!
stringlengths 1
182
| Nida işarəsi (!) — Aşağıdakı hallarda işlədilən durğu işarəsi: Nida cümləsinin sonunda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yanğın!/, /Fəlakət!/; əmr cümlələrində /Rədd ol burdan!/; Çağırış və müraciət həyəcanlı olanda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yaşasın müstəqil Azərbaycan!//; Nida cümlələrində özəksonu zəifləyir, zaman ləngiyir. /Ana! O, müqəddəs bir kainatdır//.
stringlengths 100
226k
| https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=259941
stringlengths 46
49
|
|---|---|---|
1819-cu il | 6 fevral - Böyük Britaniyanın Ost-Hind şirkətinin nümayəndəsi Tomas Stemford Raffl tərəfindən Sinqapura mühacirət edən müxtəlif etnlk qrupların ticarət zonalarının təşkili haqqında Coxor sultanı ilə müqavilə imzalanması. 16 avqust- Mançestrdə ordu ilə nümayişçilər arasında toqquşma baş verməsi. Venesuelanın istiqlaliyyətinin elan olunması. İmeretiyada Rusiya müstəmləkəçiliyinə qarşı üsyanın baş verməsi. Şəki xanlığı ləğv edildi. 5 iyun – Con Kauç Adams, ingilis riyaziyyatçı. 10 iyun – Qustav Kurbe Azərbaycan tarixçisi Mir Mehdi Həşimzadə. İsmayıl xan Ehsan xan oğlu Naxçıvanski, rus ordusunda general. Parmalı Mariya Luiza Qəyyum David | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186073 |
181 (ədəd) | Yüz səksən bir — say sistemində ədədlərdən biridir. Yüz səksəndən sonra, yüz səksən ikidən əvvəl gəlir. Riyaziyyatda Əsas hesablamalarda Yüz əksən bir ədədi —tək ədəddir və eyni zamanda sadə ədəddir. Say sistemində İnam və etiqadlarda Digər sahələrdə Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=157944 |
1820 | Dünyada ilk kalkulyator olan arifmometrin satışa çıxarılması. Şimali Qafqazda - Nalçikdə ilk məktəbin açılması. Şamaxı xanlığı ləğv edildi. 4 fevral — Bojena Nemtsova 14 mart — II Viktor Emanuel İvan Qudoviç Ferenç Seçeni | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4529 |
1820-ci il | Dünyada ilk kalkulyator olan arifmometrin satışa çıxarılması. Şimali Qafqazda - Nalçikdə ilk məktəbin açılması. Şamaxı xanlığı ləğv edildi. 4 fevral — Bojena Nemtsova 14 mart — II Viktor Emanuel İvan Qudoviç Ferenç Seçeni | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186074 |
1820-ci illər | 1820-ci illər — Qriqori təqvimində 1820-ci il yanvarın 1-də başlayan və 1829-cu il dekabrın 31-də bitən onillikdir. Siyasətçilər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=570760 |
1821 | 26 yanvar - Laybaxda (indiki Lüblin) Müqəddəs ittifaqın III Konqresinin açılması. 24 fevral - Meksikada İspaniya ağalığına qarşı üsyanın başlanması. Aqustin İturbide tərəfindən Meksikada İspaniya kralının başçılığı ilə konstitusiyalı monarxiya yaradılmasını nəzərdə tutan İqualın planının nəşr edilməsi. 2 mart - İspaniyada Evaristo Peresa de Kastronun başçılıq etdiyi hökumətin istefaya getməsi. 23 mart - Avstriya ordusu tərəfindən Neapolun tutulması və hər iki Siciliya krallığında inqilabın yatırılması. 23 aprel - Eysebio Bardayi Azaranın başçılığı ilə İspaniyada yeni hökumətin təşkil olunması. 12 may - Müqəddəs İttifaqın III Konqresinin bağlanması, İtaliyada inqilabi hərəkatın yatırılmasının qərara alınması. Rusiya tərəfindən Yunanıstanda azadlıq hərəkatına köməklik göstərməmək barədə öhdəliyin götürülməsi. 9 iyun - Paraqvayın İspaniya vətəndaşlarından təmizlənməsi və onların əksəriyyətinin ölkədən sürgün edilməsi. 29 iyun - Simon Bolivarın ordusunun təntənəli şəkildə Karakasa daxil olması. 6 iyul - İspaniya ordusunun döyüşsüz olaraq Perunun paytaxtı Limanı tərk etməsi. Xose de San-Martinin inqilabi ordusunun Limaya daxil olması. 28 iyul - Sose de San-Martin tərəfindən Perunun müstəqilliyinin elan edilməsi. 10 avqust - Missuri ştatının Amerika Birləşmiş Ştatlarının tərkibinə daxil edilməsi. 15 sentyabr - Qvatemalanın İspaniyadan ayrılaraq müstəqilliyinin elan etməsi 23 sentyabr - Aqustin İturbidenin ordusunun İspaniya ordusu tərəfindən tərk edilmiş Mexikoya daxil olması. 1 oktyabr - Yeni Qranada ordusu tərəfindən İspaniyanın sonuncu dayaq məntəqəsi olan Kartaxen qalasının ələ keçirilməsi. 29 oktyabr -Kosta-Rikanın İspaniyadan ayrılaraq öz müstəqilliyini elan etməsi. 30 noyabr - Qvatemalanın paytaxtında Meksikaya birləşdirilmənin tərəfdarları ilə əlehdarları arasında toqquşmaların baş verməsi. Hindistanda Ram Mohan Ray ilk dəfə benqal dilində jurnal nəşr edilməsi. Çexiyada kəndli üsyanının baş verməsi. Meksikanın müstəqilliyinin elan edilməsi. Perunun müstəqilliyinin elan edilməsi. Moreyada yunanlar üsyan qaldırması. 8 oktyabr - Rusiya imperatoru I Aleksandrın fərmanı ilə Cənubi Qafqazda güzəştli ticarət tarifi tətbiqi. Aşıq Ələsgər 11 noyabr - Fyodor Dostoyevski - rus yazıçısı. 7 dekabr - Albert Daniloviç Jamet - rus rəssamı. 10 dekabr - Nikolay Alekseyeviç Nekrasov - rus şairi. 12 dekabr - Qustav Flober -fransız yazıçısı 14 dekabr - Nikolay Fyodoroviç Şerbina - rus şairi. 25 dekabr - Klara Barton - Amerika Qırmızı Xaç cəmiyyətinin banisi. 29 dekabr - Dmitri İvanoviç Jurovski - rus mühəndisi. 23 fevral - Con Kits, ingilis şairi. 5 may - I Napoleon Bonapart - Fransa imperatoru (Müqəddəs Yelena adasında) 20 iyun - İzidor Veys - Vilen universitetinin professoru, naşir, rəssam-qravür. 4 sentyabr - Xose Migel Karrera - 1811-1814-cü illərdə Çili prezidenti. 29 oktyabr - Mixail Vasilyeviç Milonov - rus şairi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4530 |
1821-ci il | 26 yanvar - Laybaxda (indiki Lüblin) Müqəddəs ittifaqın III Konqresinin açılması. 24 fevral - Meksikada İspaniya ağalığına qarşı üsyanın başlanması. Aqustin İturbide tərəfindən Meksikada İspaniya kralının başçılığı ilə konstitusiyalı monarxiya yaradılmasını nəzərdə tutan İqualın planının nəşr edilməsi. 2 mart - İspaniyada Evaristo Peresa de Kastronun başçılıq etdiyi hökumətin istefaya getməsi. 23 mart - Avstriya ordusu tərəfindən Neapolun tutulması və hər iki Siciliya krallığında inqilabın yatırılması. 23 aprel - Eysebio Bardayi Azaranın başçılığı ilə İspaniyada yeni hökumətin təşkil olunması. 12 may - Müqəddəs İttifaqın III Konqresinin bağlanması, İtaliyada inqilabi hərəkatın yatırılmasının qərara alınması. Rusiya tərəfindən Yunanıstanda azadlıq hərəkatına köməklik göstərməmək barədə öhdəliyin götürülməsi. 9 iyun - Paraqvayın İspaniya vətəndaşlarından təmizlənməsi və onların əksəriyyətinin ölkədən sürgün edilməsi. 29 iyun - Simon Bolivarın ordusunun təntənəli şəkildə Karakasa daxil olması. 6 iyul - İspaniya ordusunun döyüşsüz olaraq Perunun paytaxtı Limanı tərk etməsi. Xose de San-Martinin inqilabi ordusunun Limaya daxil olması. 28 iyul - Sose de San-Martin tərəfindən Perunun müstəqilliyinin elan edilməsi. 10 avqust - Missuri ştatının Amerika Birləşmiş Ştatlarının tərkibinə daxil edilməsi. 15 sentyabr - Qvatemalanın İspaniyadan ayrılaraq müstəqilliyinin elan etməsi 23 sentyabr - Aqustin İturbidenin ordusunun İspaniya ordusu tərəfindən tərk edilmiş Mexikoya daxil olması. 1 oktyabr - Yeni Qranada ordusu tərəfindən İspaniyanın sonuncu dayaq məntəqəsi olan Kartaxen qalasının ələ keçirilməsi. 29 oktyabr -Kosta-Rikanın İspaniyadan ayrılaraq öz müstəqilliyini elan etməsi. 30 noyabr - Qvatemalanın paytaxtında Meksikaya birləşdirilmənin tərəfdarları ilə əlehdarları arasında toqquşmaların baş verməsi. Hindistanda Ram Mohan Ray ilk dəfə benqal dilində jurnal nəşr edilməsi. Çexiyada kəndli üsyanının baş verməsi. Meksikanın müstəqilliyinin elan edilməsi. Perunun müstəqilliyinin elan edilməsi. Moreyada yunanlar üsyan qaldırması. 8 oktyabr - Rusiya imperatoru I Aleksandrın fərmanı ilə Cənubi Qafqazda güzəştli ticarət tarifi tətbiqi. Aşıq Ələsgər 11 noyabr - Fyodor Dostoyevski - rus yazıçısı. 7 dekabr - Albert Daniloviç Jamet - rus rəssamı. 10 dekabr - Nikolay Alekseyeviç Nekrasov - rus şairi. 12 dekabr - Qustav Flober -fransız yazıçısı 14 dekabr - Nikolay Fyodoroviç Şerbina - rus şairi. 25 dekabr - Klara Barton - Amerika Qırmızı Xaç cəmiyyətinin banisi. 29 dekabr - Dmitri İvanoviç Jurovski - rus mühəndisi. 23 fevral - Con Kits, ingilis şairi. 5 may - I Napoleon Bonapart - Fransa imperatoru (Müqəddəs Yelena adasında) 20 iyun - İzidor Veys - Vilen universitetinin professoru, naşir, rəssam-qravür. 4 sentyabr - Xose Migel Karrera - 1811-1814-cü illərdə Çili prezidenti. 29 oktyabr - Mixail Vasilyeviç Milonov - rus şairi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186075 |
1822 | 5 yanvar - Qvatemalanın Meksika imperiyasına birləşdirilməsi. 11 yanvar - Pio-de-Janeyrodakı Portuqaliya ordusu tərəfindən Braziliyada vəziyyəti nəzarət altına almaq üçün üğürsuz cəhd göstərilməsi. 16 fevral - Portuqaliya ordusunun Braziliyadan çıxarılması. 11 aprel - Yunanıstan tarixində ən faciəli səhifələrdən biri olan Xios qırğınının baş verməsi. 21 may - Aqustin İturbidenin Aqustin adı ilə Meksika imperatoru olması 24 may - General Antonio Xose Sukre ordusu tərəfindən Piçinça vulkanı yaxınlığında İspaniya ordusunun məğlub edillməsi. 11 iyul - Simon Bolivarın ordusunun Quayakilə daxil olması 16 iyul - Simon Bolivarın ordusunun Kitoya daxil olması. 21 iyul - Birinci Meksika imperiyasının yaradılması. 31 iyul - Ekvadorun Böyük Kolumbiyanın tərkibinə daxil olması. 7 sentyabr - Braziliyanın Portuqaliyadan ayrılaraq öz istiqlaliyyətini elan etməsi. 22 sentyabr - Perunun istiqlaliyyətinin elan edilməsi. Hakimiyyətin general Xose Dominqo de La Mara başda olmaqla Ali hökumət xuntasının yaradılması. 1 oktyabr - Portuqaliyanın ilk Konstitusiyasının qüvvəyə minməsi. Misirdə Bulaq mətbəəsi yaradıldı. Fransız alimi Fransua Şampalyon "Rozetta" daşına əsasən Misir heroqliflərinin sirrini açdı. Qarabağ xanlığı ləğv edildi. Fransız naturalizminin carçısı, yazıçı - Edmon Qonkur. Valentin Haüy | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4531 |
1822-ci il | 5 yanvar - Qvatemalanın Meksika imperiyasına birləşdirilməsi. 11 yanvar - Pio-de-Janeyrodakı Portuqaliya ordusu tərəfindən Braziliyada vəziyyəti nəzarət altına almaq üçün üğürsuz cəhd göstərilməsi. 16 fevral - Portuqaliya ordusunun Braziliyadan çıxarılması. 11 aprel - Yunanıstan tarixində ən faciəli səhifələrdən biri olan Xios qırğınının baş verməsi. 21 may - Aqustin İturbidenin Aqustin adı ilə Meksika imperatoru olması 24 may - General Antonio Xose Sukre ordusu tərəfindən Piçinça vulkanı yaxınlığında İspaniya ordusunun məğlub edillməsi. 11 iyul - Simon Bolivarın ordusunun Quayakilə daxil olması 16 iyul - Simon Bolivarın ordusunun Kitoya daxil olması. 21 iyul - Birinci Meksika imperiyasının yaradılması. 31 iyul - Ekvadorun Böyük Kolumbiyanın tərkibinə daxil olması. 7 sentyabr - Braziliyanın Portuqaliyadan ayrılaraq öz istiqlaliyyətini elan etməsi. 22 sentyabr - Perunun istiqlaliyyətinin elan edilməsi. Hakimiyyətin general Xose Dominqo de La Mara başda olmaqla Ali hökumət xuntasının yaradılması. 1 oktyabr - Portuqaliyanın ilk Konstitusiyasının qüvvəyə minməsi. Misirdə Bulaq mətbəəsi yaradıldı. Fransız alimi Fransua Şampalyon "Rozetta" daşına əsasən Misir heroqliflərinin sirrini açdı. Qarabağ xanlığı ləğv edildi. Fransız naturalizminin carçısı, yazıçı - Edmon Qonkur. Valentin Haüy | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186076 |
1823 | 20 mart - İspaniyanın radikal hökumətinin, korteslərin və kralın İspaniyanı tərk etməsi. 19 may - Fransa ordusunun Paris. daxil olması. 2 iyul - ABŞ Konqresi tərəfindən "Monro doktrinası"nın qəbul edilməsi. 31 avqust - Trokedaro yaxınlığında döyüş. Portuqaliya ordusunun Braziliyadan qovulması. İngiltərənin Reqbi şəhərində eyniadlı şəhərin açılması Xarrat Qulu - Azərbaycan xanəndəsi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev - Azərbaycan milyonçusu. Vasili Geyman - Rusiya imperiyasının general-leytenantı. Leopold Kroneker - alman riyaziyyatçı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4532 |
1823-cü il | 20 mart - İspaniyanın radikal hökumətinin, korteslərin və kralın İspaniyanı tərk etməsi. 19 may - Fransa ordusunun Paris. daxil olması. 2 iyul - ABŞ Konqresi tərəfindən "Monro doktrinası"nın qəbul edilməsi. 31 avqust - Trokedaro yaxınlığında döyüş. Portuqaliya ordusunun Braziliyadan qovulması. İngiltərənin Reqbi şəhərində eyniadlı şəhərin açılması Xarrat Qulu - Azərbaycan xanəndəsi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev - Azərbaycan milyonçusu. Vasili Geyman - Rusiya imperiyasının general-leytenantı. Leopold Kroneker - alman riyaziyyatçı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186077 |
1824 | 22 yanvar - Qanada ingilislər əleyhinə aşantilərin üsyanı, Böyük Britaniya qubernatoru Çarlz Makkartinin öldürülməsi. 10 fevral - Peru Konqresi tərəfindən prezident markiz de Torre-Taqlenin hakimiyyətdən kənarlaşdırılması və Simon Bolivarın diktator təyin edilməsi. 17 aprel - Mərkəzi Amerikada quldarlığın ləğv edilməsi. 2 iyul - Braziliyada ölkənin 6 şimal əyalətindən ibarət "Ekvador Konfederasiyası"nın elan edilməsi. 24 iyul - Pernambukuda üsyançılar tərəfindən Braziliya Respublikasının elan edilməsi. 6 avqust - Xunin düzənliyində Simon Bolivarın ordusu tərəfindən İspaniya qoşunlarının darmadağın edilməsi. 18 avqust - ABŞ-nin təyziqi altında Meksikanın təsis konqresi tərəfindən xarici ölkə vətəndaşlarının əmlakının toxunulmazlığı haqqında qanun qəbul edilməsi. 16 sentyabr - Dionisio Erreranın Hondurasın ilk dövlət başçısı seçilməsi. İngiltərə parlamenti tərəfindən həmkarlar ittifaqlarını qadağan edən qanununun ləğv edilməsi. Milli Konqres tərəindən Meksika Respublikasının Konstitusiyasının qəbul edilməsi. Birinci İngiltərə-Birma müharibəsinin (1824-1826) başlanması. Rusiya tərəfindən Kiçik Jüzdə xanlıq hakimiyyətinin ləğv edilməsi. Kəlbalı xan Ehsan xan oğlu Naxçıvanski, rus ordusunda general. Abdulla ağa Mirzə Məhəmməd xan oğlu Bakıxanov, rus ordusunda general. Uilki Kollinz - ingilis yazıçı. Corc Bayron - İngilis yazıçısı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4533 |
1824-cü il | 22 yanvar - Qanada ingilislər əleyhinə aşantilərin üsyanı, Böyük Britaniya qubernatoru Çarlz Makkartinin öldürülməsi. 10 fevral - Peru Konqresi tərəfindən prezident markiz de Torre-Taqlenin hakimiyyətdən kənarlaşdırılması və Simon Bolivarın diktator təyin edilməsi. 17 aprel - Mərkəzi Amerikada quldarlığın ləğv edilməsi. 2 iyul - Braziliyada ölkənin 6 şimal əyalətindən ibarət "Ekvador Konfederasiyası"nın elan edilməsi. 24 iyul - Pernambukuda üsyançılar tərəfindən Braziliya Respublikasının elan edilməsi. 6 avqust - Xunin düzənliyində Simon Bolivarın ordusu tərəfindən İspaniya qoşunlarının darmadağın edilməsi. 18 avqust - ABŞ-nin təyziqi altında Meksikanın təsis konqresi tərəfindən xarici ölkə vətəndaşlarının əmlakının toxunulmazlığı haqqında qanun qəbul edilməsi. 16 sentyabr - Dionisio Erreranın Hondurasın ilk dövlət başçısı seçilməsi. İngiltərə parlamenti tərəfindən həmkarlar ittifaqlarını qadağan edən qanununun ləğv edilməsi. Milli Konqres tərəindən Meksika Respublikasının Konstitusiyasının qəbul edilməsi. Birinci İngiltərə-Birma müharibəsinin (1824-1826) başlanması. Rusiya tərəfindən Kiçik Jüzdə xanlıq hakimiyyətinin ləğv edilməsi. Kəlbalı xan Ehsan xan oğlu Naxçıvanski, rus ordusunda general. Abdulla ağa Mirzə Məhəmməd xan oğlu Bakıxanov, rus ordusunda general. Uilki Kollinz - ingilis yazıçı. Corc Bayron - İngilis yazıçısı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186078 |
1825 | 28 yanvar - Antonio Xose Sukrenin ordusu tərəfindən La-Rasın tutulması. 4 mart - Con Kuinsi Adamsın ABŞ-nin 6-cı prezidenti seçilməsi. 17 aprel - Fransanın vurulmuş zərərin ödəniləcəyi təqdirdə Haitinin müstəqilliyini tanıdığını bildirməsi. 16 may - Antonio Xose Sukrenin Yuxarı Perunun hərbi qubernatoru təyin edilməsi. 6 avqust - Yuxarı Perunun (indiki Boliviyanın) istiqlaliyyətinin elan edilməsi. 1 oktyabr - Venesuelanın dövlət başçısı Xose Paesin Simon Bolivara Böyük Kolumbiyanın monarxiya elan edilməsi barədə təklifinin Bolivar tərəfindən rədd edilməsi. 10 dekabr - Argentina ilə Braziliya arasında müharibənin başlanması. Rusiyada I Nikolayın (1825-1855) hakimiyyətə gəlməsi. Rusiyada Dekabristlər üsyanının baş verməsi. İngiltərədə dünyada ilk dəfə olaraq istehsalın bütün sahələrini bürüyən iqtisadi böhranın baş verməsi. İngiltərədə dünyada ilk dəfə olaraq dəmiryol xəttinin çəkilməsi. 18 yanvar – Eduard Franklend – ingilis kimyaçısı. 30 iyun – Ferdinand Müller – alman təbiətşünası, botaniki, coğrafiyaşünası. 25 oktyabr – İohann Ştraus – Avstriyalı bəstəkar. 30 noyabr – Vilyam Buqro – fransız bəstəkar. 4 dekabr – Aleksey Pleşşeyev – rus yazıçısı. Azərbaycan rəssamı Mirzə Qədim İrəvani. Atakişi bəy Mərdanbəyov 21 iyun – Daniel Tompkins – Amerika Birləşmiş Ştatlarının 6-cı vitse-prezidenti. 29 dekabr – Jak-Lui David – fransız rəssam. Rusiya imperatoru I Aleksandr. Məhəmməd Nədim İrəvani. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4534 |
1825-ci il | 28 yanvar - Antonio Xose Sukrenin ordusu tərəfindən La-Rasın tutulması. 4 mart - Con Kuinsi Adamsın ABŞ-nin 6-cı prezidenti seçilməsi. 17 aprel - Fransanın vurulmuş zərərin ödəniləcəyi təqdirdə Haitinin müstəqilliyini tanıdığını bildirməsi. 16 may - Antonio Xose Sukrenin Yuxarı Perunun hərbi qubernatoru təyin edilməsi. 6 avqust - Yuxarı Perunun (indiki Boliviyanın) istiqlaliyyətinin elan edilməsi. 1 oktyabr - Venesuelanın dövlət başçısı Xose Paesin Simon Bolivara Böyük Kolumbiyanın monarxiya elan edilməsi barədə təklifinin Bolivar tərəfindən rədd edilməsi. 10 dekabr - Argentina ilə Braziliya arasında müharibənin başlanması. Rusiyada I Nikolayın (1825-1855) hakimiyyətə gəlməsi. Rusiyada Dekabristlər üsyanının baş verməsi. İngiltərədə dünyada ilk dəfə olaraq istehsalın bütün sahələrini bürüyən iqtisadi böhranın baş verməsi. İngiltərədə dünyada ilk dəfə olaraq dəmiryol xəttinin çəkilməsi. 18 yanvar – Eduard Franklend – ingilis kimyaçısı. 30 iyun – Ferdinand Müller – alman təbiətşünası, botaniki, coğrafiyaşünası. 25 oktyabr – İohann Ştraus – Avstriyalı bəstəkar. 30 noyabr – Vilyam Buqro – fransız bəstəkar. 4 dekabr – Aleksey Pleşşeyev – rus yazıçısı. Azərbaycan rəssamı Mirzə Qədim İrəvani. Atakişi bəy Mərdanbəyov 21 iyun – Daniel Tompkins – Amerika Birləşmiş Ştatlarının 6-cı vitse-prezidenti. 29 dekabr – Jak-Lui David – fransız rəssam. Rusiya imperatoru I Aleksandr. Məhəmməd Nədim İrəvani. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186079 |
1826 | 6 fevral — Rio-de-la-Plata Birləşmiş əyalətlərinin təsis konqresi tərəfindən prezidentin başçılığı ilə federal hökumətin yaradılması haqqında Buenos-Ayresdə qanun qəbul edilməsi. 4 aprel — Rusiya imperiyası ilə Böyük Britaniya arasında yunan məsələsinin nizamlanmasında birgə hərəkət haqqında 1826-cı il Peterburq protokolunun imzalanması. 22 iyun — Panamada Simon Bolivarın təşəbbüsü ilə Latın Amerikasının müstəqil dövlətlərindən — Böyük Kolumbiya, Peru, Boliviya, Meksika və Mərkəzi Amerikanın federal Respublikası dövlətlərindən ibarət Panama konqresinin açılması. 15 iyul — Panama konqresinin Latın Amerikası pespublikalarının əbədi ittifaqı, liqası və konfederasiyası haqqında müqavilənin imzalanması ilə başa çatması, Vahd Latın Amerikası ordusunun və donanmasının yaradılması haqqında konvensiyanın imzalanması. 24 dekabr — Rio-de-la-Plata Birləşmiş əyalətlərinin təsis konqresi tərəfindən Buenos-Ayresdə Argentina adlanan yeni dövlətin Konstitusiyasının təsdiq edilməsi. 16 iyul – İkinci Rusiya-İran müharibəsinin başlanması Con Uokerin kibriti ixtira etməsi Sinqapur ərazisinin Böyük Britaniya tərəfindən işğal olunması. 19 iyul — İran qoşunlarının Azərbaycana daxil olması. İkinci Rusiya — İran müharibəsinin başlanması. 27 iyul — Gəncədə Rusiya müstəmləkəçiliyi əleyhinə üsyan. 3 sentyabr — Rusiya-İran müharibəsinin (1826–1828) gedişində Şəmkir döyüşü. 13 sentyabr — Rusiya-İran müharibəsinin (1826–1828) gedişində Gəncə döyüşü. dekabr — Şəkidə Rusiya müstəmləkəçiliyi əleyhinə üsyan. Talış(Lənkəran) xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olundu və ləğv edildi. Vasili Severgin Amerika Birləşmiş Ştatlarının 2-ci vitse-prezidenti (1797–1801) və 3-cü prezidenti (1801–1809), ilk Dövlət katibi (1789–1793). ABŞ İstiqlal Bəyannaməsinin əsas müəllifi Tomas Cefferson. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4535 |
1826-cı il | 6 fevral — Rio-de-la-Plata Birləşmiş əyalətlərinin təsis konqresi tərəfindən prezidentin başçılığı ilə federal hökumətin yaradılması haqqında Buenos-Ayresdə qanun qəbul edilməsi. 4 aprel — Rusiya imperiyası ilə Böyük Britaniya arasında yunan məsələsinin nizamlanmasında birgə hərəkət haqqında 1826-cı il Peterburq protokolunun imzalanması. 22 iyun — Panamada Simon Bolivarın təşəbbüsü ilə Latın Amerikasının müstəqil dövlətlərindən — Böyük Kolumbiya, Peru, Boliviya, Meksika və Mərkəzi Amerikanın federal Respublikası dövlətlərindən ibarət Panama konqresinin açılması. 15 iyul — Panama konqresinin Latın Amerikası pespublikalarının əbədi ittifaqı, liqası və konfederasiyası haqqında müqavilənin imzalanması ilə başa çatması, Vahd Latın Amerikası ordusunun və donanmasının yaradılması haqqında konvensiyanın imzalanması. 24 dekabr — Rio-de-la-Plata Birləşmiş əyalətlərinin təsis konqresi tərəfindən Buenos-Ayresdə Argentina adlanan yeni dövlətin Konstitusiyasının təsdiq edilməsi. 16 iyul – İkinci Rusiya-İran müharibəsinin başlanması Con Uokerin kibriti ixtira etməsi Sinqapur ərazisinin Böyük Britaniya tərəfindən işğal olunması. 19 iyul — İran qoşunlarının Azərbaycana daxil olması. İkinci Rusiya — İran müharibəsinin başlanması. 27 iyul — Gəncədə Rusiya müstəmləkəçiliyi əleyhinə üsyan. 3 sentyabr — Rusiya-İran müharibəsinin (1826–1828) gedişində Şəmkir döyüşü. 13 sentyabr — Rusiya-İran müharibəsinin (1826–1828) gedişində Gəncə döyüşü. dekabr — Şəkidə Rusiya müstəmləkəçiliyi əleyhinə üsyan. Talış(Lənkəran) xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olundu və ləğv edildi. Vasili Severgin Amerika Birləşmiş Ştatlarının 2-ci vitse-prezidenti (1797–1801) və 3-cü prezidenti (1801–1809), ilk Dövlət katibi (1789–1793). ABŞ İstiqlal Bəyannaməsinin əsas müəllifi Tomas Cefferson. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186080 |
1827 | 20 oktyabr - Navarin dəniz döyüşü, Osmanlı donanmasının ağır məğlubiyyətə uğraması. 26 noyabr - Fransisko Morasanın ordusunun Hondurasın paytaxtı Komayaqua şəhərinə daxil olması, Morasanın ölkənin dövlət başçısı seçilməsi. 20 aprel - İranla müharibənin (1826-1828) gedişində Azərbaycanın cənubuna doğru irəliləyən rus qoşunları tərəfindən Araz çayı üzərindəki Xudəfərin körpüsünün (Cəbrayıl rayonu ərazisində) tutulması. 16 iyun - Naxçıvanın ruslar tərəfindən işğal edilməsi. 5 iyul - Cavanbulaq döyüşündə rus qoşunlarının qələbə qazanması. 7 iyul - Abbasabad qalasının rus qoşunları tərəfindən tutulması. 20 sentyabr - Sərdarabad qalasının rus qoşunları tərəfindən tutulması. 1 oktyabr - İrəvanın rus qoşunları tərəfindən işğalı 2 oktyabr - Mərəndin ruslar tərəfindən döyüşsüz ələ keçirilməsi. 13 oktyabr - Təbriz şəhərinin rus qoşunları tərəfindən tutulması. 16 oktyabr - Arnold Beklin, İsveçrə rəssamı və heykəltəraşı Nemətulla bəy Hacı Qasım bəy oğlu Heydərov, Rusiya ordusunun generalı. 28 mart — Lüdviq van Bethoven Azərbaycan tarixçisi Əbdürrəzzaq Dünbili. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4536 |
1827-ci il | 20 oktyabr - Navarin dəniz döyüşü, Osmanlı donanmasının ağır məğlubiyyətə uğraması. 26 noyabr - Fransisko Morasanın ordusunun Hondurasın paytaxtı Komayaqua şəhərinə daxil olması, Morasanın ölkənin dövlət başçısı seçilməsi. 20 aprel - İranla müharibənin (1826-1828) gedişində Azərbaycanın cənubuna doğru irəliləyən rus qoşunları tərəfindən Araz çayı üzərindəki Xudəfərin körpüsünün (Cəbrayıl rayonu ərazisində) tutulması. 16 iyun - Naxçıvanın ruslar tərəfindən işğal edilməsi. 5 iyul - Cavanbulaq döyüşündə rus qoşunlarının qələbə qazanması. 7 iyul - Abbasabad qalasının rus qoşunları tərəfindən tutulması. 20 sentyabr - Sərdarabad qalasının rus qoşunları tərəfindən tutulması. 1 oktyabr - İrəvanın rus qoşunları tərəfindən işğalı 2 oktyabr - Mərəndin ruslar tərəfindən döyüşsüz ələ keçirilməsi. 13 oktyabr - Təbriz şəhərinin rus qoşunları tərəfindən tutulması. 16 oktyabr - Arnold Beklin, İsveçrə rəssamı və heykəltəraşı Nemətulla bəy Hacı Qasım bəy oğlu Heydərov, Rusiya ordusunun generalı. 28 mart — Lüdviq van Bethoven Azərbaycan tarixçisi Əbdürrəzzaq Dünbili. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186081 |
1828 | 26 aprel - Rusiya imperiyası tərəfindən Türkiyəyə 1 illik müharibə elan edilməsi. 22 iyun - Ruslar tərəfindən Qars qalasının ələ keçirilməsi. 5 iyul - Fransisko Morasanın ordusu tərəfindən Qualço yaxınlığında Qvatemalanın federal ordusunun darmadağın edilməsi. 24 iyul - Anapanın birdəfəlik olaraq Rusiyaya birləşdirilməsi. 27 avqust - Kolumbiyada Təsis yığıncağının buraxılmasından sonra Simon Bolivarın şəxsi diktaturasının qurulmasını təmin edən konstitusiya qanununun qəbul edilməsi. 23 oktyabr - Fransisko Morasanın ordusunun Salvadorun paytaxtı San-Salvador şəhərinə daxil olması. 10 dekabr - I Nikolayın əmri ilə Sankt-Peterburqda Texnologiya İnstitutunun əsasının qoyulması. 28 yanvar - Çar Rusiyasının qoşunları tərəfindən İranla müharibənin (1826-1828) gedişində Cənubi Azərbaycanın Urmiya şəhərini işğal edilməsi. 6 fevral - Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində Abbas Mirzə və rus qoşunlarının baş komandanı Paskeviç arasında danışıqların başlanması. 8 fevral - Rus qoşunları tərəfindən Ərdəbilin işğal edilməsi. 10 fevral – Rusiya ilə İran arasında Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması, Azərbaycan torpaqlarının Rusiya ilə İran arasında bölüşdürülməsinin başa çatdırılması. 20 mart - Çar I Nikolay tərəfindən Türkmənçay müqaviləsini (10 fevral 1828) təsdiq edib və Rusiyaya birləşdirilmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində “Erməni vilayəti”nin yaradılması barədə fərman verilməsi. Aprel - Rusiyanın Osmanlı dövlətinə müharibə elan etməsi. Zəylik kəndi yaxınlığındakı zəy yataqlarının iltizama (1828-1850) verilməsi. Şeyx Səfi kitabxanasının nadir əlyazmalarının ruslar tərəfindən qarət edilərək Sankt-Peterburqa aparılması. Mirzə Kərim bəy Nəsirbəyov - Şair. Mir İbrahim xan Talışxanov - Rusiya ordusunda general. Balakişi bəy Ərəblinski - Rusiya ordusunun generalı. Corc Meredit - Tanınmış ingilis yazıçısı. 19 dekabr — Katolikos II Sargis Fransisko Qoya - İspan rəssam. Əbdürrəzaq Dünbili - Azərbaycan tarixçisi. Seyid Həsən Paşa | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4537 |
1828-ci il | 26 aprel - Rusiya imperiyası tərəfindən Türkiyəyə 1 illik müharibə elan edilməsi. 22 iyun - Ruslar tərəfindən Qars qalasının ələ keçirilməsi. 5 iyul - Fransisko Morasanın ordusu tərəfindən Qualço yaxınlığında Qvatemalanın federal ordusunun darmadağın edilməsi. 24 iyul - Anapanın birdəfəlik olaraq Rusiyaya birləşdirilməsi. 27 avqust - Kolumbiyada Təsis yığıncağının buraxılmasından sonra Simon Bolivarın şəxsi diktaturasının qurulmasını təmin edən konstitusiya qanununun qəbul edilməsi. 23 oktyabr - Fransisko Morasanın ordusunun Salvadorun paytaxtı San-Salvador şəhərinə daxil olması. 10 dekabr - I Nikolayın əmri ilə Sankt-Peterburqda Texnologiya İnstitutunun əsasının qoyulması. 28 yanvar - Çar Rusiyasının qoşunları tərəfindən İranla müharibənin (1826-1828) gedişində Cənubi Azərbaycanın Urmiya şəhərini işğal edilməsi. 6 fevral - Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində Abbas Mirzə və rus qoşunlarının baş komandanı Paskeviç arasında danışıqların başlanması. 8 fevral - Rus qoşunları tərəfindən Ərdəbilin işğal edilməsi. 10 fevral – Rusiya ilə İran arasında Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması, Azərbaycan torpaqlarının Rusiya ilə İran arasında bölüşdürülməsinin başa çatdırılması. 20 mart - Çar I Nikolay tərəfindən Türkmənçay müqaviləsini (10 fevral 1828) təsdiq edib və Rusiyaya birləşdirilmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində “Erməni vilayəti”nin yaradılması barədə fərman verilməsi. Aprel - Rusiyanın Osmanlı dövlətinə müharibə elan etməsi. Zəylik kəndi yaxınlığındakı zəy yataqlarının iltizama (1828-1850) verilməsi. Şeyx Səfi kitabxanasının nadir əlyazmalarının ruslar tərəfindən qarət edilərək Sankt-Peterburqa aparılması. Mirzə Kərim bəy Nəsirbəyov - Şair. Mir İbrahim xan Talışxanov - Rusiya ordusunda general. Balakişi bəy Ərəblinski - Rusiya ordusunun generalı. Corc Meredit - Tanınmış ingilis yazıçısı. 19 dekabr — Katolikos II Sargis Fransisko Qoya - İspan rəssam. Əbdürrəzaq Dünbili - Azərbaycan tarixçisi. Seyid Həsən Paşa | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186082 |
1829 | 2 sentyabr - Rusiya ilə Türkiyə arasında Ədirnə sülhünün imzalanması və müharibənin bitməsi. Azərbaycanda müsəlman ruhanilərinin hüquq və səlahiyyətlərini müəyyən edən komitənin yaradılması. Nuxa şəhərində Cənubi Qafqazda ilk dəfə xarici kapital hesabına Xanabad ipək manufakturasının fəaliyyətə başlaması. Kür çayı boyu vətəgələrin dövlətin sərəncamına keçməsi nəticəsində "Salyan xəzinə qəyyumluğu" adlı ticarət şirkətinin yaradılması. Cənubi Qafqaz məktəbləri haqqında Nizamnamənin qəbul olunması. Kərim ağa Şəkixanov tərəfindən "Şəki xanlarının tarixi" əsərinin yazılması. Ruhaniləri nəzarətdə saxlamaq üçün Çar hökuməti Azərbaycanda "şeyxülislam" və "müfti" vəzifələrini yaratdı. 3 yanvar - Alman filoloqu, alman dilinin orfoqrafiya lüğətinin yaradıcısı Konrad Düden 16 yanvar - Rus hüquqşünası. publisist və tənqidçisi, ictimai xadim Vladimir Spasoviç. 6 fevral - Rus dramaturqu, tərcüməçi və naşir Vladimir Stepanoviç Kuroçkin. 8 may – Luis Moro Gotşalk, amerikalı bəstəkar və pianoçu. 16 iyun — Ceronimo Cənubi Azərbaycan şairi Hacı Mehdi Şükuhi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4538 |
1829-cu il | 2 sentyabr - Rusiya ilə Türkiyə arasında Ədirnə sülhünün imzalanması və müharibənin bitməsi. Azərbaycanda müsəlman ruhanilərinin hüquq və səlahiyyətlərini müəyyən edən komitənin yaradılması. Nuxa şəhərində Cənubi Qafqazda ilk dəfə xarici kapital hesabına Xanabad ipək manufakturasının fəaliyyətə başlaması. Kür çayı boyu vətəgələrin dövlətin sərəncamına keçməsi nəticəsində "Salyan xəzinə qəyyumluğu" adlı ticarət şirkətinin yaradılması. Cənubi Qafqaz məktəbləri haqqında Nizamnamənin qəbul olunması. Kərim ağa Şəkixanov tərəfindən "Şəki xanlarının tarixi" əsərinin yazılması. Ruhaniləri nəzarətdə saxlamaq üçün Çar hökuməti Azərbaycanda "şeyxülislam" və "müfti" vəzifələrini yaratdı. 3 yanvar - Alman filoloqu, alman dilinin orfoqrafiya lüğətinin yaradıcısı Konrad Düden 16 yanvar - Rus hüquqşünası. publisist və tənqidçisi, ictimai xadim Vladimir Spasoviç. 6 fevral - Rus dramaturqu, tərcüməçi və naşir Vladimir Stepanoviç Kuroçkin. 8 may – Luis Moro Gotşalk, amerikalı bəstəkar və pianoçu. 16 iyun — Ceronimo Cənubi Azərbaycan şairi Hacı Mehdi Şükuhi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186083 |
182 (ədəd) | Yüz səksən iki — say sistemində ədədlardən biridir. Yüz səksən birdən sonra, yüz səksən üçdən əvvəl gəlir. Riyaziyyatda Əsas hesablamalarda Səksən iki ədədi — cüt ədəddir və eyni zamanda mürəkkəb ədəddir. Say sistemində İnam və etiqadlarda Digər sahələrdə Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=157946 |
1830 | Rusiya, İngiltərə və Fransa Yunanıstanın Türkiyədən tamamilə ayrılması haqqında qərar qəbul etdilər. 24 fevral - Car-Balakən dairəsinin daxili muxtariyyətini ləğv etmək məqsədilə Rusiya ordusunun Qafqaz korpusunun hissələrinin əraziyə yeridilməsi. mart - Car-Balakən camaatlığının muxtariyyətinin ləğv edilməsi. Car-Balakəndə Rusiyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyan baş verməsi. 12 iyun - Car-Balakən üsyanının başlanması. 21 iyun - Zaqatala qalası yaxınlığında baş verən döyüşdə üsyançıların məğlub edilməsi. 13 iyul - Rusiya imperatoru I Nikolayın fərmanı ilə feodalların müsadirə edilmiş malikanələri, əyalət və dairə idarəetməsində iştirak etməmək şərti ilə özlərinə qaytarılması. 15 oktyabr - Zaqatala qalası yaxınlığında baş verən döyüşdə üsyançıların qələbə qazanması. 20 oktyabr - Rusiya imperatoru I Nikolay tərəfindən bidətçilərin və təriqətçilərin Cənubi Qafqaz vilayətlərinə köçürülməsi haqqında sərəncam verilməsi. 14 noyabr - Əks-hücuma keçən rus qoşunları tərəfindən Car, Köhnə Zaqatala, Göyəm kəndlərinin ələ keçirilməsi. Şuşada ilk qəza məktəbinin yaradılması. Cənubi Azərbaycan şairi Məhəmməd Bağır Xalxali. Fransız naturalizminin carçısı, yazıçı Jül Qonkur. Aleksandr Qertsen, rus ədibi Nazir Əkbərabadi, Hindistan şairi Adam Veishaupt, Alman hüquq professoru Benjamin Konstan, Fransız liberalizminin ideoloqu | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4539 |
1830-cu il | Rusiya, İngiltərə və Fransa Yunanıstanın Türkiyədən tamamilə ayrılması haqqında qərar qəbul etdilər. 24 fevral - Car-Balakən dairəsinin daxili muxtariyyətini ləğv etmək məqsədilə Rusiya ordusunun Qafqaz korpusunun hissələrinin əraziyə yeridilməsi. mart - Car-Balakən camaatlığının muxtariyyətinin ləğv edilməsi. Car-Balakəndə Rusiyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyan baş verməsi. 12 iyun - Car-Balakən üsyanının başlanması. 21 iyun - Zaqatala qalası yaxınlığında baş verən döyüşdə üsyançıların məğlub edilməsi. 13 iyul - Rusiya imperatoru I Nikolayın fərmanı ilə feodalların müsadirə edilmiş malikanələri, əyalət və dairə idarəetməsində iştirak etməmək şərti ilə özlərinə qaytarılması. 15 oktyabr - Zaqatala qalası yaxınlığında baş verən döyüşdə üsyançıların qələbə qazanması. 20 oktyabr - Rusiya imperatoru I Nikolay tərəfindən bidətçilərin və təriqətçilərin Cənubi Qafqaz vilayətlərinə köçürülməsi haqqında sərəncam verilməsi. 14 noyabr - Əks-hücuma keçən rus qoşunları tərəfindən Car, Köhnə Zaqatala, Göyəm kəndlərinin ələ keçirilməsi. Şuşada ilk qəza məktəbinin yaradılması. Cənubi Azərbaycan şairi Məhəmməd Bağır Xalxali. Fransız naturalizminin carçısı, yazıçı Jül Qonkur. Aleksandr Qertsen, rus ədibi Nazir Əkbərabadi, Hindistan şairi Adam Veishaupt, Alman hüquq professoru Benjamin Konstan, Fransız liberalizminin ideoloqu | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186084 |
1830-cu illər | 1830-cu illər — Qriqori təqvimində 1830-cu il yanvarın 1-də başlayan və 1839-cu il dekabrın 31-də bitən onillikdir. Siyasətçilər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=570759 |
1831 | 20 yanvar - Belçikanın istiqlaliyyətinin elan edilməsi. 25 yanvar - Polşa seymi tərəfindən I Nikolayın Polşa carlığının taxtından məhrum edilməsinin elan edilməsi. 7 fevral - Belçikada bu günədək fəaliyyət göstərən konstitusiya qəbul edilməsi. 12 fevral - Bostonda satışda ilk dəfə rezin qaloşun görünməsi. 25 fevral - Qroxov yaxınlığında baş verən döyüşdə Polşa ordusunun məğlubiyyətə uğraması. 20 mart - Braziliya imperatoru I Pedru tərəfindən əslən braziliyalılardan ibarət yeni hökumət təşkil edilməsi. 5 aprel - Braziliya imperatoru I Pedru tərəfindən Braziliya hökumətinin tərkibinin öz yaxın adamları ilə əvəzlənməsi. 6 aprel - Braziliyanın paytaxtında Rio-de-Janeyro qarnizonunun qoşunları tərəfindən müdafiə edilən üsyanın baş verməsi. 1 iyun - İngilis dənizçisi və tədqiqatçısı Ceyms Klark Ross tərəfindən Yer kürəsinin şimal maqnit qütbünün kəşf olunması. 21 avqust - ABŞ-in Virciniya ştatında baptist ruhani Nat Ternerin başçılığı ilə zənci qulların üsyanının baş verməsi. 3 dekabr - Fransız ordusu tərəfindən birinci Lion üsyanının yatırılması. Mərkəzi İtaliyada inqilabi çıxışların baş verməsi. "Gənc İtaliya" adlı gizli inqilabi cərəyanın yaradılması. 5 mart - Mir Həsən xanın Lənkərana gəlməsi və Rusiyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyana rəhbərlik etməyə başlaması. 12-27 mart - Lənkəran qalasının üsyançılar tərəfindən mühasirəyə alınması 22 aprel - Əmburan döyüşü. Lənkəran üsyanının məğlub olması. 3 iyul - Yeni ticarət "Əsasnamə"sinin tətbiq edilməsi. 26 yanvar - Anton de Bari - alman botaniki. 16 fevral - Leskov Nikolay Semyonoviç - yazıçı. 6 oktyabr – Riçard Dedekind - alman riyaziyyatçı. Sübhi Əzəl - Bəhailik dininin peyğəmbəri Bəhaullahın qardaşı. Marselino Sanz de Sautuola Hüseynqulu xan Sərdar - İrəvan xanı. Dibiç İvan İvanoviç - Rus feldmarşalı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4540 |
1831-ci il | 20 yanvar - Belçikanın istiqlaliyyətinin elan edilməsi. 25 yanvar - Polşa seymi tərəfindən I Nikolayın Polşa carlığının taxtından məhrum edilməsinin elan edilməsi. 7 fevral - Belçikada bu günədək fəaliyyət göstərən konstitusiya qəbul edilməsi. 12 fevral - Bostonda satışda ilk dəfə rezin qaloşun görünməsi. 25 fevral - Qroxov yaxınlığında baş verən döyüşdə Polşa ordusunun məğlubiyyətə uğraması. 20 mart - Braziliya imperatoru I Pedru tərəfindən əslən braziliyalılardan ibarət yeni hökumət təşkil edilməsi. 5 aprel - Braziliya imperatoru I Pedru tərəfindən Braziliya hökumətinin tərkibinin öz yaxın adamları ilə əvəzlənməsi. 6 aprel - Braziliyanın paytaxtında Rio-de-Janeyro qarnizonunun qoşunları tərəfindən müdafiə edilən üsyanın baş verməsi. 1 iyun - İngilis dənizçisi və tədqiqatçısı Ceyms Klark Ross tərəfindən Yer kürəsinin şimal maqnit qütbünün kəşf olunması. 21 avqust - ABŞ-in Virciniya ştatında baptist ruhani Nat Ternerin başçılığı ilə zənci qulların üsyanının baş verməsi. 3 dekabr - Fransız ordusu tərəfindən birinci Lion üsyanının yatırılması. Mərkəzi İtaliyada inqilabi çıxışların baş verməsi. "Gənc İtaliya" adlı gizli inqilabi cərəyanın yaradılması. 5 mart - Mir Həsən xanın Lənkərana gəlməsi və Rusiyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyana rəhbərlik etməyə başlaması. 12-27 mart - Lənkəran qalasının üsyançılar tərəfindən mühasirəyə alınması 22 aprel - Əmburan döyüşü. Lənkəran üsyanının məğlub olması. 3 iyul - Yeni ticarət "Əsasnamə"sinin tətbiq edilməsi. 26 yanvar - Anton de Bari - alman botaniki. 16 fevral - Leskov Nikolay Semyonoviç - yazıçı. 6 oktyabr – Riçard Dedekind - alman riyaziyyatçı. Sübhi Əzəl - Bəhailik dininin peyğəmbəri Bəhaullahın qardaşı. Marselino Sanz de Sautuola Hüseynqulu xan Sərdar - İrəvan xanı. Dibiç İvan İvanoviç - Rus feldmarşalı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186085 |
1832 | 22 aprel — I Nikolayın Rusiya imperiyasında "Fəxri vətəndaş" adının tətbiqi barədə manifestlə çıxış etməsi. 1 may — İ Nikolayın reskripti ilə Vilen universitetinin ləğv edilməsi. 30 may — Parisdə fransız riyaziyyatçısı, respublikaçı Evarist Qaluanın dueldə ölümcül yaralanması. 7 iyun — Böyük Britaniya kralı IV Vilhelm tərəfindən seçki sisteminin islahatı haqqında qanun imzalanması. 28 iyun — Almaniyanın ittifaq seymi tərəfindən mətbuat azadlığının ləğv edilməsi, siyasi ittifaqların və xalq yığıncaqlarının qadağan edilməsi. 21 avqust — Mərkəzi Amerikanın Federal Respublikasında əhalinin ciddi həyəcanlarına səbəb olan vahid can vergisinə keçilməsi. İngiltərədə ilk parlament islahatının keçirilməsi. Yakutiyada Vasili Mançarın başçılığı ilə kəndli üsyanının baş verməsi. Osmanlı türkcəsində ilk qəzetin -"Hadisələr jurnalı"nın nəşrə başlaması. 17 yanvar — Bakıda qəza məktəbinin açılması yanvar — "Tiflisskiye Vedomosti" qəzetinin Azərbaycan türkcəsində "Tatar xəbərləri" adlı əlavəsi nin nəşr edilməsi. 20 fevral — Çar ordusunun Qafqaz korpusunda qulluq edən Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən müsəlman məktəbləri barədə layihə hazırlayaraq Rusiyasının Qafqaz hakimi baron Rozenə təqdim edilməsi. 23 yanvar — Eduar Mane, Fransa rəssamı. 24 mart — Pobert Qamerlinq, Avstruya şair və dramaturqu. 26 mart Feddersen Berend Vilhelm, alman fiziki. 8 iyun — Nikolay Nikolayeviç Aksakov, pus publisisti, tərcüməçisi, naşiri. 11 iyun — Jül Valles, Fransız yazıçısı və siyasi xadimi. 8 iyul — Pavel Petroviç Çistyakov, rus rəssamı, 17 iyul — Yuxan Avqust Syederman, isveç bəstəkarı və drijoru. 6 avgust — Azərbaycanın görkəmli şairəsi Xurşidbanu Natəvan 21 sentyabr — İohann Yozef Abert, alman bəstəkarı. 2 oktyabr — Eduard Bernett Teylor, ingilis etnoqrafı, 9 noyabr — Emil Qaborio, fransız yazıçısı. İohann Volfanq Höte — alman yazıçısı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4541 |
1832-ci il | 22 aprel — I Nikolayın Rusiya imperiyasında "Fəxri vətəndaş" adının tətbiqi barədə manifestlə çıxış etməsi. 1 may — İ Nikolayın reskripti ilə Vilen universitetinin ləğv edilməsi. 30 may — Parisdə fransız riyaziyyatçısı, respublikaçı Evarist Qaluanın dueldə ölümcül yaralanması. 7 iyun — Böyük Britaniya kralı IV Vilhelm tərəfindən seçki sisteminin islahatı haqqında qanun imzalanması. 28 iyun — Almaniyanın ittifaq seymi tərəfindən mətbuat azadlığının ləğv edilməsi, siyasi ittifaqların və xalq yığıncaqlarının qadağan edilməsi. 21 avqust — Mərkəzi Amerikanın Federal Respublikasında əhalinin ciddi həyəcanlarına səbəb olan vahid can vergisinə keçilməsi. İngiltərədə ilk parlament islahatının keçirilməsi. Yakutiyada Vasili Mançarın başçılığı ilə kəndli üsyanının baş verməsi. Osmanlı türkcəsində ilk qəzetin -"Hadisələr jurnalı"nın nəşrə başlaması. 17 yanvar — Bakıda qəza məktəbinin açılması yanvar — "Tiflisskiye Vedomosti" qəzetinin Azərbaycan türkcəsində "Tatar xəbərləri" adlı əlavəsi nin nəşr edilməsi. 20 fevral — Çar ordusunun Qafqaz korpusunda qulluq edən Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən müsəlman məktəbləri barədə layihə hazırlayaraq Rusiyasının Qafqaz hakimi baron Rozenə təqdim edilməsi. 23 yanvar — Eduar Mane, Fransa rəssamı. 24 mart — Pobert Qamerlinq, Avstruya şair və dramaturqu. 26 mart Feddersen Berend Vilhelm, alman fiziki. 8 iyun — Nikolay Nikolayeviç Aksakov, pus publisisti, tərcüməçisi, naşiri. 11 iyun — Jül Valles, Fransız yazıçısı və siyasi xadimi. 8 iyul — Pavel Petroviç Çistyakov, rus rəssamı, 17 iyul — Yuxan Avqust Syederman, isveç bəstəkarı və drijoru. 6 avgust — Azərbaycanın görkəmli şairəsi Xurşidbanu Natəvan 21 sentyabr — İohann Yozef Abert, alman bəstəkarı. 2 oktyabr — Eduard Bernett Teylor, ingilis etnoqrafı, 9 noyabr — Emil Qaborio, fransız yazıçısı. İohann Volfanq Höte — alman yazıçısı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186086 |
1833 | İngiltərə parlamentinin qəbul etdiyi qanunla Ost-Hind şirkətinin ticarət hüququnun ləğv edilməsi. 4 may - Osmanlı sultanı tərəfindən Məhəmməd Əlinin Misirdə, Ərəbistan yarımadasında, Sudanda, Kritdə, Fələstində, Suriyada və Ədən paşalığında hüquqlarını təsdiq edən Fərmanın imzalanması. 9 may- Osmanlı sultanı ilə Misir canişini Məhəmmədəli arasında Kutahya müqaviləsinin imzalanması. 8 iyul - Rusiya ilə Türkiyə arasında Unkər - İskələsi müqaviləsinin imzalanması. Nuxada qəza məktəbinin yaradılması. 6 aprel - Aleksandr Nikolayeviç Pıpin, rus ədəbiyyatşünası və etnoqrafı 7 may - İohann Brams, alman bəstəkarı, 20 avqust - Bencamin Xarrison (Qarrison), ABŞ-nin 23-cü prezidenti. 21 oktyabr - Alfred Nobel, Dinamit ixtiraçısı, Nobel mükafatının banisi. 12 noyabr - Aleksandr Porfireviç Borodin, rus bəstəkarı və kimyaçısı. 19 noyabr - Vilhelm Diltey, alman mədəniyyət tarixçisi və filosofu. Mir Möhsün Nəvvab Ağası bəy Avşarov, rus ordusunda general. Həsən ağa Cəfərqulu ağa oğlu Bakıxanov, rus ordusunda general. 10 yanvar - Adrien Mari Lekandr, frans;z riyaziyyatçısı. 15 may - Edmund Kin, Böyük Britaniya aktyoru. Ram Mohan Ray – Hindistanın görkəmli ictimai xadimi, yazıçı, induizmin islahatçısı (d. 1772). Adrien Mari Lejandr Yasinzadə Əbdülvəhab Əfəndi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4542 |
1833-cü il | İngiltərə parlamentinin qəbul etdiyi qanunla Ost-Hind şirkətinin ticarət hüququnun ləğv edilməsi. 4 may - Osmanlı sultanı tərəfindən Məhəmməd Əlinin Misirdə, Ərəbistan yarımadasında, Sudanda, Kritdə, Fələstində, Suriyada və Ədən paşalığında hüquqlarını təsdiq edən Fərmanın imzalanması. 9 may- Osmanlı sultanı ilə Misir canişini Məhəmmədəli arasında Kutahya müqaviləsinin imzalanması. 8 iyul - Rusiya ilə Türkiyə arasında Unkər - İskələsi müqaviləsinin imzalanması. Nuxada qəza məktəbinin yaradılması. 6 aprel - Aleksandr Nikolayeviç Pıpin, rus ədəbiyyatşünası və etnoqrafı 7 may - İohann Brams, alman bəstəkarı, 20 avqust - Bencamin Xarrison (Qarrison), ABŞ-nin 23-cü prezidenti. 21 oktyabr - Alfred Nobel, Dinamit ixtiraçısı, Nobel mükafatının banisi. 12 noyabr - Aleksandr Porfireviç Borodin, rus bəstəkarı və kimyaçısı. 19 noyabr - Vilhelm Diltey, alman mədəniyyət tarixçisi və filosofu. Mir Möhsün Nəvvab Ağası bəy Avşarov, rus ordusunda general. Həsən ağa Cəfərqulu ağa oğlu Bakıxanov, rus ordusunda general. 10 yanvar - Adrien Mari Lekandr, frans;z riyaziyyatçısı. 15 may - Edmund Kin, Böyük Britaniya aktyoru. Ram Mohan Ray – Hindistanın görkəmli ictimai xadimi, yazıçı, induizmin islahatçısı (d. 1772). Adrien Mari Lejandr Yasinzadə Əbdülvəhab Əfəndi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186087 |
1834 | 24 fevral - Fransa və Əlcəzair üsyançıları arasında bağlanmış Demişel müqaviləsinə əsasən Fransa tərəfindən Maskar paytaxt olmaqla Əbd-əl-Qədirin əmirliyinin müstəqilliyinin tanınması. Lord Nepirin Ingiltərədən Çinə xüsusi baş komissar təyin edilməsi. "Almaniya İttifaqı" daxilində (Avstriyasız) gömrük sərhədlərinin ləğv edilməsi. "Qalanın dibində" adlı Azərbaycan xalq mahnısının nota alınması. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Şamaxı qəzasında Altıağac kəndinin salınması. 14 yanvar - Pyotr Petroviç Vereşagin, rus rəssamı. 20 yanvar - Petrus Yakobus Juber - Transvaal Respublikasının siyasi və hərbi xadimi. 8 fevral - Dmitri İvanoviç Mendeleyev, rus kimyaçısı 24 mart - Pouell Con Uesli. Amerika geoloqu. 4 iyun - Baumanis Yanis Fridrix, ilk peşəkar latış memarı. 23 sentyabr - Suvorin Alesey Sergeyeviç, rus jurnalisti, naşir, yazıçı, teatr tənqidçisi və dramaturq. Hüseynqulu xan Əbu Qəddarə 3 may - Aleksey Andreyeviç Arakçeyev - qraf, rus dövlət xadimi. 3 avqust - Vasili Vasilyeviç Petrov, rus fiziki. 1 oktyabr - Həmzət bəy - Dağıstanın və Çeçenistanın ikinçi imamı 23 oktyabr- Qacarların 2-ci şahı Fətəli şah Qacar vəfat edib. 23 dekabr – Tomas Robert Maltus, ingilis iqtisadçısı, demoqrafı. Karl Vilhelm Feyerbax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4543 |
1834-cü il | 24 fevral - Fransa və Əlcəzair üsyançıları arasında bağlanmış Demişel müqaviləsinə əsasən Fransa tərəfindən Maskar paytaxt olmaqla Əbd-əl-Qədirin əmirliyinin müstəqilliyinin tanınması. Lord Nepirin Ingiltərədən Çinə xüsusi baş komissar təyin edilməsi. "Almaniya İttifaqı" daxilində (Avstriyasız) gömrük sərhədlərinin ləğv edilməsi. "Qalanın dibində" adlı Azərbaycan xalq mahnısının nota alınması. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Şamaxı qəzasında Altıağac kəndinin salınması. 14 yanvar - Pyotr Petroviç Vereşagin, rus rəssamı. 20 yanvar - Petrus Yakobus Juber - Transvaal Respublikasının siyasi və hərbi xadimi. 8 fevral - Dmitri İvanoviç Mendeleyev, rus kimyaçısı 24 mart - Pouell Con Uesli. Amerika geoloqu. 4 iyun - Baumanis Yanis Fridrix, ilk peşəkar latış memarı. 23 sentyabr - Suvorin Alesey Sergeyeviç, rus jurnalisti, naşir, yazıçı, teatr tənqidçisi və dramaturq. Hüseynqulu xan Əbu Qəddarə 3 may - Aleksey Andreyeviç Arakçeyev - qraf, rus dövlət xadimi. 3 avqust - Vasili Vasilyeviç Petrov, rus fiziki. 1 oktyabr - Həmzət bəy - Dağıstanın və Çeçenistanın ikinçi imamı 23 oktyabr- Qacarların 2-ci şahı Fətəli şah Qacar vəfat edib. 23 dekabr – Tomas Robert Maltus, ingilis iqtisadçısı, demoqrafı. Karl Vilhelm Feyerbax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186088 |
1835 | 2 yanvar - Qabrovada Bolqarıstanın ilk dünyəvi məktəbinin açılması 2 fevral - Fransiko Morasanın növbəti dörd il müddətinə Mərkəzi Amerika Federasiyasının prezidenti seçilməsi. 9 dekabr - Amerika müstəmləkəçiləri tərəfindən San-Antonionun tutulması və Meksika ordusunun Texası tərk etməyə məcbur edilməsi Lüksemburq dövlətinin müstəqilliyinin elan edilməsi. İsmayıl bəy Qutqaşınlı tərəfindən Varşavada fransız dilində "Rəşid bəy və Səadət xanım" əsərinin yazılması. 17 yanvar - Antanas Baranauskas, litva din xadimi, şair və dilçi. 18 yanvar - Sezar Antonoviç Küyi, rus bəstəkarı və tənqidçisi. 20 fevral - Alessandra d'Ankona, italyan yazıçısı, pedaqoq və ədəbiyyat tənqidçisi. 21 fevral - Mixail Osipoviç Mikeşin, rus rəssamı və heykəltəraşı. 26 fevral - Rixard Andre, alman coğrafiyaçısı və etnoqrafı. 13 mart - Leon Kladel, fransız yazıçısı. 14 mart - Covanni Vircinio Skiaparelli, italyan astronomu. 15 mart - Eduard Ştraus, Avstriya bəstəkarı və drijoru. 9 aprel - II Leopold, şahzadə və 1865-ci ildən Belçika kralı. 23 aprel - Nikolay Gerasimoviç Pomyalovski, rus yazıçısı. 9 may - Maksim Alekseyeviç Antonoviç, rus ədəbi tənqidçisi və publisisti. 2 iyun Cüzeppe Melkiore Sarto, sonralar X Müqəddəs Piy, Roma papası. 14 iyun - Nikolay Qriqoryeviç Rubinşteyn, rus virtuoz pianoçusu və drijoru. 10 iyul - Henrix Venyavski, Polşa skripkaçısı və bəstəkarı. 27 iyul - Cozue Karduççi, İtaliya şairi, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laueratı. 31 iyul - Ejen Brisson, fransız siyasi xadimi. 1 avqust - Aleksandr İvanoviç Levitov, rus yazıçısı. 6 sentyabr - Lui Emil Komb, 1902-1905-ci illərdə Fransanın Baş Naziri. 22 sentyabr - Aleksandr Afanaseviç Potebnya Ukrayna və və rus dilçisi və ədəbiyyatşünası. 4 oktyabr - Qriqori Nikolayeviç Potanin, rus coğrafiyaçısı, etnoqrafı, publisisti, folklorşünası. 27 oktyabr - Yuliy Eduardoviç Yanson, rus iqtisadçısı və statistiki. 16 noyabr - Eucenio Beltrami, italyan riyaziyyatçısı. 30 noyabr - Mark Tven, Amerika yazıçısı. Seyid Əzim Şirvani. 4 aprel – Con Cekson | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4544 |
1835-ci il | 2 yanvar - Qabrovada Bolqarıstanın ilk dünyəvi məktəbinin açılması 2 fevral - Fransiko Morasanın növbəti dörd il müddətinə Mərkəzi Amerika Federasiyasının prezidenti seçilməsi. 9 dekabr - Amerika müstəmləkəçiləri tərəfindən San-Antonionun tutulması və Meksika ordusunun Texası tərk etməyə məcbur edilməsi Lüksemburq dövlətinin müstəqilliyinin elan edilməsi. İsmayıl bəy Qutqaşınlı tərəfindən Varşavada fransız dilində "Rəşid bəy və Səadət xanım" əsərinin yazılması. 17 yanvar - Antanas Baranauskas, litva din xadimi, şair və dilçi. 18 yanvar - Sezar Antonoviç Küyi, rus bəstəkarı və tənqidçisi. 20 fevral - Alessandra d'Ankona, italyan yazıçısı, pedaqoq və ədəbiyyat tənqidçisi. 21 fevral - Mixail Osipoviç Mikeşin, rus rəssamı və heykəltəraşı. 26 fevral - Rixard Andre, alman coğrafiyaçısı və etnoqrafı. 13 mart - Leon Kladel, fransız yazıçısı. 14 mart - Covanni Vircinio Skiaparelli, italyan astronomu. 15 mart - Eduard Ştraus, Avstriya bəstəkarı və drijoru. 9 aprel - II Leopold, şahzadə və 1865-ci ildən Belçika kralı. 23 aprel - Nikolay Gerasimoviç Pomyalovski, rus yazıçısı. 9 may - Maksim Alekseyeviç Antonoviç, rus ədəbi tənqidçisi və publisisti. 2 iyun Cüzeppe Melkiore Sarto, sonralar X Müqəddəs Piy, Roma papası. 14 iyun - Nikolay Qriqoryeviç Rubinşteyn, rus virtuoz pianoçusu və drijoru. 10 iyul - Henrix Venyavski, Polşa skripkaçısı və bəstəkarı. 27 iyul - Cozue Karduççi, İtaliya şairi, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laueratı. 31 iyul - Ejen Brisson, fransız siyasi xadimi. 1 avqust - Aleksandr İvanoviç Levitov, rus yazıçısı. 6 sentyabr - Lui Emil Komb, 1902-1905-ci illərdə Fransanın Baş Naziri. 22 sentyabr - Aleksandr Afanaseviç Potebnya Ukrayna və və rus dilçisi və ədəbiyyatşünası. 4 oktyabr - Qriqori Nikolayeviç Potanin, rus coğrafiyaçısı, etnoqrafı, publisisti, folklorşünası. 27 oktyabr - Yuliy Eduardoviç Yanson, rus iqtisadçısı və statistiki. 16 noyabr - Eucenio Beltrami, italyan riyaziyyatçısı. 30 noyabr - Mark Tven, Amerika yazıçısı. Seyid Əzim Şirvani. 4 aprel – Con Cekson | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186089 |
1836 | 6 yanvar - ABŞ-də kənd təsərrüfatının tənzimlənməsi haqqında aktın ləğv edilməsi. 12 yanvar - "Lokomativ" idman cəmiyyətinin qəbul edilməsi. 15 yanvar - İspaniyada sol partiyalar və həmkarlar təşkilatları tərəfindən seçkiqabağı Xalq Cəbhəsi koalisiyasının yaradılması. 3 fevral - Kama selleliuz-kağız kombinatının istifadəyə verilməsi. 7 mart - Almaniya tərəfindən 1925-ci il Lokarno sazişinin birtərəfli qaydada pozulması, Versal müqaviləsinin kobud şəkildə pozulması və alman qoşunları tərəfindən silahsızlaşdırılmış Reyn vilayətinin tutulması. 19 mart - İtaliya ilə Albaniya arasında ticarət-iqtisadi sazişin imzalanması. 29 mart - Almaniyada parlament seçkilərində seçicilərin 99 faizinin nasist partiyasının namizədlərinə səs verməsi. 5 may - İtaliya qoşunları tərəfindən Efiopiyanın paytaxtı Əddis-Əbəbənin işğal edilməsi, ikinci İtaliya-Efiopiya müharibəsinin başa çatması. 1 iyun - Benito Mussolininin başçılıq etdiyi İtaliya tərəfindən Efiopiyanın, Eritriyanın və İtaliya Somalisinin İtaliya Şərqi Afrikası müstəmləkəsində birləşdirilməsi. İngiltərədə fəhlələrin birliyinin -Xalq xartiyasının təşkil olunması. 6 iyun - Rəhdar vergisinın ləğv edilməsi. Alban katolikosluğunun ləğv edilməsi, alban kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe edilməsi. Cənubi Qafqazda ipəkçiliyi və ticarət sənayesini yayan cəmiyyətin təşkil olunması. 23 sentyabr —ispan əsilli mezzo–sopranoçu opera müğənnisi Mariya Malibran Yevqraf Meçnikov | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4545 |
1836-cı il | 6 yanvar - ABŞ-də kənd təsərrüfatının tənzimlənməsi haqqında aktın ləğv edilməsi. 12 yanvar - "Lokomativ" idman cəmiyyətinin qəbul edilməsi. 15 yanvar - İspaniyada sol partiyalar və həmkarlar təşkilatları tərəfindən seçkiqabağı Xalq Cəbhəsi koalisiyasının yaradılması. 3 fevral - Kama selleliuz-kağız kombinatının istifadəyə verilməsi. 7 mart - Almaniya tərəfindən 1925-ci il Lokarno sazişinin birtərəfli qaydada pozulması, Versal müqaviləsinin kobud şəkildə pozulması və alman qoşunları tərəfindən silahsızlaşdırılmış Reyn vilayətinin tutulması. 19 mart - İtaliya ilə Albaniya arasında ticarət-iqtisadi sazişin imzalanması. 29 mart - Almaniyada parlament seçkilərində seçicilərin 99 faizinin nasist partiyasının namizədlərinə səs verməsi. 5 may - İtaliya qoşunları tərəfindən Efiopiyanın paytaxtı Əddis-Əbəbənin işğal edilməsi, ikinci İtaliya-Efiopiya müharibəsinin başa çatması. 1 iyun - Benito Mussolininin başçılıq etdiyi İtaliya tərəfindən Efiopiyanın, Eritriyanın və İtaliya Somalisinin İtaliya Şərqi Afrikası müstəmləkəsində birləşdirilməsi. İngiltərədə fəhlələrin birliyinin -Xalq xartiyasının təşkil olunması. 6 iyun - Rəhdar vergisinın ləğv edilməsi. Alban katolikosluğunun ləğv edilməsi, alban kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe edilməsi. Cənubi Qafqazda ipəkçiliyi və ticarət sənayesini yayan cəmiyyətin təşkil olunması. 23 sentyabr —ispan əsilli mezzo–sopranoçu opera müğənnisi Mariya Malibran Yevqraf Meçnikov | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186090 |
1837 | 26 yanvar — Miçiqanın ABŞ-nin 26-cı ştatı olması. 6 may — Qvatemalanın şərqindəMatakeskuinta kəndində serjant Rafael Karreranın üsyanı nəticəsində Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının süqutu. 8 iyun — San-Salvadorda Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının Prezidenti Fransisko Morasanın öldürülməsinə və dövlət çevrilişinə cəhd göstərilməsi. 18 iyun — İspaniyanın yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi. 20 iyun — Kraliça Viktoriyanın İngiltərə taxtına çıxması. Yaponiyanın Osaka şəhərində üsyanın baş verməsi. 20 avqust -Qubada Hacı Məhəmmədin başçılığı ilə Rusyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyanın başlanması. 4–10 sentyabr — Quba qalası uğrunda döyüşlər. Üsyanın məğlubiyyətlə başa çatması. Balaxanıda kerosin zavodunun tikilməsi. Gəncədə qəza məktəbinin açılması Kenesar Kasımovun qiyamı Həsən bəy Zərdabi Aleksandr Nakaşidze şahzadə Rzaqulu Bəhmən Mirzə oğlu Qacar, rus ordusunda general. Alois Hitler 10 fevral - Aleksandr Sergeyeviç Puşkin, rus şairi, 31 mart - Con Konstebl, ingilis rəssamı, 7 iyun - Adler burnuna - rus desantı çıxarılması zamanı baş verən döyüşdə rus yazıçı dekabristi, "Qütb ulduzu" almanaxının banisi Aleksandr Bestujev-Marlinskinin öldürülməsi. 14 iyun - Cakomo Leopardi, İtaliya şairi, 15 oktyabr - İvan İvanoviç Dmitriyev, rus şairi, səlnaməçisi, dövlət xadimi. 28 avqust - Karl Lyüdviq Kostenobl, alman və Avstriya aktyoru və dramaturqu. 19 fevral – Georq Büxner Pavel Şillinq IV Vilhelm - Prussiya kralı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4546 |
1837-ci il | 26 yanvar — Miçiqanın ABŞ-nin 26-cı ştatı olması. 6 may — Qvatemalanın şərqindəMatakeskuinta kəndində serjant Rafael Karreranın üsyanı nəticəsində Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının süqutu. 8 iyun — San-Salvadorda Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının Prezidenti Fransisko Morasanın öldürülməsinə və dövlət çevrilişinə cəhd göstərilməsi. 18 iyun — İspaniyanın yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi. 20 iyun — Kraliça Viktoriyanın İngiltərə taxtına çıxması. Yaponiyanın Osaka şəhərində üsyanın baş verməsi. 20 avqust -Qubada Hacı Məhəmmədin başçılığı ilə Rusyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyanın başlanması. 4–10 sentyabr — Quba qalası uğrunda döyüşlər. Üsyanın məğlubiyyətlə başa çatması. Balaxanıda kerosin zavodunun tikilməsi. Gəncədə qəza məktəbinin açılması Kenesar Kasımovun qiyamı Həsən bəy Zərdabi Aleksandr Nakaşidze şahzadə Rzaqulu Bəhmən Mirzə oğlu Qacar, rus ordusunda general. Alois Hitler 10 fevral - Aleksandr Sergeyeviç Puşkin, rus şairi, 31 mart - Con Konstebl, ingilis rəssamı, 7 iyun - Adler burnuna - rus desantı çıxarılması zamanı baş verən döyüşdə rus yazıçı dekabristi, "Qütb ulduzu" almanaxının banisi Aleksandr Bestujev-Marlinskinin öldürülməsi. 14 iyun - Cakomo Leopardi, İtaliya şairi, 15 oktyabr - İvan İvanoviç Dmitriyev, rus şairi, səlnaməçisi, dövlət xadimi. 28 avqust - Karl Lyüdviq Kostenobl, alman və Avstriya aktyoru və dramaturqu. 19 fevral – Georq Büxner Pavel Şillinq IV Vilhelm - Prussiya kralı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186091 |
1837-ci il Quba üsyanı | Quba üsyanı – XIX əsrdə Quba əyalətində çar üsul-idarəsinə və yerli feodalların zülmünə qarşı İmam Qazi Muhamməd Xuluqvi və Abrek Əli Hilivi rəhbərliyi ilə Rus çarına qarşı üç dəfə baş vermiş güclü xalq üsyanı.Birinci Quba üsyanı Rusiya-İran arasında bağlanmış Gülüstan müqaviləsindən (12 oktyabr 1813-cü il) 13 il sonra, 1826-cı ilin iyul-avqust aylarına təsadüf etmişdir. İkinci Quba üsyanı Türkmənçay müqaviləsinin (10 fevral 1828-ci il) onuncu ildönümü ərəfəsində, 1837-ci ilin mart-aprel aylarında başlanmış və fasilələrlə 6-7 ay davam etmişdir. Üçüncü Quba üsyanı ikincidən 40 il sonra, 1877-ci ilin ortalarından payıza qədər sürmüşdür.İkinci Quba üsyanı miqyas və mahiyyətinə görə özündən əvvəlki və sonrakı üsyanlardan müəyyən mənada fərqlənmiş, çar rejimini Azərbaycana və azərbaycanlılara münasibətdə yanıldıqlarını etiraf etməyə və bir sıra ciddi islahatlar aparmağa məcbur etmişdir. İkinci Quba üsyanı 12 mindən çox əhalini və Quba, Dərbənd, Dağıstan kəndlərinin əksəriyyətini əhatə etmişdi. Bu vaxt Qafqazda Şeyx Şamil hərəkatının qızğın çağları idi. Çar imperiyanın işğalçı siyasətinə qarşı üsyanlar 1826-cı ildə Qubada, 1830-cu ildə Çar-Balakən ərazisində, 1831-ci ildə Lənkəranda baş vermiş və hər biri yadelli işğalçılara qarşı xalq etirazının təzahürü kimi meydana çıxmış bu üsyanlara bir qayda olaraq yerli bəy və xanlar rəhbərlik etmişlər. XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda baş verən silahlı toqquşmalar üsyançıların sosial tərkibinə görə kəndli hərəkatı adlandırılsa da, üsyanın başvermə səbəbləri, qarşıya qoyulan məqsəd, üsyançıların qarşılaşdığı və mübarizə apardığı hərbi qüvvələr belə deməyə tam əsas verir ki, Quba üsyanı imperiyanın işğalçı siyasətinə qarşı xalqın azadlıq mübarizəsi idi. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bu mübarizənin təşkilatçıları Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi azadlıq hərəkatından, həm də Qafqaza sürgün olunmuş dekabrist ədiblərin azadlıq ideyalarından güc-qüvvət alırdılar. Onlardan biri, dekabrist yazıçılar nəslinin qüdrətli nümayəndəsi A.S.Puşkin, M.F.Axundov və A.A.Bakıxanovun dostu, dövrünün tanınmış ədəbi tənqidçisi, şair və nasiri Aleksandr Aleksandroviç Bestujev-Marlinski (1797-1837) idi. 1825-ci ilin 14 dekabr burulğanı nəticəsində çar zindanına atılan A.Bestujev Qafqaza köçürülmüşdü. "Sibirdə və xüsusən Qafqazda müntəzəm olaraq etnoqrafiya və folklorla maraqlanan dekabrist yazıçı taleyin hökmü ilə gəlib düşdüyü diyarla yerli camaatla doğmalaşır, bütün Dərbənddə İsgəndər bəy adı ilə şöhrətlənir. 1834-cü ildə yazıçının Dərbənddən yola düşməsinin şahidi olmuş Y.İ.Kostenetski yazırdı ki, "Az qala bütün şəhər camaatı 20 verstlik məsafə boyu, düz Samur çayınacan onu yola salırdı, bütün kütlə özünün əzizıxələfi İsgəndər bəyə hüsn-rəğbətini hər vasitə ilə ifadə etməyə çalışırdı". "Qafqaza dinclik verin və Yer üzünün cənnətini Fərat sahillərində axtarmayın: "O, burdadır!" deyən A.Bestujev-Marlinskinin Azərbaycan həyatına həsr olunmuş povestləri, oçerkləri, yol qeydləri, memuar xarakterli əsərləri onu göstərir ki, onun yerli əhaliyə təsiri güclü olmuşdur. Ədib "Qafqaz povestləri" silsiləsinə daxil olan "Ammalat bəy", "Molla Nur" əsərlərində, "Xəzərlə ayrılıq", "Quba yolu", "Qonaqkəndi keçməklə Dağıstandan Şirvana dağ yolu", "Köhnə Şamaxı yolunda sonuncu stansiya", "Topçu stansiyasından Qutqaşenə keçid", "Almalı stansiyasından Muğanlı postuna qədərki yol" oçerklərində üsyankar şəxsiyyətlərin, xalq qəhrəmanlarının yaddaqalan obrazlarını yaratmışdı. Quba üsyanının başvermə səbəbləri haqqında müasirləri siyasi baxış və mövqelərinə görə müxtəlif rəy söyləmiş və bir qayda olaraq üsyanın milli azadlıq çalarını gizlətməyə, onu adi narazılıq, bir qrup "dələduz və çapqınçının hikkəsi" kimi yozmağa çalışanlar daha çox olmuşdur. Üsyanın başvermə səbəbini müəyyən etmək üçün Qafqaza ezam edilən qraf Vasilçikov öz məlumatında bunun əsas səbəbinin "bəzi fitnəkar və ziyankar şəxslərin" süvari tələbi adı altında xalqı qəsdən həyəcana gətirmək olduğunu bildirmişdi. Rusiya imperiyasının Zaqafqaziyada fəaliyyət göstərən yüksək rütbəli məmuru baron P.V.Qan isə imperator I Nikolaya yazdığı məktubunda deyirdi: "Hazırda Quba əyalətində davam edən həyəcan, heç də əhalinin hərbi xidmətə və hökumətə münasibəti ilə əlaqədar deyildir, çünki Quba süvariləri başqaları ilə birlikdə türklər və dağıstanlılar əleyhinə olan yürüşlərdə iştirak etmiş, 1831-ci ildə Talış xanlığının ləğv edilməsində də onlardan istifadə olunmuşdur. Səbəb başqa tədbir və şəraitdədir.... Hökmdar! Qubadakı həyəcan xalq üçün ağır olan hərbi idarəetmədən doğmuşdur!". Əslində XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda yerli feodallara və müstəmləkəçi ağalara qarşı baş qaldıran çıxışlar, o cümlədən Quba üsyanı xalqın ikiqat zülm altında olduğunu göstərirdi. Çar məmurlarının özbaşınalığı 1837-ci il üsyanı ərəfəsində Quba əyaləti 10 mahaldan, 1 dairədən, 6 azad icmadan ibarət idi. Əyalətə rus komendantı ağalıq edirdi. Bu məsələni rus məmurlarının özləri də gizlətmirdilər. Qafqaz korpusunun komandanı qraf Paskeviç hələ 24 aprel 1830-cu il tarixli raportunda yazırdı ki, "Müsəlman əyalətlərində həqiqi hakimiyyət komendantlara məxsusdur". Quba üsyanının başlama və yatırılma səbəblərini ayırd etmək üçün Zaqafqaziyaya göndərilən fligel-adyutant İ.Vasilçikovun baron P.V.Qana məlumatında deyilirdi ki, "Hazırda komendantlar bütün hakimiyyəti öz əllərində cəmləşdirmişlər. Mükəlləfiyyətlər onlar tərəfindən qoyulur, şəhərdə və əyalətdəki polis hissələri onlara tabedir, istintaq onların əmri ilə həyata keçirilir və həll edilir. Vergiləri də onlar müəyyənləşdirirlər. Komendantlar rəhbərlik etmək işi üzrə heç bir qayda-qanuna tabe deyillər. Onlar eynən keçmiş xanlar kimi öz bildikləri hərəkəti edir, daim sərbəst iş görürlər". Komendantlar özlərinin talançılıq fəaliyyətlərində heç də tək deyildilər, onlara çara sadiq yerli bəylər, ruhanilər də bu işdə "kömək" edirdilər. Hətta komendantın yanında xidmət edən və "peşkəş" adı ilə rüşvət alan tərcüməçilər də komendantların bir növ vasitəçiləri-dəllalları idilər. Ayrı-ayrı mahal rəislərinin-naiblərin də bu işdə əlləri vardı. 1837-ci ildə 450 üzvü olan Quba əyaləti inzibati aparatının başında Azərbaycanda çar hökumətinin "ən pis nümayəndəsi" sayılan polkovnik Gimbut dururdu. Komendant Gimbut təkcə Quba əyalətinin mahallarını deyil, o zaman Dağıstanın Qubaya aid olan Rutul, Altapara, Doqquzpara və Axtıpara mahallarında yaşayan əhalini də amansızlıqla soyurdu. Qafqazda dini və milli ayrı-seçkilik siyasəti Çar üsul-idarəsinin Qafqazda dini və milli ayrı-seçkilik siyasəti də dözülməz idi. Çar məmurları müsəlman əhalisinə düşmən gözü ilə baxır, onları hər vasitə ilə sıxışdırıb taqətdən salır, maddi və mənəvi cəhətdən miskinləşdirir, torpaq, mülk, əmlak və digər var-yoxunu müxtəlif üsullarla əllərindən alır, müflisləşdirir, zorla doğma yurd-yuvalarından qovur və orada xristian etiqadlı vətəndaşları, xüsusən erməniləri məskunlaşdırmağa çalışırdılar. Müfəttiş senatorlar Kutaysov və Meçnikov Azərbaycanda komendant üsul-idarəsini xarakterizə edərək ədliyyə nazirinə xəbər verirdilər ki, "... müsəlman əyalətlərinin idarə olunmasını nəzərdən keçirdikdə, rəislərin azğınlığı və əhalinin çəkdiyi əziyyətdən insan dəhşətə gəlir. Burada artıq insani ləyaqət tapdalanmışdır, hər cür ədalət unudulmuşdur, qanun yalnız əsarət aləti olmuşdur, dairə rəisləri, komendantlar, pristavlar və digər vəzifəli şəxslərin fəaliyyətində əsas amil acgözlük və dözülməz özbaşınalıqdan ibarətdir". Dağ rayonlarında daha çox hiss olunan aztorpaqlılıq və aran rayonlarında suvarılan torpaqların azlığı şəraitində bilavasitə kəndli üzərinə qoyulan vergi əsarətinin güclənməsi xüsusilə dözülməz şəkil alırdı. 30-cu illərdə çarizmin etibarsız saydığı duxoborlar, malakanlar və digər sektantların Rusiyanın daxili quberniyalarından və Ukraynadan Azərbaycana köçürülməsi siyasəti həyata keçirilirdi. Bu vaxtdan etibarən Şamaxı və Yelizavetpol (Gəncə) qəzalarında sektantların yaşayış məntəqələri meydana çıxmağa başladı. 1833-1843-cü illər ərzində köçürülənlər tərəfindən Azərbaycanda 15-20 kəndin, o cümlədən Altıağac, Çuxuryurd, Mərəzə, Qubada Vladimirovka, Alekseyevka və başqa kəndlərin əsası qoyuldu. XIX əsrin 40-cı illərinin ortalarında Astraxanka, Andreyevka, Slavyanka kimi yeni yaşayış məntəqələri meydana çıxdı. 1819-cu ildə Vürtemberqdən köçüb gəlmiş almanlar Yelizavetpol qəzasında Yelenendorf, daha sonra isə Annenfeld kəndlərinin əsasını qoydular. İkinci Quba üsyanı İkinci Quba üsyanı iki mərhələdə davam etmişdir. Yazda başlayan üsyanın tələbləri qismən yerinə yetirildikdən sonra əhali sakitləşib evlərinə dağılışmışdı. Üsyançıların tələb etdiyi kimi, Qubanın komendantı Gimbut, Müşkür mahalının naibi Məmmədxan bəy və Buduq mahalının naibi Cəfərqulu ağa Bakıxanov işdən götürülmüşdür. Lakin çox güman ki, Şeyx Şamilin Hacı Məmməd və başqa el ağsaqqallarına göndərmiş olduğu məktubların təsiri ilə üsyan yenidən daha şiddətlə alovlanmışdır. Hacı Məmməd istintaqa məlumat verərkən bildirmişdir ki, Tahircaldan olan Rza xan mənə bir məktub verərək dedi ki, məktub Şamilə yaxın adam olan əmir Əli adlı bir mürid tərəfindən gətirilmişdir. Məktubda Şamilin möhürü vardı. Məktub mənim, İlyas bəyin, muruqlu Həsən bəyin, Xurduşun və başqa ağsaqqalların adına ünvanlanmışdı. Hacı Məmmədin təsdiqinə görə, Şeyx Şamil mart-aprel aylarında qiyama qalxan və sonra dağılışan qubalıları tənqid etmiş, onları silahlı üsyana çağırmışdı. İkinci Quba üsyanının iki rəhbəri olmuşdur: Yarəli və Hacı Məmməd. Yarəli əzilən xalqı, aşağı təbəqəni təmsil edirdi və onun üçün çar məmuru ilə ona nökərçilik edən yerli feodal bir medalın iki üzü kimi eyni adam idi. Yarəli bunların hər ikisinə nifrət edən, onların zülm və zorakılığından cana doymuş sadə xalqı təmsil edirdi. O, hər iki tərəfdən istismar olunan Azərbaycan kəndlisinin nümayəndəsi idi. Onun üçün çar kazakı ilə yerli pristav, kəndxuda, naib və ya gəlmə rus ağalarının heç bir fərqi yox idi. Odur ki, o, xalqın azadlıq mübarizəsində özünü daha ardıcıl, daha sərt və daha qətiyyətli aparırdı. Yarəli Quba şəhərinin ələ keçirilməsində israrlı idi. O, bu yolda hətta Qubanın yeni komendantı İşenkonun tapşırığını yerinə yetirən praporşik Əlipaşa ağa Bakıxanova belə aman vermir. Onun başçılıq etdiyi üsyançılar kəndxuda Şeyda bəyin evinə hücum edərək Əlipaşa ağanı öldürürlər. Bu hadisədən sonra Hil kəndinə yollanan üsyançılar Yarəlinin başçılığı ilə həmin kənddə olan xeyli kazakı əsir alır. Lakin Hacı Məmmədin tələbi ilə həmin kazak döyüşçüləri azad edilirlər. Bundan sonra Yarəli yenə də fəal hərəkət edərək Xudat üzərinə hücuma keçir, orada xeyli rus əsgər və zabitini əsir götürür. Amma onlar da tezliklə azadlığa buraxılır. Bu, bir daha onu göstərir ki, üsyançıların vahid rəhbəri və razılaşdırılmış ümumi hərəkət planı olmayıb. Üsyanın liberal mənsəbpərəst qanadına rəhbərlik edən Xuluq kəndinin kəndxudası, 35 yaşlı Hacı Məmməd özünü "xan" elan etməklə yenidən xanlıq quruluşunu bərpa etmək kimi xam xəyallara düşür və dərhal yeni vəzifəsinin icrasına başlayaraq üç mahala naib təyin edir. Quba əyalətini bürümüş olan üsyan getdikcə genişlənir, nəticədə komendant hakimiyyəti yalnız Quba şəhərində, Buduq və Bərmək mahallarında qalır. Hacı Məmməd xanın yanına hər tərəfdən üsyana qoşulan yeni-yeni dəstələr axışmağa başlayır. Tezliklə üsyançılara Dağıstandan gələn yüz nəfərlik bir dəstə də qoşulur və çar hökumətindən narazı olan böyük kəndli ordusu Qudyal çayı sahilində yerləşən Ağbil kəndinə tərəf yönəlir. Hələ yolda ikən üsyan başçıları Şeyx Şamilə məktub göndərir, "müridlər başçısı olan Şeyxə" tezliklə Qubanı ələ keçirəcəklərini bildirirlər. Həmin günlərdə Ağbil kəndinə o qədər adam gəlib toplaşır ki, silahlı üsyançıların sayı yeddi min nəfəri ötür. Onlar Quba şəhərindən 4 verst aralıda yerləşən Pişikbağa gəlirlər. Tezliklə bütün Quba əyalətindən Pişikbağa gələn adamların sayı 12 min nəfərə çatır. Onların arasında cənubi Dağıstandan gələn qazıqumluqlular və tabasaranlılar da vardı. Bu da üsyanın geniş vüsət aldığından xəbər verirdi. Hücumu həyata keçirmək məqsədi ilə "hərbi şura" yaradılır. Həmin şuranın tərkibində Quba şəhərindən Xanməmməd və Səlim adlı şəxslər də olmuşdur. Şuranın qərarı ilə üsyançılar şəhəri mühasirəyə alır və Quba əhalisinə gizli məktub göndərirlər. Onlardan "ümumi iş naminə" kömək göstərmələri xahiş olunur. Sentyabr ayının 4-də 12 min üsyançı hər biri 4 min adamdan ibarət 3 dəstəyə bölünür. Birinci dəstə şərqdən, ikinci qərbdən, üçüncü isə şimal səmtindən şəhərə hücüma keçməli idi. Üçüncü dəstəyə Yarəli, Xanməmməd və Səlim başçılıq edirdilər. Hacı Məmməd xan şəhərdən bir verst aralı olan Nügədi kəndi yaxınlığındakı dağda mövqe tutmuşdu. Sentyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə güclü atışma başlayır. Tezliklə şəhərə girən Yarəlinin qoşunu ilə rus əsgərləri arasında şəhər meydanında əlbəyaxa döyüş başlayır. Şəhərin bütün yerli əhalisi üsyançılara kömək edir. Lakin üsyançılar şəhərdə çox qala bilmir, çünki qalaya şərqdən və qərbdən hücum edən dəstələr ləngiyir. Bundan başqa, rus qarnizonunun istifadəsində olan toplar top görməyən kəndliləri vahiməyə salır. Sentyabrın 6-da Qubadan çıxan üsyançılar Qırmızı qəsəbəni ələ keçirir və Qubanın mühasirəsini davam etdirirlər. Üsyanın yatırılması Çar məmurları şəhəri qoruyan rus qarnizonunu xilas etməkdən ötrü bir sıra tədbirlər gördülər. Şamilə qarşı Dağıstanda hərbi əməliyat keçirən general Feze baron Rozenin əmri ilə üç mindən çox əsgəri Samur çayını keçir. Zaqataladan hərbi hissələrin əsgərləri üsyançılara qarşı yola salınır. Car-Balakən əyalətinin hərbi rəisi gürcü knyazı Sevarsemidze tezliklə Nuxadan keçərək Şamaxıya çatır. Ona İlisulu Daniyel Sultanın başçılığı ilə yerli 250 milisi olan bəylər kömək edir. Qeyri-bərabər döyüşdə məğlub edilən üsyançı dəstələri dağılaşaraq öz yerlərinə qayıtmağa məcbur olur. Tezliklə Hacı Məmməd oğlu Novruz ilə birlikdə həbs edilərək çar hökumətinə təhvil verilir. Xandan başqa 40-dan çox üsyan başçısı həbs olunur. Amma igid Yarəli dağlara qaçaraq sonralar yenə mübarizəsini davam etdirir. Üsyan yatırıldıqdan dərhal sonra Bakı qalasında xüsusi hərbi məhkəmə təşkil edilib, üsyanın 43 başçısına qarşı cinayət işi qaldırıldı. Başda 35 yaşlı Hacı Məmməd olmaqla 37 nəfər hərbi məhkəmədə dindirildi, 6 nəfərə qarşı isə fərarilik etdiklərinə görə axtarış elan olundu. Mayor İsa bəy hərbi rütbəsindən məhrum edilməklə Sibirə sürgünə göndərildi. Dörd üsyançı Sibir batalyonunda, beş üsyançı isə 1-ci piyada korpusunda hərbi xidmətə cəlb olundu. Üsyanın rəhbəri Hacı Məmmədə qarşı ölüm hökmü çıxarıldı. Çar Hacı Məmmədin oğlu Novruzun Kaluqa şəhərinə sürgün edilməsi əmrini verdi. Lakin Novruz təyin olunan sürgün 1837-ci il Quba üsyanı məğlubiyyətə düçar olsa da, yerli hakimiyyət orqanlarının nümayəndələrini, hətta çar I Nikolayın özünü də bərk təşvişə saldı. İkinci Quba üsyanına qədər azadlıq və müstəqillik aşiqləri çar məmurlarının və yerli mülkədarların zülm və zorakılığından qaçıb dağlara, dərələrə sığınır, meşələrdə gizlənir, lap sonda mübarizələrini qaçaq kimi davam etdirirdilər. Bu, fərdi mübarizə idi və hökuməti o qədər də narahat etmirdi. Lakin yerli əhalinin belə birgə yekdil çıxışı çar üsul idarəsi məmurlarına yaxşıca dərs verdi. Çar I Nikolay üsyançıları cəzalandırmaq, qorxutmaq əmri versə də, Azərbaycan xalqını, "müsəlmanları" məhv etməyin və onların yerində erməni keşişlərinin arzuladığı "xristian dövləti" yaratmağın qeyri-mümkün olduğu qənaətinə gəlmişdi. yerinə gedə bilmədi, iki ay sonra qızdırmadan vəfat etdi. Üsyanın ən tanınmış rəhbərlərindən biri olan Yarəli 1838-1840-cı illərdə Quba əyalətinin yuxarı mahallarında, Cənubi Dağıstanda və Şəkidə mübarizəsini axıra qədər davam etdirdi. Quba üsyanının 12 min iştirakçısı qüdrətli imperiya ilə qeyri-bərabər döyüşdə çoxlu şəhid verdi, amma əvəzində çara və onun əlaltılarına başa saldı ki, bu ölkədə güclü və qeyrətli xalq yaşayır. Onu sındırmaq olmaz! Quba üsyanı Azərbaycan xalqına qarşı çarizmi qəzəbləndirsə də, həm də onu yumşaltdı, düşünməyə və bu xalqa yeni nəzərlə baxmağa vadar etdi. Quba xanlığının ləğvindən sonra Quba əyalətində də komendant idarəçiliyi yaradılmışdı. Bu, Çar Rusiyasının hərbi-müstəmləkə idarəçiliyinin yerlərdə başlıca qurumu, əslində işğal idarəçiliyi sistemi idi. Qafqazın Baş hakimi və komandanı Paskeviç 1830-cu ildə çara göndərdiyi təqdimatda bu barədə yazmışdı: "...Müsəlman əyalətlərində gerçək hakimiyyət komendantların əlindədir; onların əl-qolunu yalnız Baş hakimin arasıkəsilməz nəzarəti yığışdıra bilər, ancaq bu nəzarət məhdud və çətindir". Quba üsyanı yatırılan kimi onun səbəblərini öyrənmək üçün buraya göndərilmiş qraf İ. Vasilçikov da "indiki zamanda bütün hakimiyyətin komendantların əlində toplanmış olduğunu", "heç bir qayda-qanun, məsuliyyət tanımayan belə bir idarəçiliyin mənfi səciyyə daşıdığını" bildirirdi. 10 mahal, 1 dairə, 6 "azad icma" birləşdirən Quba əyalətinin başında bu zaman polkovnik Gimbut dururdu. Tacixçilər onu Azərbaycanda çar hakimiyyətinin "ən yaramaz nümayəndələrindən biri" adlandırırlar. Müşkür mahalı kəndlilərinin şikayəti üzrə Gimbut guya kasıblar üçün hər evdən yığılan 5 abbası pulu, isti mədən suları üzərində guya sağlamlıq evi tikmək və Şirvanda zəlzələdən uçmuş evlərin bərpası üçün yığdırdığı pulları özü mənimsəmişdi. Buğda ilə ödənilən qalabaşı vergisi pula çevrilərək bir neçə qat (3 abbasıdan çox) artırılmışdı. Komendant idarəsində 450-yə kimi qulluq adamı toplanmışdı. Bunların hamısı xalqın soyulmasında bu və ya başqa ölçüdə iştirak edirdi. Aşağıda polkovnik Gimbutun tutduğu işlər haqda qısaltmalarla Şeşpər mahalı sakinlərinin şikayəti verilir. Bu sənəd Qubada hərbi dairə rəisinə, oradan Tiflisə Baş hakim idarəsinə göndərilmiş və bu idarədə mütərcimlik etməyə başiayan Mirzə Fətəli Axundov tərəfindən ruscaya çevrilmişdir. Şeşpər mahalı kədlilərinin general-mayor Reutta şikayəti, iyul 1837-ci il "1 Gimbutun at ilxısı üçün Niyazabadda ot biçib öz arabalarımızla Qudyal qalasına daşıdıq; bununüzündən özümüzün mal-qarası üçün yem hazırlaya bilmədik, qış düşdükdə heyvanlarımız qırıldı və bizə böyük zərər dəydi. 2. Biz onun üçün Qudyal qalasının yuxarı qapısı yanında bir bağ saldıq, onu özü məhv etdi, sonra isə (Ortaqapı) yaxınlığında bizi başqa bir bağ salmağa məcbur etdi, biz bu bağı bir neçə ilə əkib qurtardıq, amma bunun qarşılığında ondan bir qəpik belə ala bilmədik. ...4. Zəlzələ baş verdiyi üçün (bu ad altında) bizdən pul qopardılar. 5. Bizi odun kötükləri gətirməyə məcbur edir, bunun qarşısında bizə heç nə ödəmirdi. 6. Sürülərimiz üçün Gimbut bizdən pul yığaraq, bunu öz mirzələrinə paylayır. 7. Kasıblara paylamaq üçün bizdən pul (zəkat) yığıb özünə götürdü, amma bizim müsəlman qanunumuz üzrə bu yığımı həmin zümrəyə öz əlimizlə biz özümüz paylamalıyıq. ...9. Neçə ildir bizdən zəkat yığır, buna görə bizim bütün müsəlman məscid və mədrəsələrimiz zəruri xərclərini ödəmək üçün sıxıntı keçirir, həmişə zəkat hesabına dolanan kasıblarımız isə indi aclıq çəkirlər. ...12. Post dayanacaqlarına pul ödəməyimiz, kağızları ünvanına çatdırmağımız bir yana qalsın, üstəlik bizdən post pulu alır. 13. Heç bir ödənc vermədən bizi Baş yol (Bakı-Quba-Dərbənd yolu) tikintisinə çıxardı. 14. İki ildir ki, onun əmri ilə öz arabalarımızla kötük daşıyırıq, bizlərdən kəli olmayanlar gümüş pul ilə 5 manata kəl tutub bu işi yerinə yetirməkdədir. 15. O, Gimbut Varşavaya (hərbi qulluğa) göndərmək üçün bizdən adam tələb edir. Siz zati-alilərinin yanına gəlib bu (şikayəti) vermək üçün biz Çiqaçuk çayının üstündə yığıncağa toplaşdıq, bu vaxt Şabran mahalının sakinləri də siz zati-alilərinə belə bir xahiş vermək üçün Qudyal qalasına toplanmışdılar. Bu arada komendant Gimbut bu sonuncuların fikrini bildikdə, onların hörmətli adamlarını ağacla döydürüb adı çəkilən qaladan qovdurdu, bununla yanaşı Məmməd Riza bəyi bizim üstümüzə göndərdi; o, gəlib çatan kimi bizi hədələyərək qorxutdu, ləyaqətimizə toxunaraq arada belə bir yalan şaiyə buraxdı ki, guya biz istehkamlar qurur, mis qabları basdırıb gizlədir və Rusiya rəislərinə qarşı durmaq istəyirik...Yuxarıda söylənənləri Siz zati-alilərinin nəzərinə çatdıraraq, Gimbutun komendant vəzifəsindən götürülməsini, bununla da bizi onun zülmündən qurtarmağı Sizdən itaətlə xahiş edirik. 1253 (1837)-cü ilin Səfər (iyul) ayı, 96 adamın imzası qoyulmuşdur. Çevirdi Fətəli Axundov". Naiblərin və iltizamçıları zülmü Mahalların idarəsi naiblərin əlində idi. Çar məmurları özləri yazırdılar ki, mahal naibləri əhali üzərində mütləq hakimdirlər. Amansız istismar hesabına onlar xalqdan xəzinənin götürdüyündən daha çox qazanc sümürə bilirdilər. Ən çox onlar rəiyyətin və rəncbərin çalışması sayəsində varlanırdılar. Onların böyük tasərrüfatları var idi. Buduq mahal naibi Alpanlı Məmmədxan bəyin ilxısında 500-dən çox at saxlanırdı, ildə 500 rüb taxıl səpirdi. Müşkür mahal naibi Cəfərqulu bay Bakıxanov (Abbasqulu Ağanın qardaşı) yalnız düyü satışından ildə 3 min gümüş manat götürürdü. Bu naiblərin və başqalarının çəltik, buğda, arpa, darı əkinlərlni, bağlarını rəncbərlər becərirdi. İlbəil onların acgözlüyü artırdı. Əkinləri genişləndirərək, öz rəncbərlərini bir neçə qat artıq işlədirdilər. Xəzinə vergilərini ödəmək üçün 100 araba tələb olunduğu halda, onlar kəndlərdən üç qat çox istəyir, artığını sahiblərindən pul alıb geri qaytarırdılar. Buduq mahalının naibi Məmmədxan bəy əkin, səpin, biçin və xırman işlərini bütünlüklə kəndlilərə gördürüb, üstəlik iki il içində onlardan pulsuz 100 rüb toxum almışdı. Pambıq əkmək üçün xış və toxumu da kəndlilərdən alır, onlardan top-top ipək sapı qoparıb mənimsəyirdi. Müşkür mahalı əhalisinin şikayətində mahal naibləri ilə bağlı yazılırdı: "Siz zati-alilərinə komendant Gimbutun belə qanunsuz hərəkətlərini bildirməklə, Sizdən onu, onun tərcüməçisi Aslanovu, Məmmədxan bəyi və Cəfərqulu ağanı vəzifədən götürməyi xahiş edirik, (çünki) onlar Gimbutun bizə qarşı etdiyi özbaşınalıqların hamısında iştirak edirlər". Quba əyalətində 1800-ə yaxın kəndli həyəti bəylərə məxsus olub, qalan 8364 həyət isə dövlət xəzinəsinin istismarında idi. 1836-cı ilə aid arayış üzrə kəndlilər Rusiya xəzinəsinə gümüş pul ilə 12973 manat vergi, daimi və dəyişən natural vergi şəklində 6862 rüb buğda, 2899 rüb arpa ödəmişdilər. Ağır vergilərlə yanaşı onlar çoxsaylı mükəlləfiyyətlər yerinə yetirir, dövlətə məxsus binaların tikilməsi, yolların nizama salınması, arx və kanalların təmizlənməsi kimi işləri görürdülər. Yerli komendant vergilərin bölgüsü və yığılmasında hər cür özbaşınalığa yol verir, əhalini qoşunlar üçün bazar qiymətindən 3 dəfə ucuz qiymətə taxıl satmağa məcbur edirdi. Vergilər yığılarkən kəndlilər qiymət, çəki və ölçüdə açıq-açığına aldadılırdı. Vilayətdə heç bir qayda-qanun gözlənilmirdi. Hökumətə sədaqətli bəylər, mahal naibləri komendantlıqla əlbir hərəkət edirdilər. Üsyanın başlanması Kənd əhalisinin səbrini 1837-ci ildə baş komandanın Varşavadakı atlı müsəlman alayı üçün (Quba əyalətindən) 36 atlı əsgər toplanması haqda sərəncamı tükətdi. Bu iş kəndlilər üzərində yeni soyğunçuluq mənbəyi olmuşdu. Başqa əyalətlərdə bir atlının təchizatı yerli əhali hesabına 130-150 man. tuturdusa, Quba əyalətində 350 manata başa gəlirdi. Aprel ayında əyalətin Yuxarıbaş, Sırt və Anaqdərə mahallarının bütün kəndxudaları Əhəzrə kəndinə yığışıb, idarəsi Qubada olan Dağıstan hərbi dairə rəisi general-mayor Reuttdan kəndlərdə atlı toplanılmasını dayandırmağı tələb etdilər. Reuttun bundan sonra atlı döyüşçülərin yalnız könüllü olaraq yığılacağı haqda vədinə inanmayan camaat evlərinə dağılışmadı. Komendant Gimbutla rəqabət aparan, birbaşa baş hakim baron Rozenlə əlaqə saxlayan Tip mahalının naibi mayor İsa bəy Həsən Əfəndi oğlu kəndlilərlə görüşə gəldi. 0, əhalinin narazılığını gücləndirmək üçün Xudatda yığışan üsyançılara bildirdi ki, baş hakimdən atlı yığılmasını Məmmədxan bəy Alpanlı və Cəfərqulu ağa Bakıxanov xahiş etmişlər. Bundan çox qəzəblənən kəndlilər hökumətə qulluq edən "satqın bəylər sürüsünün məhv edilməsi" tələbini irəli sürdülər. Sözdə "itaətkar xahişnamə" şəklində olan bu tələblər məzmunca kəskin yazılmışdı (mətn parçaları yuxarıda gətirilmişdir). Çağdaş tarixçi A. Bakıxanov üsyançıların tələbləri ilə bağlı yazırdı: "Bu tələbləri yerinə yetirmək məqsədilə artıq yola düşməyə hazır olan atlılar dərhal buraxılmış, komendant polkovnik Gimbut işdən götürülmüş, poruçik Məmmədxan bəy və podporuçik Cəfərqulu ağa Şamaxı və Bakıya aparılmış və indi də orada saxlanılmaqdadırlar; pulların geri qaytarılması haqda isə Baş hakim qarşısında məsələ qaldırmaq vəd edilmişdi". Üsyanın ikinci dalğası Quba camaatı dağlıların azadlıq hərəkatının başçısı Şeyx Şamil ilə də əlaqə yaratdılar. Yuxarıbaş mahalında yaşayanlar Şamilə məktub yazmışdılar. Onlar, Rusiya hökumət nümayəndələrinin üsyanda irəli sürülən tələbləri ödəməyə söz verdiklərini bildirirdilər. Avqustun 21-də əyalətin bir çox yerlərində kiçik yaraqlı dəstələrin toplanması ilə hərəkat yenidən başladı və tezliklə silahlı üsyana çevrildi. Yeni əyalət komendantı mayor İççenko üsyançıları qabaqlamaq üçün onların içinə praporşik Əlipaşa Ağa Bakıxanovu (Abbasqulu Ağanın əmisi oğludur) göndərdi. Onun casusluğu baş tutmadı. Bedışqala kəndxudasının evində üsyançılar onu tutub Yasan kəndinə apardılar və burada öldürdülər. Yarəlinin başçılıq etdiyi üsyançı dəstə tərəfindən Anaqdərə mahalında rus kazaklarının və Xudat postundakı rus əsgəri bölüyünün əsir alınması hərəkatın ilk uğuru oldu. Üsyan əyalətin bütün mahallarına yayıldı. Yalnız Quba şəhəri, Buduq və Barmaq mahalları komendantın hökmü altında qalırdı, qalanları isə onun və mahal naiblərinin hakimiyyətindən çıxmışdı. Belə bir şəraitdə əyaləti idarə etmək üçün üsyançılar xan seçmək qərarına gəldllər. Onlar öz başçıları Hacı Məmmədi "xan" seçdilər. O, üç mahalın idarəsini öz əlinə alaraq, oraya hakimlər göndərdi. Hər yerdən kəndlilər axışıb onun dəstələrinə qoşulurdular. Çox keçməmiş üsyançıların sayı 3 minə çatdı. Üsyanın başlıca hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər olsa da, Quba bəylərinin böyük hissəsi də üsyana qoşulmuşdu. Buduq mahalını çıxmaqla, qalan mahallara qoyulan yeni naiblərin hamısı çarizmə qarşı yağı mövqeyində duran bəylər idi. Yuxarı mahalların bəylərinin demək olar hamısı üsyanda iştirak edirdi. Əhbil kəndində düşərgə salmış üsyançıların sayı artıq 7 minə, Quba şəhərinə hücum ərəfəsində isə 12 minə çatmışdı. Dağıstanın güney hissəsində yaşayan sakinlər də axışaraq gəlib üsyançı dəstələrə qoşulmuşdular. Quba üsyanının avqust-sentyabr yüksəlişi qarşısında da Şeyx Şamil buraya məktub göndərərək çar hökuməti ilə barışmaz mübarizəyə qalxmağa çağırmışdı. Hacı Məmməd məhkəmədə bildirmişdi ki, Quba üzərinə yürüşdən qabaq bu məktuba, "dəstəmizin uğurları ilə bağlı hərəkatda iştirak edənlərin hamısının möhürlərini vurmaqla" cavab göndərmişdik. Burada yazılmışdı: "Allaha şükür olsun, biz bərk dayanmışıq, xeyli qoşun toplamış, çoxlu əsir götürmüşük və tezliklə şəhəri almaq ümidindəyik". Beləliklə, Quba üsyanı ilə dağlılar hərəkatının başçıları arasında ilişgi olması tarixi gerçəklikdir. Quba uğrunda döyüşlər Hərəkata başçılıq etmək üçün ayrıca hərbı şura yaradılmışdı. Bu şuraya şəhərlilərin də nümayəndələri daxil edilmişdi. Şura üsyanın sonrakı gedişinin planını tutmalı, Dərbənddən çıxan general Reuttun hərəkətinə göz qoyub izləməli, şəhərə bitişik yerləşən Gürcüstan alayının lazaretini ələ keçirməli idi. Qalada yerləşən hökumət qarnizonunda 600 nizami əsgər, çoxlu silah ehtiyatı və toplar vardı. Qarnizona başçılıq edən komendant İççenko bir sıra hazırlıq işləri gördü. Onun əmri ilə dışarıdan qalaya bitişik bütün evlər söküldü, bununla üsyançıların qalaya aşıb keçmək qorxusunu aradan götürməyə çalışdı. Çoxsaylı döyüşçülərin hərəkətini asanlaşdırmaq üçün qalanın içərisində bütöv bir məhəllə sökülüb yox edildi. Qala divarlarına kimi uzanıb gələn alma bağını isə qırdırmağa macal tapmadı. Ağaclar, qalaya yaxınlaşan üsyançılar üçün qurşundan bir qoruyucu olaraq qaldı. İş dalınca Quzey Dağıstana getmiş hərbi dairə rəisi Reutt tələsik Dərbəndə gəldi. Burada özü ilə 250 əsgər, 300 yerli milis, iki top götürüb Qubaya yollandı. Ancaq üsyançılar onun yolunu kəsib Quba qarnizonu ilə birləşməyə qoymadılar. General Dərbəndə dönməli oldu. Hacı Məmmədin başçılığı ilə 3 sentyabrda keçən Hərbi Şura birbaşa hücumla qalanı almağın mümkün olmadığını bildirdi. Şurada şəhəri təmsil edən Xanməmməd və Səlim, gizli yolla qalaya girməzdən öncə şəhərlilərin razılığını almağı təklif etdilər. Hərbi Şura adından kağız yazıldı, Səlim onu gizli şəhərlilərə çatdırdı. Burada yazılmışdı ki, üsyançıların şəhərə girməsinə razısınızsa, mal-qaranı qaladan dışarı otlağa çıxarın. Ertəsi gün qala qapıları açılaraq mal-qara otlağa çıxarıldı. Bunun şərti razılıq olduğunu bilən üsyançılar döyüş planını yerinə yetirməyə başladılar. 5 sentyabrın alatoranlığında Yarəli min döyüşçünü alıb keçilməz dağ cığırı ilə onları bir-bir qalaya keçirməyə başladı. Onlar şəhər məhkəməsi binasını, mərkəzi meydanı tutdular. Ancaq ştabs-kapitan Zarembskiçevik tərpənib onları topa tutdu, səpələnib evlərə və tikililərə sığınmağa məcbur etdi. Tikililərin bir çoxu kiçicik qalalara çevrildi. Şəhər əhalisi üsyançılara kömək göstərir, özləri də onlarla birgə döyüşürdülər. Rus əsgərləri saat 5-ə yaxın üsyançıları vurub qaladan çıxardılar. Yarəlinin uğursuzluğu üsyançıların güney və ön zərbəsinin düşünüldüyündən qat-qat zəif alınması ilə bağlı idi. Onlar qala qarnizonunu çöldən çox ciddi məşğul edib Yarəlinin işini asanlaşdıra bilmədilər. Qala topları onları yaxın buraxmadı. Şəhərin suyunu kəsib yalnız gözləmə mövqeyi tutdular. Uğursuzluq üsyançıların öz gücünə güvənməsini sarsıtdı. Rəsmi qaynaqda deyildiyi kimi, "bu yeni hunların davranışı" barədə eşidən üsyançılar öz evlərini, arvad-uşaqlarını qorumaq üçün kütləvi şəkildə dağılışmağa başladılar. Sentyabrın 11-də üsyançıların düşərgəsində Hacı Məmmədlə yalnız üç dağ mahalının (Müşkür, Anaqdərə və Sırt) sakinləri qalmışdı. O, qalan üsyançılara evlərinə dağılışmaq əmri verib özü doğma Xuluq kəndinə getdi; oradan isə ailəsi ilə birlikdə Kürə xanlığına keçdi. Özünü üsyana tərəfdar kimi göstərən Qazıqumux və Kürə hakimi Məmmədmirzə xan onu tutub hökumətə təslim etdi. Üsyan başçıları sayılan 44 kişi həbs edildi. Quba üsyanı qan içində boğuldu. Üsyandan sonra da dağlıq mahallarda mübarizə davam edirdi. Üsyanın ikinci lideri Yarəli beş adamla dağlara çəkilib qaçaqlıq edirdi. 1838-ci ildə cəza dəstələri iki dəfə üsyançıların üzərinə yürüş etdi. İyun ayında Acıaxur adlı bir yerdə baş vermiş döyüşdə üsyançılar əzildilər. Dağlıq mahalların sakinləri Rusiyaya sədaqətli olacaqları, vergilərdən boyun qaçırmayacaqları haqda hökumət qarşısında and içməyə məcbur edildilər. Üsyançılardan bir parası Rutullu Ağabəy başda olmaqla dağlara çəkildi. Üsyan yatırıldıqdan sonra hökumət hərəkatın fəal iştirakçılarına divan tutdu. Hacı Məhəmməd 4 il çəkən üzücü dindirmələrdən sonra Bakı hərbi-səhra məhkəməsinin hökmü ilə asıldı. Mayor İsa bəy bütün ad və rütbələrdən məhrum edilib Sibirə sürüldü. Vəlibəy Şahnamaz oğlu, Ağası Zöhrab oğlu, Şahbaz Əhməd oğlu, Şərifəli Çəmyab oğlu Sibir xətt qoşunlarına "qulluğa" göndərildilər. İmperator Nikolay Hacı Məmmədin heç bir suçu olmayan oğlu Novruzun "yaşamaq üçün" Quzey Rusiya şəhəri Kaluqaya göndərilməsi haqda buyruq verdi. Ancaq Novruz rus hərbi xəstəxanasında gözlənilmədən "qızdırmaya tutulub" öldü. Quba üsyanı Azərbaycanda müstəmləkə zülmünə qarşı mübarizə tarixində böyük yer tutur. Həmçinin bax Quba xanlığı Quba soyqırımı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=290211 |
1838 | 2 fevral - Rafael Karreranın üsyançı ordusunun Qvatemala şəhərinə daxil olması. mart - Buda və Peştdə böyük daşqınların baş verməsi. 16 mart - Braziliyanın imperator ordusu tərəfindən San-Salvador şəhərinin tutulması 14 aprel - Fransisko Morasanın federal ordusunun Rafael Karreranın dəstələrinin tərk etdiyi Qvatemala şəhərinə daxil olması. 30 aprel - Nikaraquanın Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının tərkibindən çıxdığını elan etməsi 15 noyabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişi zamanı əfqan taxt-tacına namizəd Şuci ül-Mülkün dəstələrinin Ludxiyandan Əfqanıstan istiqamətinə hərəkət etməsi. 2 dekabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişi zamanı əfqan taxt-tacına namizəd Şuci ül-Mülkün dəstələrinin Hindistandakı Böyük Britaniya mülklərinin sərhəddini keçərək Əfqanıstana soxulması. İngiltərə ilə Rusiya arasında ticarət konvensiyasının imzalanması. İngiltərə ilə İran arasında diplomatik əlaqələrin kəsilməsi. Acıaxur döyüşü avqust-sentyabr - Şəkidə Məşədi Məhəmmədin başçılığı ilə Rüsiyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyan baş verdi. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Lənkəran qəzasında Vel kəndinin salınması. Naxçıvanda və Şamaxıda qəza məktəblərinin açılması. Hacı Zeynalabdin Tağıyev Albert fon Şamisso | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4547 |
1838-ci il | 2 fevral - Rafael Karreranın üsyançı ordusunun Qvatemala şəhərinə daxil olması. mart - Buda və Peştdə böyük daşqınların baş verməsi. 16 mart - Braziliyanın imperator ordusu tərəfindən San-Salvador şəhərinin tutulması 14 aprel - Fransisko Morasanın federal ordusunun Rafael Karreranın dəstələrinin tərk etdiyi Qvatemala şəhərinə daxil olması. 30 aprel - Nikaraquanın Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının tərkibindən çıxdığını elan etməsi 15 noyabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişi zamanı əfqan taxt-tacına namizəd Şuci ül-Mülkün dəstələrinin Ludxiyandan Əfqanıstan istiqamətinə hərəkət etməsi. 2 dekabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişi zamanı əfqan taxt-tacına namizəd Şuci ül-Mülkün dəstələrinin Hindistandakı Böyük Britaniya mülklərinin sərhəddini keçərək Əfqanıstana soxulması. İngiltərə ilə Rusiya arasında ticarət konvensiyasının imzalanması. İngiltərə ilə İran arasında diplomatik əlaqələrin kəsilməsi. Acıaxur döyüşü avqust-sentyabr - Şəkidə Məşədi Məhəmmədin başçılığı ilə Rüsiyanın müstəmləkə siyasətinə qarşı üsyan baş verdi. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Lənkəran qəzasında Vel kəndinin salınması. Naxçıvanda və Şamaxıda qəza məktəblərinin açılması. Hacı Zeynalabdin Tağıyev Albert fon Şamisso | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186092 |
1839 | 1 yanvar - Rusiya imperiyasının paytaxtı Sankt-Peterburq şəhərində Oteçestvennıe zapiski (Vətən qeydləri) jurnalının ilk nömrəsinin çapdan çıxması. 19 yanvar - Ədənin Böyük Britaniya tərəfindən işğal edilməsi. 1 fevral - Fransisko Morasanın səlahiyyət müddətinin başa çatması və Nikaraquanın, Hondurasın və Kosta-Rikanın federasiyanın tərkibindən çıxması ilə Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının formal olaraq öz fəaliyyətini dayandırması. 21 aprel - Osmanlı ordusunun Kütahi razılaşmasını pozaraq Fərat çayını keçməsi və Misirə yürüşünün başlanması 25 aprel - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində ingilis və Pəncab qoşunları tərəfindən əfqan şəhəri olan Kandaqarın tutulması 30 aprel - Vyatkada təntənəli şəkildə Aleksandr Nevski kilsəsinin əsasının qoyulması (1937-ci ildə dağıdılmışdır). Uralda "kartof" üsyanı adlanan kəndli çıxışının baş verməsi. Rusiya pul sisteminin Şimali Azərbaycanda (1839-1843) tətbiqi. M.Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin qrammatikası" dərsliyinin şap olunması. 8 iyul - Standart Oyl şirkətinin banisi, milyarder Con Rokfeller. 18 iyul - Komi ədəbiyyatının banisi, linqvist. tərcüməçi, şair İvan Alekseyeviç Kuratov. 30 oktyabr - İngilis mənşəli fransəz rəssamı Alfred Sisley. 8 noyabr - rus siyasətçisi, Rusiyanın 1906 və 1914-1916-cı illərdə Baş Naziri olmuş İvan Loqqinoviç Qoremıkin. Abdulla bəy Asi 8 may – Corc Miller Bird, ABŞ nevropatoloqu. Maşadu di Asis | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4548 |
1839-cu il | 1 yanvar - Rusiya imperiyasının paytaxtı Sankt-Peterburq şəhərində Oteçestvennıe zapiski (Vətən qeydləri) jurnalının ilk nömrəsinin çapdan çıxması. 19 yanvar - Ədənin Böyük Britaniya tərəfindən işğal edilməsi. 1 fevral - Fransisko Morasanın səlahiyyət müddətinin başa çatması və Nikaraquanın, Hondurasın və Kosta-Rikanın federasiyanın tərkibindən çıxması ilə Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının formal olaraq öz fəaliyyətini dayandırması. 21 aprel - Osmanlı ordusunun Kütahi razılaşmasını pozaraq Fərat çayını keçməsi və Misirə yürüşünün başlanması 25 aprel - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində ingilis və Pəncab qoşunları tərəfindən əfqan şəhəri olan Kandaqarın tutulması 30 aprel - Vyatkada təntənəli şəkildə Aleksandr Nevski kilsəsinin əsasının qoyulması (1937-ci ildə dağıdılmışdır). Uralda "kartof" üsyanı adlanan kəndli çıxışının baş verməsi. Rusiya pul sisteminin Şimali Azərbaycanda (1839-1843) tətbiqi. M.Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin qrammatikası" dərsliyinin şap olunması. 8 iyul - Standart Oyl şirkətinin banisi, milyarder Con Rokfeller. 18 iyul - Komi ədəbiyyatının banisi, linqvist. tərcüməçi, şair İvan Alekseyeviç Kuratov. 30 oktyabr - İngilis mənşəli fransəz rəssamı Alfred Sisley. 8 noyabr - rus siyasətçisi, Rusiyanın 1906 və 1914-1916-cı illərdə Baş Naziri olmuş İvan Loqqinoviç Qoremıkin. Abdulla bəy Asi 8 may – Corc Miller Bird, ABŞ nevropatoloqu. Maşadu di Asis | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186093 |
183 (ədəd) | Yüz səksən üç — say sistemində ədədlərdən biridir. Yüz səksən ikidən sonra, yüz səksən dörddən əvvəl gəlir. Riyaziyyatda Əsas hesablamalarda Səksən üç ədədi — tək ədəddir və eyni zamanda mürəkkəb ədəddir. Say sistemində İnam və etiqadlarda Digər sahələrdə Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=157949 |
184 | 184 -cü il ( CLXXXIV ) Julian təqviminin çərşənbə günü (link tam təqvimi göstərəcək ) başlayan sıçrayış ili idi . O dövrdə Eqgius və Aelianusun Konsulluğu İli (və ya daha az tez-tez 937 Ab urbe condita ili ) kimi tanınırdı. Bu il üçün 184 nominasiyası ilk orta əsrlər dövründən, Anno Domini təqvim dövrü Avropada illərin adlandırılması üçün geniş yayılmış üsula çevrildiyi zamandan istifadə edilmişdir. Çində Sarısarıqlılar Üsyanı və Liang Əyalətinin Üsyanları başladı . Partizan qadağalarının fəlakətləri sona çatır. Zhang Jue Şərqi Han sülaləsindən olan Han imperatoru Linqə qarşı kəndli üsyanına rəhbərlik edir . Luoyanın paytaxtına doğru hərəkət edən onun kütləvi və intizamsız ordusu (360.000 nəfər) dövlət idarələrini və postlarını yandırır və məhv edir. İyun - Han Linq qaynı He Cini imperator ordusuna komandanlıq edir və onları Sarı Turban üsyançılarına hücuma göndərir. Qış - Zhang Jue xəstəlikdən ölür, qardaşları Zhang Bao və Zhang Liang isə Han imperiya qüvvələrinə qarşı döyüşlərdə öldürülür. Sarı türbanlı üsyançılar dağınıq olurlar. Quanqhe dövrünün son (6-cı) ili və Şərqi Han sülaləsinin Zhongping dövrünün başlanğıcı. Goguryeo (Gaogouli ) kralı Gogukcheon (Gaonanwu) Çin ordularını Liaodong'a qədər geri itələyir . Beolhyu Silla kralı olur . Quo Nüvanq , Cao Vey dövlətinin Çin imperatoru (ö. 235 ) Origen , xristian alimi və ilahiyyatçı (təxmini tarix) 6 iyun – Qiao Xuan (və ya Qonzu ), Çin məmuru (d. 110 ) Silla Adalla , Koreya hökmdarı ( Park Evi ) Zhang Jue , Sarı Turban Üsyanının Çin lideri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=2895 |
184-cü il | 184 -cü il ( CLXXXIV ) Julian təqviminin çərşənbə günü (link tam təqvimi göstərəcək ) başlayan sıçrayış ili idi . O dövrdə Eqgius və Aelianusun Konsulluğu İli (və ya daha az tez-tez 937 Ab urbe condita ili ) kimi tanınırdı. Bu il üçün 184 nominasiyası ilk orta əsrlər dövründən, Anno Domini təqvim dövrü Avropada illərin adlandırılması üçün geniş yayılmış üsula çevrildiyi zamandan istifadə edilmişdir. Çində Sarısarıqlılar Üsyanı və Liang Əyalətinin Üsyanları başladı . Partizan qadağalarının fəlakətləri sona çatır. Zhang Jue Şərqi Han sülaləsindən olan Han imperatoru Linqə qarşı kəndli üsyanına rəhbərlik edir . Luoyanın paytaxtına doğru hərəkət edən onun kütləvi və intizamsız ordusu (360.000 nəfər) dövlət idarələrini və postlarını yandırır və məhv edir. İyun - Han Linq qaynı He Cini imperator ordusuna komandanlıq edir və onları Sarı Turban üsyançılarına hücuma göndərir. Qış - Zhang Jue xəstəlikdən ölür, qardaşları Zhang Bao və Zhang Liang isə Han imperiya qüvvələrinə qarşı döyüşlərdə öldürülür. Sarı türbanlı üsyançılar dağınıq olurlar. Quanqhe dövrünün son (6-cı) ili və Şərqi Han sülaləsinin Zhongping dövrünün başlanğıcı. Goguryeo (Gaogouli ) kralı Gogukcheon (Gaonanwu) Çin ordularını Liaodong'a qədər geri itələyir . Beolhyu Silla kralı olur . Quo Nüvanq , Cao Vey dövlətinin Çin imperatoru (ö. 235 ) Origen , xristian alimi və ilahiyyatçı (təxmini tarix) 6 iyun – Qiao Xuan (və ya Qonzu ), Çin məmuru (d. 110 ) Silla Adalla , Koreya hökmdarı ( Park Evi ) Zhang Jue , Sarı Turban Üsyanının Çin lideri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=184159 |
1840 | 6 fevral - İngiltərə ilə bir neçə maori tayfasının rəhbərləri arasında Yeni Zelandiyanın İngiltərənin idarəçiliyinə keşməsi barədə Vaytanqi razılaşmasının imzalanması. 8 aprel - Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının keçmiş prezidenti Fransisko Morasanın və federalistlərin liderlərinin Salvadordan Kosta-Rikaya və Kolumbiyaya sürgün edilmələri. 20 iyun - İngiltərədə dünyada ilk fəhlə partiyası olan Çartist partiyasının yaradılması. 5 noyabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində üsyan hərəkatının liderlərindən biri Dost Məhəmmədin ailə üzvləri ilə birlikdə məlum olmayan səbəblərə görə Kabula gəlməsi və İngilis hərbi hakimiyyətinə təslim olması Çinlə Hindistan arasında Birinci tiryək müharibəsinin (1840-1842) başlanması. Birinci Tiryək müharibəsinin gedişində ABŞ eskadrasının Çin sularına daxil olması. 10 aprel - Rusiya çarı I Nikolay Cənubi Qafqazda inzibati və məhkəmə islahatı haqqında qanun verdi. 7 may - Pyotr İliç Çaykovski - rus bəstəkarı. 13 may - Alfons Dode - fransız yazıçısı. 2 iyun – Tomas Hardi - ingilis yazıçısı. 14 oktyabr - Dmitri İvanoviç Pisarev - rus publisisti və ədəbi tənqidçi. 16 oktyabr - Kuroda Kiyötaka - yapon dövlət xadimi. 2 aprel - Emil Zolya - fransız yazıçısı. 6 yanvar - Xose Qaspar Rodriqes de Fransiya, müstəqil Paraqvayın ilk rəhbərlərindən biri, ölkənin Ali diktatoru. 25 aprel — Simeon Deni Puasson 27 may — Nikkolo Paqanini, italyan bəstəkar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4549 |
1840-cı il | 6 fevral - İngiltərə ilə bir neçə maori tayfasının rəhbərləri arasında Yeni Zelandiyanın İngiltərənin idarəçiliyinə keşməsi barədə Vaytanqi razılaşmasının imzalanması. 8 aprel - Mərkəzi Amerika Federal Respublikasının keçmiş prezidenti Fransisko Morasanın və federalistlərin liderlərinin Salvadordan Kosta-Rikaya və Kolumbiyaya sürgün edilmələri. 20 iyun - İngiltərədə dünyada ilk fəhlə partiyası olan Çartist partiyasının yaradılması. 5 noyabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində üsyan hərəkatının liderlərindən biri Dost Məhəmmədin ailə üzvləri ilə birlikdə məlum olmayan səbəblərə görə Kabula gəlməsi və İngilis hərbi hakimiyyətinə təslim olması Çinlə Hindistan arasında Birinci tiryək müharibəsinin (1840-1842) başlanması. Birinci Tiryək müharibəsinin gedişində ABŞ eskadrasının Çin sularına daxil olması. 10 aprel - Rusiya çarı I Nikolay Cənubi Qafqazda inzibati və məhkəmə islahatı haqqında qanun verdi. 7 may - Pyotr İliç Çaykovski - rus bəstəkarı. 13 may - Alfons Dode - fransız yazıçısı. 2 iyun – Tomas Hardi - ingilis yazıçısı. 14 oktyabr - Dmitri İvanoviç Pisarev - rus publisisti və ədəbi tənqidçi. 16 oktyabr - Kuroda Kiyötaka - yapon dövlət xadimi. 2 aprel - Emil Zolya - fransız yazıçısı. 6 yanvar - Xose Qaspar Rodriqes de Fransiya, müstəqil Paraqvayın ilk rəhbərlərindən biri, ölkənin Ali diktatoru. 25 aprel — Simeon Deni Puasson 27 may — Nikkolo Paqanini, italyan bəstəkar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186094 |
1840-cı il Birlik Qanunu | 1840-cı il İttifaq haqqında akt — İngilis Parlamenti aktı 1840-cı il iyulun 23-də kraliça Viktoriya tərəfindən təsdiqləndi və 1841-ci ilin fevralında qüvvəyə mindi və Aşağı, Yuxarı Kanadanın bir hökumət daxilində birləşdiyini elan etdi. Bu aktın əsas müddəaları aşağıdakılar idi: hər bir qurucu seqmentdən bərabər olaraq təmsil edilən tək bir parlamentin qurulması; borc konsolidasiyasının əsasının qoyulması; daimi bir vətəndaş siyahısının olması; rəsmi sənədləşmədə, danışıqlarda fransız dilindən istifadənin qadağan olunması; təhsil və mədəni hüquqla əlaqədar müəyyən frankokanadalı təşkilatların fəaliyyətlərinin dondurulması.Ümumiyyətlə, bu akt Daremin hesabatından qaynaqlanırdı. Milli fikrin ilk zəif həyəcanları 1812-ci il müharibəsində yaranmışdı. Bruk, Tekumseh, Laura Sekurd kimi qəhrəmanlarla yarım milyonluq xalq, cənubda 8 milyonluq bir ölkənin istismarına qarşı özünü müdafiə etdi. İngiltərədə sənaye inqilabı, okeanın hər iki tərəfinə də siyasi düşüncəni inkişaf etdirən yeni bir orta sinif yaratdı. Bu, iqtisadi inkişaf yerini dəyişən insan qrupu yaratdı və onların əksəriyyəti yeni dünyaya miqrasiya etdilər və həmçinin, "Şato Klik" və "Fəmili Kompakt" tərəfindən yaradılan monopoliyaya qarşı üsyan etdilər. (Fəmili Kompakt- Yuxarı Kanadanı idarə edən oliqarxlara verilən addır, Şako Klik isə Aşağı Kanadada hökuməti idarə edən və əksəriyyəti ingilislərdən təşkil olunan kiçik, yuxarı sinifdir.) Baxmayaraq ki, 1837-ci il üsyanları tez yatırıldı, ingilislər başqa bir koloniya qrupunu itirmək riski istəmirdi. Darem hesabatı ittifaq haqda akt olaraq adlanan sənəd probleminin həllini və islahat proseslərini özündə ehtiva edirdi. Lakin, eyni zamanda bu sənəd elə bir çıxılmaz vəziyyət yaratdı ki, 27 il sonra bu cəsarətli təcrübə tərəfindən qırıldı. İttifaq müflisləşən Yuxarı Kanadada təcili maddi məsələlərin həlli üçün yaradıldı. Onlar ümid edirdi ki, bura Aşağı Kanada ilə birləşsə, buranın maliyyə problemi həll edilə bilər. Yeni təşkil olunan hökumət forması, bugünkü Kanada hökumətinin təməlini təşkil edir. İcraedici şura Kabinet oldu. Qanunvericilik şurası qanun və qaydalar üzərindəki səlahiyyətlərini itirdi. İki Kanada birləşməsi, Lord Sidenxem tərəfindən Monrealda 1841-ci ildə reallaşdı. Yeni birləşmiş koloniya Kanada əyaləti olaraq seçildi və hökumət Sidenxem tərəfindən Kinqstona daşındı. Yuxarı Kanada rəsmi olaraq Qərbi Kanada, Aşağı Kanada isə Şərqi Kanada olaraq adlandırıldı. Şərqi Kanada 450.000, Qərbi Kanadanın isə 650.000 əhaliyə sahib idi. Şərqi Kanada qanunvericilik məclislərində 42 yerlə təmsil olunurdu. Yuxarı Kanadada Lui Josef Papino tələb etdi ki, birləşmiş Kanadanın yeni parlamenti ləğv olunsun və əhali tərəfindən nümayəndəlik yaradılsın. Qərbi Kanadanın ingilisdilli ikitirəlik salarkən, Şərqi Kanadanın fransızdilli əhalisi Qanunverici Assambleyada birləşmiş frankokanadalıların varlığını güclü qarantiya edirdilər. Lafonteyn-Baldvin hökuməti, məclisdə, məhkəmələrdə və vətəndaş rəhbərliyində fransız dili əleyhinə olan tədbirləri qüvvədən qaldırmağı bacardı. İkili əksəriyyət prinsipi ilə Qərbi və Şərqi Kanada yenidən ayrıldı və qısa bir idarə üçün hər iki tərəf də, müstəqil idarə olunmağa başladı. Onu da qeyd edək ki, bu akt 1867-ci ilə kimi hökm sürən siyasi qeyri-sabitliyin əsas səbəbi idi. Sonda vəziyyət daha dözülməz hala gəldi və 1864-cü ildə Böyük Koalisiyaya və 1867-ci ildə Konfederasiyaya (Kanada Dominionu) keçdi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=533715 |
1840-cı il İttifaq haqqında akt | 1840-cı il İttifaq haqqında akt — İngilis Parlamenti aktı 1840-cı il iyulun 23-də kraliça Viktoriya tərəfindən təsdiqləndi və 1841-ci ilin fevralında qüvvəyə mindi və Aşağı, Yuxarı Kanadanın bir hökumət daxilində birləşdiyini elan etdi. Bu aktın əsas müddəaları aşağıdakılar idi: hər bir qurucu seqmentdən bərabər olaraq təmsil edilən tək bir parlamentin qurulması; borc konsolidasiyasının əsasının qoyulması; daimi bir vətəndaş siyahısının olması; rəsmi sənədləşmədə, danışıqlarda fransız dilindən istifadənin qadağan olunması; təhsil və mədəni hüquqla əlaqədar müəyyən frankokanadalı təşkilatların fəaliyyətlərinin dondurulması.Ümumiyyətlə, bu akt Daremin hesabatından qaynaqlanırdı. Milli fikrin ilk zəif həyəcanları 1812-ci il müharibəsində yaranmışdı. Bruk, Tekumseh, Laura Sekurd kimi qəhrəmanlarla yarım milyonluq xalq, cənubda 8 milyonluq bir ölkənin istismarına qarşı özünü müdafiə etdi. İngiltərədə sənaye inqilabı, okeanın hər iki tərəfinə də siyasi düşüncəni inkişaf etdirən yeni bir orta sinif yaratdı. Bu, iqtisadi inkişaf yerini dəyişən insan qrupu yaratdı və onların əksəriyyəti yeni dünyaya miqrasiya etdilər və həmçinin, "Şato Klik" və "Fəmili Kompakt" tərəfindən yaradılan monopoliyaya qarşı üsyan etdilər. (Fəmili Kompakt- Yuxarı Kanadanı idarə edən oliqarxlara verilən addır, Şako Klik isə Aşağı Kanadada hökuməti idarə edən və əksəriyyəti ingilislərdən təşkil olunan kiçik, yuxarı sinifdir.) Baxmayaraq ki, 1837-ci il üsyanları tez yatırıldı, ingilislər başqa bir koloniya qrupunu itirmək riski istəmirdi. Darem hesabatı ittifaq haqda akt olaraq adlanan sənəd probleminin həllini və islahat proseslərini özündə ehtiva edirdi. Lakin, eyni zamanda bu sənəd elə bir çıxılmaz vəziyyət yaratdı ki, 27 il sonra bu cəsarətli təcrübə tərəfindən qırıldı. İttifaq müflisləşən Yuxarı Kanadada təcili maddi məsələlərin həlli üçün yaradıldı. Onlar ümid edirdi ki, bura Aşağı Kanada ilə birləşsə, buranın maliyyə problemi həll edilə bilər. Yeni təşkil olunan hökumət forması, bugünkü Kanada hökumətinin təməlini təşkil edir. İcraedici şura Kabinet oldu. Qanunvericilik şurası qanun və qaydalar üzərindəki səlahiyyətlərini itirdi. İki Kanada birləşməsi, Lord Sidenxem tərəfindən Monrealda 1841-ci ildə reallaşdı. Yeni birləşmiş koloniya Kanada əyaləti olaraq seçildi və hökumət Sidenxem tərəfindən Kinqstona daşındı. Yuxarı Kanada rəsmi olaraq Qərbi Kanada, Aşağı Kanada isə Şərqi Kanada olaraq adlandırıldı. Şərqi Kanada 450.000, Qərbi Kanadanın isə 650.000 əhaliyə sahib idi. Şərqi Kanada qanunvericilik məclislərində 42 yerlə təmsil olunurdu. Yuxarı Kanadada Lui Josef Papino tələb etdi ki, birləşmiş Kanadanın yeni parlamenti ləğv olunsun və əhali tərəfindən nümayəndəlik yaradılsın. Qərbi Kanadanın ingilisdilli ikitirəlik salarkən, Şərqi Kanadanın fransızdilli əhalisi Qanunverici Assambleyada birləşmiş frankokanadalıların varlığını güclü qarantiya edirdilər. Lafonteyn-Baldvin hökuməti, məclisdə, məhkəmələrdə və vətəndaş rəhbərliyində fransız dili əleyhinə olan tədbirləri qüvvədən qaldırmağı bacardı. İkili əksəriyyət prinsipi ilə Qərbi və Şərqi Kanada yenidən ayrıldı və qısa bir idarə üçün hər iki tərəf də, müstəqil idarə olunmağa başladı. Onu da qeyd edək ki, bu akt 1867-ci ilə kimi hökm sürən siyasi qeyri-sabitliyin əsas səbəbi idi. Sonda vəziyyət daha dözülməz hala gəldi və 1864-cü ildə Böyük Koalisiyaya və 1867-ci ildə Konfederasiyaya (Kanada Dominionu) keçdi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=629402 |
1840-cı illər | 1840-cı illər — Qriqori təqvimində 1840-cı il yanvarın 1-də başlayan və 1849-cu il dekabrın 31-də bitən onillikdir. Siyasətçilər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=570313 |
1841 | 19 fevral - Paraqvayda hərbi çevriliş nəticəsində mülki tpiumviratın devrilməsi və hakimiyyətə ordu komandanı Mariano Roke Alonsonun gəlməsi. 4 mart - ABŞ prezidenti vəzifəsinə 9-cu prezidenti general Vilyam Henri Harrisonun gəlməsi. 4 aprel - ABŞ-nin yeni prezidenti general Vilyam Henri Harrisonun sətəlcəmdən vəfat etməsi və vitse-prezident Con Taylerin ABŞ-nin 10-cu prezidenti kimi and içməsi. 11 iyun - General Xose Migel Velasko Frankonun Boliviya prezidenti vəzifəsini tərk etməsi. 25 noyabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində Kabul çayı üzərindəki körpüdə ingilis komandanlığı ilə Dost Məhəmmədin oğlu Əkbər xanın başçılığı ilə üsyançılar arasında danışığların başlanması. İngilis eskadrasının İran körfəzinə daxil olaraq Xərək adasını ələ keçirməsi. oktyabr - İngiltərə ilə İran arasında ticarət müqaviləsinin imzalanması. 1 yanvar - Çar I Nikolayın imzaladığı inzibati islahat qanununa (10.04.1840) əsasən, Cənubi Qafqaz paytaxtı Tiflis olmaqla Gürcüstan-İmeretiya quberniyasına və paytaxtı Şamaxı olmaqla Kaspi (Xəzər) vilayətinə bolünməsi. 25 aprel - Qazax, Şəmşəddil və Borçalı nahiyələrində yaşayan ağaların torpaq sahibliyindən və həmin torpaqları becərən kəndlilər üzərindəki hüquqlarından məhrum edilməsi barədə qanun qəbul olunması. 28 may - Xəzər vilayəti bəylərinin torpaq sahibliyindən və həmin torpaqları becərən kəndlilər üzərindəki hüquqlarından məhrum edilməsi barədə qanun qəbul olunması. Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsərini yazması. Fransanın siyasi və dövlət xadimi Corc Klemanso Rus şairi Mixail Yuryeviç Lermontov. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4550 |
1841-ci il | 19 fevral - Paraqvayda hərbi çevriliş nəticəsində mülki tpiumviratın devrilməsi və hakimiyyətə ordu komandanı Mariano Roke Alonsonun gəlməsi. 4 mart - ABŞ prezidenti vəzifəsinə 9-cu prezidenti general Vilyam Henri Harrisonun gəlməsi. 4 aprel - ABŞ-nin yeni prezidenti general Vilyam Henri Harrisonun sətəlcəmdən vəfat etməsi və vitse-prezident Con Taylerin ABŞ-nin 10-cu prezidenti kimi and içməsi. 11 iyun - General Xose Migel Velasko Frankonun Boliviya prezidenti vəzifəsini tərk etməsi. 25 noyabr - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində Kabul çayı üzərindəki körpüdə ingilis komandanlığı ilə Dost Məhəmmədin oğlu Əkbər xanın başçılığı ilə üsyançılar arasında danışığların başlanması. İngilis eskadrasının İran körfəzinə daxil olaraq Xərək adasını ələ keçirməsi. oktyabr - İngiltərə ilə İran arasında ticarət müqaviləsinin imzalanması. 1 yanvar - Çar I Nikolayın imzaladığı inzibati islahat qanununa (10.04.1840) əsasən, Cənubi Qafqaz paytaxtı Tiflis olmaqla Gürcüstan-İmeretiya quberniyasına və paytaxtı Şamaxı olmaqla Kaspi (Xəzər) vilayətinə bolünməsi. 25 aprel - Qazax, Şəmşəddil və Borçalı nahiyələrində yaşayan ağaların torpaq sahibliyindən və həmin torpaqları becərən kəndlilər üzərindəki hüquqlarından məhrum edilməsi barədə qanun qəbul olunması. 28 may - Xəzər vilayəti bəylərinin torpaq sahibliyindən və həmin torpaqları becərən kəndlilər üzərindəki hüquqlarından məhrum edilməsi barədə qanun qəbul olunması. Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsərini yazması. Fransanın siyasi və dövlət xadimi Corc Klemanso Rus şairi Mixail Yuryeviç Lermontov. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186095 |
1842 | 6 yanvar — Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində ingilis ordusunun Əfqanıstandan çıxarılmağa başlanılması, general Vilyam Elfinstonun başçılığı ilə qoşunların Kabuldan Cəlilabada doğru hərəkət etməsi. Kazan quberniyasında çuvaş və mari kəndlilərinin çıxışlarının baş verməsi. 13 aprel — Fransisko Morasanın başçılığı ilə onun tərəfinə keçmiş ordu ilə birlikdə Kosta-Rikanın paytaxtı San Xose şəhərinə daxil olması 29 avqust- Nankində Çinlə İngiltərə arasında "Sülh, dostluq, ticarət və zərərin ödənilməsi" barədə sülh müqaviləsinin imzalanması. 11 sentyabr — Kosta-Rikada hərbi çevriliş nəticəsində Fransisko Morasanın devrilməsi. 15 sentyabr — Kosta-Rikanın paytaxtı San-Xose şəhərinin mərkəzi meydanında Mərkəzi Amerika federal Respublikasının keşmiş rəhbəri Fransisko Morasanın güllələnməsi. İngilis fiziki D. Coul və alman fiziki R. Mayer tərəfindən təcrübələr yolu ilə enerjinin itməməsi və çevrilməsi qanununun kəşf edilməsi. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Yelizavetpol qəzasında Rus Borisi kəndinin salınması. 15 yanvar — Pol Lafarq, fransız iqtisadçı və siyasi xadim. 17 yanvar — Vasili Qriqoryeviç Avseyenko, rus yazıçısı, ədəbi tənqidçi və publisist. 25 fevral — Karl May, alman yazıçısı 26 fevral — Kamil Flammarion, fransız aair-simvolisti 18 mart — Fransız simvolizminin başçısı, şair — Stefan Mallarme. 1 aprel — Əhməd Orabi-paşa, Misir hərbi və siyasi xadimi, 1882-ci ildə İngilis-Misir müharibəsi dövründə ingilislərə qarşı mübarizənin rəhbəri. 25 aprel — Fyodor Nikiforoviç Plevako, rus vəkili və məhkəmə natiqi. 23 may — Mariya Konolnitskaya — Polşa yazıçısı 24 iyun — Ambroz Birs — Amerika yazıçısı 11 sentyabr — Varfolomey Zaytsev, rus publisisti və ədəbi tənqidçisi 21 sentyabr — II Əbdülhəmid, 34-cü Osmanlı sultanı və 113-cü İslam xəlifəsi. 26 oktyabr — Vasili Vasilyeviç Vereşagin, rus rəssamı. 27 noyabr — Nikolay Konstantinoviç Mixaylovski, rus publisisti, sosioloq, ədəbi tənqidçi. 9 dekabr — Pyotr Kropotkin, rus anarxizminin nəzəriyyəçisi, tarixçi. 12 dekabr — Alfred Parland, rus arxitektoru. Ayətullah Seyid Əli İrəvani 27 oktyabr – Colitti Covanni, dövlət və siyasi xadimi Cənubi Azərbaycan şairi — Fazil xan Şeyda. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4551 |
1842-ci il | 6 yanvar — Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində ingilis ordusunun Əfqanıstandan çıxarılmağa başlanılması, general Vilyam Elfinstonun başçılığı ilə qoşunların Kabuldan Cəlilabada doğru hərəkət etməsi. Kazan quberniyasında çuvaş və mari kəndlilərinin çıxışlarının baş verməsi. 13 aprel — Fransisko Morasanın başçılığı ilə onun tərəfinə keçmiş ordu ilə birlikdə Kosta-Rikanın paytaxtı San Xose şəhərinə daxil olması 29 avqust- Nankində Çinlə İngiltərə arasında "Sülh, dostluq, ticarət və zərərin ödənilməsi" barədə sülh müqaviləsinin imzalanması. 11 sentyabr — Kosta-Rikada hərbi çevriliş nəticəsində Fransisko Morasanın devrilməsi. 15 sentyabr — Kosta-Rikanın paytaxtı San-Xose şəhərinin mərkəzi meydanında Mərkəzi Amerika federal Respublikasının keşmiş rəhbəri Fransisko Morasanın güllələnməsi. İngilis fiziki D. Coul və alman fiziki R. Mayer tərəfindən təcrübələr yolu ilə enerjinin itməməsi və çevrilməsi qanununun kəşf edilməsi. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Yelizavetpol qəzasında Rus Borisi kəndinin salınması. 15 yanvar — Pol Lafarq, fransız iqtisadçı və siyasi xadim. 17 yanvar — Vasili Qriqoryeviç Avseyenko, rus yazıçısı, ədəbi tənqidçi və publisist. 25 fevral — Karl May, alman yazıçısı 26 fevral — Kamil Flammarion, fransız aair-simvolisti 18 mart — Fransız simvolizminin başçısı, şair — Stefan Mallarme. 1 aprel — Əhməd Orabi-paşa, Misir hərbi və siyasi xadimi, 1882-ci ildə İngilis-Misir müharibəsi dövründə ingilislərə qarşı mübarizənin rəhbəri. 25 aprel — Fyodor Nikiforoviç Plevako, rus vəkili və məhkəmə natiqi. 23 may — Mariya Konolnitskaya — Polşa yazıçısı 24 iyun — Ambroz Birs — Amerika yazıçısı 11 sentyabr — Varfolomey Zaytsev, rus publisisti və ədəbi tənqidçisi 21 sentyabr — II Əbdülhəmid, 34-cü Osmanlı sultanı və 113-cü İslam xəlifəsi. 26 oktyabr — Vasili Vasilyeviç Vereşagin, rus rəssamı. 27 noyabr — Nikolay Konstantinoviç Mixaylovski, rus publisisti, sosioloq, ədəbi tənqidçi. 9 dekabr — Pyotr Kropotkin, rus anarxizminin nəzəriyyəçisi, tarixçi. 12 dekabr — Alfred Parland, rus arxitektoru. Ayətullah Seyid Əli İrəvani 27 oktyabr – Colitti Covanni, dövlət və siyasi xadimi Cənubi Azərbaycan şairi — Fazil xan Şeyda. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186096 |
1843 | 20 yanvar - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində Əfqanıstan əmiri Dost Məhəmmədin ingilislərdən azad edilmiş Lahorda təntənəli şəkildə qarşılanması və Kabula doğru hərəkət etməsi. 14 mart - Haiti prezidenti Jan-Pyer Buayenin devrilməsi. 13 oktyabr - Nyu-Yorkda Bnay Brit yəhudi təşkilatının əsasının qoyulması. 30 dekabr - Haiti Pespublikasının yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi. Almaniyanın Hamburq şəhərində müasir tipli ilk kanalizasiyanın inşa edilməsi. Nuxa şəhərində "Təcrübə ipəkçilik məktəbi"nin fəaliyyətə başlaması. 10 mart - Rusiya çarı I Nikolayın fərmanına əsasən "Ali müsəlman silki"nin təsis edilməsi. 30 mart - Konsstantin Mixayloviç Stanükoviç, rus yazıçısı. 15 iyun - Edvard Qriq, Norveç bəstəkarı. 2 iyul - Antonio Labriola, İtalyan marksizminin banisi, filosof 20 sentyabr - Nikolay Aleksandroviç - böyük knyaz 15 fevral - Teodoros Kolokotronis, Yunanıstanın istiqlaliyyəti uğrunda müharibə dövründə yunan sərkərdəsi. 29 aprel - Aleksey Nikolayeviç Olenin, rus dövlət xadimi. 19 mart - Anton Reynqard Falk, Niderland siyasi xadimi. 21 mart - Robert Sauti, ingilis şairi. 7 iyun - İohann Xristian Fridrix Qyölderlin, alman şairi. 11 iyun - qraf Pyotr Xristianoviç Vitgenşteyn, rus hərbi xadimi. 16 iyun - Vilyam Şau Katkart, Böyük Britaniya generalı və diplomatı. 24 iyun - İohann Fridrix Kind, alman şairi və dramaturqu. 19 sentyabr - Qustav Kaspar Koriolis, fransız riyaziyyatçısı. 6 oktyabr - Arçibald Kempbell, Böyük Britaniya generalı. 25 oktyabr - qraf YevqrafFedotoviç Komarovski, rus dövlət xadimi və memuaristi. Ehsan xan Kəlbalı xan oğlu Naxçıvanski, Rusiya ordusunda general. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4552 |
1843-cü il | 20 yanvar - Birinci ingilis-əfqan müharibəsinin gedişində Əfqanıstan əmiri Dost Məhəmmədin ingilislərdən azad edilmiş Lahorda təntənəli şəkildə qarşılanması və Kabula doğru hərəkət etməsi. 14 mart - Haiti prezidenti Jan-Pyer Buayenin devrilməsi. 13 oktyabr - Nyu-Yorkda Bnay Brit yəhudi təşkilatının əsasının qoyulması. 30 dekabr - Haiti Pespublikasının yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi. Almaniyanın Hamburq şəhərində müasir tipli ilk kanalizasiyanın inşa edilməsi. Nuxa şəhərində "Təcrübə ipəkçilik məktəbi"nin fəaliyyətə başlaması. 10 mart - Rusiya çarı I Nikolayın fərmanına əsasən "Ali müsəlman silki"nin təsis edilməsi. 30 mart - Konsstantin Mixayloviç Stanükoviç, rus yazıçısı. 15 iyun - Edvard Qriq, Norveç bəstəkarı. 2 iyul - Antonio Labriola, İtalyan marksizminin banisi, filosof 20 sentyabr - Nikolay Aleksandroviç - böyük knyaz 15 fevral - Teodoros Kolokotronis, Yunanıstanın istiqlaliyyəti uğrunda müharibə dövründə yunan sərkərdəsi. 29 aprel - Aleksey Nikolayeviç Olenin, rus dövlət xadimi. 19 mart - Anton Reynqard Falk, Niderland siyasi xadimi. 21 mart - Robert Sauti, ingilis şairi. 7 iyun - İohann Xristian Fridrix Qyölderlin, alman şairi. 11 iyun - qraf Pyotr Xristianoviç Vitgenşteyn, rus hərbi xadimi. 16 iyun - Vilyam Şau Katkart, Böyük Britaniya generalı və diplomatı. 24 iyun - İohann Fridrix Kind, alman şairi və dramaturqu. 19 sentyabr - Qustav Kaspar Koriolis, fransız riyaziyyatçısı. 6 oktyabr - Arçibald Kempbell, Böyük Britaniya generalı. 25 oktyabr - qraf YevqrafFedotoviç Komarovski, rus dövlət xadimi və memuaristi. Ehsan xan Kəlbalı xan oğlu Naxçıvanski, Rusiya ordusunda general. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186097 |
1844 | 4 yanvar - General Şarl Errar Haiti prezidenti seçilir. 27 fevral - Haiti adasında üsyançılar tərəfindən Santo-Dominqonun tutulması və Haiti Respublikasından asılı olmayan Dominikan Respublikasının elan edilməsi. Almaniyada Sileziya toxucularının üsyanının baş verməsi. Qafqaz canişinliyiini təşkil olunması. Tiflisdə M.Ş.Vazehin başçılıq etdiyi "Divani-hikmət" ədəbi məclisinin təşkil olunması. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Yelizavetpol qəzasında Slavyanka kəndinin salınması. 14 mart — I Umberto Fransız simvolizminin nümayəndəsi, şair Pol Verlen. Əsədulla bəy Mustafa bəy oğlu Yadigarov, rus ordusunda general. 30 avqust — Fridrix Ratsel, alman etnoloqu, sosioloqu və coğrafiyaşünası. Azərbaycan şairi - Baba bəy Şakir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4553 |
1844-cü il | 4 yanvar - General Şarl Errar Haiti prezidenti seçilir. 27 fevral - Haiti adasında üsyançılar tərəfindən Santo-Dominqonun tutulması və Haiti Respublikasından asılı olmayan Dominikan Respublikasının elan edilməsi. Almaniyada Sileziya toxucularının üsyanının baş verməsi. Qafqaz canişinliyiini təşkil olunması. Tiflisdə M.Ş.Vazehin başçılıq etdiyi "Divani-hikmət" ədəbi məclisinin təşkil olunması. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri tərəfindən Yelizavetpol qəzasında Slavyanka kəndinin salınması. 14 mart — I Umberto Fransız simvolizminin nümayəndəsi, şair Pol Verlen. Əsədulla bəy Mustafa bəy oğlu Yadigarov, rus ordusunda general. 30 avqust — Fridrix Ratsel, alman etnoloqu, sosioloqu və coğrafiyaşünası. Azərbaycan şairi - Baba bəy Şakir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186098 |
1845 | Rusiyada M.V.Butaşeviç - Petraşevski tərəfindən "Petraşevskiçilər dərnəyi" təşkil edildi. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə" əsərini yazmışdır. Mirzə Əli Ləli Qazax şairi, yazıçısı, ictimai xadim Abay Kunanbayev Bakı muğam məclislərinin yaradıcısı Məşədi Məlik bəy Mansurov Georq Kantor | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4554 |
1845-ci il | Rusiyada M.V.Butaşeviç - Petraşevski tərəfindən "Petraşevskiçilər dərnəyi" təşkil edildi. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə" əsərini yazmışdır. Mirzə Əli Ləli Qazax şairi, yazıçısı, ictimai xadim Abay Kunanbayev Bakı muğam məclislərinin yaradıcısı Məşədi Məlik bəy Mansurov Georq Kantor | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186099 |
1846 | ABŞ Meksikanın bir hissəsi olan Kaliforniyanın anneksiyasını elan etdi. Böyük Jüz Rusiya tərəfindən işğal edildi. 6 dekabr - Rusiya çarı I Nikolay tərəfindən bəy və ağaların hüquqları haqqında reskript imzalanması. 14 dekabr - Rusiya çarı I Nikolayın fərmanı ilə Gürcüstan-İmeretiya quberniyası xə Xəzər vilayətinin ləğv olunması, onların əvəzində Tiflis, Kutais, Dərbənd və Şamaxı quberniyalarının yaradılması. Xəzər dənizində "Volqa" adlı ilk buxar gəmisinin üzməyə başlaması. Azərbaycan xanəndəsi və tarzanı Mirzə Sadıqcan dekabr - Abbasqulu ağa Bakıxanov. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4555 |
1846-cı il | ABŞ Meksikanın bir hissəsi olan Kaliforniyanın anneksiyasını elan etdi. Böyük Jüz Rusiya tərəfindən işğal edildi. 6 dekabr - Rusiya çarı I Nikolay tərəfindən bəy və ağaların hüquqları haqqında reskript imzalanması. 14 dekabr - Rusiya çarı I Nikolayın fərmanı ilə Gürcüstan-İmeretiya quberniyası xə Xəzər vilayətinin ləğv olunması, onların əvəzində Tiflis, Kutais, Dərbənd və Şamaxı quberniyalarının yaradılması. Xəzər dənizində "Volqa" adlı ilk buxar gəmisinin üzməyə başlaması. Azərbaycan xanəndəsi və tarzanı Mirzə Sadıqcan dekabr - Abbasqulu ağa Bakıxanov. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186100 |
1846-cı il reskripti | 1846-cı il reskripti - Çar Rusiyasında Azərbaycanlı bəy və ağaların torpaq hüququnu təsdiq edən sərəncamdır. Sərəncamın məzmunu Mixail Vorontsovun Qafqaz canişini təyin edildikdən sonra qarşısında duran əsas məqsədlərdən biri ali müsəlman silkinin hüquqlarının qaydaya salınması idi. Qəbul edilmiş əvvəlki qərarlara etitaz hakimiyyəti güzəştə getməyə vadar etdi Uzun müddət davam edən hazırlıq işlərindən sonra sərəncam hazırlandı. Nəhayət 6 dekabr 1846-cı ildə I Nikolay bəy və ağaların hüquqları haqqında reskript imzaladı. 12 maddədən olan sərəncamda on maddə bəy və ağaların torpaq hüququna, iki maddə isə feodal-kəndli münasibətlərinə aid idi. Bu reskriptdə ilk dəfə bəy və ağalara məxsus torpaqların irsi mülkiyyəti kimi qəbul edilirdi. Mülk, mülki-xalisə torpaqları ilə yanaşı tiyul torpaqlarıda rəsmən bəylərin mülkiyyəti elan olunurdu. İrsi istifadəyə verilən torpaqlar alqı-satqıya qoyula, bəxşiş edilə bilərdi. Lakin bəy və ağa torpaqları özgə silklərə keçə bilməzdi. Bu reskript feodala kəndlilər arasında qayda-qanun yaratmaq və onlar üzərində polis idarə üsulunu həyata keçirmək hüququ verilirdi. Sahibkar kəndliləri rəiyyət, rəncbər, nökər, elat əvəzinə ümumi olaraq mülkədar tabelisi adlandırmağa başladılar. Reskript müsəlman mülkədarları mərkəzi hakimiyyətə yaxınlaşdırmaq məqsədi güdürdü. Belə "mərhəmət" qarşılığında bəylər dövlətə can-başla xidmət etməli idilər. Bu sənədlə ali müsəlman silki Rusiya zadəganları ilə bərabər torpaq hüququna malik oldular. Ancaq onlar milli ayrı seçkiliyə görə bölgənin idarəsində iştirak edə bilməzdilər. Abdullayev M.Q. Xanlıqlar və rus müstəmləkəçiliyi dövründə Şimali Azərbaycanda aqrar münasibətlər (XIX əsrin 40-cı illərinə qədər). Bakı: 2005 Həmçinin bax 1847-ci il Kəndli Əsasnamələri | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=676652 |
1847 | İngiltərədə qadınlar və yeniyetmələr üçün 10 saatlıq iş gününün müəyyənləşdirilməsi. Vladiqafqazda ilk ictimai kitabxana açılması. Filadelfiyada Amerika Tibb Assosiasiyasının əsasının qoyulması. Mirzə Camal tərəfindən "Qarabağ tarixi" əsərinin yazılması. fevral - Məşhur xanəndə Səttarın Tiflis Xeyriyyə Cəmiyyətinin salonundakı konsertdə muğam ifa etməsi. 11 fevral – Tomas Alva Edison Azərbaycan tarixçisi Həsənəlixan Qaradağı. Salman Nərimanov 9 avqust — Mariya Viktoriya dal Pozzo, İspaniya kralı I Amadeusun xanımı, İspaniyanın kraliça-konsortu. Abbasqulu ağa Bakıxanov. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4556 |
1847-ci il | İngiltərədə qadınlar və yeniyetmələr üçün 10 saatlıq iş gününün müəyyənləşdirilməsi. Vladiqafqazda ilk ictimai kitabxana açılması. Filadelfiyada Amerika Tibb Assosiasiyasının əsasının qoyulması. Mirzə Camal tərəfindən "Qarabağ tarixi" əsərinin yazılması. fevral - Məşhur xanəndə Səttarın Tiflis Xeyriyyə Cəmiyyətinin salonundakı konsertdə muğam ifa etməsi. 11 fevral – Tomas Alva Edison Azərbaycan tarixçisi Həsənəlixan Qaradağı. Salman Nərimanov 9 avqust — Mariya Viktoriya dal Pozzo, İspaniya kralı I Amadeusun xanımı, İspaniyanın kraliça-konsortu. Abbasqulu ağa Bakıxanov. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186101 |
1847-ci il Kəndli Əsasnamələri | 1847-ci il Kəndli Əsasnamələri — Çar Rusiyası tərəfindən Azərbaycanda bəylər ilə asılı kəndlilər arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsinə məqsədilə tətbiq olunmuş sənədlər. Azərbaycanda bəylər ilə asılı kəndlilər arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsi zərurəti Xanlıqlar dövründə (XVIII əsrin ortaları – 1828-ci illər) Azərbaycanda bəylər ilə asılı kəndlilər arasında qarşılıqlı münasibətlər bütün ölkə miqyasında qanunla rəsmiləşdirilməmiş və nizamlanmamışdı. İşğaldan sonra bu problem dərhal həll olunmadı, çünki Rusiya Azərbaycanın ali təbəqəsinin – xan, sultan, məlik, bəy və ağalarının torpaq üzərində mülkiyyət hüququnu uzun müddət tanımadı, hətta 10 aprel 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatından sonra hökumət 1841-ci il 23 may tarixli fərmanı ilə ağalardan malik olduqları kəndləri geri almışdı. Belə bir fərman Kaspi vilayətinin tiyuldar bəylərinə də verilmişdi. Lakin diyarda yaranmış gərgin vəziyyət bu fərmanın sonrakı taleyini qeyri-mümkün etdi. Rusiya imperatoru I Nikolayın əmri ilə 1844-cü ildə Qafqazda canişinlik yaradıldı və ilk canişin qraf M.S.Vorontsova verilən göstərişlərdən biri də Azərbaycan bəy və ağalarının silki hüquqi və imtiyazlarının nizamlanması idi. Çarın 6 dekabr 1846-cı il fərmanı ilə Azərbaycan ali silkinin torpaq üzərində mülkiyyət hüququ tanındı və qanuniləşdirildi. Yalnız bundan az sonra bəylərlə feodal-asılı kəndlilərin qarşılıqlı münasibətlərini qanuniləşdirən - "Kəndli Əsasnamələri" verildi. Kəndli Əsasnamələri və onların mahiyyəti Reskriptdə şərh olunan və torpaq sahibkarları ilə kəndlilərin qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən prinsiplər 1847-ci il 20 aprel və 28 dekabr tarixli "Kəndli əsasnamələri"ndə konkretləşdirildi. Bu əsasnamələrdən birincisi Şamaxı və Dərbənd quberniyalarınm bəy kəndlilərinə, yəni Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Lənkəran, Bakı, Quba və Dərbənd qəzalannm xüsusi sahibkar kəndlilərinə, ikincisi isə Tiflis quberniyasının Yelizavetpol qəzasındakı Qazax və Şəmşəddil nahiyələri ağalarının torpaqlarında yaşayan kəndlilərə aid idi. 1847-ci il 20 aprel "Əsasnaməsi"ndə torpaq mülkiyyətçiləri ilə kəndlilərin qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən, sahibkar kəndlilərinin iqtisadi və hüquqi vəziyyətinə aid bir sıra müxtəlif məsələlərə toxunulurdu. "Əsasnamə" torpaq mülkiyyətçilərinin üzərinə 15 yaşından yuxarı kişi cinsindən olan hər bir kəndlini taxılçılıq, maldarlıq və bostançılıq üçün yararlı olan 5 desyatinlik pay torpağı ilə təmin etmək vəzifəsi qoyurdu. Kəndlini torpaqla təmin etmək vəzifəsini irəli sürən qanunverici, hər şeydən əvvəl xəzinənin və dövlət təhlükəsizliyinin mənafelərini müdafiə etməyi, sahibkarlar və dövlət üçün torpaq rentasiyasının toplanmasını təmin etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Sahibkar kəndliləri isə islahata qədər ki, dövrdə olduğu kimi 5 desyatindən az torpaq sahələrindən istifadə edirdilər. "Əsasnamə" bu tələbin sahibkarlar tərəfindən yerinə yetirilməsini təmin edəcək heç bir tədbir nəzərdə tutmurdu. Mükəlləfiyyətlərin həcmi pay torpağının sahəsindən asılı olaraq müəyyənləşdirilmədiyindən, kəndlinin pay torpağının artırılmasına və "Əsasnamə"də nəzərdə tutulmuş ölçülərə çatdırmağa sahibkarın heç bir marağı yox idi, belə ki, torpağı icarəyə vermək sahibkar üçün daha əlverişli idi. Bütün bunlar "Əsasnamə"nin bu maddəsini qabaqcadan uğursuzluğa məhkum edir, ona deklarativ xarakter verirdi. "Əsasnamə"nin əsas maddələrindən biri kəndlilərin mükəlləfiyyətləri məsələsi idi. Qanun kəndli mükəlləfiyyətlərinin müxtəlif növlərini, onların ödənilməsi və yerinə yetirilməsi üsullarını ətraflı surətdə şərh edirdi. Malcəhət - torpaq sahəsinin kəndlinin vəsaiti (iş heyvanı, kənd təsərrüfatı alətləri, toxum) hesabına becərilməsi şərti ilə istənilən kənd təsərrüfatı bitkisi məhsulunun sahibkarın xeyrinə ayrılan 1/10 hissəsi əsas məhsulla toplanan mükəlləfiyyət idi. "Əsasnamə" rəiyyətləri çoxdan bəri mövcud olmuş bir sıra digər məhsulla toplanan mükəlləfiyyətlərdən azad edərək və ya onları malcəhətin ümumi miqyasına daxil edərək, bu sahəyə nizamlayıcı əsas tətbiq edir və kəndlilərdən alınan natural məhsulla toplanan vergiləri müəyyən dərəcədə azaldırdı. Kəndlilər öz pay torpaqlannı sahibkarların iş heyvanı, alətləri və toxumundan istifadə edərək becərdikləri təqdirdə, onlar məhsulun 1/5-dən çox olmayan hissəsini sahibkara verməli idilər. Bu maddə feodal asılı kəndlilərinin rənc-bərlər (əkərlər) və nökərlər kimi əvvəlki zümrələri, habelə var-yoxdan çıxmış rəiyyətlər ücün nəzərdə tutulmuşdur. "Əsasnamə"yə görə, torpaq mülkiyyətçiləri onlara pay torpağı ayırmalı idilər. Torpaq alan, lakin istehsal vasitələri olmayan bu kəndlilər "kömək" üçün feodala müraciət etməli olurdular. "Əsasnamə" kəndlilər üzərinə məhsul yığımından sonra üç gün ərzində sahibkarın payını ayırmaq, feodal malikanənin hüdudlarında yaşayırsa, bu payı növbəti üç gün, məhsul yığılan yerdən 50 verstdən uzaqda yaşadığı təqdirdə 15 gün ərzində ona çatdırmaq vəzifəsini qoyurdu. "Əsasnamə" məhsulla ödənilən vergi ilə yanaşı, kəndlilərin bəyin xeyrinə işləyib-ödəmə rentasını yerinə yetirmələrini nəzərdə tuturdu. "Əsasnamə" hər kəndli ailəsi üzərinə sahibkarın tələbi ilə öz iş eyvanı və alətlərilə ildə 18 gün ərzində onun təsərriifatında işləmək üçün bir işçi vemək təhəddüdü qoyurdu. Mükəlləfiyyətin bu növü, yəni biyar Azərbaycanda çoxdan bəri mövcud idi. Onun müddəti Azərbaycanın heç bir qəzasında dəqiq müəyyən edilməmişdisə də heç yerdə kəndlilərin feodalın xeyrinə işlədikləri günlərin sayı ―"Əsasnamə"də göstərilmiş rəqəmin heç yarısına da çatmırdı. "Əsasnamə" biyarın həcmini iki dəfədən çox artırdı və bununla da, əvvəlcə mövcud olmuş mükəlləfiyyəti daha ağır və məşəqqətli etdi. Hər ailədən işçi verməklə yanaşı, kəndlilər ildə bir-iki gün bütün kənd cəmiyyəti ilə, elliklə sahibkar üçün işləyərək (əvrəz), feodalın göstərişinə görə, kənd təsərrüfatı və ya suvarma işlərini yerinə yetirməyə borclu idilər. Əvrəz nəticəsində yığılmış məhsul büsbütün feodalın xeyrinə gedirdi. "Əsasnamə"yə görə kəndlilər elliklə sahibkar malikanələrində arxlar və yollar çəkməli, köhnə tikililəri təmir etməli idilər. Bununla da "Əsasnamə" feodallara, lazım gəldikdə, müftə işçi qüvvəsindən istifadə etməklə, özləri üçün xeyirli olan yol və suvarma işlərini genişləndinnək imkanı verirdi. Əkinçiliklə və oturaq maldarlıqla məşğul olan kəndlilər mal-qaranın sahibkar torpağında otarılmasının müqabilində məbləği müəyyənləşdirilməmiş xüsusi pul vergisi - çöpbaşı ödəməli idilər. Çöpbaşı "yerli adətlərə görə müəyyənləşdirilməmiş" qaydalar üzrə alınırdı. Bu da torpaq sahibkatları tərəfindən özbaşmalıqlar üçün şərait yaradırdı. "Əsasnamə"nin üç maddəsi müstəsna surətdə maldarlıqla məşğul olan kəndlilərin mükəlləfiyyətlərini müəyyənləşdirirdi. Bu kəndlilər sahibkara, adətlərə görə, çöpbaşı verməyə və hər ailə gümüş pulla 4 man. məbləğində pul vergisi ödəməyə borclu idilər. "Əsasnamə"yə görə, kəndlilər feodala nökərlər də (hər 10 həyət dən 1 kişi və hər 15 həyətdən 1 qadın) verməli idilər. Qanun feodala kişi nökərlərindən həm çöl, həm də ev işlərində istifadə etməyə icazə verirdi. "Kəndli əsasnamələri"nin nəşrinə qədər də feodallar kəndliləri kişi nökərləri verməyə, lakin "Əsasnamə"də nəzərdə tutulduğundan xeyli az miqdarda, məcbur edirdilər. Əvvəllər kəndlilər heç vaxt qadın nökərlər vermirdilər. Çar müstəmləkəçilərinin özlərindən uydurduqları bu mükəlləfiyyət Azərbaycan xalqının çoxəsrlik ənənələrinə hörmətsizlik idi və elə dərin hiddət doğurdu tezliklə ləğv edildi. "Əsasnamə" sahibkarlara onların torpaqlarında yaşayan kəndlilər üzərində polis və məhdud məhkəmə hakimiyyəti verirdi. "Əsasnamə"yə görə, torpaq mülkiyyətçiləri onların torpaqlarında yaşayan kəndlilərin "farağatlığına, ədəb-ərkanına və əxlaqına" nəzarət etməli idi. Feodal həmçinin kəndlilər arasındakı çəkişmələr üzrə çıxarılmış (bu çəkişmələri kəndlilər içərisindən seçilmiş adamlar həll edirdilər) cinayət cəzası tələb etməyən qərarları təsdiqləyirdi. Polis və məhdud məhkəmə hakimiyyətinin feodalın şəxsində birləşdirilməsi onun kəndlilər üzərində hakimiyyətini gücləndirirdi. O hər hansı bir qanun pozuntusuna görə, istənilən kəndlini məsuliyyətə cəlb edə bilərdi. Kəndlilərin şəxsiyyəti üzərində feodala belə hakimiyyətin verilməsi, kəndlilər tərəfindən mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsi zamanı sahibkarların özbaşınalıqları üçün geniş imkanlar açırdı. Bütün bunlardan əlavə, "Əsasnamə" kəndlilər tərəfindən seçilən kətxudaların təsdiq olunmasını da sahibkarların nəzarətinə verirdi. "Əsasnamə" kəndlilərin "şəxsən azad və digər sahibkarın yanına keçmək hüququna malik olmalarını" etiraf edirdi. Lakin bu hüquq birincisi, kəndlilər tərəfindən adambaşına ən azı 5 desyatin torpaq satın alınmasından, ikincisi, kəndlinin həm tərk etdiyi, həm də onu qəbul edən kənd cəmiyyətlərinin, habelə torpağında bu keçmənin baş verdiyi feodalın razılığından asılı vəziyyətdə qoyulurdu. Bütün hallarda, bunlardan əlavə, kəndlilərin öz mükəlləfiyyətlərini tamamilə yerinə yetirmələri və "diyarın baş rəisinin", yəni canişinin özünün icazəsi tələb olunurdu. Keçmiş xanlar və onların qohumların torpaqlarında yaşayan kəndlilərin, habelə xan nökərlərinin başqa yerə keçməsi daha artıq dərəcədə çətinləşdirildi. 15 il keçəndən sonra da Bakı qubernatoru qeyd edirdi ki, 1847-ci ildən etibarən kəndlilərin bəy torpaqlarından xəzinə torpaqlarına keçməsi halları məhdud xarakter daşıyır. Çar müstəmləkəçiləri ağır mükəlləfiyyətlər yükünü kəndlilər üzərinə yıxaraq, zorakı və əsarətçi dövlət aparatını feodalların mənafeyinin mühafizəsinə səfərbər etdilər. "Əsasnamə" yerli hakimiyyət orqanları qarşısında kəndlilərin feodalların xeyrinə mükəlləfiyyətləri müntəzəm yerinə yetirmələri və onlara tabc olmalarına nəzarət etmək vəzifəsini qoyurdu. Hakimiyyət orqanları sahibkarlardan şikayət alındığı təqdirdə onlara "...yardım və kömək" göstərməyə borclu idilər. "Əsasnamə" feodallara öz mülklərində polis qayda-qanunlarını qorumaq və kəndli çıxışlarını silah gücünə boğaraq vəzifəsini həvalə edirdi. Ağalar və kəndlilər arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirən 1847-ci il 28 dekabr Əsasnaməsi də eynilə belə prinsiplərə əsaslanırdı. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı: 1989, Azərbayan tarixi, Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər. Red.S.S.Əliyarlı. Bakı: 1996 Abdullayev M.Q. Xanlıqlar və rus müstəmləkəçiliyi dövründə Şimali Azərbaycanda aqrar münasibətlər (XIX əsrin 40-cı illərinə qədər). Bakı: 2005 İsmayılov X.X. Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi. Bakı: 2006, | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=444377 |
1848 | 12 yanvar - İtaliyada 1848-1849-cu illər inqilabının başlanması. Palrmoda - Siciliyada üsyanın baş verməsi. 2 fevral - Quadalupe-İdalqoda Meksika ilə ABŞ arasında imzalanmış sülh müqaviləsinə əsasən Meksikanın ABŞ-nin xeyrinə ölkə ərazisinin təxminən 55%-ni təşkil edən Texas, Yeni Meksika, Yuxarı Kaliforniya və digər ərazilərdən əl çəkməsi. 15 fevral – Londonda Karl Marks və Fridrix Engelsin birgə yazdığı "Kommunist Partiyasının Manifesti" əsərinin çapdan çıxması. 22 fevral - Fransa inqilabının başlanması 24 fevral-Fransada Burbonlar sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olan I Lui-Filippin hakimiyyətdən devrilməsi, Fransada inqilabın başlanması. 27 fevral - Almaniyanın cənub-qərb hissəsində və Reyn əyalətində inqilabi çıxışların baş verməsi, 1848-1849-cu illər Almaniya inqilabının başlanması. 3 mart - Layoş Koşutun Avstriya imperatoru İ Ferdinanddan Macarıstan Konstitusiyasının tətbiqini və müstəqil Macarıstan hökumətinin yaradılmasını tələb etməsi 13 mart- Avstriyanın paytaxtı Vyanada üsyanın başlanması. 15 mart -Macarıstanda Avstriya zülmünə qarşı üsyanın başlanması. 18 mart- Berlində silalı üsyanın baş verməsi. 18-22 mart- Milanda baş verən üsyan nəticəsində avstraliyalıların Vyanadan qovulması. Korteslərdən qeyri-məhdud səlahiyyət alan İspaniyanın baş naziri general Ramon Narvaes tərəfindən parlamentin buraxılması. Layoş Battayani tərəfindən ilk müstəqil Macarıstan hökumətinin təşkil edilməsi. 25 mart - Sardiniya krallığının kralı Karl Albertonun Avstriyaya müharibə elan etməsi. Avstriya-İtaliya müharibəsinin başlanması. 25 aprel - Vyanada İmperiya ərazisində yaşayan bütün millətlərə bərabər hüquqlar vəd edilən imperiya konstitusiyasının lahiyəsinin dərc olunması may - Frankfurt-Maynda Ümumalman parlamentinin fəaliyyətə başlaması. may -Berlində Prussiya Milli Məclisinin açılması. 12 iyun -Praqada fəhlə və tələbələrin dinc nümayişinin gülləbaran edilməsi. Praqa üsyanının başlanması. 17 iyun - Avstriya qoşunları tərəfindən Praqa üsyanının yatırılması. 22 iyun - Parisdə üsyanın başlanması. 26 iyun - Paris üsyanının yatırılması. 22 iyul - Vyanada Avstriya parlamentinin - reyxstaqın fəaliyyətə başlaması. 11 avqust - Sardiniya ilə Avstriya arasında bağlanmış barışığa əsasən Sardiniya qoşunlarının Lombardiya, Venesiya və digər əyalətləri tərk etməyi öhdəsinə götürməsi. 18 sentyabr - Frankfurt na-Maynda üsyanın yatırılması. 6 oktyabr -Vyanada Avstriya zülmünə qarşı üsyanın baş verməsi. 31 oktyabr - İmperator qoşunlarının Vyanaya daxil olması və üsyanın yatırılması. 15 noyabr - Avstriya parlamentinin - reyxstaqının fəaliyyətinin başa çatması. noyabr - Romada üsyanın baş verməsi və Papa IX Piyin Vatikandan qaçması. İranda Babilər hərəkatının (1848-1852) başlanması. Bibiheybətdə texnik Semyonov tərəfindən mexaniki üsulla dünyada ilk dəfə neft quyusunun qazılması. Şamaxıda eyni adlı xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən ibtidai məktəb sinfi olan Müqəddəs Nina məktəbinin açılması. Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi 28 yanvar – Həsənəli xan Qaradaği. Mariyana Marraş Azərbaycan tarixçisi - Mirzə Adıgözəl bəy. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4557 |
1848-1849-cu illər Avstriya inqilabı | 1848-1849-cu illər Avstriya inqilabı — Avstriya imperiyasında baş vermiş burjua-demokratik inqilab, 1848-ci il inqilablarından biri. Avstriyada da inqilab Fransada baş verən inqilabının təsiri altında baş verdi. Avstriya hakim dairələri mətbuata Fransada baş verənlər haqqında bir kəlmə belə qeyd etməmək üçün qadağalar qoysa da, artıq mart ayının 3-də aşağı landtaqların tələbləri meydana çıxdı. Bu tələblərdə senzuranın ləğvi, təmsilçiliyin artırılması, landtaqların hüquqlarının genişləndirilməsi əks olunmuşdu. Mart ayının 13-də isə Vyanada baş verən üsyan nəticəsində, mart ayının 14-də Klemens Metternix hakimiyyətdən devrildi. Mart ayının 15-də isə Macarıstanda Buda və Peşt şəhərlərində üsyanların baş qaldırması ilə inqilab qalibiyyət çaldı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607917 |
1848-1849-cu illər İtaliya inqilabı | 1848–1849-cu illər İtaliya inqilabı — Avstriya imperiyasına qarşı çevrilmiş burju-demokratik inqilab, 1848-ci il üsyanlarından biri. İnqilab ərəfəsində ictimai-siyasi vəziyyət XIX əsrin birinci yarısında İtaliya hələ də parçalanmış halda idi. İtaliya torpaqlarının bir hissəsi Avstriya imperiyasının, bir hissəsi isə Burbonların hakimiyyəti altında idi. Papa XVI Qriqorinin ölümündən sonra yeni papa olmağa əsas 2 namizəd var idi. Bunlardan biri italiyalı digəri isə avstriyalı idi. Sonda Romadakı Fransa səfiri olan Rossinin fəal diplomatik səyləri nəticəsində , gözlənilənin əksinə olaraq İtaliyalı nümayəndə qalib gəldi. Əsl adı (Covanni Mariya Mastai-Ferretti olan Kardinal IX Piy (Papa Pius) adı ilə Roma Papası oldu. Bu İtalyanlarda böyük sevincə səbəb oldu. IX Piy hakimiyyətə gələn kimi islahatlara başladı. İsveçrə qvardiyası buraxıldı, siyası məhbuslara amnitsiya verildi, 1847-ci ilin martında senzura yumşaldıldı, liberal fikirləriylə fərqlənən kardinal Kutsini dövlət katibi təyin etdi, Romanın idarə olunması üçün senat yaradıldı, ilk dəfə dövlət şurası və nazirlər şurası yaradıldı. İyunun 5 –də italyanlardan ibarət mülki qvardiya yaradıldı. Bütün bunlar İtaliyaya böyük sürətlə yayıldı. İtalyanların əksəri Papanın islahatlarının öz dövlətlərində də keçirilməsini tələb edirdilər. Papanın islahatları və vətənpərvərliyi italyanlarda vahid İtaliya üçün onun ətrafında birləşmək düşüncələrini gücləndirdi. Əhalinin ilk çıxışları Sardiniya krallığında başladı. Əhalinin təzyiqləri nəticəsində, kral islahatlar keçirdi-Milli qvardiya yaradıldı, senzura yumşaldıldı, Dövlət Şurası yenidən təşkil olundu. İnqilabın başlanması İlk silahlı çıxışlar isə Neopol krallığında başladı.1848-ci ilin yanvar ayının əvvəllərindən təbliğata başlayan inqilabçılar , elan olunduğu kimi yanvar ayının 12-də Palermoda silahlı üsyana başladılar. Üsyan qalib gəldi , üsyan dalğası Siciliyaya da yaıldı , burada da qələbə qazanan üsyançılar Müvəqqəti Hökumət yaradirlar.1848-ci ilin mart ayında Sardiniya krallığında çıxışlar yenidən başladı , kral Karl Albert konstitutsiya verməyə məcbur oldu. Bunun ardınca digər İtaliya dövlətləri də konstitutsiya verməyə məcbur oldular. Danışdiğımız İtaliya dövlətlərindən fərqlı olaraq Lombardiya və Venesiya əyalətləri Avstriya imperiyasının hakimiyyəti altında idi. Burada almanlar əleyhinə 1848-ci ilin yanvarayından çıxışlar başladı. Avstriya əleyhinə siqaret qadağan edildi. Çünki tütün ticarətinə Avstriyalılar nəzarət edirdi. Bu çıxışların nəticəsi olaraq, Venesiyada 1848-ci ilin mart ayının 18-l Venesiya respublika elan olundu. Tarixə bu respublika Müqəddəs Marko meydanında elan olunduğu üçün Müqəddəs Mak Respublikası kimi düşmüşdür. Respublikanın rəhbəri Malin oldu. Milan üsyanı nəticəsində Avstriya qoşunları bir qala istisna olunmaqla Lombardiyadan tamamilə çıxarıldı. I İtaliya İstiqlaliyyət müharibəsi Bütün İtaliya bu hadisələri həyəcanla izləyirdi , İtalyanların əsəs ümidi Sardinya kralı Karl Albertə idi , çünki ən güclü İtaliya dövləti onun dövləti idi , həmçinin də 1847-ci ildə keçirilən İtaliya Kənd Təsərrüfatı Cəmiyyətinin konfrasına yazdıgı məktubda bildirmişdi ki , Tanrı ona qismət etsə , o İtalıyanın birliyi uğrunda vuruşmağa hazırdır. Necə ki , Şeyx Şamil bunu Rusiyaya qarşı etmişdi. İndi bütün İtaliya ondan sözünün üstündə durmağı gözləyirdi. Lombardiya və Venesiyada olan hadisələr onu 1848-ci ilin 23 martında Avstriyaya müharibə elan etməyə vadar etdi. Ona Papalıdan və Neopoldan kömək üçün qoşun göndərildi, lakin Karl Albert bu qoşunları qəbul etmədi. Könüllü dəstələr isə geri dönməyə razı olmadılar. İlk döyüşlər Sardinya qoşunları üçün uğurlu oldu, lakin 1848-ci ilin iyul ayının 24-də Kustoza döyüşündə ağır məğlubiyyətə uğradılar. Bunun ardınca Karl Albert 1848-ci ilin avqust ayında Avstriya ilə Salasko sülhünü imzaladı. Sülhə görə müharibədən əvvəlki vəziyyət bərpa edildi. Respublikaların yaranması 1848-ci ilin avqust ayında Toskanada çıxışlar daha da radikallaşır.Toskana hersoqu V Leopold məşhur İtaliya liberalları olan Montanelli və Qvaresenin iştirakı ilə liberallardan ibarət hökumət yaradır. Yeni hökumət İtalyanın birləşməsini müzakiə etmək üçün İtaliya dövlətlərini Bolonyaya dəvət edir. Papa bunu müdafiə edir. 1848-ci ildə Papalığın hökumət başçısı Rossinin müəmmalı qətlindən sona Roma əhalısı yenidən ayağa qalxır. Sonda Papa Romadan qaçmağa məcbur olur. Bundan sonra Cüzeppe Haribaldi və Cüzeppe Madzini Romaya gəlirlər.1849-cu ilin yanvar-fevral aylarında Müəssislər Məclisi çağırılır. Cüzeppe Haribaldinin səyləri nəticəsində Roma fevral ayının 8-də respublika elan olunur. Bu zaman Toskanada yenidən qalxan çıxışlar nəticəsində , Toskanada respullika elan olunur. Toskanada Madzini və Arminiyinin başçılığı ilə Triumbunat yaradılır. Triumbunatın tədbirləri : Kilsənin əmlakı müsadirə edilir və satışa qoyulur Mayorat ləğv edilir Dən üyüdülməsi üçün ödənilən vergi ləgv olunur Gömrük rüsumları azaldılır Sənaye və ticarət burjuaziyasına maliyyə güzəştləri edilir Varlı əhali üzərinə progressiz vergilər qoyulurBununla da inqilab gedişində İtaliyada 3 respublika yaradılır. Hər 3 respublika birləşmək haqqında qərar qəbul edir, lakin Papa kömək üçün Fransa , İspaniya və Avstriyaya müraciət edir. İnqilabın yatırılması Karl Albert bu zaman Avstriya ilə barışığı pozur və 1849-cu ilin mart ayının 20-də müharibə elan edir , lakin elə mart ayının 25-də Albert Chrzanowskinin başçılıq etdiyi Sardinya qoşunları Navaro döyüşündə ağır məğlubiyyətə düçar olur. Avqustda imzalanmış müqaviləyə görə Karl Albert taxtdan oğlu Emanuelin xeyrinə əl çəkir , müharibədən əvvəlki vəziyyət bərpa olunur , həmçinin Sardinya 65 milyon frank təzminat verir. 1849-cu ilin may ayında Toskanada inqilab yatırılır. Yalnız Roma və Venesiya qalır. Papanın çağırışı ilə Fransa qoşunları 1849-cu ilin may ayında Charles Oudinotın başçılığı ilə Romaya gəlir. Romanın müdafıəsinə Cüzeppe Haribaldı başçılıq edirdi. Madzını və Haribaldı arasında olan fikir ayrılıqları sonra Romanın müdafiəsi üçün böyük qoşunun yaradılmasına məne olur. İyul ayının 2-də Roma konstittusiyası qəbul olunur , lakin bu kağız üzərində qalır , çünki iyul ayının 3-də Roma Fransızlara təslim olur , Papa yenidən Romaya qayıdır. Respublika ləğv edilir. Avstriya qoşunları isə Venesiyanı mühasirəyə alır. Şəhərin müdafiasinə Danieli Manin və Guglielmo Pepe başçılıq edirdi. Şəhər avqust ayının 24-də təslim olur. Bununlada İtaliya inqilabı yatırılır. İtaliyanın birləşdirilməsi uğrunda aparılmış iki müharibə uğursuzluqla nəticələnir. Demək olar ki , bütün İtaliya dövlətlərində qəbul edilmiş konstitutsiya sonda yalnız Sardinyada (Sardinya-Piemont krallığı) qüvvə də qalır. Rapport, Michael. 1848: Year of Revolution (2010) səh. 79–93 | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=776443 |
1848-ci il | 12 yanvar - İtaliyada 1848-1849-cu illər inqilabının başlanması. Palrmoda - Siciliyada üsyanın baş verməsi. 2 fevral - Quadalupe-İdalqoda Meksika ilə ABŞ arasında imzalanmış sülh müqaviləsinə əsasən Meksikanın ABŞ-nin xeyrinə ölkə ərazisinin təxminən 55%-ni təşkil edən Texas, Yeni Meksika, Yuxarı Kaliforniya və digər ərazilərdən əl çəkməsi. 15 fevral – Londonda Karl Marks və Fridrix Engelsin birgə yazdığı "Kommunist Partiyasının Manifesti" əsərinin çapdan çıxması. 22 fevral - Fransa inqilabının başlanması 24 fevral-Fransada Burbonlar sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olan I Lui-Filippin hakimiyyətdən devrilməsi, Fransada inqilabın başlanması. 27 fevral - Almaniyanın cənub-qərb hissəsində və Reyn əyalətində inqilabi çıxışların baş verməsi, 1848-1849-cu illər Almaniya inqilabının başlanması. 3 mart - Layoş Koşutun Avstriya imperatoru İ Ferdinanddan Macarıstan Konstitusiyasının tətbiqini və müstəqil Macarıstan hökumətinin yaradılmasını tələb etməsi 13 mart- Avstriyanın paytaxtı Vyanada üsyanın başlanması. 15 mart -Macarıstanda Avstriya zülmünə qarşı üsyanın başlanması. 18 mart- Berlində silalı üsyanın baş verməsi. 18-22 mart- Milanda baş verən üsyan nəticəsində avstraliyalıların Vyanadan qovulması. Korteslərdən qeyri-məhdud səlahiyyət alan İspaniyanın baş naziri general Ramon Narvaes tərəfindən parlamentin buraxılması. Layoş Battayani tərəfindən ilk müstəqil Macarıstan hökumətinin təşkil edilməsi. 25 mart - Sardiniya krallığının kralı Karl Albertonun Avstriyaya müharibə elan etməsi. Avstriya-İtaliya müharibəsinin başlanması. 25 aprel - Vyanada İmperiya ərazisində yaşayan bütün millətlərə bərabər hüquqlar vəd edilən imperiya konstitusiyasının lahiyəsinin dərc olunması may - Frankfurt-Maynda Ümumalman parlamentinin fəaliyyətə başlaması. may -Berlində Prussiya Milli Məclisinin açılması. 12 iyun -Praqada fəhlə və tələbələrin dinc nümayişinin gülləbaran edilməsi. Praqa üsyanının başlanması. 17 iyun - Avstriya qoşunları tərəfindən Praqa üsyanının yatırılması. 22 iyun - Parisdə üsyanın başlanması. 26 iyun - Paris üsyanının yatırılması. 22 iyul - Vyanada Avstriya parlamentinin - reyxstaqın fəaliyyətə başlaması. 11 avqust - Sardiniya ilə Avstriya arasında bağlanmış barışığa əsasən Sardiniya qoşunlarının Lombardiya, Venesiya və digər əyalətləri tərk etməyi öhdəsinə götürməsi. 18 sentyabr - Frankfurt na-Maynda üsyanın yatırılması. 6 oktyabr -Vyanada Avstriya zülmünə qarşı üsyanın baş verməsi. 31 oktyabr - İmperator qoşunlarının Vyanaya daxil olması və üsyanın yatırılması. 15 noyabr - Avstriya parlamentinin - reyxstaqının fəaliyyətinin başa çatması. noyabr - Romada üsyanın baş verməsi və Papa IX Piyin Vatikandan qaçması. İranda Babilər hərəkatının (1848-1852) başlanması. Bibiheybətdə texnik Semyonov tərəfindən mexaniki üsulla dünyada ilk dəfə neft quyusunun qazılması. Şamaxıda eyni adlı xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən ibtidai məktəb sinfi olan Müqəddəs Nina məktəbinin açılması. Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi 28 yanvar – Həsənəli xan Qaradaği. Mariyana Marraş Azərbaycan tarixçisi - Mirzə Adıgözəl bəy. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186102 |
1848-ci il Fransa inqilabı | 1848-ci il Fransa inqilabı (fr. Révolution française de 1848) — Fransada burjua-demokratik inqilabı, 1848-1849-cu illər Avropa inqilablarından biri. İnqilabın məqsədləri vətəndaş hüquq və azadlıqlarının bərqərar olması idi. İnqilab 22 fevral 1848-ci ildə liberal kral Lui Filippin devrilməsi və İkinci respublikanın elan edilməsi ilə nəticələndi. Napoleon Bonapartın qardaşı oğlu Lui-Napoleon Bonapart 1848-ci ilin iyun ayında baş verən sosial-inqilabi üsyanının yatırılmasından sonra yeni dövlətin prezidenti seçildi. Fransada 1830-cu il iyul inqilabının nəticəsi olaraq Orlean sülaləsinin bir nümayəndəsi olan Orleanlı Lui Filipp hakimiyyətə gətirildi. Fransız xalqı içərisində ona böyük ümidlər var idi. Orleanlı Lui Filipp özünü sənaye və ticarətin, bankların himayəçisi, Fransanın milli maraqlarının müdafiəçisi kimi göstərirdi. 1840-cı ilədək Orleanlı Lui Filippin fəaliyyəti kifayət qədər qənaətbəxş olmuşdur. Bunun nəticəsində Fransa sözün əsl mənasında irəliyə doğru böyük bir addım atmışdı. Lakin 40-cı ildən sonra Lui Filippin siyasətində böyük dəyişiklik oldu. 1840-cı ildən sonra Fransua Gizonun təzyiqi altında həyata keçirilən siyasət 1830-cu ildən Fransada yaradılan rejimə yenidən qayıdışa gətirib çıxardı. 1840-cı ildən 1848-ci ilə dək Lui Filippin hakimiyyəti bir növ müstəbid bir hökmdarın hakimiyyətini və yaxud da feodalizmə qayıdış siyasətini xatırladırdı. 1840-cı ildən sonrakı bu siyasət Fransa xalqını xeyli qəzəbləndirirdi. Orleanlı Lui Filipp Burbonların yan qolu olan Orleanistlərin nümayəndəsi olsa da arxalı, köklü bir insan deyildi. O, Fransa üçün həmin dövrdə lazımlı olduğuna görə hakimiyyətdə idi. 1848-ci ilə qədər Lui Filipp öz hakimiyyətini müxtəlif vasitələrlə möhkəmləndirməyə çalışsa da onun bu cəhdləri baş tutmadı. Orleanlı Lui Filipp 1847-ci ildə Fransanı kifayət qədər çətin vəziyyətə salmışdı. Ölkə daxilində rejimin böhranı özünü onda göstərirdi ki, təkcə 40-cı illərdə ona qarşı 10 dəfə sui-qəsd təşkil edilmişdi. Bu sui-qəsdlərin təşkilatçıları həm ayrı-ayrı fanatiklər, həm də gizli təşkilatların üzvləri idilər. Bu dövrdə Fransada çoxlu gizli respublikaçı cəmiyyətlər yaradılmışdı. Onlar bir növ özlərini yakobinçilərin davamçıları hesab edirdilər. Onların düşüncəsinə görə Lui Filipp Fransanı uçuruma aparırdı. Bunun qarşısını almağın yeganə yolu onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması idi. 1840-1848-ci illərdə təşkil olunmuş bu sui-qəsdlər Lui Filippi öz siyasətinə yenidən baxmağa və onu bəzi güzəştlərə getməyə məcbur etməli idi. Amma Fransua Gizo onun yolundan dönməməsinə çalışırdı. Fransua Gizonun fikrincə kral vəzifəsini tutan şəxsdən ilahi bir iradə tələb olunurdu. Fransa xalqının maraqları bunu tələb edirdi. Lui Filippin Fransua Gizonun təsiri altında olması onların hər ikisinin taleyində acı rol oynadı. Sanki bu iki şəxs Fransada nə baş verdiyini görmürdülər. Artıq Fransada rejimi müdafiə eden qüvvələr belə rejimdən uzaqlaşmağa başlamışdılar. Balanslaşdırılmış siyasət 40-cı illərdə pozulmuşdu. Orleanlı Lui Filipp Fransanın sərvəti dedikdə yalnız öz sərvətini başa düşürdü. Onun sərvəti təqribən bir milyarda qədər artmışdı. O bu sərvəti torpaq icarəyə verməklə yox, ticarət və birja əməliyyatları vasitəsi ilə əldə etmişdi. Onun düşuncəsinə görə əgər o, yaxşı yaşayırsa bu o deməkdir ki, bütün Fransa xalqı yaxşı yaşayır. Əslində isə ölkənin bütün sərvəti onun əhatəsi olan kiçik bir qrupun əlində cəmləşmişdi. Fransızların əksəriyyətinin gəliri getdikcə azalmağa başlamışdı. Bu özünü tez-tez baş verən sənaye, aqrar, ticarət böhranlarında göstərirdi. Hökumət isə mövcud vəziyyəti qaydasına salmaq üçün heç bir iş görmürdü. Nəticədə 1830-cu ildə Filippi hakimiyyətə gətirən qüvəllər 40-cı illərdə tədricən ondan uzaqlaşmağa başladılar. Onlar yenidən Lui Filippin hakimiyyəti ətrafında birləşə bilərdilər, sadəcə bəzi güzəştlərin edilməsini gözləyirdilər. Onların ən böyük istəyi seçki sisteminin dəyişdirilməsi, seçki islahatının keçirilməsi idi. Seçki islahatının keçirilməsinə olan tələblər daha çox təminatlı insanların dövlətin idarəetməsinə cəlb oluna bilmələri ilə bağlı idi. Yəni Fransada idarəçilik 240 seçicidən yox, daha çox seçicidən asılı olmalı idi. Hələ 1830-cu ildə qəbul olunmuş Fransa konstitusiyasına əsasən səs vermək istəyən insanlar 200 frank məbləğində əmlaka, seçilmək istəyənlər isə 500 frank məbləğində əmlaka malik olmalı idilər. Onların məqsədi seçicilərin sayının artması üçün bu əmlak senzinin bir qədər aşağı salınması idi. Lakin Orleanlı Lui Filipp və Fransua Gizo nəyin bahasına olur olsun bu güzəştlərə getmək istəmirdilər. Cünki onların fikrincə rejimin kiçicik də olsa güzəştə getməsi narazı qüvvələr tərəfindən onun zəifliyi kimi qarşılana bilər və daha yeni güzəştlərin tələb olunmasına səbəb ola bilərdi. Hətta Fransua Gizo parlamentdəki çıxışlarından birində belə fikir bildirmişdi ki, Fransa xalqı özü nə istədiyini bilmir. O bilməlidir ki, Fransa kralı onun nə istədiyini onun özündən yaxşı bilir. İnsanların çıxışları, petisiyaları boş-boş şeylərdi, hökumət nəyi məsləhət bilsə onu da edəcəkdir. 1840-cı illər Fransa üçün təkcə daxili vəziyyətin mürəkkəbliyi ilə deyil həmdə xarici siyasətdəki uğursuzluqlar ilə müşayət olunurdu. Fransa "Şərq məsələsi"ndə İngiltərə, Rusiya, Avstriya kimi dövlətlərlə üz-üzə qalmışdı. Onlar Fransanı "Şərq məsələsi"nin həllindən uzaqlaşdırdılar. 1841-ci ildə Fransa sanki təhqir olunmuş bir şəkildə onun da "Şərq məsələsi"nin həlli üçün yaradılmış birgə ittifaqa daxil edilməsi üçün müraciətlər edirdi. Dolayısı ilə Fransa bununla həmdə 1815-ci ildə Fransanın taleyini həll etmək üçün çağırılan Vyana konqresində yaradılmış "Müqəddəs İttifaq"a daxil oldu. "Müqəddəs İttifaq" Avropanın yeniləşmək yolundakı addımlarının qarşısını alan bir ittifaq idi. İndi özünü liberal sayan Fransa hakimiyyətinin bu ittifaqa qoşulması rejimi cəmiyyətin gözündə kifayət qədər aşağı saldı. İndi ölkədə siyasi həyatın liberallaşdığı bir dövrdə Fransa hakimiyyətinin əksinə, geri bir addım atması rejimin ölkə daxilindəki tərəfdarlarının sayının azalmasına gətirib çıxardı. Fransua Gizo bele hesab edirdi ki, Fransa Rusiya və Avstriya ilə sıx ittifaqda olmalıdır. Avstriya və Rusiya ilə sıx ittifaq Fransanın Avropa dövlətləri içərisində statusunun sabit olaraq saxlanılmasına gətirib çıxaracaqdı. F.Gizonun bu utopik iddialarının reallaşması sözsüz ki, çox böyük çətinliklərlə qarşılaşa bilərdi. Çünki nə Avsrtiya, nə də xüsusilə Rusiya Fransa ilə ittifaq müqaviləsində birləşməyin tərəfdarı deyildilər. Əksinə Avstriya Fransanı İtaliyanın daxili işlərinə qarışdığına görə qınayırdı. Yəni 1820-30-cu illər İtaliya inqilabları zamanı Fransa dolayısı ilə Avstriyanın düşmənlərinə köməklik edirdi. Buna görə də bu iki dövlət arasında bir etimadsızlıq var idi. Bu etimadsızlığı Fransa aradan qaldıra bilməzdi. Çünki inqilablar zamanı Fransaya mühacirət etmiş italyanların Fransadan qovulması İtaliyanı Fransaya qarşı qaldıra bilərdi. Digər bir tərəfdən 1842-ci ildə Fransanın kiçik müstəmləkə mülklərindən biri olan Taiti adlı bir adada "Taiti işi" adlanan bir hadisə baş vermişdi. Adada fransızlar ingilis təhlükəsi altında yerli əhalini itaətdə saxlamağa çalışırdılar. Buna cavab olaraq ərazidəki bir ingilis əczaçısı antifransız təbliğatı aparır, yerli əhalini fransız müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizəyə çağırırdı. Buna görə həmin əczaçının həbs olunması İngiltərədə çox böyük bir etiraz dalğası yaratdı. Hətta iş o yerə çatdı ki, İngiltərə Fransaya müharibə elan etdi. Fransa hökuməti isə geri çəkilərək həbs olunmuş ingilis əczaçısını azadlığa buraxdı və ona 25 min funt sterlinq məbləğində kompensassiya ödədi. Yəni Fransa dolayısı ilə öz sözünün üstündə durmadı və özünü beynəlxalq aləmdə rüsvay etdi və bu addım Fransanı kifayət qədər silkələdi. Artıq fransızlar başa düşdülər ki bu hakimiyyət İngiltərənin hədəsi qarşısında geri cəkilərək Fransanın şərəfini qorumağa layiq olmayan bir hakimiyyətdir. Lui Filippin ətrafında olan aristokrat ailələri içərisində də çoxlu qalmaqallar baş verirdi. Məsələn, Dəmiryol sahibkarları dəmiryollarının inşasına təqribən bir milyard üç yüz milyon frank məbləğində kapital qoymuşdular. Lakin qoyulan kapitalın qarşılığında buraxılan səhmlərin həcmi iki dəfə ucuz yəni iki milyard altı yüz milyon təşkil edirdi. Lui Filippin ətrafında olan işbazlar hakimiyyətlə yaxınlıqlarından istifadə edərək insanları aldadır, maliyyə fırıldaqları həyata keçirirdilər. Möhtəkirlər digər yandan problem yaradırdılar. İri tacirlər məhsulları anbarlara yığaraq gizlədir və bazarda qiymətlərin artırılması yolu ilə daha çox gəlir əldə etməyə çalışırdılar. 1848-ci ildə "Büzan işi" məsələni pik nöqtəyə çatdırdı. İnsanlar ambarlara daxil olaraq taxılı kasıb əhaliyə payladılar. Lakin hökumət qoşun yeridərək xalq çıxışlarını yatırtdı. Kardire adlı məşhur bir fransız zabiti Vyen şirkətinin kapitalının 7%-ni, yəni təqribən 159 min səhimini əldə etmişdi. Bu şirkətin əsas vəzifəsi adı çəkilən departamentdə daş kömür şaxtalarını istismar etmək, yəni oradan daş kömür çıxarmaq idi. Amma istehsal zamanı burada daş kömürdən daha çox duz yataqları aşkar olundu. Bu şirkət duz yataqlarını əldə etmək üçün hökumətə müraciət etsə də hökumət bu müraciəti rədd etdi. Lakin bunun qarşılığında zabit Kardire hökumətdə ticarət və sənaye naziri vəzifəsini tutan Test ilə sazişə girdi və ona 94 min frank məbləğində rüşvət verdi. Və bu rüşvətin müqabilində hökumət Vyen şirkətinin kompaniyasının daş kömür yox, duz hasil etməsinə göz yumdu. Lakin bu qalmaqalın üstü açıldı. Məlum oldu ki, yenədə Fransa hökumətində yuxarı elitada təmsil olunan nazirlər nəinki ölkənin qayda qanunlarına, hətta öz krallarına belə xəyanət edərək özbaşınalıq edirlər. Bu qalmaqal ona gətirib çıxardı ki, hökumət bir neçə nəfəri mühakimə etməyə məcbur oldu. Başqa bir qalmaqal isə Orlean ailəsi ilə sıx bağlı olan Şuaden adlı bir hersoqun öz həyat yoldaşını qətlə yetirməsi ilə baş qaldırdı. Qalmaqal ona görə geniş səs küyə səbəb oldu ki, o arvadını qətlə yetirəndən sonra hakimiyyət onun günahsız olmasını müdafiə edirdi. Dolayısı ilə hakimiyyət öz daxilində olan cinayətkar hadisələri ört-basdır etməklə kifayətlənmir həmdə günahkarların əməllərini günahsızların üzərinə yıxmağa çalışırdı. Bu qalmaqallar hamısı Orleanistlərin hakimiyyətini sona doğru yaxınlaşdırırdı. 1848-ci ildə müxalifət Fransada müxalif qüvvələr iki qrupa bölünürdü: liberal müxalifət və radikal müxalifət. Liberallar başqa sözlə mötədillər başa düşürdülər ki, Fransada bu cür qalmaqalların baş verməsi ölkəni uçuruma aparır. Bunun qarşısını almaq lazımdı. Eyni zamanda 1845-ci ildən etibarən Fransa iqtisadiyyatı ağır vəziyyətə düşdü. Bir tərəfdən Normandiya və Bretanda taxıl əkinlərinin zay olması, üzüm xəstəliklərinin yayılması, digər tərəfdən 1847-ci il ticarət, sənaye, aqrar böhranlarının baş verməsi iqtisadiyyata mənfi təsirini göstərmiş oldu. Eyni zamanda Fransanın qızıl ehtiyatı 1845-ci ildə 2,3 milyard frank təşkil edirdisə, 1847-ci ildə bu rəqəm cəmi 47 milyon franka enmişdi. Fransanın dövlət borcu büdcənin 25%-ni təşkil edirdi. Ölkə maliyyə uçurumu qarşısında qalmışdı. Belə bir vəziyyətdə sülalə müxalifətinin başçılarından biri olan Odelion Barro hesab edirdi ki, Fransanı mövcud vəziyyətdən xilas etməyin yeganə yolu seçki islahatının keçirilməsi, seçki sisteminin bir qədər genişləndirilməsidir. Digər bir nümayəndə olan Jerardyenin fikrincə seçki islahatı natamam bir addımdır. Bunun ardınca sosial islahatlar da keçirilməlidir. Bu fikirlərin müəllifləri orleanistlərin özləri idi. Onlar öz sülalələrinin hakimiyyətini uzatmağa çalışsalar da onun uçuruma doğru getdiyini də görürdülər. Monarxiyanın devrilməsi Reformist banketləri 1847-ci il, iyulun 9-dan etibarən Fransada banket kompaniyası başlandı. Banket kompaniyası o zaman keçirilir ki, həmin ölkədə toplantı və yığıncaq azadlığına, nümayişlərin kecirilməsinə qadağalar qoyulmuş olsun. Fransua Gizo Fransada toplantıların keçirilməsinə qadağalar qoyduğuna görə müxalifət öz tədbirlərini məhz bu formada keçirirdi. Banket kompaniyasının keçirilməsini ilk dəfə ingilis siyasi xadimləri düşünüblər. Odilon Barro 1847-ci il, iyul ayının 9-da Parisin yaxınlığında Şato Ruj adlanan yerdə belə bir kompaniya keçirdi. Kompaniyada 86 nümayəndə və 1300-ə qədər qonaq iştirak edirdi. Bu kompaniyaların əsas hədəfi kral yox, hakimiyyət — Fransua Gizo idi. Onu istefaya göndərmək və yaxud da bəzi güzəştlərə getməyə vadar etmək lazım idi. 1847-ci ildən sonra Fransanın bir sıra şəhərlərində Nant, Lids, Amyen kimi şəhərlərdə 70-dən çox banket keçirildi. Lakin maraqlıdır ki, Marsel, Bordo kimi böyük şəhərlərdə bu banketlər keçirilmirdi. Bu isə onu göstərirdi ki, banket kompaniyası və yaxud da müxalifətin fəaliyyətinin bu forması Fransada ele də çox bəyənilən hərəkət deyildi. Banketi təşkil edən qüvvələr təkcə sülalə müxalifətinin nümayəndələri deyildilər. Onların içərisində respublikaçı qüvələr də var idi. Nasional və Reforma qəzetləri də vardı. Reforma qəzetinin redaktoru Lendryu-Rollen, Nasional qəzetinin redaktoru isə Lamartin idi. Onların təşkil etdiyi toplantılarda daha çox insanın iştirak etməsi və səslənən tələblərin daha radikal olması banket kompaniyalarının ətrafında kifayət qədər güclü sosial bazanın formalaşdığını göstərirdi. Hesablamalara əsasən 1848-ci ilin əvvəllərinədək banket kompaniyalarında 100 min nəfərədək fəal müxalifətçi iştirak edib. Müxalifət liderləri qərara alırlar ki, Fransua Gizonu parlamentdə bir qədər sıxışdırsınlar. 28 dekabr 1848-ci ildə müxalifət hökuməti kəskin tənqid atəşinə tutaraq onu dərhal islahatlar keçirməyə vadar etməyə başlayır. Lakin hökumət Fransua Gizo başda olmaqla müxtəlif yollarla hətta müxalifət qruplarının bəzi fəallarını öz tərəflərinə çəkməklə son nəticədə səsvermədə qalib gəldilər. Bununla da Gizo parlamentdə bir siyasi qələbə əldə etmiş oldu. F.Gizo məşhur tarixçi olsada o sanki Fransada baş verən hadisələri görmürdü. Hətta 1847-ci ilin mayında o Avstriya kansleri Metternixə yazdığı məktubunda Fransanın sakitləşdiyini və burada mühafizəkar siyasət yeritmək üçün əlverişli şərait olduğunu bildirirdi. 22 fevral banketi və üsyanın başlanması 1848-ci ilin yanvarında müxalifət hökumətin gözünü qorxutmaq üçün növbəti banketi Parisdə keçirməyi qərara aldı. Banketin keçirilmə tarixi əvəllcə 19 yanvara təyin olunsa da daha sonra bu tarix 22 fevral 1848-ci ilədək uzadıldı. Hətta bu banketdə 87 parlament deputatı da iştirak etməyə razı salınmışdılar. Milli qvardiyaya da müraciət olunmuşdu. Milli qvardiya silahsız olaraq buraya gəlməli və deputatları qarşılamalı idi. Bu banketə maraq o qədər güclü idi ki, hökumət özü bu banketlə bağlı necə bir qərar verəcəyi barədə tərədüddə qalmışdı. Hökumət əvvəlcə banketin keçirilməsinə mane olmaq istəmədi. Yalnız fevralın 21-də hökumət bu banketin keçirilməsinə icazə verilməyəcəyi barədə qərar qəbul etdi və banketi təşkil etmək istəyənlərə banket keçiriləcəyi təqdirdə polisdən və ordudan istifadə edilərək zor tətbiq olunacağını bildirdi. Fevralın 22-də banketin ləğv olunmasına baxmayaraq insanlar kortəbii şəkildə Parisin on ikinci dairəsinə toplaşmağa başladılar. İlk olaraq toplaşanlar əvvəlcə tələbələr daha sonra isə fəhlələr idi. Onların buraya toplanması kortəbii xarakter daşısa da bu ilk qığılcım idi. Toplaşanların elə də əhəmiyyətli siyasi tələbləri, siyasi rəhbərləri yox idi. Hökumət təbii olaraq fevralın 22-də buraya toplanan əhaliyə qarşı öz reaksiyasını göstərməli idi. Toplaşanlara qarşı Parisdə olan 3 min nəfərlik polis dəstələrindən və milli qvardiyadan istifadə qərara alındı. Lakin milli qvardiyanın birinci batalyonu istisna olmaqla heç bir batalyonu nümayişçilərə qarşı silah işlətmədi. Əksinə milli qvardiya batalyonlarının bir çoxu "Yaşasın islahat" deyərək xalqın tərəfinə keçdilər. Fevralın 22-də baş verən bu hadisə hökuməti bir qədər narahat etsə də lakin onun əlində ordu var idi. Hökumət Paris yaxınlığında yerləşən 60 minlik bir ordudan istifadə edə bilərdi. Hər şey fevralın 22-dən 23-nə keçən gecə baş verdi. Həmin gecə ordunun generallarının kütləyə zor tətbiq etmək cəhdləri nəinki uğursuzluğa düçar oldu əksinə həmin insanlar milli qvardiya və ordu əsgərləri ilə birləşərək daha da qəzəbli bir kütləyə çevrildilər. Şəhərdə 1500 barrikada quruldu. Demək olar ki, şəhərin bir çox məhəllələri bu qüvvə tərəfindən tutuldu. Fevralın 23-də Lui Filippin qarşısında iki yol var idi ya bu kütləni nəyin bahasına olur olsun darmadağın etmək, ya da seçki islahati keçirmək hansı ki F.Gizo bunun əleyhinə idi. Lui Filipp ya F.Gizonu qurban verməli ya da öz hakimiyyətindən əl çəkməli idi. Son qərar isə Fransua Gizonun istefaya göndərilməsi oldu. F.Gizonun istefaya göndərilməsi xəbəri üsyançılarda bir ruh yüksəkliyinə səbəb oldu. Hökumətin istefası və Kapuçinlər meydanı atışması 23 fevralda Fransada inqilabın olacağını heç kim artıq düşünmürdü. Çünki barrikadalar sakitləşməyə başlamışdı. 1848-ci il fevral ayının 23-də Fransa inqilabının taleyini həll edən bir hadisə baş verdi. Bu zaman F.Gizo Kappuçinilər meydanında xarici işlər nazirliyinin otelində qalırdı. Fransua Gizonun yaşadığı binanın qarşısına toplaşan əhali onu təhqir etməyə başladılar. Getdikcə daha çox sayda toplaşan insanlar ön sıralarda toplaşan insanları sıxışdırmağa başladılar. Həmin vaxt hotel 14-cü ordunun əsgərləri tərəfindən müdafiə olunurdu. Bu zaman gözlənilməz bir hadisə baş verdi: toplaşan insanların içərisindən zabitin üzərinə əlində məşəl ilə gələn bir şəxsin hərəkətini əsgərlərdən biri sui-qəsd kimi qəbul etdi və o atəş açdı. Açılan atəş nəticəsində 52 nəfər həlak oldu. Baş verən hadisədən sonra nümayişçilər həlak olan insanların beş nəfərini arabaya qoyaraq, bir nəfər əlində məşəl arabanın önündə əyləşərək şəhərin küçələri boyu gəzdirməyə başladılar. Həlak olmuş insanların cəsədlərini Parisin küçələri boyu gəzdirdikcə insanların qəzəbi daha da artmağa başladı və insanlar anladılar ki, burda söhbət təkcə F.Gizonun istefaya getməsiylə bitmir. Bu işlərin başında duran əsas şəxs Orleanlı Lui Filippdir. 23 fevral günü Lui Filippin əsas məqsədi, düşüncəsi ondan ibarət idi ki, bu işlərin səbəbkarının o olmadığına xalqı inandıra bilsin. Lui Filipp F.Gizonu istefaya göndərəndən sonra Mole adlı yaxın dostuna hökumət yaratmağı tapşırsa da o bunu bacarmadı və Adolf Tyerə müraciət etdi. Tyer isə hökumətdə birinci nazir təyin olunmadığına görə bundan imtina etdi. Yeni hökumət yaratmaq baş tutmadığı təqdirdə bu iş yenidən Tyerə tapşırıldı. Tyer bu işdə ordunun dəstəyini qazanmağa çalışırdı. Parisdə cəmi iyirmi min ordu var idi və hərbi hissələr 60 saat idi ki küçələrdə toplanmış vəziyyətdə qalmışdılar. Orleanlı Lui Filipp atın belində orduyla xalqın arasına girərək xalqı sakitləşdirməyə çalışdı. O xalqa yaxınlaşarkən milli qvardiyanın əsgərləri yolu kəsərək "Yaşasın islahat, rədd olsun imperiya! " kimi şüarlar səsləndirməyə başladılar. Lui Filipp başa düşdü ki, xalq onu da istəmir və artıq onun hakimiyyətinin sonudur. Orleanlı Lui Filipp ətrafı ilə son müzakirələrdən sonra öldürülmüş oğlunun övladı olan azyaşlı Paris qrafını hakimiyyətə gətirmək və anası Orlean hersoginyasını da qəyyum təyin etmək haqqında razılığa gəldi. Beləliklə 24 fevral 1848-ci ildə on dəqiqəlik qısa müzakirələrdən sonra Orleanlı Lui Filipp öz nəvəsinin xeyrinə taxt-tacdan imtina etməsi haqqında sənədi imzaladı. İnsanlar saraya daxil olaraq kralın əşyalarını darmadagın etməyə başladılar. Bu qarışıqlıq zamanı Orlean hersoginyası Paris qrafı ilə birlikdə qanunverici məclisə getdi. Çünki bu zaman qanunverici məclisdə Fransada monarxiyanın saxlanılmasının tərəfdarı olan monarxist çoxluq var idi. Hakimiyyətə azyaşlı uşağın gətirilməsi, anasının ona qəyyum təyin olunması və bir növ Fransada da İngiltərədəki kimi konstitusiyalı monarxiyanın qurulması onları qane edirdi. Qadın saraya daxil olarkən böyük alqışlarla qarşılandı və qısa müzakirələrdən sonra artıq məclis qərarı qəbul etmək üzrə olarkən barrikadalardakı əhali sarayın qapılarından qanunverici məclisə daxil olub "Rədd olsun Orleanistlər, Rədd olsun monarxiya !" şüarlarını səsləndirməyə başladılar. Həmçinin kütlə deputatları bele bir qərar qəbul edərlərsə məhv ediləcəkləri ilə hədələdi. Deputatların monarxist qruplaşmalarının əksər hissəsi sarayı tərk edərkən burada sol respublikaçı demokratlar qaldı. Bu zaman əvvəlcə Lamartininin daha sonra isə Reforma qəzetinin redaktoru Lendryu-Rollenin tribunaya çıxaraq yeni hökumətin tərkibini elan etmələri işi o həddə çatdırdı ki nəticədə Lamartinin və Lendryu-Rollenin siyahılarına müvafiq olaraq iki hökumət yaradılmış oldu. İnqilabi hökumətlər ratuşada təsdiq olunmalı olduğuna görə hər iki nümayəndənin tərəfdarları ratuşaya gəldilər. Siyahı qəbul olunanda məlum oldu ki, burada hükumətə daxil edilməyən bir neçə nəfər qalıb. Məsələn Albert və Lui Blan kənarda qalmışdılar. Onları isə "portfelsiz nazir" qismində hükumətə daxil etdilər. Beləliklə 24 fevral 1848-ci ildə baş verən hadisələrin yekunu: Orleanlı Lui Filipp hakimiyyətdən devrildi ; Üsyançıların tələbi ilə Fransa respublika elan edildi ; Müvəqqəti hökumət yaradıldı. İkinci respublikanın qurulması Yeni hökumətin başçısı Düpon Deler oldu. D. D`eler 1830-cu il inqilabının görkəmli xadimlərindən biri olsa da, lakin 1848-ci ildə onun əvvəlki nüfuzu qalmamışdı. Lendryu-Rollen daxili işlər, Lamartin isə xarici işlər naziri təyin olunsa da, lakin hökuməti demək olar ki, Lamartin idarə edirdi. Bu hökumət 24 fevral-4 may 1848-ci il tarixlərində fəaliyyət göstərdi. May ayının 4-də isə Fransua Araqonun başçılığı ilə yaradılan İcraiyyə komitəsi onu əvəz etdi. Beləliklə hökumət təşkil olundu. Hökuməti təşkil edən barrikadalar idi və indi hökumətdən onların bəzi tələbləri vardı. Hökumət dərhal bir neçə dekret qəbul etdi : 1.Siyasi məhbuslara amnistiya verildi; 2.Siyasi fəaliyyətinə görə ölüm hökmü qadağan edildi; 3. Ümumi seçki hüququ təsdiq edildi — yəni 21 yaşına çatmış və ən azı altı ay bir yerdə yaşayan, adı seçki siyahısında olan bütün kişi əhalisi seçki hüququ aldı. Bundan başqa hökumət Müəssislər Məclisinə seçkilərin keçiriləcəyi tarixi 9 aprelə təyin etdi. Müəssislər Məclisində deputatların sayı 900 nəfər olmalı idi. Eyni zamanda Fransanın müstəmləkə mülklərindən 16 deputatın da seçilməsinə icazə verilmişdi. 1848-ci il fevralın 25-26-da hökumətin əmək hüququ ilə bağlı keçirdiyi iclaslarda son nəticədə Lui Blan və Alberin təklifləri qəbul edildi. Hökumət fəhlələrin əmək hüququnun tanınması və onların işlə təmin olunması haqqında görüləcək tədbirlər ilə bağlı qərar qəbul etdi. 27 fevral 1848-ci ildə işsiz fəhlələri işlə təmin etmək üçün "Milli Emalatxanalar"ın yaradılması haqqında qərar qəbul olundu. Eyni zamanda Parisdə iş günü 10 saata, əyalətlərdə isə 11 saata endirildi. Parisə gətirilən çörəyin qiyməti ucuzlaşdırıldı. Bundan başqa martın əvvəllərində Fransa müstəmləkələrində küləliyin ləğv olunması haqqında verilən qərara əsasən xüsusi bir komissiya yaradıldı. 27 aprel 1848-ci ildə Fransa müstəmləkələrində köləlik ləğv edildi. Hökumətin digər bir qərarına əsasən lombardlarda 10 franka qədər əşyası olan şəxslarin əşyaları özlərinə qaytarıldı. Əmanət kassalarına qoyulmuş pula görə verilən faizlər 3 dərəcədən 5 dərəcəyə qədər artırıldı. Fəhlə assosiasiyalarının yaradılması üçün bir milyon frank məbləğində vəsait ayrılması qərara alındı. Hökumətin qarşısında duran ən başlıca problemlərdən biri maliyyə məsələsi idi. Büdcə kəsirinin artması, qızıl ehtiyatının azalması ilə yanaşı inqilab dövründə iri kapitalın ölkədən çıxarılması prosesi də baş vermişdi. İmkanlı şəxslər öz kapitallarını ölkədən çıxarmağa başlamışdılar. Hökumət bunun qarşısını almaq üçün bir neçə dəfə rəsmən bəyannaməylə müraciət edib, iri kapitalın toxunulmazlığı ilə bağlı tədbirlər görəcəyini bildirsə də bunun elə bir əhəmiyyəti olmadı. Hökumət 4%-li (daha sonra 10%-ə dək artırıldı ) 400 min frank məbləğində istiqrazlar dövriyəyə buraxdı. 17 mart 1848-ci ildə hökumət maliyyə naziri Qarnie Pajesin təklifi ilə 45 santimlik (santim-frankın qəpiyidir) vergi qoyulması ilə bağlı qərar qəbul etdi. Həmin verginin əsas mahiyyəti bundan ibarət idi ki, kəndlilərin birbaşa ödədiyi 4 əsas verginin üzərinə 45% əlavə vergi qoyulurdu. Kəndli qazandığı hər frankın 45 santimini hökumətə verməli idi. Hökumət bu addımın atılmasını ölkədə maliyyə vəziyyətinin ağırlığı və fəhlələrə yeni iş yerlərinin açılmasına görə üzərinə yeni çətinliklərin düşməsi ilə əlaqələndirirdi. Əslində hökumət bu addımı ilə öhdəsinə düşən bütün çətinlikləri kəndlilərin üzərinə yıxdı. İnqilablar şəhərlərdə baş verir. Kəndlilərə isə bu xəbər gec və təhrif olunmuş formada gəlib çatır. Parisdə hakimiyyət dayişikliyi baş verib, hakimiyyətə kimlərsə gəlib, amma bu xəbər departamentlərə gec gəlib çatdı. Kəndlilər icarə haqqlarının aşağı salınmasını, icma torpaqlarından icma hüququ ilə istifadə olunacağını gözləyirdilər lakin əvəzində hökumət onların üzərinə yeni vergi qoymuş oldu və bununla da kəndlilərin diqqətini barrikadalara yönəltdi. Hökumətdə təmsil olunan burjua respublikaçılar kəndliləri bununla inandırmağa çalışırdılar ki, onların üzərinə düşən ağır yükün səbəbkarı fəhlələrdir. Məqsəd isə 9 aprelə təyin olunmuş seçkilərdə kəndlilərin dəstəyini qazanmaq idi və buna da nail olundu. Milli Emalatxanaların yaradılması fikri təhrif olunmuş formada Lui Blana məxsus idi. Lui Blan deyirdi ki, fəhlələr sübut etməlidirlər ki, onlar sahibkarların iştirakı olmadan da istehsalı təşkil edə bilərlər. Daha sonra ictimai işlər naziri Mari, Lui Blanın bu fikrini daha da dolğunlaşdırdı. Milli Emalatxanalarda fəhlələrin cəmlənməsinin dinamikası çox genişdir. Martın oratlarında Milli Emalatxanalarda toplaşan fəhlələrin sayı əgər 3 min nəfər idisə, artıq aprelin sonlarında bu rəqəm 60 minə, 1848-ci ilin mayında isə fəhlələrin sayı 117 minə çatmışdı. Bu insanlar 216 müxtəlif peşə sahibləri idilər. Emalatxanalarda hər iş gününə görə 2 frank əmək haqqı verilirdi. Getdikcə işsizlərin sayı artığına görə hökumət iş günlərinin sayını azaltmalı oldu. Artıq həftədə iki iş gününə görə fəhlələrə 2 frank, yerdə qalan istirahət günlərinə görə isə 1 frank verildi. Milli Emalatxanalara əvvəlcə Emil Tomas daha sonra isə Lolarn başçılıq etmişlər. Milli Emalatxanalar hərbi qaydada qurulmuşdu. Hökumətin bunu yaratmaqda məqsədi lazım gəldiyi anda bu silahlı fəhlələrdən digərlərinə qarşı istifadə etmək idi. Hökumətin bu məsələ ilə bağlı siyasətində müəyyən qədər fikir ayrılığı mövcud idi. Bəziləri düşünürdülər ki, bu qədər işsiz insanı Parisə toplamaq yaxşı fikir deyil və tezliklə bu iş yerlərini ləğv etmək lazımdır. Lakin Lui Blan və Alber hesab edirdilər ki, ilkin mərhələdə Milli Emalatxanaların saxlanması mümkündür. Lui Blan və Alber həmçinin Lüksemburq Komissiyasının (komissiyanın adı yerləşdiyi sarayın adından götürülüb) rəhbərləri idilər. Lüksemburq Komissiyası sahibkarlar və fəhlələr arasındakı münaqişələrin həll edilməsi məqsədi ilə yaradılmışdı. 1848-ci ilin martın 20-də Lüqsemburq Komissiyası fəhlələrin və sahibkarların nümayəndələrindən ibarət bir toplantı keçirdi və həmin toplantıda bu iki qarşı tərəfi sinfi həmrəyliyə gətirmək üçün bir plan hazırlandı. Lakin bu plan hökumət tərəfindən qəbul olunmadı. Lui Blan və Alber hökumətin tərkibinə daxil olmaqla həm düzgün, həm də səhv iş görmüşdülər. Düzgün iş görmüşdülər ona görə ki, bu inqilabı həyata keçirən fəhlələr idi və onların nümayəndələri də hökumətdə təmsil olunmalı idilər. Səhv iş görmüşdülər ona görə ki, onlar hökumətdə elə də böyük bir funksiya yerinə yetirmirdilər və buna görə də hökumətin bütün məsuliyyətini öz üzərilərində daşıyırdılar. Milli qvardiya inqilab nəticəsində xeyli dəyişikliyə məruz qaldı. Əvvəllər Milli qvardiyaya daxil olmaq üçün müəyyən qədər əmlak sahibi olmaq və ən azından şəhərin burjua təbəqəsinə daxil olmaq şərt idisə, indi Milli qvardiyaya daxil olmaq üçün heç bir məhdudiyyət qoyulmurdu. Bununda nəticəsində Milli qvardiyanın sayı altı dəfə artaraq 190 min nəfərə çatdı. Bu isə əslində hökumət üçün təhlükə yaradırdı. Hökumət bunun qarşısını almaqdan ötrü 1848-ci ilin martında Mobil batalyonlar yaradılması haqqında qərar verdi. Mobil batalyonlar hər birində 1000 nəfər olmaqla 24 batalyondan təşkil olunmalı idi. Mobil batalyonda xidmət edən zabitlərin və əsgərlərin maaşı orduda xidmət edən zabit və əsgərlərin maaşından dəfələrlə çox idi. Milli qvardiyanın tərkibinin dəyişməsi həmdə qvardiyadakı elit dəstələrin-qrenajorların imtiyazlarını əllərindən aldı. 16 mart 1848-ci ildə qrenajorlar əvvəlki imtiyazlarının qaytarılması tələbi ilə üsyan qaldırdılar. Bu üsyanı bəzi ədəbiyyatlarda "Xəz dəri papaqlıların üsyanı", bəzilərində isə "Ayı papaqlıların üsyanı" adlandırırlar. Bu çıxış qvardiyanın hökumətə sadiq dəstələri tərəfindən yatırıldı. 17 mart 1848-ci ildə isə fəhlələrin çıxışları baş qaldırdı. Onlar 9 aprelə təyin olunmuş seçkilərin müddətinin 31 maya qədər uzadılmasını tələb edirdilər. Çünki onların kəndlərə getmək, departamentlərdə inqilabın əsl məqsədlərini insanlara başa salmaq və öz təbliğatlarını apa bilmək üçün vaxta ehtiyacları var idi. 17 mart üsyanının əsas şüarı ölkədə demokratik və sosial respublikanın qurulması idi. Bu üsyanın nəticəsində hökumət seçkilərin müddətini yalnız 23 aprelə qədər uzatmaq haqqında qərar qəbul etdi. 1848-ci ilin aprelin 16-da yeni bir üsyan baş verdi. Üsyançılar seçkilərin müddətinin daha da ertələnməsini tələb edirdilər. Lakin 16 aprel üsyanı uğursuluğa düçar oldu. Üsyan mütəşəkkil deyildi və üsyançılar ratuşanın binasına daxil olanda orada Mobil qvardiyanın əsgərləri tərəfindən təhqir olundular. Bu arada hökumət respublikaçıların nümayəndələrinin nüfuzunu aşağı salmaq üçün "qara piyar"dan istifadə etdi. Paşero sənədi meydana atıldı: Hələ 1838-ci ildə Lui Bulanjenin "İlin fəsilləri" adlı cəmiyyəti üsyan qaldırarkən bu üsyan yatırılmışdı. Daha sonra polis üsyançıları həbs edərkən guya Lui Blanje öz cəmiyyətinin üzvləri haqqında polisə məlumat verib. Blanjeni öz tərəfdarlarını satmaqda ittiham etdilər. Blanje seçki komapaniyasına hazırlaşmaq əvəzinə məcbur oldu ki, vaxtını öz günahsızlığını sübuta yetirməklə sərf etsin. Nəticədə 23-24 aprel seçkilərində sosial demokratlar uğursuzluğa düçar oldular. Hökumətin senarisi uğurla nəticələndi. Hökumət departamentlərdən yığılan səslərin 49-nu qazanmış oldu. 24 aprel 1848-ci ildə Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərdə seçicilərin sayı ilk dəfə 9,3 milyon nəfərə çatmışdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, 1848-ci ilin fevralına qədər bu rəqəm 240 min nəfər idi. İndi isə 9,3 milyon nəfər seçkilərdə iştirak etmək hüququ qazanmışdı. Onların 84%-i seçkilərdə iştirak etdi. Seçkilərin nəticəsində səslərin təqribən 500-nə qədərini Lamartin və Lendryu-Rollen tərəfdarları qazandılar. Çox maraqlıdır ki, monarxistlər departamentlərin səsi hesabına 300 yer tuta bildilər, halbuki bu vaxta qədər onların belə bir hüququ yox idi. Eyni zamanda 80 nəfər sol respublikaçı nümayəndələr idi ki, onların içərisində 15 fəhlə, 6 sənətkar var idi. Beləliklə hökumət Müəssislər Məclisində seçkilərdə barrikadaların təmsilçilərinə seçilməyə imkan yaratmayaraq səslərin çox hissəsini əldə etmiş oldu. 880 nəfərdən ibarət Müəssislər Məclisi bir qayda olaraq hökumətin maraqlarını təmin edirdi. 4 may 1848-ci ildə Müəssislər Məclisi öz işinə başladı. Müəssislər Məclisinin ilk verdiyi qərar Müvəqqəti hökumətin istefa verməsi və onun əvəzinə 9 mayda Fransua Araqonun başçılığı ilə İcraiyyə Komitəsi yaradılması oldu. İcraiyyə Komitəsinin tərkibinə Lamartin, Lendryu-Rollen, Mari, Qarnie Pajes daxil idilər. Hökumət ilk olaraq Parisdə qarışıqlıq salan fahlə çıxışlarının qarşısını almaq üçün tədbirlər planı hazırlamağa başladı. 15 may 1848-ci ildə Müəssislər Məclisi iclas keçirməli idi. Bu iclas keçirilən zaman Avstriya və Prussiyanın hakimiyyəti altında olan Polşa torpaqlarından inqilabçılar gəlmişdilər. Onlar Fransadan Polşanın müstəqilliyini qazana bilməsi üçün yardım istəyirdilər. Fransanın bu dövrdə xarici siyasətini müəyyən edən Lamartin idi. Lamartin hadisələrin ilk günlərində Fransanın xarici ölkələrdəki səfirlərinə bir təlimat göndərmişdi. Bu təlimatda səfirlərə tapşırılırdı ki, olduqları ölkələrdə hökumətləri inandırsınlar ki, Fransada qurulan hal-hazırkı respublika ilə 1792-ci ildə qurulan respublika arasında heç bir oxşarlıq yoxdur. O fikrini belə izah edirdi ki, iki inqilab forması var: ərazi inqilabı və ideya inqilabı. 1792-ci ildə Fransada ərazi inqilabı nəticəsində respublika qurulmuşdur. O respublikanın qarşısında duran məqsəd ərazi işğalları, yeni hücumlar idi. Bu inqilab isə ideya inqilabıdır. Onun məqsədi işğal yox, azadlıq və demokratiya ideyalarının tərəqqisinə nail olmaqdır. Ona görə də Fransada qurulan hal-hazırkı respublika 1792-ci ildəkindən fərqli olaraq heç bir dövlətin daxili işinə qarışmayacaqdır. Amma eyni zamanda Fransa Respublikası hər bir xalqın öz tiranlarına qarşı apardığı mübarizəyə anlayış göstərərək və əlində olan bütün imkanlardan istifadə edərək ona mənəvi dəstək olmağa hazırdır. 1848-ci il aprelin 2-də verdiyi növbəti bir təlimatda Lamartin bu fikirlərini daha da genişləndirdi. Dolayısı ilə Lamartin Fransanın xarici siyasətinin əsas prinsipini müəyyən etdi: başqa dövlətlərin işinə qarışmamaq. Eyni zamanda Lamartin Avropa dövlətlərinə bildirirdi ki, Fransanın istəyi 1815-ci il müqaviləsinin ləğv olunmasıdır. Bu müqavilə Fransaya qarşı haqsız olmuşdur. Fransa da Avropa dövlətlərinin ailəsində bərabər hüquqlu bir dövlət olmaq istəyir. Lakin fəhlələr Fransa hökumətindən Polşa inqilabçılarının xahişlərinə müsbət cavab verilməsini tələb edirdilər. 1848-ci il mayın 15-də Parisdə fəhlələrin bu məsələ ilə əlaqədar olaraq təqribən 150 min nəfərlik izdihamlı nümayişi keçirildi. Lakin Mobil qvardiya dərhal işə keçərək bu izdihamlı nümayişi darmadağın etdi. Bu hadisədən sonra Fransada fəhlələrin mütəşəkkil çıxışları baş vermədi. 1848-ci ildə hökumət Milli Emalatxanaların gələcək taleyini müəyyən etməkdən ötrü bir komissiya yaratdı. Bu komissiyanın gəldiyi qənaət hökumət tərəfindən rəsmən iyun ayının 21-də bəyan edildi. İyunun 21-də qəbul edilmiş qərar ayın 22-də divarlara vuruldu. Qərara əsasən: 1.Milli Emalatxanalar bağlanır ; 2.18-25 yaş arası bütün şəxslər orduda xidmət edə bilərlər ; 3. 25-55 yaşlı şəxslər isə departamentlərə gedərək orada müxtəlif işlərlə məşğul ola bilərlər. Bu xəbər yayılandan sonra Pejol adlı bir fəhlə hökumətin bu tədbiri ilə razılaşmamaq və bu qərarı geri götürmək üçün hökuməti məcbur etmək qərarına gəlir. Fəhlələr pansiona yığışaraq Fransa inqilabçılarının ruhuna and içərək son damla qanlarına qədər mübarizə aparmağa söz verdilər. 1848-ci ilin iyunun 22-26-da Parisdə dəhşətli hadisələr baş verdi. 23-26 iyun 1848-ci ildə Paris fəhlələrinin 45 minlik dəstəsi barrikadalar qurdular. Hökumət bu çıxışların yatırılmasını general Kavenyaka tapşırdı. General Kavenyak diktator səlahiyyəti aldı. İyun ayının 26-da çıxışlar yatırıldı, ayın 27-28-də isə Parisdə kütləvi repressiyalar keçirildi. Dəqiq rəqəm məlum olmasa da bu üsyanda iştirak edən fəhlələrin əksər hissəsi Fransa müstəmləkələrinə sürgün edildilər. Bu çıxış Milli Emalatxanalarda toplaşan fəhlələrin son çıxışı oldu. Beləliklə Kavenyak üsyanı yatırandan sonra onun stausunda dəyişiklik edildi: Kavenyak diktator statusundan hökumət başçısı statusuna qədər yüksəldi. Hökumətin ilk tədbirlərindən biri də yeni konstitusiyanın hazırlanması idi. Mayın ortalarında konstitusiyanın hazırlanması üçün komissiya yaradılmışdı. Komissiyanın hazırladığı konstitusiya İngiltərə, ABŞ və Fransanın konstitusion təcrübəsin özündə əks etdirməli idi. Yəni İngiltərənin parlamentli monarxiya, ABŞ-nin prezidentli respublika quruluşlarını və Fransanın inqilabi təməllərini özündə əks etdirməli idi. 1848-ci il sentyabrın 27-dən etibarən komissiyanın hazırladığı layihə müzakirə olunmağa başladı. Nəhayət 4 noyabr 1848-ci ildə Fransanın konstitusiyası qəbul olundu. Bütün konstitusiyalar kimi onun da preambulasında insanların və vətəndaşların hüquq və azadlıqları əks olunmuşdu. Eyni zamanda bu bəyyannamənin tərkibində "Azadlıq", "Bərabərlik", "Qardaşlıq" ideyaları öz əksini tapmışdı. Fransa Respublikasının əsasında duran ailə, əmək, mülkiyyət, ictimai asayiş prinsipləri əsas götürülürdü. Konstitusiya ilə 21 yaşına çatmış kişilərə seçki hüququnun verilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Qanunverici orqan səlahiyyət müddəti üç il müəyyənləşdirilən, 750 deputatdan ibarət Qanunverici Məclis olmalı idi. Qanunverici Məclisin səlahiyyətinə daxil edilən məsələlər kifayət qədər geniş idi: buraya büdcənin müzakirəsi və təsdiqindən tutmuş, müharibə və sülh məsələləri, eyni zamanda ölkənin inzibati idarə etməsi, bələdiyyələr, meriyalar, departamentlərlə bağlı bir sözlə ölkənin bütün qanunverici həyatı Qanunverici Məclisin ixtiyarinda idi. Məclisin işi müstəqil idi və heç bir halda onun işi hökumət tərəfindən məhdudlaşdırıla bilməzdi. Deputatların öz fikirlərini sərbəst ifadə etmək, səsvermədə öz mövqeyini bildirmək hüquqları var idi və bu hüquqlar toxunulmaz idi. Müzakirələr zamanı ikinci palatanın yaradılması barədə danışıqlar getsə də, lakin konstitusiyada ikinci palatadan söhbət açılmırdı. Bu konstitusiya ilə Fransada ilk dəfə prezident vəzifəsi yaradıldı. Prezident vəzifəsi ABŞ-da olduğu kimi səlahiyyətlərə malik idi. Amma burada prezidentin səlahiyyət müddəti bir müddət idi, eyni şəxs ikinci dəfə prezident seçilmək istəyirdisə 30 il gözləməli idi. Prezident ölkədə sabitliyin qoruyucusu olduğu üçün böyük səlahiyyətlərə malik idi: orduya rəhbərlik, komanda heyətinin tərkibinin təyin olunması, diplomatların təyin olunması, qanunların imzalanması, bəyan edilməsi, nazirlərin təyin olunması və s. Eyni zamanda prezidentin xalq səsverməsi və ya assambleya tərəfindən seçiləcəyi məsələsində iki ayrı ziddiyyətli fikir var idi. Bir qism quruluşun adının "Respublika" olduğu üçün prezidenti də xalqın seçməli olduğunu düşünürdü. Bu məsələdə Lamartin daha fəal idi çünki o hesab edirdi ki respublikaçı olmasına və böyük nüfuza malik olduğuna görə əgər prezident xalq səsverməsi yolu ilə seçilərsə o mütləq olaraq prezident seçiləcəkdir. Bir qisim isə prezidentin assambleya yəni Məclis tərəfindən seçilməsinin tərəfdarı idi. Bu insanların içərisində isə Kovenyak özünə arxayın idi. Amma Kavenyak bir şeyi dərk edə bilmirdi. Əgər prezident xalq mandatı ilə seçilirsə onun səlahiyyəti parlamentin səlahiyyətindən bir başa yuxarı olur. Yəni parlamentdə olan deputatlar müəyyən sayda seçicini təmsil edirsə, prezident bütün xalqın təmsilçisidir. Prezident xalq tərəfindən seçilərsə o, Qanunverici Məclislə hesablaşmayacaqdır. Hakimiyyətin qolları arasında olan balans prezidentin xeyrinə dəyişəcəkdir. Buna isə yol vermək olmaz. Fransada prezident vəzifəsi uzaq görənliklə yaradılmamışdır. Nəhayət ki, radikal respublikaçı olan Jül Qrevinin təklif etdiyi əlavəyə əsasən prezident Qanunverici Məclis tərəfindən seçilməli və əksər səs çoxluğuna malik olmalı idi. Əgər prezident Qanunverici Məclis tərəfindən seçilirsə deməli prezidentin fəaliyyəti üzərində Məclisin nəzarəti var və istənilən vaxt prezidenti vəzifəsindən kənarlaşdırmaq hüququna malik ola bilərdi. Lakin Jül Qrevinin bu əlavəsinə Kovenyak, Lamartin və digərləri qətiyyətlə etiraz etdilər və əlavənin əleyhinə 600 səs olmaqla əlavə ləğv edildi. Beləliklə konstitusiya qəbul olundu. Konstitusiya qəbul edildikdən sonra prezident seçkilərinin hazırlığına başlanıldı. Əslində konstitusiya qəbul olunanadək bu kompaniya artıq başlanılmışdı. 6 oktyabr 1848-ci ildə Məclisdən gələn xəbərlər onu göstərirdi ki, ölkədə yeni bir vəzifə yaradılıb və bu yeni vəzifəyə təyin olunmaq üçün namizədlər də seçilib. Sadəcə bu kompaniya qeyri-rəsmi kompaniya idi. Hökumətin başçısı olan Kovenyak öz səlahiyyətlərindən istifadə edərək departamentlərə, prefektlərə təlimatlar göndərərək onlara, göstərdiyi xidmətlərin müqabilində xalqı səs verməyə təşviq etmələri tapşırılırdı. Digər tərəfdən Lamartin Paris küçələrində mitinqlər keçirirdi. Fəhlələrin nümayəndəsi olan Raspaylın namizədliyi irəli sürülürdü. Monarxist dairələrin bir qrupu general Şan Qarnyenin namizədliyini irəli sürürdülər. Prezidentliyə digər bir namizəd isə Lui Napoleon Bonapart idi. Hökumətin ən böyük səhvi bu insanı düzgün qiymətləndirməməsində idi. Lui Napoleon Bonapartı bir siyasi xadim kimi dəyərləndirmirdilər. Amma Lui Napoleon Bonapartın sonda heç kimin gözləmədiyi halda hər kəsdən çox səs toplaması təkcə Fransa üçün yox, bütün ölkələr üçün bir dərs oldu. 1848-ci il prezident seçkiləri ərəfəsi. Ölkədə respublikaçı qruplaşmalarla yanaşı monarxist qruplaşmalar: legitimistlər və orleanistlər var. Legitimistlər Burbonlar sülaləsinin yenidən hakimiyyətə gətirilməsini istəyirdilər. Orleanistlər Orleanlı Lui Filippin nəvəsi Paris qrafının hakimiyyətə gətirilməsinin tərəfdarları idilər. Amma onlar başa düşürdülər ki, 1848-ci ildə dərhal respublikanı yıxıb, monarxiyanı qurmaq olmaz. Çünki Fransada inqilab abu-havası hələ aradan qalxmamışdı. Monarxiyanı dərhal yaratmaq mümkün olmaz. Deməli monarxiyaya keçmək üçün müvəqqəti bir keçid hakimiyyət yaratmaq lazım idi. Belə bir hakimiyyəti yaratmaq üçün ən uyğun şəxs Kavenyak idi. Kavenyakın prezident ola bilməsi üçün bir neçə şərtə əməl etməsi lazım idi. Beləliklə legitimistlər, orleanistlər, klerikallardan ibarət bir koalisiya formalaşdı. Bu koalisiyanı "Puatye Küsefinin Komitəsi" də adlandırırdılar. Komitənin tərkibinə orleanistlərin liderlərindən Pyer, legitimistlərin liderlərindən Berdye, klerikallardan isə Mondelado daxil idi. Onlar Kovenyaka dörd şərt təqdim etdilər. 1. Parisdə daimi olaraq 50 minlik ordu saxlanılmalıdır. 2. Bütün siyasi klublar bağlanmalıdır (Parisdə bu zaman təqribən 500 siyasi klub mövcud idi). 3. Frankfurt Mayn parlamentinin qanuniliyi rədd olunmalıdır. 4. Sardiniya kralına respublikaçılara qarşı mübarizə aparma üçün qüvvə ilə yardım edilməlidir. Kovenyak isə bu şərtlərin heç birini qəbul etmədi. Kovenyak bu şərtləri rədd edəndən sonra komitə çox uğurlu bir namizəd tapdı: Lui Napoleon Bonapart. Lui Napoleon Bonapart Napoleonun həm qardaşı oğlu, həm də nəvəsi idi. 1836-cı ildə Strasburq, 1840-cı ildə isə Blon şəhərlərində iki dəfə qiyam qaldırmağa çalışmış, lakin hər iki qiyam uğursuzluqla nəticələnmişdi. Hətta birinci qiyamı yatırıldıqdan sonra onu həbs etmişdilər. Lakin məhz bu zaman Orleanlı Lui Filipp ona pul təklif edərək Fransadan uzaqlaşmağını tövsiyə etmişdi. O isə pulu qəbul edərək Amerikaya getmiş, daha sonra isə yenidən geri qayıtmışdı. Bir sözlə onun nə siyasi nə də hərbi bacarığı yox idi. 1848-ci il inqilabı baş verərərkən Lui Napoleon Fransada deyildi, İngiltərədə idi. Aprel ayında keçirilən seçkilərdə iştirak etmək üçün Fransaya qayıtsa da, seçkilərdə heç bir səsə qazanmayaraq yenidən geri qayıtdı. İyun ayında yeindən Fransaya qayıdan Lui Napoleon özünü respublikaçı kimi təqdim etdi. Lakin bir neçə departamentin seçki siyahısında seçilsədə yenidən Fransanı tərk etdi. 1848-ci ilin sentyabr ayının 27-də nəhayət ki, Lui Filipp Müəssislər Məclisinə deputat seçildi. 27 sentyabr-10 dekabr tarixləri arasında Lui Napoleon yazdığı bir neçe əsərində özünü fəhlələrin halına yanan, respublikanın fədaisi olan bir insan kimi göstərirdi. Onlar hətta monarxistlərlə də danışıqlar aparırdılar. Respublikaçıların isə əsas təbliğatı şəhərlərdə idi və baş verənlərdən xəbərsiz idilər. Amma halbuki Fransa əhalisinin əksəriyyəti kəndlərdə yaşayırdılar. Əsas təbliğat burada aparılmalı idi. Dekabr ayının 10-da prezident seçkiləri günü respublikaçı namizədlər artıq prezident seçildiklərindən çox əmin idilər. Lakin ayın 11-dən qorxulu xəbərlər gəlməyə başladı. Bəzi jurnalistlərin keçirdiyi rəy sorğusunun nəticəsində məlum oldu ki, səslərin böyük əksəriyyəti Lui Napoleon Bonaparta verilib. 12 dekabrdan etibarən ilkin protokollar tərtib olunmağa başlandı və protokolların təhlili göstərdi ki, hətta Parisin ətrafındakı respublikaçı departamentlərin əhalisi də öz səslərini Napoleona verib. 14 dekabrda isə artıq ilkin nəticələr elan olunmağa başlandı. Nəticələr isə belə idi: bütün səslərin 74,4%-ni Lui Napoleon qazanmışdı. Bu isə təqribən 5,4 milyon seçici səsi demək idi. Kökumət başçısı olan Kavenyak isə səsələrin təqribən 20%-ni yəni 1,9 milyon səs qazandı. Lendryu Rollen 300 min, fəhlələrin nümayəndəsi Raspayl 37 min səs qazandığı halda Lamartinin qazandığı səs cəmi 17 min idi. Beləliklə heç gözlənilməyən nəticələr əldə olundu: Lui Napoleon Bonapart 10 dekabr 1848-ci ildə Fransanın prezidenti seçildi. O, Fransanın ikinci respublika dövrünün yeganə prezidenti olmuşdur. Rövşən Hətəmov. Yeni tarix fənninə dair mühazirələr kursu. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=603182 |
1848-ci il inqilabları | 1848-ci il üsyanları, Xalqların Baharı və ya İnqilab Yolu — Avropada ən geniş inqilab dalğası olmuşdur. İnqilablar, əvvəlki monarxik strukturların aradan qaldırılması və müstəqil dövlət qurumlarının yaradılması məqsədi ilə mahiyyətcə demokratik və liberal idi. Fevral ayında Fransada baş verən ilkin mərhələdən sonra inqilab bütün Avropaya yayılmışdır. 50-dən çox ölkəyə təsir göstərməsinə baxmayaraq, inqilabçılar arasında əhəmiyyətli koordinasiya və ya əməkdaşlıq olmamışdır. Üsyanlara təkan verən ən böyük amillər siyasi rəhbərliyə qarşı olan narazılıq, hökumət və demokratik proseslərdə daha geniş iştirak etmək, mətbuat azadlığı və işçi sinfin digər tələbləri, milliyyətçiliyin yüksəlməsi və hökumət qüvvələrinin yenidən qurulmasına dair tələblər daxil idi. İnqilab islahatçılar, orta və işçi təbəqə üzvlərindən ibarət müvəqqəti koalisya tərəfindən idarə olunduğuna görə uzunömürlü olmadı. On minlərlə adam öldürüldü və bir çoxları sürgünə məruz qaldı. Uzun müddət davam edən islahatlar Avstriya və Macarıstanda təhkimçiliyin ləğvi, Danimarkada mütləq monarxiyanın sona çatması və Hollandiyada parlamentli demokratiyanın tətbiqi ilə nəticələndi. İnqilablar Fransa, Hollandiya, Almaniya Konfederasiyası və Avstriya imperiyasını təşkil edən dövlətlər üçün mühim rol oynadı. İnqilablar müxtəlif səbəblərdən meydana gəldiyi üçün bu motivləri bir ardıcıl hərəkətdən görmək çətindir. XIX əsrin birinci yarısında Avropa cəmiyyətində çoxsaylı dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dövrdə həm liberal islahatçılar, həm də radikal siyasətçilər milli hökumətləri yenidən formalaşdırmağa çalışırdılar. Texnoloji dəyişiklik işçi sinifdən olanların həyatını kökündən dəyişirdi. Populyar mətbuat siyasi maarifləndirilmə, populyar liberalizm, millətçilik və sosializm kimi yeni dəyərlər və fikirləri əhatə etməyə başladı. Bəzi tarixçilər qeyd edirlər ki, 1846-cı ildə məhsul yığımında olan uğursuzluqlar kəndlilərin və şəhərdə yaşayan yoxsul təbəqənin həyatında çətinliklər yaratdı. Aristokrat əhalinin böyük bir hissəsi isə kral ailəsinin qismən və tam mütləq hakimiyyəti ilə narazı idilər. 1846-cı ildə Avstriya Qalisiyasında Polşa aristokratiyanın və Prussiyada demokratik qüvvələrin bir neçə ayaqlanmaları baş verdi. Bundan sonra, orta təbəqə ayaqlanmağa başladı. Elə həmin vaxt Brüsseldə çalışan Karl Marks və Fridrix Engels Kommunist Liqasının (əsasən Alman işçilərindən ibarət olan bir təşkilat) tələbi ilə Kommunist Partiyasının Manifestini (21 fevral 1848-ci ildə Almaniyada nəşr olunmuşdur) yazdılar. Berlində mart ayı qiyamətindən sonra onlar Almaniyada öz ideyalarını təbliğ etməyə başladılar. Mart ayında Parisdən "Almaniyada Kommunist Partiyasının tələbləri"ni ("Demands of the Communist Party in Germany") nəşr etdilər; kitabça, Almaniyanın birləşməsinə, kütləvi seçmə haqqına, feodal statusun ləğvinə çağırırdı. Orta və işçi sinifləri beləliklə, islahat və bir çox digər konkret məqsədlər üzərində ortaq fikirlərə malik idilər. İnqilablarda onların iştirakı, ancaq bir-birindən fərqlənirdi. Baxmayaraq ki, motivin böyük bir hissəsi orta sinifdən idi, üsyanlarda olan iştirakçıların əsasını aşağı təbəqə təşkil edirdi. Üsyanlar ilk dəfə şəhərlərdə yaranmağa başladı Şəhər işçiləri Fransız kəndlərində əhali sürətlə yüksəlmiş, çoxlu kəndlilər şəhərlərdə özlərinə yeni bir həyat qurmağa üz tutmuşdular. Burjuaziyanın bir çoxu isə kasıb əhalidən qorxduqları üçün uzaqlaşdırdılar. Bir çox təcrübəsiz işçi gündə 12–15 saat işləyərək, dağılmış və xəstəlik yayılmış zonalarda yaşayırdılar. Sənətkarlar isə sənayeləşmənin nəticəsində guildlərini itirdilər. Buna görə də, Karl Marks kimi inqilabçılar aşağıdakıları qurdular.Ticarət haqqında olan qanunlarda olan sərbəstləşdirmə və zavodların inkişafı 1815-ci ildən bəri sayı 93% artan müxtəlif təbəqədən olan işçilər arasında olan sosyal fərqləri daha da artırdı. Nəticədə, 1831 və 1834-cü illərdə Lyonda, və 1844-cü ildə Praqda böyük proletariat ayaqlanmaları baş verdi. Conatan Sperberə görə, şəhərdə yaşayan işçi əhali alıcılıq qabiliyyətlərində (purchasing power) yüksək azalma olduğunu hiss etdilər: belə ki, insan artımına abxmayaraq, 1930-cu ildən sonra Belçika, Fransa və Almaniyada şəhərlərdə ət istehlakında azalma var idi. Əlavə olaraq, 1847-ci ildə baş verən iqtisadi böhran işsizliyi daha da artırdı: Vienna zavodlarında 10,000 işçi işdən çıxarıldı və Hamburqda 128 firma iflas etdi. Hollandiya istisna olmaqla, 1847-ci ilin böhranın ölkələrə olan təsirləri və 1848-ci ildə inqilablarla üzləşənlər arasında güclü korrelyasiya var idi.Alman dövlətlərində vəziyyət demək olar eyni idi. Prussiyanın bir hissəsi artıq sənayeləşməyə başlamışdı.1840-cı illərdə, toxuculuqda olan mekanikləşdirilmiş istehsal sənayesi pal-paltar qiymətlərində ucuzlaşmaya səbəb oldu və nəticədə, Alman dərzilərinin əldə istehsal etdikləri məhsulların satışında azalmaya səbəb oldu. İslahatlar kənd feodalizminin ən qeyri-populyar xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırdı , lakin narazı sənaye işçiləri daha da böyük dəyişikliklər üçün təzyiq göstərirdilər. Şəhərdə yaşayan işçi əhalinin maaşlarının yarısını əsasən çörək və kartofdan ibarət olan ərzaq üzərində xərcləməyə məcbur idilər. Məhsuldarlıqda olan uğursuzluqlar ərzaq qiymətlərinin daha da artmasına və manufaktura məhsullarına olan tələbin azalmasına, nəticədə işsizliyin daha da artmasına gətirib çıxardı. Üsyanlar zamanı, işsizlik problemini həll etmək üçün, inşaat üzrə atelyelər və emalatxanalar təşkil olundu. Sənətkarlar və işsiz əhali sahibkara özləri üzərində daha çox güc verilmələri üçün təhdid olunduqda sənayə makinalarını dağıtdılar. Kənd yerləri Kənd əhalisində olan artım ərzaq çatışmazlığı, həm Avropa içərisində, həm də Avropadan Amerikaya miqrasiyaya səbəb oldu. Kəndlilər arasında narazılıq 1840-cı ildən sonra artmağa başladı. 1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. N1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. Aristokratik mülkün əsas hissəsini əkinçilik üçün ayrılmış torpaqların sahibkarlığı, və nəticədə orada çalışan kəndlilər üzərində səlahiyyətlər təşkil edirdi. 1848-ci ildə baş verən kəndli üsyanları əsasən şəhərdəkilərdən qopmuş şəkildə təzahür edirdi, və əsasən uğursuzluqla nəticələnirdi. İdeologiyaların rolu Radikal ideologiyaların populyarlaşmasına qarşı tətbiq edilərn güc və başqa vasitələr onların qarşısı ala bilmədi. Demokratiya, liberalizm, sosyalizm, nasyonalizm (millətçilik) xalq arasında populyarlaşmaqda davam edirdi. Onların tələblərinə Konstitusiya, mətbuat azadlığı, söz azadlığı və digər demokratik hüquqlar, sivil militanın yaradılması, kəndlilər üzərində olan səlahiyyətlərin ləğv olunması, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, tariflərin ləğv olunması, monarx hakimiyyətinin ləğv olunması və ya respublikalı monarxiyanın yaradılması xeyrinə monarxın səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması daxil idi. 1840-cı illərin perspektivindən baxsaq demokratiya bütün kişilərə səsvermə hüququnun verilməsindən ibarət idi. 'Liberalizm' prinsipial olaraq "idarə olunanın razılığı" və kilsə və dövlətin səlahiyyətlərində olan məhdudiyyət, respublika orqanlarının yaradılması, şəxsiyyət və mətbuat azadlığı mənasını verirdi. Liberalizmin təsirlərini 1840-cı ildən sonra bir sıra radikal liberal nəşrlərin kimi Rheinische Zeitung (1842), Fransada Le National and La Réforme (1843); Avstriyada Grenzboten (1841); Macarıstanda Pesti Hírlap (1841) kimi bir neçə radikal qəzetlərin nəşr olunmasında görmək olar. 'Millətçilik' vahid dil, mədəniyyət, din, ümumi tarix, və, əlbəttə, vahid coğrafi ərazi daxilində insanların birləşməsini dəstəkləyirdi. Millətçilik, František Palacký'in Almanlarla olan münaqişələrdən bəhs etdiyi "Çex Millətçiliyinin Tarixi" kitabından və Almaniyada millətçilik üzrə meydana çıxan xüsusi musiqi növündən də göründüyü kimi çoxlu dairələr arasında populyarlaşmışdı.Sosyalizm', 1840-cı ildə mənası üzərində hələ də konsensun olmayan, müxtəlif insanlar üçün müxtəlif mənalar verən bir termin idi, lakin, adətən işçi sinfinin səlahiyyətlərinin artırılması kontekstində istifadə olunur. Ölkələr və regionlar üzrə hadisələr İtaliya dövlətləri O vaxta qədər ciddi bir iğtişaş olmasına baxmayaraq, ilk böyük partlayış Sicilyada 1848-ci ild Yanvarda baş verdi. Bourbonlar sülaləsinə qarşı əvvəllər də bir neçə üsyanlar baş versə də, bu 16 ay ömrü sürən müstəqil bir dövlət yaratdı, əlbəttə ki, Burbonlar hakimiyyəti yenidən ələ alana qədər. Həmin aylar ərzində, ortaya çıxan Konstitusiya həmin dövr üçün liberal domekratik perspektivindən kifayət qədər qabaqcıl idi. Üsyan uğursuzluqla nəticələnsə də, 1860–61-ci illərdə İtaliyanın vahid şəkildə birləşməsi — Risorcimento Burbonların idarə etdiyi İki Siciliya Krallığını (Kingdom of Two Sicilies) tənəzzülə uğratdı. Keçmiş Fransa İnqilabının qığılcımlarını 1848-cil üsyanlarında, əsasən də, banket kampaniyasında (campagne des banquets) hiss etmək olurdu. Bu inqilab, əsasən xalqın özünü idarə etməsini düşünən Fransız xalqı arasında populyar olan milliyətçilik və liberalizm ideologiyaları ilə hərəkət edirdi. Bu inqilab Luis Filip'in konstitusiyalı monarxiyasının tənəzzülü və İkinci Respublikanın yaradılması (1852) ilə nəticələndi. Bu hökumətə Luis Napalyon başçılıq edirdi. Alman Dövlətləri Almaniyada 1848-ci il kütləvi aksiyalarla seçilrən "Mart Üsyanları" əsasən Almaniyanın cənub və qərbində baş verdi. Ziyalı tələbələr və alimlər tərəfindən yönləndirilən üsyançılar Alman milliyətinin birliyini, mətbuat azadlığı və sərbəst toplaşmaq azadlığı tələblərini irəli sürürdülər. Üsyanın kifayət qədər yaxşı təşkil olunmamasına baxmayaraq, Alman Konfederasiyasının 39 ölkəsinin hər birində əvvəlki autokratik hökumət strukturlarının ləğvi üçün çağırış edirdilər. Nəhayət, üsyanda orta-təbəqə və işçi sinfindən olan əhali güclərini ayırdı və konservativ aristokratiyanın üsyançılara qalib gəlməsinə şərait yaratdı, və bütün liberallar sürgünə göndərildi. Danimarkada XVII əsrdən bəri mütləq monarxiya hakimiyyəti var idi . Kral Kristian VIII, islahatların tərəfdarı olsa da, absolutist idi və 1848-ci il yanvar ayında baş verən müxalif fermer və liberallar tərəfindən təşkil olunan aksiyalar dövründə öldü. Milliyətçi Liberallar tərəfindən təşkil olunan üsyanda konstitusiyalı monarxiyaya keçid üçün çağırışlar edilirdi və üsyançılar Martın 21-də Christianborg'a yürüş etdilər. Yeni kral, Frederik VII Liberalların tələblərinə qulaq asıb içərisinəd Milliyətçi Liberal Partiyasından da üzvlərin olduğu Kabinet yaratdı.Milliyətçi-liberal hərəkat absolutist hakimiyyəti ləğv etmək, amma məkəzləşdirilmiş hakimiyyəti qoruyub saxlamaq istəyirdilər. Kral Riqsdaq adlandırılan ikikameralı parlament ilə hakimiyyəti bölüşməyə razılaşıb yeni Konstitusiyanı qəbul etdi. Belə deyilir ki, Kralın yeni Konstitusiyanı qəbul etdikdən sonra olan ilk sözləri "bu yaxşı idi, artıq səhərləri rahat yata bilərəm" olmuşdur. Ordu zabitlərinin narazılıqlarına baxmayaraq, digər Avropa ölkələrində olanların əksinə yeni hakimiyyət strukturunu qəbul etdilər. Amma, Liberal Konstitusiya Schleswigi əhatə etmədi. Avstriya İmperiyası 1848-ci il Mart ayından 1849-cu il İyul ayına qədər, Habsburq İmperiyası milliyətçi xarakteri ilə seçilən inqilabçılar tərəfindən təhlükə altında qaldı. Viennadan idarə olunan imperiyanın daxilində avstriyalar, macarlar, slovaklar, poşalılar, çexlər, xorvatlar, sloveniyalılar, ukraynlar, romanlar, serblər və italyanlar var idi və bunların hər biri inqilab ərzində ya muxtariyyət, ya müstəqillik, ya da digər xalqalar üzərində hegemoniya qazanmağa cəhd etmişdilər. Üsyanın milliyətçi xarakteri, alman dövlətlərində olan hadisələrdən sonra daha da mürəkkəbləşdi.[mənbə göstərin] Demokratlar 1848-ci il üsyanlarına sonralar azadlıq, bərabərlik və qardaşlığın (fraternity) inkişafına təsir edən demokratik inqilablar kimi baxırdı. Milliyətçilər üçün isə bu əvvəlki çoxxalqlı imperiyaların ləğv olunmasını tələb edən ümid kimi görürdülər. Amma, sondakı nəticələr hamını gözlədiyi kimi mürəkkəb olmadı. Reynhard Rürupa görə 1848-ci il üsyanları yəhudiləri sosyal üsyanların və beynəlxalq kapitalın nümayəndəsi kimi göstərən antisemitism'in inkişafında dönüş nöqtəsi idi.İnqilablardan qaçan almanlar tərəfindən Yeni Dünyada Texas-Hill adlı ölkə yaradıldı. Təzyiqə məruz qalan almanlar və ya avstriyalıların bir çoxu öz yurd-yuvaların qoyub Yeni Dünyaya ya da daha sakit Avropa ölkələrinə köçdülər. Onları Qırx-Səkkizincilər də adlandırırdılar. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=570359 |
1848-ci il Üsyanları | 1848-ci il üsyanları, Xalqların Baharı və ya İnqilab Yolu — Avropada ən geniş inqilab dalğası olmuşdur. İnqilablar, əvvəlki monarxik strukturların aradan qaldırılması və müstəqil dövlət qurumlarının yaradılması məqsədi ilə mahiyyətcə demokratik və liberal idi. Fevral ayında Fransada baş verən ilkin mərhələdən sonra inqilab bütün Avropaya yayılmışdır. 50-dən çox ölkəyə təsir göstərməsinə baxmayaraq, inqilabçılar arasında əhəmiyyətli koordinasiya və ya əməkdaşlıq olmamışdır. Üsyanlara təkan verən ən böyük amillər siyasi rəhbərliyə qarşı olan narazılıq, hökumət və demokratik proseslərdə daha geniş iştirak etmək, mətbuat azadlığı və işçi sinfin digər tələbləri, milliyyətçiliyin yüksəlməsi və hökumət qüvvələrinin yenidən qurulmasına dair tələblər daxil idi. İnqilab islahatçılar, orta və işçi təbəqə üzvlərindən ibarət müvəqqəti koalisya tərəfindən idarə olunduğuna görə uzunömürlü olmadı. On minlərlə adam öldürüldü və bir çoxları sürgünə məruz qaldı. Uzun müddət davam edən islahatlar Avstriya və Macarıstanda təhkimçiliyin ləğvi, Danimarkada mütləq monarxiyanın sona çatması və Hollandiyada parlamentli demokratiyanın tətbiqi ilə nəticələndi. İnqilablar Fransa, Hollandiya, Almaniya Konfederasiyası və Avstriya imperiyasını təşkil edən dövlətlər üçün mühim rol oynadı. İnqilablar müxtəlif səbəblərdən meydana gəldiyi üçün bu motivləri bir ardıcıl hərəkətdən görmək çətindir. XIX əsrin birinci yarısında Avropa cəmiyyətində çoxsaylı dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dövrdə həm liberal islahatçılar, həm də radikal siyasətçilər milli hökumətləri yenidən formalaşdırmağa çalışırdılar. Texnoloji dəyişiklik işçi sinifdən olanların həyatını kökündən dəyişirdi. Populyar mətbuat siyasi maarifləndirilmə, populyar liberalizm, millətçilik və sosializm kimi yeni dəyərlər və fikirləri əhatə etməyə başladı. Bəzi tarixçilər qeyd edirlər ki, 1846-cı ildə məhsul yığımında olan uğursuzluqlar kəndlilərin və şəhərdə yaşayan yoxsul təbəqənin həyatında çətinliklər yaratdı. Aristokrat əhalinin böyük bir hissəsi isə kral ailəsinin qismən və tam mütləq hakimiyyəti ilə narazı idilər. 1846-cı ildə Avstriya Qalisiyasında Polşa aristokratiyanın və Prussiyada demokratik qüvvələrin bir neçə ayaqlanmaları baş verdi. Bundan sonra, orta təbəqə ayaqlanmağa başladı. Elə həmin vaxt Brüsseldə çalışan Karl Marks və Fridrix Engels Kommunist Liqasının (əsasən Alman işçilərindən ibarət olan bir təşkilat) tələbi ilə Kommunist Partiyasının Manifestini (21 fevral 1848-ci ildə Almaniyada nəşr olunmuşdur) yazdılar. Berlində mart ayı qiyamətindən sonra onlar Almaniyada öz ideyalarını təbliğ etməyə başladılar. Mart ayında Parisdən "Almaniyada Kommunist Partiyasının tələbləri"ni ("Demands of the Communist Party in Germany") nəşr etdilər; kitabça, Almaniyanın birləşməsinə, kütləvi seçmə haqqına, feodal statusun ləğvinə çağırırdı. Orta və işçi sinifləri beləliklə, islahat və bir çox digər konkret məqsədlər üzərində ortaq fikirlərə malik idilər. İnqilablarda onların iştirakı, ancaq bir-birindən fərqlənirdi. Baxmayaraq ki, motivin böyük bir hissəsi orta sinifdən idi, üsyanlarda olan iştirakçıların əsasını aşağı təbəqə təşkil edirdi. Üsyanlar ilk dəfə şəhərlərdə yaranmağa başladı Şəhər işçiləri Fransız kəndlərində əhali sürətlə yüksəlmiş, çoxlu kəndlilər şəhərlərdə özlərinə yeni bir həyat qurmağa üz tutmuşdular. Burjuaziyanın bir çoxu isə kasıb əhalidən qorxduqları üçün uzaqlaşdırdılar. Bir çox təcrübəsiz işçi gündə 12–15 saat işləyərək, dağılmış və xəstəlik yayılmış zonalarda yaşayırdılar. Sənətkarlar isə sənayeləşmənin nəticəsində guildlərini itirdilər. Buna görə də, Karl Marks kimi inqilabçılar aşağıdakıları qurdular.Ticarət haqqında olan qanunlarda olan sərbəstləşdirmə və zavodların inkişafı 1815-ci ildən bəri sayı 93% artan müxtəlif təbəqədən olan işçilər arasında olan sosyal fərqləri daha da artırdı. Nəticədə, 1831 və 1834-cü illərdə Lyonda, və 1844-cü ildə Praqda böyük proletariat ayaqlanmaları baş verdi. Conatan Sperberə görə, şəhərdə yaşayan işçi əhali alıcılıq qabiliyyətlərində (purchasing power) yüksək azalma olduğunu hiss etdilər: belə ki, insan artımına abxmayaraq, 1930-cu ildən sonra Belçika, Fransa və Almaniyada şəhərlərdə ət istehlakında azalma var idi. Əlavə olaraq, 1847-ci ildə baş verən iqtisadi böhran işsizliyi daha da artırdı: Vienna zavodlarında 10,000 işçi işdən çıxarıldı və Hamburqda 128 firma iflas etdi. Hollandiya istisna olmaqla, 1847-ci ilin böhranın ölkələrə olan təsirləri və 1848-ci ildə inqilablarla üzləşənlər arasında güclü korrelyasiya var idi.Alman dövlətlərində vəziyyət demək olar eyni idi. Prussiyanın bir hissəsi artıq sənayeləşməyə başlamışdı.1840-cı illərdə, toxuculuqda olan mekanikləşdirilmiş istehsal sənayesi pal-paltar qiymətlərində ucuzlaşmaya səbəb oldu və nəticədə, Alman dərzilərinin əldə istehsal etdikləri məhsulların satışında azalmaya səbəb oldu. İslahatlar kənd feodalizminin ən qeyri-populyar xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırdı , lakin narazı sənaye işçiləri daha da böyük dəyişikliklər üçün təzyiq göstərirdilər. Şəhərdə yaşayan işçi əhalinin maaşlarının yarısını əsasən çörək və kartofdan ibarət olan ərzaq üzərində xərcləməyə məcbur idilər. Məhsuldarlıqda olan uğursuzluqlar ərzaq qiymətlərinin daha da artmasına və manufaktura məhsullarına olan tələbin azalmasına, nəticədə işsizliyin daha da artmasına gətirib çıxardı. Üsyanlar zamanı, işsizlik problemini həll etmək üçün, inşaat üzrə atelyelər və emalatxanalar təşkil olundu. Sənətkarlar və işsiz əhali sahibkara özləri üzərində daha çox güc verilmələri üçün təhdid olunduqda sənayə makinalarını dağıtdılar. Kənd yerləri Kənd əhalisində olan artım ərzaq çatışmazlığı, həm Avropa içərisində, həm də Avropadan Amerikaya miqrasiyaya səbəb oldu. Kəndlilər arasında narazılıq 1840-cı ildən sonra artmağa başladı. 1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. N1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. Aristokratik mülkün əsas hissəsini əkinçilik üçün ayrılmış torpaqların sahibkarlığı, və nəticədə orada çalışan kəndlilər üzərində səlahiyyətlər təşkil edirdi. 1848-ci ildə baş verən kəndli üsyanları əsasən şəhərdəkilərdən qopmuş şəkildə təzahür edirdi, və əsasən uğursuzluqla nəticələnirdi. İdeologiyaların rolu Radikal ideologiyaların populyarlaşmasına qarşı tətbiq edilərn güc və başqa vasitələr onların qarşısı ala bilmədi. Demokratiya, liberalizm, sosyalizm, nasyonalizm (millətçilik) xalq arasında populyarlaşmaqda davam edirdi. Onların tələblərinə Konstitusiya, mətbuat azadlığı, söz azadlığı və digər demokratik hüquqlar, sivil militanın yaradılması, kəndlilər üzərində olan səlahiyyətlərin ləğv olunması, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, tariflərin ləğv olunması, monarx hakimiyyətinin ləğv olunması və ya respublikalı monarxiyanın yaradılması xeyrinə monarxın səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması daxil idi. 1840-cı illərin perspektivindən baxsaq demokratiya bütün kişilərə səsvermə hüququnun verilməsindən ibarət idi. 'Liberalizm' prinsipial olaraq "idarə olunanın razılığı" və kilsə və dövlətin səlahiyyətlərində olan məhdudiyyət, respublika orqanlarının yaradılması, şəxsiyyət və mətbuat azadlığı mənasını verirdi. Liberalizmin təsirlərini 1840-cı ildən sonra bir sıra radikal liberal nəşrlərin kimi Rheinische Zeitung (1842), Fransada Le National and La Réforme (1843); Avstriyada Grenzboten (1841); Macarıstanda Pesti Hírlap (1841) kimi bir neçə radikal qəzetlərin nəşr olunmasında görmək olar. 'Millətçilik' vahid dil, mədəniyyət, din, ümumi tarix, və, əlbəttə, vahid coğrafi ərazi daxilində insanların birləşməsini dəstəkləyirdi. Millətçilik, František Palacký'in Almanlarla olan münaqişələrdən bəhs etdiyi "Çex Millətçiliyinin Tarixi" kitabından və Almaniyada millətçilik üzrə meydana çıxan xüsusi musiqi növündən də göründüyü kimi çoxlu dairələr arasında populyarlaşmışdı.Sosyalizm', 1840-cı ildə mənası üzərində hələ də konsensun olmayan, müxtəlif insanlar üçün müxtəlif mənalar verən bir termin idi, lakin, adətən işçi sinfinin səlahiyyətlərinin artırılması kontekstində istifadə olunur. Ölkələr və regionlar üzrə hadisələr İtaliya dövlətləri O vaxta qədər ciddi bir iğtişaş olmasına baxmayaraq, ilk böyük partlayış Sicilyada 1848-ci ild Yanvarda baş verdi. Bourbonlar sülaləsinə qarşı əvvəllər də bir neçə üsyanlar baş versə də, bu 16 ay ömrü sürən müstəqil bir dövlət yaratdı, əlbəttə ki, Burbonlar hakimiyyəti yenidən ələ alana qədər. Həmin aylar ərzində, ortaya çıxan Konstitusiya həmin dövr üçün liberal domekratik perspektivindən kifayət qədər qabaqcıl idi. Üsyan uğursuzluqla nəticələnsə də, 1860–61-ci illərdə İtaliyanın vahid şəkildə birləşməsi — Risorcimento Burbonların idarə etdiyi İki Siciliya Krallığını (Kingdom of Two Sicilies) tənəzzülə uğratdı. Keçmiş Fransa İnqilabının qığılcımlarını 1848-cil üsyanlarında, əsasən də, banket kampaniyasında (campagne des banquets) hiss etmək olurdu. Bu inqilab, əsasən xalqın özünü idarə etməsini düşünən Fransız xalqı arasında populyar olan milliyətçilik və liberalizm ideologiyaları ilə hərəkət edirdi. Bu inqilab Luis Filip'in konstitusiyalı monarxiyasının tənəzzülü və İkinci Respublikanın yaradılması (1852) ilə nəticələndi. Bu hökumətə Luis Napalyon başçılıq edirdi. Alman Dövlətləri Almaniyada 1848-ci il kütləvi aksiyalarla seçilrən "Mart Üsyanları" əsasən Almaniyanın cənub və qərbində baş verdi. Ziyalı tələbələr və alimlər tərəfindən yönləndirilən üsyançılar Alman milliyətinin birliyini, mətbuat azadlığı və sərbəst toplaşmaq azadlığı tələblərini irəli sürürdülər. Üsyanın kifayət qədər yaxşı təşkil olunmamasına baxmayaraq, Alman Konfederasiyasının 39 ölkəsinin hər birində əvvəlki autokratik hökumət strukturlarının ləğvi üçün çağırış edirdilər. Nəhayət, üsyanda orta-təbəqə və işçi sinfindən olan əhali güclərini ayırdı və konservativ aristokratiyanın üsyançılara qalib gəlməsinə şərait yaratdı, və bütün liberallar sürgünə göndərildi. Danimarkada XVII əsrdən bəri mütləq monarxiya hakimiyyəti var idi . Kral Kristian VIII, islahatların tərəfdarı olsa da, absolutist idi və 1848-ci il yanvar ayında baş verən müxalif fermer və liberallar tərəfindən təşkil olunan aksiyalar dövründə öldü. Milliyətçi Liberallar tərəfindən təşkil olunan üsyanda konstitusiyalı monarxiyaya keçid üçün çağırışlar edilirdi və üsyançılar Martın 21-də Christianborg'a yürüş etdilər. Yeni kral, Frederik VII Liberalların tələblərinə qulaq asıb içərisinəd Milliyətçi Liberal Partiyasından da üzvlərin olduğu Kabinet yaratdı.Milliyətçi-liberal hərəkat absolutist hakimiyyəti ləğv etmək, amma məkəzləşdirilmiş hakimiyyəti qoruyub saxlamaq istəyirdilər. Kral Riqsdaq adlandırılan ikikameralı parlament ilə hakimiyyəti bölüşməyə razılaşıb yeni Konstitusiyanı qəbul etdi. Belə deyilir ki, Kralın yeni Konstitusiyanı qəbul etdikdən sonra olan ilk sözləri "bu yaxşı idi, artıq səhərləri rahat yata bilərəm" olmuşdur. Ordu zabitlərinin narazılıqlarına baxmayaraq, digər Avropa ölkələrində olanların əksinə yeni hakimiyyət strukturunu qəbul etdilər. Amma, Liberal Konstitusiya Schleswigi əhatə etmədi. Avstriya İmperiyası 1848-ci il Mart ayından 1849-cu il İyul ayına qədər, Habsburq İmperiyası milliyətçi xarakteri ilə seçilən inqilabçılar tərəfindən təhlükə altında qaldı. Viennadan idarə olunan imperiyanın daxilində avstriyalar, macarlar, slovaklar, poşalılar, çexlər, xorvatlar, sloveniyalılar, ukraynlar, romanlar, serblər və italyanlar var idi və bunların hər biri inqilab ərzində ya muxtariyyət, ya müstəqillik, ya da digər xalqalar üzərində hegemoniya qazanmağa cəhd etmişdilər. Üsyanın milliyətçi xarakteri, alman dövlətlərində olan hadisələrdən sonra daha da mürəkkəbləşdi.[mənbə göstərin] Demokratlar 1848-ci il üsyanlarına sonralar azadlıq, bərabərlik və qardaşlığın (fraternity) inkişafına təsir edən demokratik inqilablar kimi baxırdı. Milliyətçilər üçün isə bu əvvəlki çoxxalqlı imperiyaların ləğv olunmasını tələb edən ümid kimi görürdülər. Amma, sondakı nəticələr hamını gözlədiyi kimi mürəkkəb olmadı. Reynhard Rürupa görə 1848-ci il üsyanları yəhudiləri sosyal üsyanların və beynəlxalq kapitalın nümayəndəsi kimi göstərən antisemitism'in inkişafında dönüş nöqtəsi idi.İnqilablardan qaçan almanlar tərəfindən Yeni Dünyada Texas-Hill adlı ölkə yaradıldı. Təzyiqə məruz qalan almanlar və ya avstriyalıların bir çoxu öz yurd-yuvaların qoyub Yeni Dünyaya ya da daha sakit Avropa ölkələrinə köçdülər. Onları Qırx-Səkkizincilər də adlandırırdılar. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=570388 |
1848-ci il üsyanları | 1848-ci il üsyanları, Xalqların Baharı və ya İnqilab Yolu — Avropada ən geniş inqilab dalğası olmuşdur. İnqilablar, əvvəlki monarxik strukturların aradan qaldırılması və müstəqil dövlət qurumlarının yaradılması məqsədi ilə mahiyyətcə demokratik və liberal idi. Fevral ayında Fransada baş verən ilkin mərhələdən sonra inqilab bütün Avropaya yayılmışdır. 50-dən çox ölkəyə təsir göstərməsinə baxmayaraq, inqilabçılar arasında əhəmiyyətli koordinasiya və ya əməkdaşlıq olmamışdır. Üsyanlara təkan verən ən böyük amillər siyasi rəhbərliyə qarşı olan narazılıq, hökumət və demokratik proseslərdə daha geniş iştirak etmək, mətbuat azadlığı və işçi sinfin digər tələbləri, milliyyətçiliyin yüksəlməsi və hökumət qüvvələrinin yenidən qurulmasına dair tələblər daxil idi. İnqilab islahatçılar, orta və işçi təbəqə üzvlərindən ibarət müvəqqəti koalisya tərəfindən idarə olunduğuna görə uzunömürlü olmadı. On minlərlə adam öldürüldü və bir çoxları sürgünə məruz qaldı. Uzun müddət davam edən islahatlar Avstriya və Macarıstanda təhkimçiliyin ləğvi, Danimarkada mütləq monarxiyanın sona çatması və Hollandiyada parlamentli demokratiyanın tətbiqi ilə nəticələndi. İnqilablar Fransa, Hollandiya, Almaniya Konfederasiyası və Avstriya imperiyasını təşkil edən dövlətlər üçün mühim rol oynadı. İnqilablar müxtəlif səbəblərdən meydana gəldiyi üçün bu motivləri bir ardıcıl hərəkətdən görmək çətindir. XIX əsrin birinci yarısında Avropa cəmiyyətində çoxsaylı dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dövrdə həm liberal islahatçılar, həm də radikal siyasətçilər milli hökumətləri yenidən formalaşdırmağa çalışırdılar. Texnoloji dəyişiklik işçi sinifdən olanların həyatını kökündən dəyişirdi. Populyar mətbuat siyasi maarifləndirilmə, populyar liberalizm, millətçilik və sosializm kimi yeni dəyərlər və fikirləri əhatə etməyə başladı. Bəzi tarixçilər qeyd edirlər ki, 1846-cı ildə məhsul yığımında olan uğursuzluqlar kəndlilərin və şəhərdə yaşayan yoxsul təbəqənin həyatında çətinliklər yaratdı. Aristokrat əhalinin böyük bir hissəsi isə kral ailəsinin qismən və tam mütləq hakimiyyəti ilə narazı idilər. 1846-cı ildə Avstriya Qalisiyasında Polşa aristokratiyanın və Prussiyada demokratik qüvvələrin bir neçə ayaqlanmaları baş verdi. Bundan sonra, orta təbəqə ayaqlanmağa başladı. Elə həmin vaxt Brüsseldə çalışan Karl Marks və Fridrix Engels Kommunist Liqasının (əsasən Alman işçilərindən ibarət olan bir təşkilat) tələbi ilə Kommunist Partiyasının Manifestini (21 fevral 1848-ci ildə Almaniyada nəşr olunmuşdur) yazdılar. Berlində mart ayı qiyamətindən sonra onlar Almaniyada öz ideyalarını təbliğ etməyə başladılar. Mart ayında Parisdən "Almaniyada Kommunist Partiyasının tələbləri"ni ("Demands of the Communist Party in Germany") nəşr etdilər; kitabça, Almaniyanın birləşməsinə, kütləvi seçmə haqqına, feodal statusun ləğvinə çağırırdı. Orta və işçi sinifləri beləliklə, islahat və bir çox digər konkret məqsədlər üzərində ortaq fikirlərə malik idilər. İnqilablarda onların iştirakı, ancaq bir-birindən fərqlənirdi. Baxmayaraq ki, motivin böyük bir hissəsi orta sinifdən idi, üsyanlarda olan iştirakçıların əsasını aşağı təbəqə təşkil edirdi. Üsyanlar ilk dəfə şəhərlərdə yaranmağa başladı Şəhər işçiləri Fransız kəndlərində əhali sürətlə yüksəlmiş, çoxlu kəndlilər şəhərlərdə özlərinə yeni bir həyat qurmağa üz tutmuşdular. Burjuaziyanın bir çoxu isə kasıb əhalidən qorxduqları üçün uzaqlaşdırdılar. Bir çox təcrübəsiz işçi gündə 12–15 saat işləyərək, dağılmış və xəstəlik yayılmış zonalarda yaşayırdılar. Sənətkarlar isə sənayeləşmənin nəticəsində guildlərini itirdilər. Buna görə də, Karl Marks kimi inqilabçılar aşağıdakıları qurdular.Ticarət haqqında olan qanunlarda olan sərbəstləşdirmə və zavodların inkişafı 1815-ci ildən bəri sayı 93% artan müxtəlif təbəqədən olan işçilər arasında olan sosyal fərqləri daha da artırdı. Nəticədə, 1831 və 1834-cü illərdə Lyonda, və 1844-cü ildə Praqda böyük proletariat ayaqlanmaları baş verdi. Conatan Sperberə görə, şəhərdə yaşayan işçi əhali alıcılıq qabiliyyətlərində (purchasing power) yüksək azalma olduğunu hiss etdilər: belə ki, insan artımına abxmayaraq, 1930-cu ildən sonra Belçika, Fransa və Almaniyada şəhərlərdə ət istehlakında azalma var idi. Əlavə olaraq, 1847-ci ildə baş verən iqtisadi böhran işsizliyi daha da artırdı: Vienna zavodlarında 10,000 işçi işdən çıxarıldı və Hamburqda 128 firma iflas etdi. Hollandiya istisna olmaqla, 1847-ci ilin böhranın ölkələrə olan təsirləri və 1848-ci ildə inqilablarla üzləşənlər arasında güclü korrelyasiya var idi.Alman dövlətlərində vəziyyət demək olar eyni idi. Prussiyanın bir hissəsi artıq sənayeləşməyə başlamışdı.1840-cı illərdə, toxuculuqda olan mekanikləşdirilmiş istehsal sənayesi pal-paltar qiymətlərində ucuzlaşmaya səbəb oldu və nəticədə, Alman dərzilərinin əldə istehsal etdikləri məhsulların satışında azalmaya səbəb oldu. İslahatlar kənd feodalizminin ən qeyri-populyar xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırdı , lakin narazı sənaye işçiləri daha da böyük dəyişikliklər üçün təzyiq göstərirdilər. Şəhərdə yaşayan işçi əhalinin maaşlarının yarısını əsasən çörək və kartofdan ibarət olan ərzaq üzərində xərcləməyə məcbur idilər. Məhsuldarlıqda olan uğursuzluqlar ərzaq qiymətlərinin daha da artmasına və manufaktura məhsullarına olan tələbin azalmasına, nəticədə işsizliyin daha da artmasına gətirib çıxardı. Üsyanlar zamanı, işsizlik problemini həll etmək üçün, inşaat üzrə atelyelər və emalatxanalar təşkil olundu. Sənətkarlar və işsiz əhali sahibkara özləri üzərində daha çox güc verilmələri üçün təhdid olunduqda sənayə makinalarını dağıtdılar. Kənd yerləri Kənd əhalisində olan artım ərzaq çatışmazlığı, həm Avropa içərisində, həm də Avropadan Amerikaya miqrasiyaya səbəb oldu. Kəndlilər arasında narazılıq 1840-cı ildən sonra artmağa başladı. 1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. N1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. Aristokratik mülkün əsas hissəsini əkinçilik üçün ayrılmış torpaqların sahibkarlığı, və nəticədə orada çalışan kəndlilər üzərində səlahiyyətlər təşkil edirdi. 1848-ci ildə baş verən kəndli üsyanları əsasən şəhərdəkilərdən qopmuş şəkildə təzahür edirdi, və əsasən uğursuzluqla nəticələnirdi. İdeologiyaların rolu Radikal ideologiyaların populyarlaşmasına qarşı tətbiq edilərn güc və başqa vasitələr onların qarşısı ala bilmədi. Demokratiya, liberalizm, sosyalizm, nasyonalizm (millətçilik) xalq arasında populyarlaşmaqda davam edirdi. Onların tələblərinə Konstitusiya, mətbuat azadlığı, söz azadlığı və digər demokratik hüquqlar, sivil militanın yaradılması, kəndlilər üzərində olan səlahiyyətlərin ləğv olunması, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, tariflərin ləğv olunması, monarx hakimiyyətinin ləğv olunması və ya respublikalı monarxiyanın yaradılması xeyrinə monarxın səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması daxil idi. 1840-cı illərin perspektivindən baxsaq demokratiya bütün kişilərə səsvermə hüququnun verilməsindən ibarət idi. 'Liberalizm' prinsipial olaraq "idarə olunanın razılığı" və kilsə və dövlətin səlahiyyətlərində olan məhdudiyyət, respublika orqanlarının yaradılması, şəxsiyyət və mətbuat azadlığı mənasını verirdi. Liberalizmin təsirlərini 1840-cı ildən sonra bir sıra radikal liberal nəşrlərin kimi Rheinische Zeitung (1842), Fransada Le National and La Réforme (1843); Avstriyada Grenzboten (1841); Macarıstanda Pesti Hírlap (1841) kimi bir neçə radikal qəzetlərin nəşr olunmasında görmək olar. 'Millətçilik' vahid dil, mədəniyyət, din, ümumi tarix, və, əlbəttə, vahid coğrafi ərazi daxilində insanların birləşməsini dəstəkləyirdi. Millətçilik, František Palacký'in Almanlarla olan münaqişələrdən bəhs etdiyi "Çex Millətçiliyinin Tarixi" kitabından və Almaniyada millətçilik üzrə meydana çıxan xüsusi musiqi növündən də göründüyü kimi çoxlu dairələr arasında populyarlaşmışdı.Sosyalizm', 1840-cı ildə mənası üzərində hələ də konsensun olmayan, müxtəlif insanlar üçün müxtəlif mənalar verən bir termin idi, lakin, adətən işçi sinfinin səlahiyyətlərinin artırılması kontekstində istifadə olunur. Ölkələr və regionlar üzrə hadisələr İtaliya dövlətləri O vaxta qədər ciddi bir iğtişaş olmasına baxmayaraq, ilk böyük partlayış Sicilyada 1848-ci ild Yanvarda baş verdi. Bourbonlar sülaləsinə qarşı əvvəllər də bir neçə üsyanlar baş versə də, bu 16 ay ömrü sürən müstəqil bir dövlət yaratdı, əlbəttə ki, Burbonlar hakimiyyəti yenidən ələ alana qədər. Həmin aylar ərzində, ortaya çıxan Konstitusiya həmin dövr üçün liberal domekratik perspektivindən kifayət qədər qabaqcıl idi. Üsyan uğursuzluqla nəticələnsə də, 1860–61-ci illərdə İtaliyanın vahid şəkildə birləşməsi — Risorcimento Burbonların idarə etdiyi İki Siciliya Krallığını (Kingdom of Two Sicilies) tənəzzülə uğratdı. Keçmiş Fransa İnqilabının qığılcımlarını 1848-cil üsyanlarında, əsasən də, banket kampaniyasında (campagne des banquets) hiss etmək olurdu. Bu inqilab, əsasən xalqın özünü idarə etməsini düşünən Fransız xalqı arasında populyar olan milliyətçilik və liberalizm ideologiyaları ilə hərəkət edirdi. Bu inqilab Luis Filip'in konstitusiyalı monarxiyasının tənəzzülü və İkinci Respublikanın yaradılması (1852) ilə nəticələndi. Bu hökumətə Luis Napalyon başçılıq edirdi. Alman Dövlətləri Almaniyada 1848-ci il kütləvi aksiyalarla seçilrən "Mart Üsyanları" əsasən Almaniyanın cənub və qərbində baş verdi. Ziyalı tələbələr və alimlər tərəfindən yönləndirilən üsyançılar Alman milliyətinin birliyini, mətbuat azadlığı və sərbəst toplaşmaq azadlığı tələblərini irəli sürürdülər. Üsyanın kifayət qədər yaxşı təşkil olunmamasına baxmayaraq, Alman Konfederasiyasının 39 ölkəsinin hər birində əvvəlki autokratik hökumət strukturlarının ləğvi üçün çağırış edirdilər. Nəhayət, üsyanda orta-təbəqə və işçi sinfindən olan əhali güclərini ayırdı və konservativ aristokratiyanın üsyançılara qalib gəlməsinə şərait yaratdı, və bütün liberallar sürgünə göndərildi. Danimarkada XVII əsrdən bəri mütləq monarxiya hakimiyyəti var idi . Kral Kristian VIII, islahatların tərəfdarı olsa da, absolutist idi və 1848-ci il yanvar ayında baş verən müxalif fermer və liberallar tərəfindən təşkil olunan aksiyalar dövründə öldü. Milliyətçi Liberallar tərəfindən təşkil olunan üsyanda konstitusiyalı monarxiyaya keçid üçün çağırışlar edilirdi və üsyançılar Martın 21-də Christianborg'a yürüş etdilər. Yeni kral, Frederik VII Liberalların tələblərinə qulaq asıb içərisinəd Milliyətçi Liberal Partiyasından da üzvlərin olduğu Kabinet yaratdı.Milliyətçi-liberal hərəkat absolutist hakimiyyəti ləğv etmək, amma məkəzləşdirilmiş hakimiyyəti qoruyub saxlamaq istəyirdilər. Kral Riqsdaq adlandırılan ikikameralı parlament ilə hakimiyyəti bölüşməyə razılaşıb yeni Konstitusiyanı qəbul etdi. Belə deyilir ki, Kralın yeni Konstitusiyanı qəbul etdikdən sonra olan ilk sözləri "bu yaxşı idi, artıq səhərləri rahat yata bilərəm" olmuşdur. Ordu zabitlərinin narazılıqlarına baxmayaraq, digər Avropa ölkələrində olanların əksinə yeni hakimiyyət strukturunu qəbul etdilər. Amma, Liberal Konstitusiya Schleswigi əhatə etmədi. Avstriya İmperiyası 1848-ci il Mart ayından 1849-cu il İyul ayına qədər, Habsburq İmperiyası milliyətçi xarakteri ilə seçilən inqilabçılar tərəfindən təhlükə altında qaldı. Viennadan idarə olunan imperiyanın daxilində avstriyalar, macarlar, slovaklar, poşalılar, çexlər, xorvatlar, sloveniyalılar, ukraynlar, romanlar, serblər və italyanlar var idi və bunların hər biri inqilab ərzində ya muxtariyyət, ya müstəqillik, ya da digər xalqalar üzərində hegemoniya qazanmağa cəhd etmişdilər. Üsyanın milliyətçi xarakteri, alman dövlətlərində olan hadisələrdən sonra daha da mürəkkəbləşdi.[mənbə göstərin] Demokratlar 1848-ci il üsyanlarına sonralar azadlıq, bərabərlik və qardaşlığın (fraternity) inkişafına təsir edən demokratik inqilablar kimi baxırdı. Milliyətçilər üçün isə bu əvvəlki çoxxalqlı imperiyaların ləğv olunmasını tələb edən ümid kimi görürdülər. Amma, sondakı nəticələr hamını gözlədiyi kimi mürəkkəb olmadı. Reynhard Rürupa görə 1848-ci il üsyanları yəhudiləri sosyal üsyanların və beynəlxalq kapitalın nümayəndəsi kimi göstərən antisemitism'in inkişafında dönüş nöqtəsi idi.İnqilablardan qaçan almanlar tərəfindən Yeni Dünyada Texas-Hill adlı ölkə yaradıldı. Təzyiqə məruz qalan almanlar və ya avstriyalıların bir çoxu öz yurd-yuvaların qoyub Yeni Dünyaya ya da daha sakit Avropa ölkələrinə köçdülər. Onları Qırx-Səkkizincilər də adlandırırdılar. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=604684 |
1848-ci ildəki inqilablar | 1848-ci il üsyanları, Xalqların Baharı və ya İnqilab Yolu — Avropada ən geniş inqilab dalğası olmuşdur. İnqilablar, əvvəlki monarxik strukturların aradan qaldırılması və müstəqil dövlət qurumlarının yaradılması məqsədi ilə mahiyyətcə demokratik və liberal idi. Fevral ayında Fransada baş verən ilkin mərhələdən sonra inqilab bütün Avropaya yayılmışdır. 50-dən çox ölkəyə təsir göstərməsinə baxmayaraq, inqilabçılar arasında əhəmiyyətli koordinasiya və ya əməkdaşlıq olmamışdır. Üsyanlara təkan verən ən böyük amillər siyasi rəhbərliyə qarşı olan narazılıq, hökumət və demokratik proseslərdə daha geniş iştirak etmək, mətbuat azadlığı və işçi sinfin digər tələbləri, milliyyətçiliyin yüksəlməsi və hökumət qüvvələrinin yenidən qurulmasına dair tələblər daxil idi. İnqilab islahatçılar, orta və işçi təbəqə üzvlərindən ibarət müvəqqəti koalisya tərəfindən idarə olunduğuna görə uzunömürlü olmadı. On minlərlə adam öldürüldü və bir çoxları sürgünə məruz qaldı. Uzun müddət davam edən islahatlar Avstriya və Macarıstanda təhkimçiliyin ləğvi, Danimarkada mütləq monarxiyanın sona çatması və Hollandiyada parlamentli demokratiyanın tətbiqi ilə nəticələndi. İnqilablar Fransa, Hollandiya, Almaniya Konfederasiyası və Avstriya imperiyasını təşkil edən dövlətlər üçün mühim rol oynadı. İnqilablar müxtəlif səbəblərdən meydana gəldiyi üçün bu motivləri bir ardıcıl hərəkətdən görmək çətindir. XIX əsrin birinci yarısında Avropa cəmiyyətində çoxsaylı dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dövrdə həm liberal islahatçılar, həm də radikal siyasətçilər milli hökumətləri yenidən formalaşdırmağa çalışırdılar. Texnoloji dəyişiklik işçi sinifdən olanların həyatını kökündən dəyişirdi. Populyar mətbuat siyasi maarifləndirilmə, populyar liberalizm, millətçilik və sosializm kimi yeni dəyərlər və fikirləri əhatə etməyə başladı. Bəzi tarixçilər qeyd edirlər ki, 1846-cı ildə məhsul yığımında olan uğursuzluqlar kəndlilərin və şəhərdə yaşayan yoxsul təbəqənin həyatında çətinliklər yaratdı. Aristokrat əhalinin böyük bir hissəsi isə kral ailəsinin qismən və tam mütləq hakimiyyəti ilə narazı idilər. 1846-cı ildə Avstriya Qalisiyasında Polşa aristokratiyanın və Prussiyada demokratik qüvvələrin bir neçə ayaqlanmaları baş verdi. Bundan sonra, orta təbəqə ayaqlanmağa başladı. Elə həmin vaxt Brüsseldə çalışan Karl Marks və Fridrix Engels Kommunist Liqasının (əsasən Alman işçilərindən ibarət olan bir təşkilat) tələbi ilə Kommunist Partiyasının Manifestini (21 fevral 1848-ci ildə Almaniyada nəşr olunmuşdur) yazdılar. Berlində mart ayı qiyamətindən sonra onlar Almaniyada öz ideyalarını təbliğ etməyə başladılar. Mart ayında Parisdən "Almaniyada Kommunist Partiyasının tələbləri"ni ("Demands of the Communist Party in Germany") nəşr etdilər; kitabça, Almaniyanın birləşməsinə, kütləvi seçmə haqqına, feodal statusun ləğvinə çağırırdı. Orta və işçi sinifləri beləliklə, islahat və bir çox digər konkret məqsədlər üzərində ortaq fikirlərə malik idilər. İnqilablarda onların iştirakı, ancaq bir-birindən fərqlənirdi. Baxmayaraq ki, motivin böyük bir hissəsi orta sinifdən idi, üsyanlarda olan iştirakçıların əsasını aşağı təbəqə təşkil edirdi. Üsyanlar ilk dəfə şəhərlərdə yaranmağa başladı Şəhər işçiləri Fransız kəndlərində əhali sürətlə yüksəlmiş, çoxlu kəndlilər şəhərlərdə özlərinə yeni bir həyat qurmağa üz tutmuşdular. Burjuaziyanın bir çoxu isə kasıb əhalidən qorxduqları üçün uzaqlaşdırdılar. Bir çox təcrübəsiz işçi gündə 12–15 saat işləyərək, dağılmış və xəstəlik yayılmış zonalarda yaşayırdılar. Sənətkarlar isə sənayeləşmənin nəticəsində guildlərini itirdilər. Buna görə də, Karl Marks kimi inqilabçılar aşağıdakıları qurdular.Ticarət haqqında olan qanunlarda olan sərbəstləşdirmə və zavodların inkişafı 1815-ci ildən bəri sayı 93% artan müxtəlif təbəqədən olan işçilər arasında olan sosyal fərqləri daha da artırdı. Nəticədə, 1831 və 1834-cü illərdə Lyonda, və 1844-cü ildə Praqda böyük proletariat ayaqlanmaları baş verdi. Conatan Sperberə görə, şəhərdə yaşayan işçi əhali alıcılıq qabiliyyətlərində (purchasing power) yüksək azalma olduğunu hiss etdilər: belə ki, insan artımına abxmayaraq, 1930-cu ildən sonra Belçika, Fransa və Almaniyada şəhərlərdə ət istehlakında azalma var idi. Əlavə olaraq, 1847-ci ildə baş verən iqtisadi böhran işsizliyi daha da artırdı: Vienna zavodlarında 10,000 işçi işdən çıxarıldı və Hamburqda 128 firma iflas etdi. Hollandiya istisna olmaqla, 1847-ci ilin böhranın ölkələrə olan təsirləri və 1848-ci ildə inqilablarla üzləşənlər arasında güclü korrelyasiya var idi.Alman dövlətlərində vəziyyət demək olar eyni idi. Prussiyanın bir hissəsi artıq sənayeləşməyə başlamışdı.1840-cı illərdə, toxuculuqda olan mekanikləşdirilmiş istehsal sənayesi pal-paltar qiymətlərində ucuzlaşmaya səbəb oldu və nəticədə, Alman dərzilərinin əldə istehsal etdikləri məhsulların satışında azalmaya səbəb oldu. İslahatlar kənd feodalizminin ən qeyri-populyar xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırdı , lakin narazı sənaye işçiləri daha da böyük dəyişikliklər üçün təzyiq göstərirdilər. Şəhərdə yaşayan işçi əhalinin maaşlarının yarısını əsasən çörək və kartofdan ibarət olan ərzaq üzərində xərcləməyə məcbur idilər. Məhsuldarlıqda olan uğursuzluqlar ərzaq qiymətlərinin daha da artmasına və manufaktura məhsullarına olan tələbin azalmasına, nəticədə işsizliyin daha da artmasına gətirib çıxardı. Üsyanlar zamanı, işsizlik problemini həll etmək üçün, inşaat üzrə atelyelər və emalatxanalar təşkil olundu. Sənətkarlar və işsiz əhali sahibkara özləri üzərində daha çox güc verilmələri üçün təhdid olunduqda sənayə makinalarını dağıtdılar. Kənd yerləri Kənd əhalisində olan artım ərzaq çatışmazlığı, həm Avropa içərisində, həm də Avropadan Amerikaya miqrasiyaya səbəb oldu. Kəndlilər arasında narazılıq 1840-cı ildən sonra artmağa başladı. 1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. N1845 və 1846-cı illərdə kartof əkinlərində olan xəstəlik Şimali Avropada böhrana səbəb oldu, və 1847-ci ildə Sileziyada kartof ehtiyatlarını talanmasına səbəb oldu. Reynlanddə çovdar əkinlərində məhsuldarlıq 20%, Çexiyada isə kartofda məhsuldarlıq 50%-ə qədər azaldı . Nəticədə, ərzaq qiymətləri kəskin şəkildə artdı. Aristokratik mülkün əsas hissəsini əkinçilik üçün ayrılmış torpaqların sahibkarlığı, və nəticədə orada çalışan kəndlilər üzərində səlahiyyətlər təşkil edirdi. 1848-ci ildə baş verən kəndli üsyanları əsasən şəhərdəkilərdən qopmuş şəkildə təzahür edirdi, və əsasən uğursuzluqla nəticələnirdi. İdeologiyaların rolu Radikal ideologiyaların populyarlaşmasına qarşı tətbiq edilərn güc və başqa vasitələr onların qarşısı ala bilmədi. Demokratiya, liberalizm, sosyalizm, nasyonalizm (millətçilik) xalq arasında populyarlaşmaqda davam edirdi. Onların tələblərinə Konstitusiya, mətbuat azadlığı, söz azadlığı və digər demokratik hüquqlar, sivil militanın yaradılması, kəndlilər üzərində olan səlahiyyətlərin ləğv olunması, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, tariflərin ləğv olunması, monarx hakimiyyətinin ləğv olunması və ya respublikalı monarxiyanın yaradılması xeyrinə monarxın səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması daxil idi. 1840-cı illərin perspektivindən baxsaq demokratiya bütün kişilərə səsvermə hüququnun verilməsindən ibarət idi. 'Liberalizm' prinsipial olaraq "idarə olunanın razılığı" və kilsə və dövlətin səlahiyyətlərində olan məhdudiyyət, respublika orqanlarının yaradılması, şəxsiyyət və mətbuat azadlığı mənasını verirdi. Liberalizmin təsirlərini 1840-cı ildən sonra bir sıra radikal liberal nəşrlərin kimi Rheinische Zeitung (1842), Fransada Le National and La Réforme (1843); Avstriyada Grenzboten (1841); Macarıstanda Pesti Hírlap (1841) kimi bir neçə radikal qəzetlərin nəşr olunmasında görmək olar. 'Millətçilik' vahid dil, mədəniyyət, din, ümumi tarix, və, əlbəttə, vahid coğrafi ərazi daxilində insanların birləşməsini dəstəkləyirdi. Millətçilik, František Palacký'in Almanlarla olan münaqişələrdən bəhs etdiyi "Çex Millətçiliyinin Tarixi" kitabından və Almaniyada millətçilik üzrə meydana çıxan xüsusi musiqi növündən də göründüyü kimi çoxlu dairələr arasında populyarlaşmışdı.Sosyalizm', 1840-cı ildə mənası üzərində hələ də konsensun olmayan, müxtəlif insanlar üçün müxtəlif mənalar verən bir termin idi, lakin, adətən işçi sinfinin səlahiyyətlərinin artırılması kontekstində istifadə olunur. Ölkələr və regionlar üzrə hadisələr İtaliya dövlətləri O vaxta qədər ciddi bir iğtişaş olmasına baxmayaraq, ilk böyük partlayış Sicilyada 1848-ci ild Yanvarda baş verdi. Bourbonlar sülaləsinə qarşı əvvəllər də bir neçə üsyanlar baş versə də, bu 16 ay ömrü sürən müstəqil bir dövlət yaratdı, əlbəttə ki, Burbonlar hakimiyyəti yenidən ələ alana qədər. Həmin aylar ərzində, ortaya çıxan Konstitusiya həmin dövr üçün liberal domekratik perspektivindən kifayət qədər qabaqcıl idi. Üsyan uğursuzluqla nəticələnsə də, 1860–61-ci illərdə İtaliyanın vahid şəkildə birləşməsi — Risorcimento Burbonların idarə etdiyi İki Siciliya Krallığını (Kingdom of Two Sicilies) tənəzzülə uğratdı. Keçmiş Fransa İnqilabının qığılcımlarını 1848-cil üsyanlarında, əsasən də, banket kampaniyasında (campagne des banquets) hiss etmək olurdu. Bu inqilab, əsasən xalqın özünü idarə etməsini düşünən Fransız xalqı arasında populyar olan milliyətçilik və liberalizm ideologiyaları ilə hərəkət edirdi. Bu inqilab Luis Filip'in konstitusiyalı monarxiyasının tənəzzülü və İkinci Respublikanın yaradılması (1852) ilə nəticələndi. Bu hökumətə Luis Napalyon başçılıq edirdi. Alman Dövlətləri Almaniyada 1848-ci il kütləvi aksiyalarla seçilrən "Mart Üsyanları" əsasən Almaniyanın cənub və qərbində baş verdi. Ziyalı tələbələr və alimlər tərəfindən yönləndirilən üsyançılar Alman milliyətinin birliyini, mətbuat azadlığı və sərbəst toplaşmaq azadlığı tələblərini irəli sürürdülər. Üsyanın kifayət qədər yaxşı təşkil olunmamasına baxmayaraq, Alman Konfederasiyasının 39 ölkəsinin hər birində əvvəlki autokratik hökumət strukturlarının ləğvi üçün çağırış edirdilər. Nəhayət, üsyanda orta-təbəqə və işçi sinfindən olan əhali güclərini ayırdı və konservativ aristokratiyanın üsyançılara qalib gəlməsinə şərait yaratdı, və bütün liberallar sürgünə göndərildi. Danimarkada XVII əsrdən bəri mütləq monarxiya hakimiyyəti var idi . Kral Kristian VIII, islahatların tərəfdarı olsa da, absolutist idi və 1848-ci il yanvar ayında baş verən müxalif fermer və liberallar tərəfindən təşkil olunan aksiyalar dövründə öldü. Milliyətçi Liberallar tərəfindən təşkil olunan üsyanda konstitusiyalı monarxiyaya keçid üçün çağırışlar edilirdi və üsyançılar Martın 21-də Christianborg'a yürüş etdilər. Yeni kral, Frederik VII Liberalların tələblərinə qulaq asıb içərisinəd Milliyətçi Liberal Partiyasından da üzvlərin olduğu Kabinet yaratdı.Milliyətçi-liberal hərəkat absolutist hakimiyyəti ləğv etmək, amma məkəzləşdirilmiş hakimiyyəti qoruyub saxlamaq istəyirdilər. Kral Riqsdaq adlandırılan ikikameralı parlament ilə hakimiyyəti bölüşməyə razılaşıb yeni Konstitusiyanı qəbul etdi. Belə deyilir ki, Kralın yeni Konstitusiyanı qəbul etdikdən sonra olan ilk sözləri "bu yaxşı idi, artıq səhərləri rahat yata bilərəm" olmuşdur. Ordu zabitlərinin narazılıqlarına baxmayaraq, digər Avropa ölkələrində olanların əksinə yeni hakimiyyət strukturunu qəbul etdilər. Amma, Liberal Konstitusiya Schleswigi əhatə etmədi. Avstriya İmperiyası 1848-ci il Mart ayından 1849-cu il İyul ayına qədər, Habsburq İmperiyası milliyətçi xarakteri ilə seçilən inqilabçılar tərəfindən təhlükə altında qaldı. Viennadan idarə olunan imperiyanın daxilində avstriyalar, macarlar, slovaklar, poşalılar, çexlər, xorvatlar, sloveniyalılar, ukraynlar, romanlar, serblər və italyanlar var idi və bunların hər biri inqilab ərzində ya muxtariyyət, ya müstəqillik, ya da digər xalqalar üzərində hegemoniya qazanmağa cəhd etmişdilər. Üsyanın milliyətçi xarakteri, alman dövlətlərində olan hadisələrdən sonra daha da mürəkkəbləşdi.[mənbə göstərin] Demokratlar 1848-ci il üsyanlarına sonralar azadlıq, bərabərlik və qardaşlığın (fraternity) inkişafına təsir edən demokratik inqilablar kimi baxırdı. Milliyətçilər üçün isə bu əvvəlki çoxxalqlı imperiyaların ləğv olunmasını tələb edən ümid kimi görürdülər. Amma, sondakı nəticələr hamını gözlədiyi kimi mürəkkəb olmadı. Reynhard Rürupa görə 1848-ci il üsyanları yəhudiləri sosyal üsyanların və beynəlxalq kapitalın nümayəndəsi kimi göstərən antisemitism'in inkişafında dönüş nöqtəsi idi.İnqilablardan qaçan almanlar tərəfindən Yeni Dünyada Texas-Hill adlı ölkə yaradıldı. Təzyiqə məruz qalan almanlar və ya avstriyalıların bir çoxu öz yurd-yuvaların qoyub Yeni Dünyaya ya da daha sakit Avropa ölkələrinə köçdülər. Onları Qırx-Səkkizincilər də adlandırırdılar. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=607968 |
1848 (dəqiqləşdirmə) | 1848 (ədəd) — ədəd 1848 (film, 1949) — 1949-cu ildə istehsal olunmuş Fransa filmi. NGC 1848 — Yeni Baş Kataloqda qeydə alınmış qalaktika. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=171367 |
1849 | 1 yanvar - Fransada ilk poçt markasının buraxılması 12 yanvar - Siciliyada, Palermoda Avstriya ordusuna qarşı üsyanların baş verməsi. 9 fevral - Romanın respublika elan edilməsi. 23 fevral - Toskanada üsyan və böyük hersoq II Leopoldun Florensiyadan qaçması. 7 mart - Avstriya imperiyasında imperator Frans İosif tərəfindən diktə edilən Konstitusiyanın dərc olunması, Avstriya reyxstaqının buraxılması. 20 mart - Sardiniya kralı Karl Albert 1848-ci il sülhünü pozaraq Avstriya ilə yenidən müharibəyə başlaması. 29 mart - Ost-Hind şirkəti Pəncabın işğalı ilə Hindistan torpaqlarının zəbt olunmasının başa çatdırılması. 24 aprel - Macarıstan ordusu tərəfindən Peştin azad edilməsi. 3 may - Almaniyanın Drezden şəhərində və Baden hersoqluğunda üsyanların baş verməsi. 6 may - Reyn əyalətinin və Vestfaliyanın fəhlə ittifaqının konqresinin çağrılması. 13 may - Fransada Qanunverici Məclisə seçkilərin keçirilməsi. 28 may -Fransada Qanunverici Məclisin öz işinə başlaması. 18 iyun - Rusiya ordusunun Macarıstan sərhəddini keçməsi. 3 iyun - Fransa ordusunun Romaya daxil olması. Roma respublikasının süqutu. 13 iyul - Macarıstan ordusunun Buda və Peşti tərk etməsi. 14 iyul - General Nikola Udino tərəfindən Romada Roma papasının dünyəvi hakimiyyətinin bəpa edildiyinin elan edilməsi. 24 avqust - Dörd aylıq mühasirədən sonra Venesiyanın Avstriya ordusu tərəfindən tutulması İrəvan quberniyasının təşkil olunması. Qafqaz Tədris dairəsinin yaradılması. Rusiya hökuməti tərəfindən Gəncə, Şuşa, Şamaxı və Bakıda yeni tipli təhsil müəssisələrinin - "müsəlman məktəbləri"nin təşkil edilməsi. Paşa ağa Sultanov Eduar Anri Avril Polyak bəstəkarı Fredik Şopen. Kavalalı Mehmed Əli Paşa | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4558 |
1849-cu il | 1 yanvar - Fransada ilk poçt markasının buraxılması 12 yanvar - Siciliyada, Palermoda Avstriya ordusuna qarşı üsyanların baş verməsi. 9 fevral - Romanın respublika elan edilməsi. 23 fevral - Toskanada üsyan və böyük hersoq II Leopoldun Florensiyadan qaçması. 7 mart - Avstriya imperiyasında imperator Frans İosif tərəfindən diktə edilən Konstitusiyanın dərc olunması, Avstriya reyxstaqının buraxılması. 20 mart - Sardiniya kralı Karl Albert 1848-ci il sülhünü pozaraq Avstriya ilə yenidən müharibəyə başlaması. 29 mart - Ost-Hind şirkəti Pəncabın işğalı ilə Hindistan torpaqlarının zəbt olunmasının başa çatdırılması. 24 aprel - Macarıstan ordusu tərəfindən Peştin azad edilməsi. 3 may - Almaniyanın Drezden şəhərində və Baden hersoqluğunda üsyanların baş verməsi. 6 may - Reyn əyalətinin və Vestfaliyanın fəhlə ittifaqının konqresinin çağrılması. 13 may - Fransada Qanunverici Məclisə seçkilərin keçirilməsi. 28 may -Fransada Qanunverici Məclisin öz işinə başlaması. 18 iyun - Rusiya ordusunun Macarıstan sərhəddini keçməsi. 3 iyun - Fransa ordusunun Romaya daxil olması. Roma respublikasının süqutu. 13 iyul - Macarıstan ordusunun Buda və Peşti tərk etməsi. 14 iyul - General Nikola Udino tərəfindən Romada Roma papasının dünyəvi hakimiyyətinin bəpa edildiyinin elan edilməsi. 24 avqust - Dörd aylıq mühasirədən sonra Venesiyanın Avstriya ordusu tərəfindən tutulması İrəvan quberniyasının təşkil olunması. Qafqaz Tədris dairəsinin yaradılması. Rusiya hökuməti tərəfindən Gəncə, Şuşa, Şamaxı və Bakıda yeni tipli təhsil müəssisələrinin - "müsəlman məktəbləri"nin təşkil edilməsi. Paşa ağa Sultanov Eduar Anri Avril Polyak bəstəkarı Fredik Şopen. Kavalalı Mehmed Əli Paşa | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186103 |
184 (ədəd) | Yüz səksən dörd — say sistemində ədədlərdən biridir. Yüz səksən üçdən sonra, yüz səksən beşdən əvvəl gəlir. Riyaziyyatda Əsas hesablamalarda Yüz səksən dörd ədədi — cüt ədəddir və eyni zamanda mürəkkəb ədəddir. Say sistemində İnam və etiqadlarda Digər sahələrdə Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=157951 |
1850 | 2 mart - Prussiyada ödənc əvəzində təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi haqqında qanunun qəbul edilməsi. 9 sentyabr - Kaliforniyanın ABŞ-nin 31-ci ştatı kimi təşkil olunması. 1 oktyabr - Avstriya imperiyasında Avstriya və Macarıstan gömrük sərhəddinin ləğv edilməsi. Çində Taypinlər hərəkatının (1850-1864) başlanması. iyul-dekabr - Zəncan üsyanı Tiflisdə "Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyəti" yaradıldı. Rusiya hökuməti tərəfindən Salyan, Lənkəran və Nuxada yeni tipli təhsil müəssisələrinin - "müsəlman məktəbləri"nin təşkil edilməsi. 6 iyun – Karl Ferdinand Braun, alman fiziki. 5 avqust - Gi de Mopassan - fransız yazıçısı. Firudun bəy Cəlal oğlu Vəzirov - Rusiya ordusunda general. Heman Hess - İsveçrə-Rusiya kimyaçısı. Kaltur Semyonov - Xalq mahnılarının müəllifi. 16 aprel - Mariya Tüsso - Bal mumu heykəltəraşı , Filips Kertisin qardaşı qızı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4559 |
1850-ci il | 2 mart - Prussiyada ödənc əvəzində təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi haqqında qanunun qəbul edilməsi. 9 sentyabr - Kaliforniyanın ABŞ-nin 31-ci ştatı kimi təşkil olunması. 1 oktyabr - Avstriya imperiyasında Avstriya və Macarıstan gömrük sərhəddinin ləğv edilməsi. Çində Taypinlər hərəkatının (1850-1864) başlanması. iyul-dekabr - Zəncan üsyanı Tiflisdə "Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyəti" yaradıldı. Rusiya hökuməti tərəfindən Salyan, Lənkəran və Nuxada yeni tipli təhsil müəssisələrinin - "müsəlman məktəbləri"nin təşkil edilməsi. 6 iyun – Karl Ferdinand Braun, alman fiziki. 5 avqust - Gi de Mopassan - fransız yazıçısı. Firudun bəy Cəlal oğlu Vəzirov - Rusiya ordusunda general. Heman Hess - İsveçrə-Rusiya kimyaçısı. Kaltur Semyonov - Xalq mahnılarının müəllifi. 16 aprel - Mariya Tüsso - Bal mumu heykəltəraşı , Filips Kertisin qardaşı qızı. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186104 |
1850-ci illər | 1850-ci illər — Qriqori təqvimində 1850-ci il yanvarın 1-də başlayan və 1859-cu il dekabrın 31-də bitən onillikdir. Siyasətçilər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=570312 |
1851 | 15 yanvar - ABŞ-la əməkdaşlıq tərəfdarı olan general Mariano Aristanın Meksika prezidenti seçilməsi. 24 yanvar - Fransa prezidenti Lui Napoleon tərəfindən yeni hökumətin təşkili. 2 fevral - Birləşmiş Salvador və Honduras ordusunun Arada adlanan yerdə Qvatemala ordusu tərəfindən darmadağın edilməsi. 21 may - Yeni Qranada Respublikasında quldarlığın birdəfəlik olaraq ləğv edilməsi. 27 avqust - Çində Yunyan şəhərinin taypinlər tərəfindən tutulması, bu şəhərdə "Səmavi rifah dövlətinin" (Taypin Tyanqo) dövlətinin yaradıldığının elan edilməsi və yeni hökumətin yaradılması. 18 sentyabr - Mühafizəkar Manuel Monttun Cili prezidenti seçilməsi. 1 noyabr - Rusiyada Moskvanı Sankt-Peterburqla birləşdirən Nikolayevski dəmiryol xəttinin istifadəyə verilməsi. 2 dekabr - Fransa prezidenti Lui Napoleon tərəfindən dövlət çevrilişi edilməsi, Qanunverici Məclisin buraxılması. Avstraliyada qızıl mədənlərinin kəşf edilməsi. İstanbulda Elm Komitəsinin yaradılması. İranda "Bilik evi" adlandırılan darülfünunun və ilk rəsmi dövlət qəzetinin fəalyyətə başlaması. Şahzadə Əbdülsəməd Bəhmən Mirzə oğlu Qacar, Rusiya ordusunda general Ferdinand Foş Henrix Fridrix Link — Alman təbiətçisi və botaniki. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4560 |
1851-ci il | 15 yanvar - ABŞ-la əməkdaşlıq tərəfdarı olan general Mariano Aristanın Meksika prezidenti seçilməsi. 24 yanvar - Fransa prezidenti Lui Napoleon tərəfindən yeni hökumətin təşkili. 2 fevral - Birləşmiş Salvador və Honduras ordusunun Arada adlanan yerdə Qvatemala ordusu tərəfindən darmadağın edilməsi. 21 may - Yeni Qranada Respublikasında quldarlığın birdəfəlik olaraq ləğv edilməsi. 27 avqust - Çində Yunyan şəhərinin taypinlər tərəfindən tutulması, bu şəhərdə "Səmavi rifah dövlətinin" (Taypin Tyanqo) dövlətinin yaradıldığının elan edilməsi və yeni hökumətin yaradılması. 18 sentyabr - Mühafizəkar Manuel Monttun Cili prezidenti seçilməsi. 1 noyabr - Rusiyada Moskvanı Sankt-Peterburqla birləşdirən Nikolayevski dəmiryol xəttinin istifadəyə verilməsi. 2 dekabr - Fransa prezidenti Lui Napoleon tərəfindən dövlət çevrilişi edilməsi, Qanunverici Məclisin buraxılması. Avstraliyada qızıl mədənlərinin kəşf edilməsi. İstanbulda Elm Komitəsinin yaradılması. İranda "Bilik evi" adlandırılan darülfünunun və ilk rəsmi dövlət qəzetinin fəalyyətə başlaması. Şahzadə Əbdülsəməd Bəhmən Mirzə oğlu Qacar, Rusiya ordusunda general Ferdinand Foş Henrix Fridrix Link — Alman təbiətçisi və botaniki. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186105 |
1852 | 9 fevral - Çində taypinlərin Uxan və Nankin şəhərlərindən yürüşlərinin başlanması. 30 iyun - Yeni Zelandiyada ölkənin Parlamentinin yaradılmasına imkan yaradan ilk Konstitusiya Fərmanının qəbul edilməsi. 24 sentyabr - Anri Jiffar tərəfindən dirijablla ilk uçuşun həyata keçirilməsi. İkinci İngiltərə-Birma müharibəsinin baş verməsi. 23 noyabr - İngiltərədə ilk dəfə poçt qutularının quraşdırılması 2 dekabr - Fransada monarxiyanın bərpa edilməsi. Fransada II Respublika dövrünə (1848 - 1852) son qoyulması və II İmperiya (1852-1870) dövrünün başlanması. Natural vergilərin pul vergisi ilə əvəz edilməsi Karl Lindeman 14 oktyabr – Otto Binsvanger, alman psixiatrı. 17 iyul — italyan şairi, dramaturq və librettoçusu Salvador Kammarano Mirzə Şəfi Vazeh 28 may — Ejen Bürnuf 26 oktyabr — Coberti Vinçenso | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4561 |
1852-ci il | 9 fevral - Çində taypinlərin Uxan və Nankin şəhərlərindən yürüşlərinin başlanması. 30 iyun - Yeni Zelandiyada ölkənin Parlamentinin yaradılmasına imkan yaradan ilk Konstitusiya Fərmanının qəbul edilməsi. 24 sentyabr - Anri Jiffar tərəfindən dirijablla ilk uçuşun həyata keçirilməsi. İkinci İngiltərə-Birma müharibəsinin baş verməsi. 23 noyabr - İngiltərədə ilk dəfə poçt qutularının quraşdırılması 2 dekabr - Fransada monarxiyanın bərpa edilməsi. Fransada II Respublika dövrünə (1848 - 1852) son qoyulması və II İmperiya (1852-1870) dövrünün başlanması. Natural vergilərin pul vergisi ilə əvəz edilməsi Karl Lindeman 14 oktyabr – Otto Binsvanger, alman psixiatrı. 17 iyul — italyan şairi, dramaturq və librettoçusu Salvador Kammarano Mirzə Şəfi Vazeh 28 may — Ejen Bürnuf 26 oktyabr — Coberti Vinçenso | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186106 |
1853 | 19 mart - Çində Nankin şəhərinin taypinlər tərəfindən ələ keçirilməsi. 10 may - Osmanlı imperiyası tərəfindən knyaz Menşikovun ultimatumunun rədd edilməsi. 3 iyul - knyaz Mixail Qorçakovun rəhbərlik etdiyi rus ordusunun Türkiyənin himayəsindı olan Moldaviya və Valaxiyaya ərazisinə daxil olması 9 oktyabr - Osmanlı imperiyası tərəfindən rus ordusunun Dunay knyazlığından çıxarılması. 16 oktyabr - Rusiya ilə Osmanlı imperiyası arasında Krım müharibəsinin (1853-1856) başlanması. 18 noyabr - Sinop buxtasında baş vermiş döyüşdə rus donanmasının qalib gəlməsi Şimali Azərbaycanda dövlət kəndlilərinin bir yerdən başqa yerə köçmək hüququnun ləğv olunması. Yeni məktəb Nizamnaməsinin qəbul olunması. Sankt - Peterburq universitetinin Şərqşünaslıq fakultəsinin açılması və M. Kazımbəyin fakultənin ilk dekanı seçilməsi. Rusiya hökuməti tərəfindən Zaqatalada yeni tipli təhsil müəssisələrinin - "müsəlman məktəbləri"nin təşkil edilməsi. 5 iyul — Tivadar Kostka Çontvari Məmmədtağı Səfərov ("Sidqi") İbrahim ağa Raşa ağa oğlu Vəkilov, rus ordusunda general. Azərbaycan tarixçisi Mirzə Camal. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4562 |
1853-cü il | 19 mart - Çində Nankin şəhərinin taypinlər tərəfindən ələ keçirilməsi. 10 may - Osmanlı imperiyası tərəfindən knyaz Menşikovun ultimatumunun rədd edilməsi. 3 iyul - knyaz Mixail Qorçakovun rəhbərlik etdiyi rus ordusunun Türkiyənin himayəsindı olan Moldaviya və Valaxiyaya ərazisinə daxil olması 9 oktyabr - Osmanlı imperiyası tərəfindən rus ordusunun Dunay knyazlığından çıxarılması. 16 oktyabr - Rusiya ilə Osmanlı imperiyası arasında Krım müharibəsinin (1853-1856) başlanması. 18 noyabr - Sinop buxtasında baş vermiş döyüşdə rus donanmasının qalib gəlməsi Şimali Azərbaycanda dövlət kəndlilərinin bir yerdən başqa yerə köçmək hüququnun ləğv olunması. Yeni məktəb Nizamnaməsinin qəbul olunması. Sankt - Peterburq universitetinin Şərqşünaslıq fakultəsinin açılması və M. Kazımbəyin fakultənin ilk dekanı seçilməsi. Rusiya hökuməti tərəfindən Zaqatalada yeni tipli təhsil müəssisələrinin - "müsəlman məktəbləri"nin təşkil edilməsi. 5 iyul — Tivadar Kostka Çontvari Məmmədtağı Səfərov ("Sidqi") İbrahim ağa Raşa ağa oğlu Vəkilov, rus ordusunda general. Azərbaycan tarixçisi Mirzə Camal. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186107 |
1854 | 17 fevral – Böyük Britaniya Afrikadakı müstəmləkəsi olan Çəhrayı Respublikanın (indiki Cənubi Afrika Respublikası) müstəqilliyini tanıyıb. Bu, Afrika qitəsində müstəqillik əldə etmiş ilk dövlət idi. ABŞ-də Respublikaçılar Partiyasının yaradılması. mart - İngiltərə və Fransanın Rusiyaya müharibə elan etməsi. Şamaxıda ali dördsinifli məktəb təsis olundu. Nəcəf bəy Vəzirov - Azərbaycan yazıçısı. Anri Puankare - fransız riyaziyyatçı , fiziki. Oskar Vayld - İngilis-İrlandiya yazıçı. Həsən bəy İsrafil bəy oğlu Yadigarov - rus ordusunda general. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4563 |
1854-cü il | 17 fevral – Böyük Britaniya Afrikadakı müstəmləkəsi olan Çəhrayı Respublikanın (indiki Cənubi Afrika Respublikası) müstəqilliyini tanıyıb. Bu, Afrika qitəsində müstəqillik əldə etmiş ilk dövlət idi. ABŞ-də Respublikaçılar Partiyasının yaradılması. mart - İngiltərə və Fransanın Rusiyaya müharibə elan etməsi. Şamaxıda ali dördsinifli məktəb təsis olundu. Nəcəf bəy Vəzirov - Azərbaycan yazıçısı. Anri Puankare - fransız riyaziyyatçı , fiziki. Oskar Vayld - İngilis-İrlandiya yazıçı. Həsən bəy İsrafil bəy oğlu Yadigarov - rus ordusunda general. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186108 |
1855 | 26 yanvar - Sardiniya krallığınınn Rusiya imperiyasına müharibə elan edərək Krım müharibəsinə daxil olması, 27 yanvar - Panama dəmiryolunun ilk dəfə Atlantik okeanı ilə Sakit okeanının birləşdirməsi. 7 fevral - Rusiya ilə Yaponiya arasında Simod müqaviləsinin imzalanması və iki ölkə arasında "Əbədi sülh və səmimi dostluq" elan edilməsi. 17 fevral - Rus ordusu tərəfindən Yevpatoriyanın ələ keçirilməsi üçün uğursuz cəhd göstərilməsi, 3 mart - Rusiyada II Aleksandrın (1855-1881) hakimiyyətə gəlməsi. Triyestdə İspaniya taxt-tacına iddiaçı Don Böyük Karlos vəfat etməsi, onun oğlu qraf Montemolinin VI Karl adını qəbul etməsi, Peşavarda Birinci ingilis-əfqan müharibəsini (1838-1842) formal şəkildə başa çatdıran ingilis-əfqan sülh müqaviləsinin imzalanması, 9 aprel - Müttəfiq qoşunları tərəfindən Sevastopolun ikinci dəfə bombardman edilməsi, 24 may - Kerçə (Krıma) fransız ekspedisiya korpusunun çıxarılması, 13 iyun - Nikaraquaya sonralar Qranadanı ələ keçirən və respublikanın prezidenti seçilən polkovnik Vilyam Uokerin başçılığı ilə Şimali Amerikadan könüllülər dəstəsinin gəlməsi. 18 iyun - Müttəfiqlərin Sevastopola uğursuz hücumu, 15 avqust - Meksikada general Antonio Santa-Annanın diktaturasının devrilməsi. Santa-Annanın general Martin Karreranı prezident təyin etməsi, 16 avqust - Krımda Qara çay sahillərində rus qoşunlarının müttəfiqlərin mövqelərinə uğursuz hücumları. 18 avqust - Avstriya imperiyası ilə Müqəddəs Prestol arasında katolik kilsəsinin mətbuat və məktəb üzərində təsirini gücləndirən konkordatın imzalanması, 8 sentyabr - Malaxov kurqanının süqutundan sonra rus ordusunun Qara dəniz donanmsının qalıqlarını batıraraq Sevastopolu tərk etməsi, 12 sentyabr - Meksikada baş verən üsyan nəticəsində general Martin Karreranın diktaturasının devrilməsi, 4 oktyabr - Mexiko yaxınlığındakı Kuernavak şəhərində Meksikanın bütün ştatlarının nümayəndələrinin surasının çağırılması, Xuan Alvaresin ölkənin prezidenti seçilməsi, koalision hökumətin yaradılması. Xuan Alvaresin üsyançı ordusunun Mexikoya daxil olması, Kosta-Rikanın prezidenti Xuan Rafael Mor tərəfindən Vilyam Uokerin Başçılıq etdiyi Nikaraqua hökumətinin müdaxiləyə hazırlaşmaqda ittiham edilməsi və Nikaraquaya qarşı beynəlxalq ekspedisiyanın təşkili üçün çağırış edilməsi. 28 noyabr - Qafqazda rus qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınan türk qalası Qarsın təslim olması. Gədəbəydə kiçik bir misəritmə zavodu inşa edilmişdi. Mehdiqulu xan Şeyx İbrahim Zəncani Aşıq Molla Cümə Səməd bəy Sadıq bəy oğlu Mehmandarov, Rusiya ordusunda general. Mirkazım xan Mirəli xan oğlu Talışxanov, Rusiya ordusunda general. Nevfidan Pərtəvpiyalə Qadınəfəndi 26 yanvar – Riçard Cons, ingilis iqtisadçısı 23 fevral - Karl Fridrix Qauss, Görkəmli alman riyaziyyatçısı, astronom və fiziki | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4564 |
1855-ci il | 26 yanvar - Sardiniya krallığınınn Rusiya imperiyasına müharibə elan edərək Krım müharibəsinə daxil olması, 27 yanvar - Panama dəmiryolunun ilk dəfə Atlantik okeanı ilə Sakit okeanının birləşdirməsi. 7 fevral - Rusiya ilə Yaponiya arasında Simod müqaviləsinin imzalanması və iki ölkə arasında "Əbədi sülh və səmimi dostluq" elan edilməsi. 17 fevral - Rus ordusu tərəfindən Yevpatoriyanın ələ keçirilməsi üçün uğursuz cəhd göstərilməsi, 3 mart - Rusiyada II Aleksandrın (1855-1881) hakimiyyətə gəlməsi. Triyestdə İspaniya taxt-tacına iddiaçı Don Böyük Karlos vəfat etməsi, onun oğlu qraf Montemolinin VI Karl adını qəbul etməsi, Peşavarda Birinci ingilis-əfqan müharibəsini (1838-1842) formal şəkildə başa çatdıran ingilis-əfqan sülh müqaviləsinin imzalanması, 9 aprel - Müttəfiq qoşunları tərəfindən Sevastopolun ikinci dəfə bombardman edilməsi, 24 may - Kerçə (Krıma) fransız ekspedisiya korpusunun çıxarılması, 13 iyun - Nikaraquaya sonralar Qranadanı ələ keçirən və respublikanın prezidenti seçilən polkovnik Vilyam Uokerin başçılığı ilə Şimali Amerikadan könüllülər dəstəsinin gəlməsi. 18 iyun - Müttəfiqlərin Sevastopola uğursuz hücumu, 15 avqust - Meksikada general Antonio Santa-Annanın diktaturasının devrilməsi. Santa-Annanın general Martin Karreranı prezident təyin etməsi, 16 avqust - Krımda Qara çay sahillərində rus qoşunlarının müttəfiqlərin mövqelərinə uğursuz hücumları. 18 avqust - Avstriya imperiyası ilə Müqəddəs Prestol arasında katolik kilsəsinin mətbuat və məktəb üzərində təsirini gücləndirən konkordatın imzalanması, 8 sentyabr - Malaxov kurqanının süqutundan sonra rus ordusunun Qara dəniz donanmsının qalıqlarını batıraraq Sevastopolu tərk etməsi, 12 sentyabr - Meksikada baş verən üsyan nəticəsində general Martin Karreranın diktaturasının devrilməsi, 4 oktyabr - Mexiko yaxınlığındakı Kuernavak şəhərində Meksikanın bütün ştatlarının nümayəndələrinin surasının çağırılması, Xuan Alvaresin ölkənin prezidenti seçilməsi, koalision hökumətin yaradılması. Xuan Alvaresin üsyançı ordusunun Mexikoya daxil olması, Kosta-Rikanın prezidenti Xuan Rafael Mor tərəfindən Vilyam Uokerin Başçılıq etdiyi Nikaraqua hökumətinin müdaxiləyə hazırlaşmaqda ittiham edilməsi və Nikaraquaya qarşı beynəlxalq ekspedisiyanın təşkili üçün çağırış edilməsi. 28 noyabr - Qafqazda rus qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınan türk qalası Qarsın təslim olması. Gədəbəydə kiçik bir misəritmə zavodu inşa edilmişdi. Mehdiqulu xan Şeyx İbrahim Zəncani Aşıq Molla Cümə Səməd bəy Sadıq bəy oğlu Mehmandarov, Rusiya ordusunda general. Mirkazım xan Mirəli xan oğlu Talışxanov, Rusiya ordusunda general. Nevfidan Pərtəvpiyalə Qadınəfəndi 26 yanvar – Riçard Cons, ingilis iqtisadçısı 23 fevral - Karl Fridrix Qauss, Görkəmli alman riyaziyyatçısı, astronom və fiziki | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186109 |
1856 | 1 yanvar - Farer adaları ilə ticarət sahəsində inhisarın ləğv edilməsi. 18 fevral - Osmanlı sultanı tərəfindən islahatların keçirilməsi haqqında yeni fərmanın verılməsi. 25 fevral - Krım müharibəsinin (1853-1856) yekunlarının müzakirəsi ilə bağlı Paris konqresinin fəaliyyətə başlaması. 26 fevral - Kosta-Rika konqresi tərəfindən ölkə prezidenti Xuan Rafael Mora Nikaraqua əleyhinə gözlənilən müharibə ilə əlaqədar fövqəladə səlahiyyətlərin verilməsi. 1 mart - Kosta-Rika tərəfindən Vilyam Uokerin idarə etdiyi Nikaraquaya müharibə elan edilməsi. 20 mart - Kosta-Rikanın ordusu tərəfindən Santa-Rose tərəfindən Uokerin dəstələrinin darmadağın edilməsi. Krım müharibəsinin yekunlarına dair Paris sülh müqaviləsinin imzalanması. Paris sülh müqaviləsi çərçivəsində Rusiya imperiyası, Fransa və Böyük Britaniya arasında imzalanmış birinci Aland konvensiyasına əsasən Rusiyanın ona məxsus olan Aland adalarında heç bir istehkam qurğusu yaratmamaq öhdəliyini öz üzərinə götürməsi. 16 aprel - dəniz müharibələri haqqında Paris bəyannaməsinin imzalanması. 11 aprel - Rivas yaxınlığında Kosta-Rika və Nikaraqua orduları arasında döyüşün baş verməsi. İngilis ixtiraçısı Q.Bessemer tərəfindən maye çuqundan polad və dəmir alınması üsulunun ixtira edilməsi. 10 iyul - Nikola Tesla, serb əsilli ABŞ alimi və ixtiraçısı 26 iyul - Corc Bernard Şou, irland əsilli Böyük Britaniya yazıçısı, dramaturq 16 oktyabr - Səməd bəy Mehmandarov, Rusiya İmperator ordusunun generalı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hərb naziri 28 dekabr - Vudro Vilson, ABŞ prezidenti, siyasi və dövlət xadimi İsmayıl Fazil Paşa, türk əsgəri və siyasətçisi 24 fevral - Nikolay Lobaçevski, rus riyaziyyatçısı və fiziki | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4565 |
1856-cı il | 1 yanvar - Farer adaları ilə ticarət sahəsində inhisarın ləğv edilməsi. 18 fevral - Osmanlı sultanı tərəfindən islahatların keçirilməsi haqqında yeni fərmanın verılməsi. 25 fevral - Krım müharibəsinin (1853-1856) yekunlarının müzakirəsi ilə bağlı Paris konqresinin fəaliyyətə başlaması. 26 fevral - Kosta-Rika konqresi tərəfindən ölkə prezidenti Xuan Rafael Mora Nikaraqua əleyhinə gözlənilən müharibə ilə əlaqədar fövqəladə səlahiyyətlərin verilməsi. 1 mart - Kosta-Rika tərəfindən Vilyam Uokerin idarə etdiyi Nikaraquaya müharibə elan edilməsi. 20 mart - Kosta-Rikanın ordusu tərəfindən Santa-Rose tərəfindən Uokerin dəstələrinin darmadağın edilməsi. Krım müharibəsinin yekunlarına dair Paris sülh müqaviləsinin imzalanması. Paris sülh müqaviləsi çərçivəsində Rusiya imperiyası, Fransa və Böyük Britaniya arasında imzalanmış birinci Aland konvensiyasına əsasən Rusiyanın ona məxsus olan Aland adalarında heç bir istehkam qurğusu yaratmamaq öhdəliyini öz üzərinə götürməsi. 16 aprel - dəniz müharibələri haqqında Paris bəyannaməsinin imzalanması. 11 aprel - Rivas yaxınlığında Kosta-Rika və Nikaraqua orduları arasında döyüşün baş verməsi. İngilis ixtiraçısı Q.Bessemer tərəfindən maye çuqundan polad və dəmir alınması üsulunun ixtira edilməsi. 10 iyul - Nikola Tesla, serb əsilli ABŞ alimi və ixtiraçısı 26 iyul - Corc Bernard Şou, irland əsilli Böyük Britaniya yazıçısı, dramaturq 16 oktyabr - Səməd bəy Mehmandarov, Rusiya İmperator ordusunun generalı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hərb naziri 28 dekabr - Vudro Vilson, ABŞ prezidenti, siyasi və dövlət xadimi İsmayıl Fazil Paşa, türk əsgəri və siyasətçisi 24 fevral - Nikolay Lobaçevski, rus riyaziyyatçısı və fiziki | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186110 |
1857 | 5 fevral — Meksikada yeni Konstitusiyanın qəbul edilməsi. 18 aprel — Venesuelanın yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi. 20 aprel — Venesuela diktatoru Xose Tadeo Monaqasın 6 il müddətinə ölkənin prezidenti seçilməsi. 10 may — Hindistanın Mirut şəhərində üsyan qaldıran üç sipahi polkunun Dehliyə doğru hərəkət etməsi, İngiltərə müstəmləkəçiliyinə qarşı sipahilər üsyanının başlanması. 22 iyun — Fransada Qanunverici Korpusa seçkilərin keçirilməsi. 14 sentyabr — Hindistanda sipahilər üsyanı nəticəsində üsyançılar tərəfindən ələ keçirilən Dehliyə ingilis qoşunlarının üsyanının başlanması. 16 sentyabr — Meksika Respublikasının yenidən Meksika Birləşmiş Ştatları adlandırılması. 19 sentyabr — Hindistanda sipahilər üsyanının gedişində ingilis qoşunları tərəfindən Dehlinin işğal edilməsi. 17 dekabr — Meksika prezidenti general İqnasio Komonfort tərəfindən paytaxt qanizonunun qüvvələri ilə dövlət çevrilişinin həyata keçirilməsi, Konstitusiyanın ləğv edilməsi və konqresin buraxılması. Türkiyənin İzmir şəhərində masonların ilk böyük Türk lojasının qurulması. Hindistanda ilk dəmiryol xəttinin çəkilməsi. Leon Skott tərəfindən ilk səsyazma qurğususnun icad edilməsi. M.F.Axundovun "Aldanmış kəvakib" povestini yazması. Vilyam Taft, ABŞ-nin 27-ci Prezidenti. Əsəd bəy Ağaəli bəy oğlu Talışxanov, Rusiya ordusunun generalı. 1 noyabr – Con Coli – ingilis geoloqu və geofiziki 8 iyul – Alfred Bine, fransız psixoloqu Mehmet Şükrü Paşa – Osmanlı generalı. Yusif İzzəddin Əfəndi 5 yanvar – Ogüst Kont – fransız sosioloqu və filosofu, sosiologiyanın banisi Satirik şair Qasım bəy Zakir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=4566 |
1857-ci il | 5 fevral — Meksikada yeni Konstitusiyanın qəbul edilməsi. 18 aprel — Venesuelanın yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi. 20 aprel — Venesuela diktatoru Xose Tadeo Monaqasın 6 il müddətinə ölkənin prezidenti seçilməsi. 10 may — Hindistanın Mirut şəhərində üsyan qaldıran üç sipahi polkunun Dehliyə doğru hərəkət etməsi, İngiltərə müstəmləkəçiliyinə qarşı sipahilər üsyanının başlanması. 22 iyun — Fransada Qanunverici Korpusa seçkilərin keçirilməsi. 14 sentyabr — Hindistanda sipahilər üsyanı nəticəsində üsyançılar tərəfindən ələ keçirilən Dehliyə ingilis qoşunlarının üsyanının başlanması. 16 sentyabr — Meksika Respublikasının yenidən Meksika Birləşmiş Ştatları adlandırılması. 19 sentyabr — Hindistanda sipahilər üsyanının gedişində ingilis qoşunları tərəfindən Dehlinin işğal edilməsi. 17 dekabr — Meksika prezidenti general İqnasio Komonfort tərəfindən paytaxt qanizonunun qüvvələri ilə dövlət çevrilişinin həyata keçirilməsi, Konstitusiyanın ləğv edilməsi və konqresin buraxılması. Türkiyənin İzmir şəhərində masonların ilk böyük Türk lojasının qurulması. Hindistanda ilk dəmiryol xəttinin çəkilməsi. Leon Skott tərəfindən ilk səsyazma qurğususnun icad edilməsi. M.F.Axundovun "Aldanmış kəvakib" povestini yazması. Vilyam Taft, ABŞ-nin 27-ci Prezidenti. Əsəd bəy Ağaəli bəy oğlu Talışxanov, Rusiya ordusunun generalı. 1 noyabr – Con Coli – ingilis geoloqu və geofiziki 8 iyul – Alfred Bine, fransız psixoloqu Mehmet Şükrü Paşa – Osmanlı generalı. Yusif İzzəddin Əfəndi 5 yanvar – Ogüst Kont – fransız sosioloqu və filosofu, sosiologiyanın banisi Satirik şair Qasım bəy Zakir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=186111 |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.