
1968 гъэм накъыгъэ махуэшхуэхэм и пэ къихуэу хъыбар къызагъэщIащ жэпуэгъуэм икухэм къыщыщIэдзауэ Мароккэ, Алжир, Тунис, Ливие къэралхэм «Кабардинка»-м мазитIкIэ зыкъыщигъэлэгъуэну зэрырагъэблагъэр. КъэфакIуэ гупым егугъуу а Iуэхум зыхуигъэхьэзыру щIедзэ. ЗыкIи зэхуэмыдэ, ипэкIэ умылъэгъуа къэралиплIым ущылэжьэныр къызэрыгуэкIтэкъым.
Ансамблым и художественнэ унафэщI Гальперин Григорийрэ балетмейстер нэхъыщхьэ Ульбашев Мутайрэ я гупсысэри къарури етауэ къэфакIуэхэм ядэлажьэу зыпэмыплъа Iуэху къалъыкъуэкIат: къэфакIуэфI зыбжанэ, нэхъыжьхэм ящыщу, гупым хэкIыжащ. ПсынщIэу къэгъуэтын хуейт зэфIэкI зиIэ къэфакIуэщIэхэр. Абыи пэлъэщащ ансамблым и унафэщIхэр. Илъэс 16-м ит къэфакIуэ ныбжьыщIэ жыджэрхэр къыхашри, ахэр ахъырзэману ягъэсэн яхузэфIэкIащ.
1968 гъэм жэпуэгъуэм и 16-м КПСС-м и обкомым и япэ секретарь Мэлбахъуэ Тимборэрэ секретарь ШэджыхьэщIэ Мухьэмэдрэ цIыху куэдым я пашэу драгъэжьащ, КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр сэри гупым саригъусэу.
ЦIыхум и гъащIэм щыщ зы IыхьэфI гъуэгум тету игъакIуэр пэжщ. Гъуэгуанэм, зэрытщIэщи, гукъэкIыж куэд къыпхуегъанэ. Дэри Африкэ Ищхъэрэм дынэсыхукIэ гъэщIэгъуэн куэдым гу лъыттат, дэтхэнэми ди гум гупсысэ телъыджэхэр къыщигъэушу...
Жэпуэгъуэм и 18-м и шэджагъуэм дызэрыс «ИЛ-18» кхъухьлъатэр Рабат щетIысэхащ. Дыкъэсащ мывэ хужь къалэу ищхьэкIэ къыщытщыхъуа щIыпIэм. Аэропортым гуапэу къыщытIущIащ СССР-м и Посольствэу Рабат щыIэм и чэнджэщакIуэ Шабров Александр, посольствэм и етIуанэ секретарь Гирев Герман, Мароккэ щыпсэухэр, прессэр. Сурэттеххэми я лэжьыгъэм щIадзащ. Пэжыр жысIэнщи, Мароккэм и щыхьэрыр къызэрыгуэкI дыдэу фэ етплъащ. Тхьэм ещIэ, дызэрыешаелIар арагъэнт абы и щхьэусыгъуэр. ХьэщIэхэр «Махуэрэ жэщрэ» шхапIэ хьэлэмэтым драгъэблагъэри, франджы шхыныгъуэхэм къищынэмыщIа, Мароккэ и шагъыр цIэрыIуэри къытхуащтащ. ХэщIапIэ тхуащIар Рабат километр 25-кIэ пыIухауэ яухуа спорт къалэ цIыкIурт. Концертхэр щыттыну щIыпIэм дызэрыпэжыжьэнум дыкъигъэуIэбжьами, депIэщIэкIат. Ар щхъуантIагъэм и щIы кIапэ хьэлэмэтыщэу къыщIэкIащ: жыгейм нэмыщI, абы къыщыкIырт гъэщIэгъуэну гъагъэ къуацэ-чыцэ дахащэхэр.
Мароккэ дыкъыщыушыну ди япэ пщэдджыжьыр сыхьэтиблым тедухуат, арщхьэкIэ зыми деджэн хуей хъуакъым. ЩIалэгъуалэр жьы дыдэу къэтэджащ. Сыхьэти 8-р екIуэкIыу арат хьэщIэщым и Iэгъуэблагъэр зрагъэлъагъуу, сурэти трахыу Алэкъей Мухьэмэд, Сэхъу Борис, Ашуров Падацур, Щомахуэ Хьэмидбий, Шэшэн Владимир сымэ сащыхуэзам.
Махуэ 12-кIэ дыщыIащ Мароккэм «Кабардинка»-м и артистхэм къали 7-м концерти 8 щатащ, 2-р Африкэм и къалэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщ Касабланкэ щагъэлъэгъуат. Ансамблым и япэ концертыр къыщызэIуихар жэпуэгъуэм и 21-рщ, Мохаммед V и ЦIыхубэ театру Рабат дэтым. МащIэуи сыгузэва абы щыгъуэм! ДзыхьмыщI Къэралбий, Алэкъей Мухьэмэд, Щоджэн Владимир, Щомахуэ Хьэмидбий сымэ си щытыкIэм гу къылъатати, къызжаIащ: «Умыгузавэ, удгъэщIэхъункъым. Ди гур къеуэрэ - Iэгуи тхуеуэнщ!». ЩIалэхэм я псалъэр щызэхэсхым, си гур псэхужат. «Удж-хэш», «Кабардинка» лъэпкъ къэфэкIэхэр артистхэм жану утыку щагъэлъэгъуащ. Зы цIыху щыдымтэкъым концертыр щекIуэкI пэшым, ди къафэхэм псори итхьэкъуат. «Ислъэмейр» лъэщу ягъэзэщIащ ДзыхьмыщI зэщхьэгъусэхэм, Къэралбийрэ Зарэрэ. Аргуэру гуапэу утыкум ирагъэблэгъащ «Удж-пыхур». Мароккэм и цIыхухэм Iэгуауэшхуэ хуаIэтащ ди лъэпкъ макъамэ IэмэпсымэхэмкIэ триом - КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артисткэ, пшынауэ ДыщэкI ФатIимэ, бжьамияпщэ Ашуров Падацур, бэрэбэнауэ Сэхъу Борис. Пшыхьым и етIуанэ Iыхьэм щIидзэн и пэ, сэ Iэмал сиIащ Болгарие Республикэм и лIыкIуэ Кальчев Апостол, ЧССР-м и лIыкIуэ Антош, Хьэрып Зэгуэт Республикэм, нэгъуэщI щIыпIэхэм къикIа лIыщхьэхэм сепсэлъэну. Дэтхэнэми жиIэрт «Кабардинка»-м и концертым гухэхъуэшхуэ къритауэ. Ансамблым и артистхэм, сыт щыгъуи хуэдэу, дагъуэншэу «Къафэр» ягъэлъэгъуащ, КIэш Фёдоррэ Ало Эммэрэ абы соло щагъэзащIэу. Гукъыдэжыр къаIэтат Тхьэмокъуэ Мартин, Шэшэн Владимир, Шабаев А. сымэ ягъэлъэгъуа «ЛIыжьхэр» гушыIэ къафэми. КонцертымкIэ арэзыт абы еплъа Паламарчук Лукаи (СССР-м и полномочннэ лIыкIуэ), къэралым щыхьэщIэхэри, абы щып-
сэухэри. Къыхэгъэщыпхъэщ Атлантикэ хым и Iуфэми ди артистхэм зыкъызэрыщагъэлъэгъуар...
Алжир къэралым щыпсэухэм ящыщу япэу дыкъэзылъэгъуар Тлемсен къалэм дэсхэрщ. Концертым къэкIуахэм яхэтт Совет Союзым икIауэ Алжирым щыла-жьэ IэщIагъэлIхэр (дохутырхэр, егъэджакIуэхэр, геологхэр, н.). Гуапэ тщыхъуат абыхэм осетинитIрэ Орджоникидзе щыщ зы урысрэ зэрахэтыр... ЕтIуанэ пщэдджыжьым езы Тлемсен къалэм зыщытплъыхьащ. Абы и уэрамхэр гъэдэхат пальмэ, платан жыгхэмкIи, дэ тцIыху щиху, дзэл лIэужьыгъуэхэмкIи. Зэдгъэлъэгъуащ илъэс мин зи ныбжь мывэ быдапIэм къыхэнахэри (Мансур пасэрей къалэжьым и кремлыр).
... ДыщыIащ Сиди-Бель-Аббес. Пщыхьэщхьэ концертым зыхуэдгъэхьэзыру, сыхьэт 18.00-хэм гу лъыдотэ ансамблым и фащэхэр зэрылъ пхъуантэхэр зэрыримыкъужым. Ар вакъэхэр зыдэлъыр арауэ къыщIэкIащ. Ахэр уимыIэу пшыхьым щIыщIэбдзэххэни щыIэкъым, зыкъыумыгъэлъэгъуэнущи, къекIуркъым. Дегупсысащ пхъуантэр Тлемсен къыщыдгъэнагъэнкIэ зэрыхъунум, армырауэ - дгъэкIуэдыпар пэжмэ - ди хамэ къэрал концертхэм абдеж кIэ щигъуэтауэ убж хъунут. Ди насып къихьри, пхъуантэр Тлемсен къыщытIэрыхьэжащ, дяпэкIэ апхуэдэу дытещхьэрыукI зэрымыхъунумкIэ ар дерс тхуэхъуауэ...
... И инагъкIи цIыху щыпсэум и бжыгъэкIи мыин Тиарет и къабзагъэкIэ адрейхэм йофIэкI. ХьэщIэщ дызыщIагъэтIысхьам мыгувэу къытхуеблэгъащ СССР-м и цIыхуитI - Самхарадзе Вахтангрэ Обаревич Антонрэ. ДохутыритIыр я лэжьыгъэкIэ Алжир Республикэм щыIэт. Iуэху куэд я пщэ зэрыдэлъми емыплъу, абыхэм гулъытэшхуэ къытхуащIащ. Дэ зыми тщIэртэкъым Алжирым и зы къалэ цIыкIу гуэрым ди цIыху щылажьэу. Ауэ езыхэм ди хъыбар щызэхахым, зыкъытхуагъэзащ. Дохутыр дыхуэныкъуэт, ди артист зыбжанэ сымаджэ хъуауэ хэлъти, ахэр сэбэпышхуэ къытхуэхъуащ.
... Алжирым щытта концертыр зригъэлъэгъуа нэужь, Совет Союзым и лIыкIуэу абы щыIа Шевлягин Дмитрий Совет къэралыгъуэм и 51-нэ махуэшхуэм и щIыхькIэ игъэхьэзыр пшыхьым «Кабардинка» ансамблым хэту хъуар иригъэблэгъащ. А пщыхьэщхьэм дыщыхьэщIа къудей мыхъун папщIэ, ансамблым дакъикъэ 40-кIэ екIуэкIыну и концертыр абы хуигъэхьэзыращ.
... ЩэкIуэгъуэм и 8-м, сыхьэт 16.30-м дыхуеблэгъэну къыдэжьэрт Алжир къэралым хъыбарегъащIэхэмкIэ и министр Бен-Яхья. Гуапэу къытIущIащ ар. «Профессиональнэ гъуазджэр дэ иджы къэдгъэIэрыхуэу щIэддза къудейщ, - зыкъытхуигъэзащ абы. - Лъэпкъ IуэрыIуатэр къэдгъэщIэрэщIэжурэ, абы нэхъ тедгъащIэурэ лэжьакIуэщIэхэр жыджэру догъэхьэзыр. А IуэхумкIэ Совет Союзыр щапхъэфI тхуэхъуу къызолъытэ». А пщыхьэщхьэм къызэрыдбжыжамкIэ, «Кабардинка»-м Африкэ Ищхъэрэм концерт 21-рэ щигъэлъэгъуакIэт.
Тунис Республикэм дынэсын и пэ, къэфакIуэ гупым Алжирым и зы къалэ нэхъ инхэм ящыщ Аннабэ зыкъыщигъэлъэгъуэн хуейт. Къалэр зыхуэдгъэдэн дгъуэтакъым. ЩIыуэпс къулей зиIэ щIыналъэм уи нэр занщIэу зытехуэр жьауапIэ хъарзынэ хъууэ уэрамхэр зыуфэбгъуа къэкIыгъэ абрагъуэ зэмылIэужьыгъуэхэрт... Шэджагъуашхэм и ужькIэ, ансамблым и унафэщIхэмрэ абы хэт щIалэ зыбжанэрэ театрымкIэ яунэтIащ, пщыхьэщхьэм концерт щатыну пэшым и утыкур зрагъэлъагъуну. ЦIыху 1600-м
ятещIыхьа а пэшыр зыхуеину псомкIи къызэгъэпэщат. Совет Союзым и генеральнэ консулу Аннабэ щыIэ Лихачёв Александр хьэщIэщ дызыщIэсым къэкIуат дызригъэлъагъуну. Абы къыджиIащ къалэм дэт театрыр зэрыиным щхьэкIэ, зэи цIыхур щIэз зэрымыхъур. А хъыбарым дэ мащIэу дигъэпIейтеящ, ауэ тщIэрт 1967 гъэм «Лезгинка» дагъыстэн ансамблым аннабэдэсхэр гуапэу IущIауэ зэрыщытар, абы къыхэкIкIи фIым дыщыгугъырт... Дыгузэвами, театр псом зы тIысыпIи имыIэжу, цIыхухэр къекIуэлIащ. «Гуп телъыджэщ. Абы и гъуазджэм димыхьэхын щыIэкъым», - жиIэрт Аннабэ къалэм и департаментым и перфект Шайбут Брахим концерт нэужьым.
... КIуэтэху автобусым Средиземнэ тенджызым нэхъ пэжыжьэ дищIырт. Тунис Республикэм ансамблым япэу концерт щитынур Джандубэ къалэрт. ПщыхьэщхьэхуэкIуэу Сэхъу Бориси Ашуров Падацури сымаджэ хъуащ. Бэрэбэнауэм и Iэ ижьыр узырт, бжьамияпщэм - и тэмакъыр. Дыгузэващ, ахэр хэмытмэ, концертыр фагъуэ хъунут. Ауэ пшыхьым щыщIидзэну дыдэм абыхэм къарууэ яIэр зыхалъхьэжри, театрым къекIуэлIащ, хьэлэмэтуи утыкум итащ. Концертым кърихьэлIахэм яхэтт щIыналъэм и губернатор Лутайеф Абдель-Азизи абы и унагъуэри.
АдэкIэ ди гъуэгуанэм щыпытщэн хуейт Тунисым и ипщэIуэкIэ щыIэ къалэ дахэ Кассерин. ЗыплъыхьакIуэ дыщыIащ зэгуэр фIыуэ зызыужьауэ щыIа пасэрей рим къалэ Силиум. VII лIэщIыгъуэм Римрэ Карфагенрэ яку къыдэхъуа зауэм и Iэужьу къалэр хэкIуэдэжащ. Силиум къыхэнэжахэм зыщызыплъыхьхэм нэхъыбэрэ я нэр зытедиер Триумфальнэ аркэрщ - ТекIуэныгъэм и щIэкIыпIэрщ.
Джербэ хытIыгур туристхэм фIыуэ ялъагъу щIы кIапэщ. Мыбы мэжджыт куэд дэтщ, хьэщIэщхэмрэ шхапIэхэмри щымащIэкъым. А псом къадэкIуэу, абы IэпщIэлъапщIагъэм фIыуэ зыщиужьащ: алэрыбгъухэр щащI, дыщэми ятIагъуэми хьэпшып зэхуэмыдэхэр къыщыхащIыкI.
ДэркIэ хытIыгур телъыджэт. Абыи концерт гукъинэж щигъэлъэгъуащ «Кабардинка»-м. Псори зэхэту Тунис Республикэм тхьэмахуэкIэ щыIащ ансамблыр, Габес, Сфакс, Сусс, нэгъуэщI къалэхэми концерт щитащ. «Рус!», «Совьет!», «Кавказ!», «Кабардино-Балкария!» жаIэу, дэнэкIи дыщаIэтырт, ди пшыхьхэм цIыхухэр пэплъэрт, газетхэм тхыгъэшхуэхэр «Кабардинка»-м траухуэрт. ДыщэкI ФатIимэ, Уэрэзей Лидэ, Ашуров Падацур, Къуэдз Михаил, Сэхъу Борис, Новиков Геннадий сымэ я макъамэм игъэдымырт концерт пэшхэм къекIуалIэхэр, апхуэдиз Iэзагъ ябгъэдэлът къэфакIуэхэми.
... Ансамблыр щыхьэщIащ Сусс къалэм и губернатор Шешиа Аморэ и деж. Ар хьэлэмэту къытхутепсэлъыхьащ езым и лъахэм, апхуэдэ дыдэуи фIэгъэщIэгъуэну Къэбэрдей-Балъкъэрым и псэукIэм щIэупщIащ, ди щэнхабзэ, экономикэ Iуэхухэр зыхуэдэр зригъэщIащ...
Ливием и къалащхьэм щэкIуэгъуэм и 30-м дынэсащ. Триполи и кинотеатр нэхъыфI дыдэ «Ваддане»-м ансамблым концерт щитащ дыгъэгъазэм и 1-м. ЦIыху 500-м я Iэгуауэмрэ щытхъумрэ къалъысащ къэфакIуэхэм а пщыхьэщхьэм. Къыхэзгъэщынщи, гъуазджэм дихьэхыу ди пшыхьым къекIуэлIам я нэхъыбэр американхэмрэ европейхэмрэт. «Кабардинка»-м зыкъыщигъэлъэгъуащ Триполи километр 60-кIэ пэжыжьэу, губгъуэ нэщI хуабэвэхым къалэ щызыухуэ болгархэмрэ хьэрыпхэмрэ папщIэ. «Кабардинка»-м и иужьрей концертыр Триполи щигъэлъэгъуэжащ.
ЛъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, гупым къикIуа гъуэгуанэм иджыри зэ къытригъэзэжыфыну къыпщыхъурт, къэфакIуэхэри музыкантхэри жанти. ИтIанэми, махуэ 55-кIэ къалэ 29-м концерт 52-рэ щыптыныр лэжьыгъэшхуэтэкъэ?!
1968 гъэм жэпуэгъуэм и 18-м «Кабардинка»-м и къэфакIуэхэр Шереметьево-2 аэропортым телъэтыкIри, мазитIкIэ Африкэ Ищхъэрэм зыкъыщигъэлъэгъуащ. ИлъэсиплI дэкIри, а махуэ дыдэм техуэу, артистхэр Австралием лъэтащ.
1972 гъэм жэпуэгъуэм и 20-м япэ лъэбакъуэхэр Австралием щытчащ. И япэ концертыр «Кабардинка»-м щитынур къалэ нэхъ инхэм ящыщ Тасманиерт (Лончестон). Уафэгум уиту укъыщеплъыхкIэ а хытIыгур псысэм ещхьу дахащэщ: щхъуантIагъэр куэду, псыежэххэр, бгыхэр, мэзхэр. А псор зэгъусэжу - жэнэтщ. ЦIыху дызыIущIахэри зэпIэзэрыт защIэу, гудзакъэ яIэу къыщIэкIащ, гъуазджэми къызэрымыкIуэу хащIыкIырт. Ар ди дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэт. Лончестоныр Австралием фIыуэ зызыужьа и къалэхэм ящыщщ, псом хуэмыдэу хьэрычэт Iуэхумрэ сатумкIэ.
... Жэпуэгъуэм и 26-м сыхьэт 20.00-м: Лончестон и «Принцесс» театрым цIыхур щIэзу къекIуэлIащ. Концертым щIидзэн и пэ, утыкум къихьащ къалэм и Iэтащхьэр, Австралием и премьер-министру щыта Гортон Джон, нэгъуэщIхэри. Иужьрейр кIыхьу къэпсэлъащ пшыхьым къекIуэлIахэм артист телъыджэхэр зэралъагъунур къыхигъэщу, къэфакIуэхэми ехъулIэныгъэ яIэну ехъуэхъуу. «Фэ нобэ флъагъунущ къафэ куэд, дахагъэм и щапхъэу. Сэ си дежкIэ пщIэшхуэщ Австралием къытхуеблэгъа «Кабардинка» ансамбль цIэрыIуэм и пшыхьыр къызэIусхыну», - жиIащ абы... ЦIыхухэр щымщ. Ансамблым и оркестрым макъамэр ирешажьэ. Фащэ гъэщIэгъуэнхэр зыщыгъ хъыджэбзхэр псым есу фIэкIа умыщIэну утыкум къихьащ. КъыкъуэкIащ щIалэ къуданхэри. Теплъэгъуэм пэшым щIэсхэр зэщIиIэтащ, Iэгуауэшхуэхэр артистхэм хуаIэту. «Ислъэмей» «Iэхъуэ къафэ», «Гандаган», «ЛIыжьхэр», «Кабардинка» къафэхэр цIыхухэм ягу зэрыдыхьар нэрылъагъут, дэтхэнэми тхуэрытхуэ къытрырагъэгъэзэжырт. Концерт нэужьым къалэ музейм и лэжьакIуэхэм «Lion» клубым драгъэблэгъащ. Артистхэр ешами, бысымхэр ягъэщIэхъуакъым. Абдеж къыщытIущIэжащ Австралием и экс-премьер Гортони. Абы жиIат Совет Союзыр зригъэлъагъуныр зэрихъуэпсапIэр...
Лончестон ансамблым концерти 10 щигъэлъэгъуэнут, абыхэм я билетхэр куэд щIауэ зэбграхат. КъыкIэлъыкIуэу къытпэплъэрт Хобарт, иужькIэ Сингапур, Филиппинхэр. Гъатхэми ди гукъыдэжыр нэхъри къиIэтырт... Гукъинэ тщыхъуахэм ящыщщ «Пщы Соломон и бгъуэнщIагъым» дызэрыщыIар. Езы щIыуэпсым и «музейр» «уардэунэ» зэмыщхьурэ зыбжанэ мэхъу. БгъуэнщIагъ кIуэцIым и щхьэм зыщIагъэкъуауэ щытщ тхыпхъэ хьэлэмэтхэр къызыхэIущIыкIа колоннэхэр (языхэзым и ныбжьыр илъэс мин 42-м хуагъэкIуащ щIэныгъэлIхэм). Ди гъуэгугъэлъагъуэм къыджиIэж хъыбархэм дедаIуэу, набдзэгубдзаплъэу зыщытплъыхьу куэдрэ дыщIэтащ щIы щIагъым...
... Концерт нэужьым, Тасманием ГъуазджэхэмкIэ и цIыхубэ зэгухьэныгъэм зэхуэс хьэлэмэт тхузэхишащ. IуэхущIапIэм и секретарь Керслейк Мойджер гуапэу къытIущIащ. «Кабардинка»-м и Iэзагъыр хуэмыухыу тепсэлъыхьырт ар. ЦIыхушхуэ куэдым (30- 40 хъун зы гупыфIым) дыIуигъэщIащ абы а пщыхьэщхьэм. Яхэтт абыхэм драмэмрэ балетымкIэ артистхэри, гъуазджэм и лэжьакIуэ нэгъуэщIхэри. АрщхьэкIэ, бзэхэр фIыуэ зэрыдмыщIэм лъэпощхьэпо мымащIэ дыIуигъэуащ. Бзаджагъэм хуекIуат хьэмэрэ нэгъуэщIт, зыгуэр къызэупщIащ: «Сыт инджылызыбзэ щIумыщIэр?» - жиIэри. Сэри зызгъэмахэнт: «Уэ щхьэ умыщIэрэ урысыбзэр?» - стыжащ жэуапу. Си псэлъэгъур къикIуэтыну цIыхутэкъым. «Ар пэжщ, - жиIащ абы. - Ауэ инджылызыбзэр - ар Шекспир и бзэщ!». Уэ упагэмэ, сэ сыерыщкъэ, жыхуиIэращи, си псалъэм пызощэ: «Шекспир и IэдакъэщIэкIхэр уахътыншэщ. АрщхьэкIэ урысыбзэри къулейсызкъым. Ар Пушкин, Толстой сымэ я бзэщ!». Ауэрэ зызоплъыхьри, Аронов Евгений нэмыцэбзэ зыщIэ къилъыхъуэу къысIэщIолъагъуэ. Хамэ къэрал хъыджэбз гупым къаухъуреихьа Соттаев Къанщауэрэ КIэш Федяри зэдзэкIакIуэхэм дакъикъэ къэс зыхуагъэзэн хуей мэхъу. Зыми и дэIэпыкъуэгъу мылъыхъуэу, Шэбэзджэрий Рае, Токъу Тося, Жабоевэ Ленэ сымэ IэкIуэлъакIуэу бысымхэм епсэлъылIащ. Зэхуэс хьэлэмэт хъуат...
Хобарт и «Сити Холл»-м зыкъыщыщыдгъэлъэгъуар концерт программэхэм ятещIыхьауэ ямыухуами (утыкур цIыкIут, зыщыбгъэхьэзырын иIэтэкъым), ди артистхэм яхузэфIэкI къагъэнакъым. Концертым и япэ Iыхьэр иухауэ, штатым и губернатор Бастиан Эрик зыкъысхуигъэзащ. «Фи фIэщ фщIы, сэ мащIэкъым мы гъащIэм гъэщIэгъуэну щыслъэгъуар, ауэ а псоми йофIэкI нобэ «Кабардинка»-м дигъэлъэгъуа гъуазджэр», - жиIащ. «Iэхъуэ къафэр» - плIэ, «Къафэр» - тхуэ щрагъэгъэзэщIэжащ а пшыхьым ди артистхэм. Iэгуауэм лъэгуауэри дыщIыгъужу хобартдэсхэм пщIэшхуэ ансамблым къыхуащIащ. Гулъытэншэ дищIакъым щIыпIэм къыщыдэкI «Меркурий» газетми. Абы тхыгъэ кIэщIхэри ансамблым и артистхэм я сурэтхэри щIэх-щIэхыурэ къытридзащ.
... Сингапурым щыIэ ди посольствэм и лIыкIуэ Безрукавников Борис зытегузэвыхьыр а къэралым «Кабардинка»-м и концертхэр зэрыщитыну щIыкIэм и закъуэтэкъым, атIэ артистхэм зэрызагъэпсэхунуми гулъытэшхуэ къыхуищIырт. Сингапурым журналистхэм я лъэIукIэ япэ махуэм пресс-конференцышхуэ зэхэтащ. Газетхэмрэ телевиденэмрэ я лэжьакIуэхэр зыщIэупщIэхэм хуэфэщэн жэуап ди щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ иратыфынтэкъэ?!
Езы Сингапурым хуэдэу, и Лъэпкъ театрри зыми ещхьтэкъым. ЦIыху мини 3-м ятещIыхьа пэшым и ныкъуэм нэст щхьэ зытелъыр, адрейр уафэгум уиплъэу зэIухат. Концертым щIидзэным иджыри сыхьэт ныкъуэ иIэжу цIыхур уэру къекIуалIэу хуежьащ, щIэх дыдэуи театрым щIэз хъуащ. Пшыхьым къеблэгъат Безрукавниковыр, хьэрычэтыщIэ Мандыркин Ю. Г., Сингапурым зыхъумэжыныгъэмкIэ и министр Сви Го Кенг, коммуникацэмрэ связымкIэ министр Лин Ёнг Ньюк, щэнхабзэмкIэ министерствэм и парламент секретарь Таддин Шарафудин бин, нэгъуэщIхэри. «Телъыджэщ!», - жаIэрт абыхэм. Плъыфэбэу зэщIэлыдэ Сингапур къалэри «Кабардинка»-м къихьэхуат.
1972 гъэм щэкIуэгъуэм и 17-м дынэсащ Филиппинхэм я къалэ нэхъыщхьэ дыдэ Манилэ. Сыт щыгъуи хуэдэу дахэу «Кабардинка»-м абы концертищ щитащ. Сыт хуэдиз къару халъхьат Филиппин Республикэм ЩэнхабзэмкIэ и центрым артистхэм зыкъыщыщагъэлъэгъуа пщыхьэщхьищым. ИтIани, ахэр жыджэрт, жант, нэжэгужэт...
1974 гъэм Москва телеграммэ къикIащ «Кабардинка»-р Латин Америкэм мазищкIэ зыкъыщигъэлъэгъуэну зэрырагъэблагъэр иту. Дызыпэплъа хъыбарти, еш зымыщIэ къэфакIуэ гупыр, сэри сахэту, гъуэгу техьащ.
Буэнос-Айрес деж къыщытпежьащ Совет Союзым и Посольствэм и лэжьакIуитI, ди импресарио Тайзлинэ Тамарэ, Италием щыщ щIалэхэу Кассио Клаудиорэ Джанини Рудольфорэ, «Колисео» итальян театрым и администрацэм и лIыкIуэ Родино Патричио Хорхе. Къалэм и Корриентес уэрамым тет «Колумбио Паласио» хьэщIэщым дыщIагъэтIысхьащ. Мыгувэу, Аронов Евгенийрэ Ахмедов Михаилрэ си гъусэу, СССР-м и Посольствэм дыкIуащ, ди лIыкIуэу абы щыIэ Дюкарев Семён дыIущIэну. Ар дэ ди хэкуэгъуу къыщIэкIащ. И анэмрэ и къуэшымрэ Налшык щыпсэуат, и Iыхьлыхэр - Май къалэм. Езы дипломатыр зэман хъарзынэкIэ СССР-м и МИД-м щылэжьат, иджы абы ди къэралым и Iуэхухэр Аргентинэ къэрал жыжьэм щыпхигъэкIыу щыIэт... Къапщтэмэ, Аргентинэм щыпсэум и нэхъыбэр зэман зэхуэмыдэхэм Европэм икIа цIыхухэрщ. Испан, франджы, урыс, нэмыцэ, инджылыз, итальян, украин - сыт хуэдэ лъэпкъым щыщи мы къэралым ущыхуэзэнущ.
...Хъыбар мыщIагъуэ къытIэрыхьащ: кхъухьлъатэ щхьэхуэкIэ ансамблым и фащэхэр къалэм къагъэсын хуеями, ямыгъуэтыжу бзэхащ. Тайзлинэ Тамарэ апхуэдэ ныкъусаныгъэ Iуэхум къызэрыхэкIамкIэ псори игъэкъуаншэрт, нэхъыбэу СССР-м и «Къэрал концертыр». Къэхъуар гурыIуэгъуэтэкъым, Аргентинэм япэу щыттыну концертхэр гувэнкIэ шынагъуэ щыIэт. АрщхьэкIэ куэд дэмыкIыу зэхагъэкIащ къэхъуар: Канадэм и кхъухьлъатэ компанием ди багажыр Майами ишат. Тайзлинэ Тамарэ икIэщIыпIэкIэ Майами лъатэри, фащэхэр къытIэрыхьэжащ, гупым Латин Америкэм щитыну и япэ пшыхьми зыхуигъэхьэзыру хуежьащ... Концертыр сыхьэт 23.30-м щIидзэнут. Апхуэдэу гувауи?! - жыфIэнкIэ хъунщ. КIасэIуэми, ар пэжт... Артистхэм ди жагъуэ хъуащ япэ концертыр ягъэIэпхъуэн хуей зэрыхъуар къыщыджаIэм. Къэралым и Iэтащхьэм къыщхьэщыжу, цIыхубэм политикэ зэщIэхъееныгъэ къалащхьэм щригъэкIуэкIырт, пэкIум ипкъ иткIэ машинэ гъуэгухэри зэхуащIат, уэздыгъи блэртэкъым. Ди жагъуэ хъуащ аргуэру зы махуэ Iуэхуншэу зэрытфIэкIуэдыр.
... Къэсащ куэдрэ дызыпэплъа дакъикъэхэр. «Кабардинка»-ри къызэрыкIат, цIыху щих зыщIэс пэшышхуэми Iэгуауэшхуэр щаIэтырт. Шэч хэлътэкъым ансамблым мы къэралми ехъулIэныгъэ инхэр зэрыщиIэ-
нум. «Колисео» театрым мэкъуауэгъуэм и 13-м щекIуэкIа пшыхьыр куэдым ягу къинэн хуэдэ хъуат. Театрым и унафэщIым зыкъытхуигъазэри жиIащ лъэпкъ хабзэр зи лъабжьэ гъуазджэм ар зэритхьэкъуар. Ар ди дежкIэ щытхъушхуэт. АбыкIэ арэзы хъуат Тайзлинэ Тамари. «Шэч къытесхьэртэкъым сэ къэфакIуэхэм я зэфIэкIыр зэрыиным», - жиIэрт абы.
ансамблым Буэнос-Айрес щита адрей и концертхэри купщIафIэ хъуащ, жэщыкум щIадзэу мызэ-мытIэу абыхэм зыкъагъэлъэгъуами. Фи фIэщ хъурэ, а зэманым дежи театрхэм цIыхухэр щIэз хъурт...
Япэу гулъытэ къытхуэзыщIар щIыпIэм къыщыдэкI «Кларин» газетырщ. Наполеон Карбер ансамблым щытхъурт: «Удихьэхыу уоплъ ансамблым хэт щIалэхэм я къафэм. Ахэр я Iэпкълъэпкъ псомкIи, уеблэмэ нэкIи къофэ. Жану, псынщIэу ягъэлъагъуэ къэфэкIэхэм еплъыр зрегъэгуакIуэ... ЦIыхубзхэми я зыIыгъыкIэм хэхауэ утепсэлъыхь хъунущ. Нэхъ щэныфIэу щытыху, нэхъри удахьэх абыхэм... ЩIалэхэми хъыджэбзхэми къащыпс фащэхэр нэхъ дахэж зыщIыр, къызэрысщыхъумкIэ, я лъэпкъым папщIэ пагэу ар абыхэм зэрызэрахьэрщ».
Зи чэзу концертыр иухауэ, зи ныбжь хэкIуэта цIыхубз гуэр ансамблым хэт щIалэгъуалэм закъыхуигъазэри къехъуэхъуащ, и гуи и пси хыхьэу концерт дахэ ар зэрырагъэплъам папщIэ къэфакIуэхэм фIыщIэ къахуищIащ. ИужькIи дыхуэзэжащ абы. КъызэрыщIэкIамкIэ, ар «Колон» театр цIэрыIуэм и уэрэджыIакIуэ икIи къэфакIуэ, хамэ къэрал щыIэ ермэлыхэм я гъуазджэр зыIэта Мехиа Эме де Рамост. Буэнос-Айрес ар иджыри къыщацIыхурт сурэтыщI хьэлэмэту, журналист IэкIуэу. «Гуп телъыджэщ. Концертым и кIыхьагъкIэ Хэкум сыщагъэхьэщIауэ къысщыхъуащ. Си гур зэрыхагъэхъуар фIыщIэу яIэщ мы щIалэгъуалэм», - жиIат а цIыхубзым. Дэри ди гуапэт апхуэдэ псалъэхэр.
Ла-Платэ. Дызэрыщыгугъауэ къалэ инрэ дэгъуэу къыщIэкIащ ар. Фэеплъ мывэхэр, утхэр зи куэд мы щIыпIэм и тхыдэм зыхэдгъэгъуэзэну зэман димыIами, ар дигу ирихьащ. Ут нэхъыщхьэм «Театро Архентино» унэшхуэр итщ. А театрырт «Кабардинка»-м концерт щигъэлъэгъуэну къыщыпэщылъыр. Дэ абы дыщеплъащ «Лебединое озеро» (Чайковскэм и IэдакъэщIэкIым), «Ромео и Джульетта» (Прокофьевым итхам) оперэ спектаклхэм. Сыхьэт 21.00-м, зэрыжаIэщи, мыIэрысэр щехуэхын щIыпIэ имыIэжу пэшым цIыхур щIэз хъуат. «Кабардинка»-р утыку къихьэри, Iэгуауэшхуэр цIыхухэм яIэтащ. «Къамэ зауэ къафэм», «Голлум», «Абзэхым» «Бэрэбэнауэхэм я къафэм», «Къурш къафэхэм» а пщыхьэщхьэм зыбжанэрэ къытрырагъэгъэзэжат, иужьрейр артистхэм плIэ ягъэлъэгъуащ. ДгъэщIагъуэрт Щомахуэ Хьэмидбий, ДзыхьмыщI Къэралбий, Щоджэн Владимир, Мэрыш Заур, Нэгъуд Борис, Молай Алихъан, Мамбэт Хьэсэн сымэ апхуэдиз къару къызэрызыкъуахыфыр. Концертым и етIуанэ Iыхьэми гупым я къэфэкIэр мынэхъ лъэщмэ, нэхъ махэтэкъым...
...«Кабардинка»-р Эквадор Республикэм и щIыналъэм щыIэщ. ЩIыпIэр ин дыдэщ, Галапагос архипелагри хы Хуэмым и нэгъуэщI хытIыгухэри къызэщIиубыдэу. Кхъухьлъатэ тIысыпIэм къыщытIущIащ совет посольствэм и атташе Губаренкэ Александррэ щIыналъэм щылажьэ импресарио Анхел Тусетрэ. Абыхэм щыгъуазэ дызэращIамкIэ, Гуаякиле цIыху мин 800 щопсэу. Гу зэрылъыттащи, ар дахэщ икIи къабзэщ. Гъуэгугъэлъагъуэ тхуэхъуахэм щIэх дыдэу дынагъэсащ «Гумбольдт Интернационал» хьэщIэщым. Къэтплъыхьащ «Кабардинка»-м концерт щитыну театрри («Театр 9 октября»). Абы и утыкур хуэщIатэкъым «Кабардинка»-м хуэдэ ансамблхэм (гупышхуэхэм), арщхьэкIэ езы пэшыр Iэхуитлъэхуитт, цIыху 1800-рэ зы пщыхьэщхьэм къекIуэлIэфынут. А театрыр къатемыгъэпсыхьами, къэфакIуэ гупыр лъэщу, я гъуазджэм хуэфащэу къэфащ. Концертым щIэсат щIыпIэм и губернатор Гонсалес Гуаяс, Эквадорым и президенту щыта Монрой Хулио Ароселинэ сымэ. ЕтIуанэ пщэдджыжьым къэфакIуэхэр хы Iуфэм Iутащ, сурэт гукъинэжхэр къалэм щызытрагъэхащ.
... Медельин и къалэ театрым щIэщхъу къыщытщыщI пэтащ. Утыкур эвкалипт пхъэбгъу быдэмкIэ къищIыкIат. Концертым «Къамэ зауэ къафэр» Щоджэн Володя щигъэзэщIэн хуейт, ауэ сэр лъэгум къигъэлъеижу къыщIэкIащ. КъэфакIуэр Iэнкун мыхъуу, хэкIыпIэ къигъуэтащ: утыкум и зы кIапэр пхъэбгъу къызэрыгуэкIти, Владимир зым адрейр кIэлъигъэпIащIэу и сэхэм абдеж зыщыхригъэтIащ. КъекIуэлIахэм абы и къафэр гъэщIэгъуэн дыдэ ящыхъуат.
Панамэм зы концерт закъуэт ансамблым щигъэлъэгъуэнур. А зыри, абы сыт щыгъуи хуэдэу, Iэтауэ иригъэкIуэкIащ. «Новая Панама» спорт уардэунэм гупым щита концертыр зрагъэлъэгъуат Панамэ Республикэм и президент Лакас Деметриос Басилиорэ и щхьэгъусэмрэ, къэрал лэжьакIуэхэм, профессор Вольский В. В., Сычев Станислав, нэгъуэщI лъыщхьэ куэдми. Пшыхьым и япэ Iыхьэр иухауэ Лакас Деметриос сыщрагъэцIыхум, абы жиIащ спектаклыр гъуэзэджэ зэрыщыхъуар икIи ансамблыр зэрыщыту и резиденцэм зэрыригъэблагъэр. АрщхьэкIэ Коста-Рикэ Республикэм и Сан-Хосе къалэр къытпэплъэрт...
Манагуа. 1970 гъэм цIыху мин 400 зыдэса къалэ ефIакIуэм илъэситI дэкIауэ дыщыIущIам дызыIуплъар шынагъуэт: щIы хъеям унэ мин 70-м щыщу мин 60-р зэтригъэщэщат. ЗакъуэтIакъуэт зэфIагъэувэжыфар. Къалэ зэтекъутар зыбгына цIыху минипщI бжыгъэхэр щIыунэхэм, шатырхэм щыпсэууэ арат. Куэд дыдэ къулейсыз ищIат а гузэвэгъуэм. Манагуадэсхэм папщIэ «Кабардинка»-м зы пщыхьэщхьэм тIэу концерт итащ. Пшыхь нэужьхэм цIыхухэм нэжэгужагъэу ядэтлъэгъуам и уасэт абы артистхэм трагъэкIуэда я къарур. «Дыкъэвгъэпсэужащ, дуней зэрыщыIэр дывгъэлъагъужащ», - жаIэрт цIыхухэм...
ПщыхьэщхьитIкIэ «Кабардинка» къэфакIуэ ансамблым и гъуазджэм нэIуасэ ищIащ Сальвадор щыпсэухэр. Абы концертхэр щигъэлъэгъуащ къалэм дэт Президент театрымрэ СпортымкIэ цIыхубэ унэмрэ.
... Ульбашев Мутай, Шабаев Виктор, Сэхъу Борис, Щомахуэ Хьэмидбий, Iэсей Светланэ, Гридневэ Наталье, Къуэдз Iэбубэчыр, Молей Алихъан, Балъкъэр СэфрэIил сымэ Перум и зы шхапIэ гуэрым щетIысэхащ. Шхын къэзыхьхэр емыпIэщIэкIми, Шабаев Виктор къэмэжэлIэIуа къыщIэкIынти, Iэнэм телъ шыбжий сыр гъурыр къипхъуатэщ зэхигъэныщкIуэри, ишхащ. АрщхьэкIэ лей зыщIам зэрыхуэмыгъум ещхьу, Виктор шыбжий ишхам уасэфI щIитыжын хуей хъуащ - ар джэрэзу къытехуащ. И гъусэхэри шхапIэм щIэсхэри щтэIэщтаблэ хъуауэ къажыхь, зыкъэзыщIэжа гуэрхэм дохутыр къраджэри, ар сымаджэщым яшэ. Хъыджэбзхэм хъыбар къыдагъащIэ: «Авик хьэлъэщ», - жаIэри... АрщхьэкIэ Виктор мыгувэу зыкъищIэжащ, дохутырхэм дымыгузавэми хъуну къыджаIащ. Псори и пIэм изэгъэжа и ужькIэ, а Iуэхур артистхэм гушыIэм хуахьыжащ, перу шыбжийм и къарур къыхагъэщу. Ар 1974 гъэм шыщхьэуIум и 14-рт.
Ди Iуэхухэм хэмытыххауэ, «Кабардинка»-р Доминикан Республикэми щыхьэщIащ.
«Кабардинка» къэфакIуэ гупым жэуаплыныгъэшхуэ и пщэ дэлът. Совет Союзым и цIыху здэщымыIа Доминиканым щыпсэухэр къыдэхьэхын хуейт, ди къэралым лъэпкъ гъуазджэ хьэлэмэтхэр зэриIэр абыхэм захегъэщIэнри Iуэху цIыкIутэкъым.
Санто-Домингэ и ЦIыхубэ театрыр хуитт (цIыху 1600-м
ятещIыхьат), зыхуей псомкIи къызэгъэпэщат артистхэр зэрыхьэ утыкури. Ульбашев Мутай щыгуфIыкIащ абы. Театрыр къэтплъыхьу, абы и унафэщI Диас Боннели Ахмедовыр еупщIащ цIыху къахуекIуалIэм и бжыгъэр сыт хуэдэми. «Театрыр зэрыин дыдэм гу лъыфтагъэнщ, закъуэтIакъуэрэщ абы щIэз щыхъур», - укIытапэу къитащ Боннели жэуап.
КъэфакIуэ гупым и щыIэкIэм, ехъулIэныгъэм, Совет Союзым и цIыхухэм я шыфэлIыфэм, гъуазджэм, щэнхабзэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ, ди гъащIэм теухуауэ сыкъыщагъэпсэлъащ пресс-конференц къызэрагъэпэщам. Доминикан Республикэм щыпсэухэми журналистхэми куэд яфIэгъэщIэгъуэнт... Псалъэ тафэтелэ хэмыту жысIэнщи, «Кабардинка»-м а щIыпIэми цIыхухэм ягу ирихьу зыкъыщигъэлъэгъуащ. «Es un espectaculo magnifico» («Это прекрасный спектакль»), - жаIэрт къыдэхъуэхъухэм. IэгуауэкIэ артистхэр тIэу-щэ утыку кърашэжырт, ягу дыхьа къэфэкIэхэм къытрырагъэгъэзэжырт. Апхуэдэу гуапэу къазэрыIущIэм къэфакIуэхэми къаруущIэ къахилъхьэрт.
... Доминикан Республикэм дыщыIэху (концертипщI щитат ансамблым), Санто-Домингэ и Автоном университетым и ректор Толентинэ Марио и еджапIэм деблэгъэну дыхунэсащ. Профессорыр сэлам гуапэкIэ къытпежьэри, щылажьэ пэшым дыщIишащ. Илъэс куэд щIауэ ар зи унафэщI университетым и тхыдэм абы щыгъуазэ дищIащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, университетым и къалэныр унагъуэ къулейсызхэм ящыщ щIалэгъуалэр иригъэджэнырщ. Курыт школыр къэзыух ныбжьыщIэр абы экзаменыншэу къещтэ, еджакIуэ мин 20-м нэблагъэ иIэщ. Университетым езым и уставрэ бюджет мыинрэ иIэжщ. IэщIагъэ зэхуэмыдэхэм щыхурагъаджэ еджапIэм къытхутепсэлъыхьа нэужь, Марио къызэлъэIуащ ди щIыпIэм щыIэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм я гугъу хуэсщIыну. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и лэжьэкIэр къыхэзгъэщащ. Ди университетым тыгъэ хуищIу ректорым къызитащ Санто-Домингэ Автоном университетым и тхыдэм теухуа тхылъыр, апхуэдэуи я студент ансамблым игъэзащIэ уэрэдхэр зытетха пластинкэри саугъэтыфI тщыхъуащ.
Санто-Домингэ щытлъэгъуащ япэ дыдэу абы щаухуа мывэ унэр, Колумб Христофор и кхъащхьэр, XVI лIэщIыгъуэм яухуа «Санта Клара» члисэр. ЗэдгъэцIыхуащ щIыпIэм и радио IуэхущIапIэри - «Радио Миль» зи фIэщыгъэр. Ауэ ахэракъым нэхъапэр. Къэдгъэзэжынщ «Кабардинка»-м мы республикэм щита и концертхэмкIэ. Адрейхэм хуэмыдэу, иджы «Къафэм» арэзы дыдэ сыкъищIат. Хъарзынэу Мамбэт Хьэсэн абы солор щигъэзэщIащ. МацIэ Русланрэ Щомахуэ Хьэмидбийрэ я «ЗэныбжьэгъуитI» къафэр куэдым ягу ирихьащ, Щоджэныр и сапэхэтIэхэмкIэ, Ало Жаннэ, БжэныкIэ Надеждэ, Iэсей Светланэ, Шэбэзджэрий Рае сымэ я «Хъыджэбз къафэмкIэ», ДзыхьмыщIхэ Къэралбийрэ Зарэрэ «ИслъэмеймкIэ», Мысачэ Валентинэ «Гандо-ГанымкIэ», Нэгъуд Борисрэ Джатэжь Хьэмидбийрэ «ПсэлъыхъухэмкIэ», Балъкъэр СэфрэIил, Соттаев Къанщауэ, КIэрэф Анатолэ, Молей Алихъан сымэ «Мэлыхъуэ къафэмкIэ», Жабоевэ Еленэрэ Нэгъуд Любэрэ «Акушин къафэмкIэ», Къарэжь Людмилэрэ Мэрыш Зауррэ «КартулимкIэ» цIэрыIуэ щыхъуат Доминикан щIыналъэм. А зэманым ирихьэлIэу къэфакIуэ гупым къызэпичат Аргентинэ, Эквадор, Колумбие, Панамэ, Коста-Рикэ, Никарагуа, Сальвадор, Перу, иужьрейуэ - Доминикан Республикэр.
Къыхэзмыгъэщу хъункъым Доминиканым и Президент Балагер Хоакин дызэригъэхьэщIари. Дельгадэ ЦIыхубэ унэм и пэш удзыфэм драгъэблэгъащ. Балагерым зырызыххэу псоми сэлам къыдихащ, Совет Союзым япэу икIа дэ лIыгъэшхуэ къызэрыддилъэгъуар псом япэу абы къыхигъэщащ. «Кабардинка»-м и гъуазджэр иджы япэу ялъагъуу аращ ди цIыхухэм, ар абыхэм щIэщыгъуэ ящыхъуащ, уеблэмэ фIыуэ ялъэгъуауэ къысщохъу. Мы Iуэху къефхьэжьар хабзэ дахэ тхуэхъуу, ди щIыналъэхэр нэхъ гъунэгъу зэхуэтщIамэ, ди гуапэ хъунут», - жиIащ Iэтащхьэм. Сэ абы жесIащ Союзым нэгъуэщI IуэрыIуатэ гуп хьэлэмэтхэри, уэрэджыIакIуэ, къэфакIуэ хъарзынэ Iэджи зэриIэр. Балагер Хоакин куэдым щIэупщIащ: абы фIэхьэлэмэтт СССР-м щэнхабзэ и лъэныкъуэкIэ и Iуэху зытетхэри, щIалэгъуалэм гъэсэныгъэ дедгъэкIуэкIхэр сыт хуэдэми, нэгъуэщIхэри. Я къэралыр къызэрытщыхъуам, цIыхубэр къызэрытIущIам теухуауэ къыщыдэупщIым, я цIыхухэм - гуапагъэ, щIыналъэм - дахагъэ зэрадэтлъэгъуар къыхэзгъэщащ.
«Триумф «Кабардинки». Арат фIищар и тхыгъэм Мехикэ къыщыдэкI «Эль Диа» газетым ди япэ концертыр а щIыпIэм щыщалъэгъуам щыгъуэ. «Дызэрыщыгугъауэ, «Кабардинка» ансамблым фIыуэ зыкъыщигъэлъэгъуащ «Аудиторио Насиональ» театрым. КъэфакIуэ хъыджэбзхэм я дахагъэр къыхегъэщ я фащэхэм: дыщэ IуданэкIэ къэдыхьа шылэ щэкIым пыIэ лъагэр щIыгъужу - зы телъыджэщ. Ар йокIупс цIыхухъухэм я фащэ зэкIужми... «Кабардинка»-м игъэзэщIащ ар IуэрыIуатэ ансамбль нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зыщI и къафэхэр. Гупыр ткIийуэ тетщ лIэщIыгъуэкIэрэ и лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуа къафэжьхэм, ахэр абы къегъэщIэрэщIэж. Усыгъэр, къабзагъэр я лъабжьэу Кавказым нэс къытхураха гъуазджэм хэплъэгъуэнущ я лъахэм теухуа хъыбархэр. «ИслъэмейкIэ» зи концертыр къыщIэзыдзэу «Къамэ зауэ къафэ», «Хъыджэбз къафэ», «ФIыуэ зэрылъагъухэм я къафэ», «Мэлыхъуэ къафэ», нэгъуэщI телъыджэ куэдми дыхэзыгъэплъа «Кабардинка»-р Мехикэм щыпсэухэм я гум дыхьащ».
Мынэхъ мащIэу лэжьыгъэ хъарзынэхэр ансамблым щригъэкIуэкIащ Кубэ Республикэми.
МазиплI гъуэгуанэ... Латин Америкэм и къэрал 11. Абы куэд къыбжеIэ...
ФIыщIэ яхузощI а зэманым «Кабардинка»-м хэта артистхэм, я нэхъ зэман гугъум, я унафэщIхэм, нэхъыжьхэм я жыIэмрэ чэнджэщымрэ тету ахэр гъуазджэм зэрыхуэлэжьам папщIэ. 1977 гъэм накъыгъэм и 2-м «Кабардинка» къэфакIуэ гупыр Чехословакием и къалащхьэм хуоблагъэри, махуэ 20-кIэ щолажьэ, ТекIуэныгъэм и махуэр абы къыщрагъэхьэ, ягъэлъапIэри, я гъуэгуанэм пащэ. Накъыгъэм и 22-м ансамблым и артистхэр Польшэм макIуэ икIи мэкъуауэгъуэм и 30 пщIондэ Варшавэрэ нэгъуэщI къалэхэмрэ зыкъыщагъэлъагъуэ. Польшэм икIри, гупым концертхэр щитащ Германием. Къэрал зэгъунэгъуищым пщIэрэ щIыхьрэ пылъу и лэжьыгъэр щригъэкIуэкIауэ «Кабардинка»-р Хэкум къекIуэлIэжащ бадзэуэгъуэм и 6-м. КъэфакIуэхэр иджыри щыгъуазэтэкъым щIэх дыдэу аргуэру гъуэгуанэ зэрытехьэжынум...
ЕФЭНДЫ Джылахъстэн. «Браво, Кабардинка!» тхылъым къыхэтхащ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1892.txt"
} |
Адыгэ фильмыр нэхъыфIу Израилым къыщалъытэ
Тель-Авив щыпсэу адыгэ пщащэ Щхьэлахъуэ Надия художник, режиссёр IэщIагъэхэм ехъулIэныгъэхэр щиIэщ. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIа («Зауэм и щIэжьыуэ») фильмыр иджыблагъэ Израилым щекIуэкIа кинофестивалым нэхъыфIу къыщалъытащ.
Зи лэжьыгъэр дунейпсо утыку щызыгъэлъагъуэ, илъэс 25-рэ зи ныбжь хъыджэбзыр и IэщIагъэм щыхуеджащ Иерусалим гъуазджэмрэ дизайнымкIэ и университетым. Тхыдэр зи лъабжьэ и фильмыр адыгэбзэщ зэрытрахар. Субтитрхэр инджылызыбзэкIэ традзащ. Щытхъурэ ехъулIэныгъэрэ иIэу лэжьыгъэр щагъэлъэгъуащ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм, Канадэм, Великобританием, Израилым. ДызыхуэкIуэ гъэмахуэм ар Тыркум щекIуэкIыну кинофестивалым хагъэтыну яубзыхуащ.
- СызэрыцIыкIурэ сыдэзыхьэх адыгэ тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ ятеухуауэ нэхъыбэ къызэрысщIэным сыхущIэкъу зэпытщ. Аращ сызыщымысхьыжу а Iуэхум зэманрэ къарурэ щIытезгъэкIуадэр. Абы ехьэлIа си гупсысэхэр къызогъэлъагъуэ анэдэлъхубзэр, си Iэдакъэ къыщIэкIа сурэтхэр къэзгъэсэбэпурэ, - жеIэ Щхьэлахъуэ Надия. - «Зауэм и щIэжьыуэ» фильмым лъабжьэ хуэхъуар ИстамбылакIуэрщ, ди лъэпкъыр ягъэкIуэдыну зэрыхэтарщ.
Режиссёрым и фильм купщIафIэм къыщигъэгъэлъэгъуэжащ адыгэм ди щхьэм кърикIуа гузэвэгъуэр - Хэкум щрашым тенджыз ФIыцIэм ди лъэпкъэгъу куэд зэрыхэкIуэдар. Лэжьыгъэм и дэтхэнэ зы теплъэгъуэри тхыдэм и зы къэхъугъэ гуэрым хуэгъэпсащ, мифологие щIагъыбзэ щIэлъу. Къэбгъэлъагъуэмэ, тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм скульптурэ куэд къыщыгъэлъэгъуа и теплъэгъуэм хъыбар гуузхэр къыщаIуэтэж икIи хэту долъагъу нарт тхьэмадэр тенджыз Iуфэм зэрырикIуэр. Абы пэмыжыжьэу щыт жыгыр зэрыгъурщ иужьрей Iыхьэр зытеухуар. Ар и нэщэнэщ ди лъэпкъыр ягъэкIуэдыну зэрыхэтам. Ирагъэшэча бэлыхь псоми къелри къэкIыгъэр къэщIэрэщIэжащ, адыгэр дуней псом и щIыпIэ куэдым щикъухьа хъуами, мыкIуэдыжу къызэрызэтенам и щыхьэту. Ди лъэпкъ жыгми дыщэ жыгыу зиужьыжащ. А гупсысэращ Щхьэлахъуэ Надия и фильмым и купщIэ нэхъыщхьэр.
ТЕКIУЖЬ Заретэ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1893.txt"
} |
Дунейм щыхъыбархэр
♦Тхылъымрэ авторым и хуитыныгъэхэмрэ я дунейпсо махуэщ
♦Инджылызыбзэм и дунейпсо махуэщ
♦Испаныбзэм и махуэщ
♦Тыркум щагъэлъапIэ я къэрал суверенитетымрэ сабийхэр хъумэнымрэ я махуэр
♦Израилым и щхьэхуитыныгъэм и махуэщ
♦Испанием зэгуэкIуахэм я махуэр щагъэлъапIэ
♦1836 гъэм Петербург къалэм къыщыдэкIащ «Современник» журналым и япэ номерыр.
♦1907 гъэм Чейни Гриффит Джон (цIыхубэм Лондон Джек цIэмкIэ яцIыху хъуа тхакIуэр), Сан-Францискэ щежьащ дунейм и хъуреягъыр кхъухькIэ зэщIигъэхьэну.
♦1908 гъэм Москва къалэм и тхыдэм щынэхъ ин дыдэхэм ящыщ псыдзэ къыщIэуауэ щытащ.
♦1920 гъэм къызэрагъэпэщащ Тыркум и Лъэпкъ зэхуэсышхуэр (парламентыр).
♦1943 гъэм СССР-м и Совнаркомым Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ хозяйствэр зэфIэгъэувэжыным теухуа унафэ къищтащ.
♦1951 гъэм СССР-м и Олимп комитетыр къызэрагъэпэщащ.
♦1964 гъэм СССР-м и Министрхэм я Советым унафэ къищтащ макъ зытратхэ пластинкэхэр къыщIэзыгъэкI «Мелодия» фирмэр къызэгъэпэщыным теухуауэ.
♦1564 гъэм къалъхуащ Инджылыз драматург щэджащэ Шекспир Уильям.
♦1891 гъэм къалъхуащ урыс композитор, пианист, дирижёр цIэрыIуэ, РСФСР-м и цIыхубэ артист Прокофьев Сергей.
♦1912 гъэм къалъхуащ КъБР-м и цIыхубэ тхакIуэ Теунэ Хьэчим.
♦1930 гъэм къалъхуащ совет тхакIуэ, теленэтынхэр езыгъэкIуэкIыу щыта, УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Скороходов Глеб.
♦1939 гъэм къалъхуащ совет актёр, сурэтыщI, УФ-м и цIыхубэ артист Прыгунов Лев.
♦1942 гъэм къалъхуащ дзэ къулыкъущIэ, генерал-лейтенант, Абхъаз Республикэм и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэу - зыхъумэжыныгъэмкIэ министру щыта, Абхъазым и ЛIыхъужь Сосналы СулътIан.
♦1946 гъэм къалъхуащ футболист Iэзэу щыта, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, СССР-м щIыхь зиIэ и тренер Бышовец Анатолий.
Дунейм и щытыкIэнур
«pogoda.yandex.ru» сайтым зэритымкIэ, Налшык пшэр техьэ-текIыу щыщытынущ. Хуабэр махуэм градус 13 - 15, жэщым градуси 7 - 8 щыхъунущ.
Лъэпкъ Iущыгъэ:
АнэдэкIуэрэ лIы дэкIуасэрэ емыкIу хэлъкъым.
Зыгъэхьэзырар ЖЬЭКIЭМЫХЪУ Маринэщ.
| {
"source": "apkbr.ru",
"id": "1894.txt"
} |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.