id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
8594 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wiki | Wiki | En Wiki (vun hawaiiaansch wiki gau) is ene Software för dat gemeensame Tohoopstellen vun Texten dör ene Grupp vun Lüüd in en Reekner-Nettwark. Bi en Wiki hett nich blots en lütte Grupp Lüüd dat Recht, de Texten to ännern. Bi en Wiki rekruteert sik de Schrievers ut de Lesers, ahn dat twischen Leser un Schriever en groot Hinnernis liggt. Dat Wiki hett dorbi mehrsttiets ene egene Textutteknungssyntax, mit de de Texten formateert warrn köönt.
Historie
Al Tim Berners-Lee, de Utfinner vun dat World Wide Web, harr de Idee hatt, all Sieden in dat WWW för jedereen ännerbor to maken. Eerst mit Ward Cunningham keem aver 1994 dat eerste echte Wiki un de Naam Wiki op, dat WikiWikiWeb. Sietdem sünd in’t WWW vele Wikis opkamen, dorto höört ok de Wikipedia.
Software |
8595 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Enzyklop%C3%A4die | Enzyklopädie | Ene Enzyklopädie (ooltgreeksch εγκυκλοπαιδεία, ut enkýklios „formt as en Krink“ un paideía „Lehr, Bildung“) is en Wark, dat versöcht, dat Weten vun de Welt aftobillen un to vermiddeln. De Enzyklopädie is mehrsttiets ene Form vun en Nakieksel.
Kiek ok unner
Encyclopédie
Wetenschop |
8603 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Siegfried%20Detlev%20Bendixen | Siegfried Detlev Bendixen | Siegfried Detlev Bendixen (* 25. November 1786 in Kiel; † 1864 in London) weer en däänisch-düütschen Maler un Grafiker.
Bevör he sik 1832 in London nedderlaten hett, weer Bendixen vör allen as Landschapsmaler in Hamborg un ümto in’e Gang. He weer ok de eerste Maler, de sik intensiv för dat Dorstellen vun noorddüütsche vörgeschichtliche Denkmaals intresseren dee. So möök he ünner annern dree Raderungen vun de Hünengräver bi Volksdörp un möök in de Johren 1821 un 1822 ene Reeg vun Lithografien vun Öllerdömer ut’n Besitt vun de Patriootsche Sellschop Altno.
Bendixen hett ok dat levensgrote Bild vun St. Ansgar in de Kark St. Trinitatis in Altno maalt, de 1823 trech worrn is.
Christian Morgenstern un Louis Gurlitt weren bi em in de Lehr.
Weblinks
Mann
Düütschland
Maler
Landschapsmaler
Grafiker
Boren 1786
Storven 1864 |
8614 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6kschetau | Kökschetau | Kökschetau (kasachsch kyrillsch Көкшетау; russ’sch Кокчетав) is ene Stadt in Kasachstan. Se is de Hööftstadt vun dat Rebeet Aqmola. De Stadt hett na den Zensus vun 1999 123.400 Inwahners un liggt in’n Noorden vun Kasachstan nich wiet vun de Hööftstadt Astana weg.
Kökschetau hebbt se an’n 29. April 1824 grünnt.
De Stadt liggt in schöne Gegend mit Kuröörd as Borowoje, Serenda oder Schjutschje in de Neeg. Dorvun gifft dat ok wat an Tourismus. Kökschetau hett dree Universitäten un enen Flooghaven. Bahnlienen gaht na Russland un in’n Süden vun Kasachstan. De gröttste Footballvereen is Okjetpes Kökschetau.
De Kökschetau-Bargen liggt nahbi un sünd riek an verschedene Mineralen. Dor gifft dat ok en Goldbargwark.
Kökschetau is de Ennpunkt vun ene vun de gröttsten Stroomleitungen op de Welt, de Dreihstroomleitung Ekibastus-Kökschetau, de mit 1150 Kilovolt bedreven warrt.
Oort
Kasachstan |
8622 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Weltreligion | Weltreligion | De Weltreligionen sünd de wichtigsten Religionen, de dat op de Welt gifft. Blots is dat nich so ganz licht, fasttoleggen, welke Religionen dorto höört. Jedeen Religion denkt ja vun sik, dat se wichtiger is, as all de annern. Un dat gifft ok mehr as een System, so en List tosamentostellen. Swor is dorbi ok noch, dat nich alle Gruppen dormit tofreden sünd, woans se klassifizeert warrt: sünd t.B. de Mormonen en Deel vun't Christendom oder sünd se sülvst en egen Religion? Oder sogor en egen Weltreligion?
Wieldat sik de Lüüd över de Kriterien nich eenig sünd, gifft dat ok ünnerscheedliche Listen vun Weltreligionen.
De wichtigsten Kriterien sünd:
de Religion hett en grote Tall vun Liddmaten
de Religion finnt sik in groten Delen vun de Welt.
de Religion hett’n missionaarschen Ansprook un jedeen, de will, kann ok Liddmaat warrn.
Weltreligionen
Disse fief Religionen warrt tomehrst as Weltreligion ansehn (na Öller sorteert)
Jödendom (ca. 15 Mio. Liddmaten)
Hinduismus (ca. 850 Mio. Liddmaten)
Buddhismus (ca. 375 Mio. Liddmaten)
Christendom (ca. 2,1 Mrd. Liddmaten)
Islam (ca. 1,3 Mrd. Liddmaten)
Dat Christendom un de Islam missioneert aktiv, de Buddhismus, de Hinduismus un dat Jödendom maakt dat nich. Juud oder Hindu warrt een tomehrst dör de Geboort. Dat Jödendom hett nich so vele Liddmaten, dat steiht aber doch in disse List, wieldat dat Jödendom en Wörtel vun Christendom un Islam weer. Dat is mööglich, to dat Jödendom övertotreden, aber dat gifft keen aktive jüüdsche Mission.
En minimalitsche Sicht vun Weltreligion is, dat blots de Buddhismus, dat Christendom un de Islam Weltreligionen sünd. Se harrn al bi ehr Grünnen den Ansprook, en universelle Religion to ween, se gifft dat weltwiet, de Tall vun Anhängers is groot un de Religion is all oolt.
Religion |
8627 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Quardeel | Quardeel | Dat Quardeel is en oolt Maat, mit dat in fröhere Tieden bi’n Waalfang Mengen vun Traan un Speck angeven worrn sünd. Een Quardeel weren dorbi dree Tünnen á 200 bet 226 Pund.
Eenheit |
8630 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Christoph%20Walther%20%28Philoloog%29 | Christoph Walther (Philoloog) | Christoph Walther (* 29. April 1841 in Hamborg; † 9. Februar 1914) weer en düütschen Spraakwetenschopler.
Walther weer Sekretär vun de Hamborger Stadtbibliothek un Perfesser för de nedderdüütsche Spraak an de Universität Hamborg.
Warken
Karl Koppmann: Das Seebuch. mit Glossar vun Christoph Walther, 1876
August Lübben: Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. vun Christoph Walther toennmaakt, Nörden un Leipzig 1888
Walther, Christoph
Walther, Christoph
Boren 1841
Storven 1914
Börger von Düütschland |
8631 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Verein%20f%C3%BCr%20niederdeutsche%20Sprachforschung | Verein für niederdeutsche Sprachforschung | De Verein für niederdeutsche Sprachforschung (Vereen för nedderdüütsch Spraakforschen) will de nedderdüütsch Spraak wetenschooplig utforschen.
De Vereen is 1874 in Hamborg vun August Lübben un Anndere grünnt worrn. Hüüt hett de Vereen üm un bi 400 Liddmaten.
Elk Johr siet 1875 gifft de Vereen dat Niederdeutsche Jahrbuch rut. Siet 1876 kummt ok dat Niederdeutsche Korrespondenzblatt rut.
Vörsitters
1875-1884: August Lübben
1884-1893: Karl Ernst Hermann Krause
1893-1907: Alexander Reifferscheid
1907-1908: Wilhelm Seelmann
1909: Edward Schröder
1910-1923: Wilhelm Seelmann
1923-1939: Conrad Borchling
1939-1945: Hans Teske
1946-1966: Walther Niekerken
1966-1975: Gerhard Cordes
1975-1984: Jan Goossens
1984-1993: Dieter Möhn
1993-2002: Hubertus Menke
2002-2008: Jan Wirrer
2008-2017: Ingrid Schröder
siet 2017: Michael Elmentaler
Johrbööker
En poor Johrbööker sind in’t Net to finnen:
1875 (1. Johrgang)
1876 (2. Johrgang)
1877 (3. Johrgang)
1878 (4. Johrgang)
1879-1881 (5.-7. Johrgang)
1881 (7. Johrgang)
1882 (8. Johrgang)
1883 (9. Johrgang)
1884 (10. Johrgang)
1885 (11. Johrgang)
1886 (12. Johrgang)
1887 (13. Johrgang)
1888 (14. Johrgang)
1889 (15. Johrgang)
1890 (16. Johrgang)
1891-1895 (17.-21. Johrgang)
1896(-1899) (22. Johrgang (un 23.-25. Johrgang))
1897 (23. Johrgang)
1898 (24. Johrgang)
1899 (25. Johrgang)
1900-1902 (26.-28. Johrgang)
1903-1907 (29.-33. Johrgang)
1908-1911 (34.-37. Johrgang)
1912 (38. Johrgang)
1913 (39. Johrgang)
1914 (40. Johrgang)
1915 (41. Johrgang)
1916 (42. Johrgang)
1917 (43. Johrgang)
1918 (44. Johrgang)
1919 (45. Johrgang)
1920 (46. Johrgang)
1921 (47. Johrgang)
1922 (48. Johrgang)
1923 (49. Johrgang)
Weblenken
Websteed vun den Vereen (hoochdüütsch)
Vereen
Spraakwetenschop
Plattdüütsch |
8635 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Engelschopp | Engelschopp | Engelschopp () is de Hauptoort von de Gemeen Engelschopp (Samtgemeen Olendörp-Himmelpoorten) in’n Landkreis Stood in Neddersassen.
Bi Engelschopp höört ok de lüttjeren Öörd Borg, Waterkroog un Seemoor mit bi.
Geografie
Engelschopp liggt in de Maschen vun de Oost. Dat Water ut dat Rebeed flütt över Fleten na’n Borgbeekkanaal hen af.
De Naveröörd sünd Theisbrüggermoor un Aschhoorn in’n Noorden, Drochtersermoor, Gauensiekermoor un Ritschermoor in’n Noordoosten, Waterkroog, Groot-Steernbarg un Hammohermoor in’n Süüdoosten, Borg, Seemoor un de Himmelpoortener Oortsdelen Ossenpohl un Löh in’n Süden, Bredenwisch un Host in’n Süüdwesten, Neeland in’n Westen un Grootweurn un Neelannermoor in’n Noordwesten.
Historie
Engelschopp is en ole Siedlung ut de Tiet vun de Hollerkolonisatschoon, in de hollandsche Siedlers in dat Arzbisdom Bremen kemen un de Maschen, de jümmer vun Stormfloten gefährdet weren, oorbor maken hülpen. De Naam kummt von’n Vörnaam Engel un de Achtersülv -koop, de Öörd kenntekent, de bi de Hollerkolonisation verköfft worrn sünd. Later hett sik denn de Sülvengrenz bi dit Engels-koop verschaven un dat s un k sünd to sch tohoopsmulten. De Oort dükert 1370 as Enghelskope in de Oorkunnen op.
De Historie vun den Oort is präägt vun den Kamp mit dat Water, vun dat jümmer toveel dor weer.
Bi de Wiehnachtsfloot vun 1717/1718 hett dat Engelschopp swoor drapen. Vun Keden över dat Kedener Moor un över den Diek vun de Oost weer dat Water an’n 25. Dezember kamen un vun Wiehnachten bet na April noch stünn de hele Feldmark bet ünner de Däcker ünner Water. Veer Lüüd un veel Veeh is verdrunken. Na en amtlich Opstellung sünd vun 560 Peer 349 doodbleven, vun 1077 Stück Rindveeh 934, vun 432 Swien 331 un vun 623 Schaap 488. 77 Hüüs güngen verloren un 264 hebbt sworen Schaden nahmen. De Gesamtschaden is op 58.640 Rieksdalers un 20 Schilling schätzt worrn. In’n Sommer 1718 is de Sietwenn an de Grenz vun Grotenwöörn to Oosten repareert un utboot worrn, doch an’n 19. November breek se trutzdem un ok Engelschopp stünn wedder vele Maanden lang ünner Water, so dat wedder dat Winterkoorn verdrunken is.
Na’n Orkan vun’n 3. November 1824 müssen de Engelschopper al över 500 Hand- un Spanndeensten leisten. Ok an’n 5. Februar 1825 keem wedder dat fremde Water ut Keden, nadem annerwegens de Dieken braken weren. Wedder stünn dat Water hooch, doch ditmal geev dat kene sworen Schadens. Aver de Lüüd müssen al wedder mehr as 5000 Hand- un binah 2000 Spanndeensten leisten.
1838 geev dat Reparaturen an de Feldslüüs ünner annern dör de Firma Hahn. Dat harr en langen Weg vör de Gerichten to Folg. De Kamper un Vörwarker wullen nich de vullen Bidrääg to disse Arbeiden betahlen. Ok de Lüüd ut Waterkroog un Engelschopp glöven, dat se to veel betahlen müssen. So keem de Geschicht 1849 vör Gericht. Dör stünnen sik de beiden Parteien mit de beropenen Afkaten Karl Diedrich Holtermann (Vörwarker) un Gottlieb Wilhelm Freudentheil (Engelschopper) gegenöver. Rut keem denn 1852, dat alle Kosten op de vörhannenen Fläch to betahlen sünd un nich mehr op de Stücken so as vörher.
Entwässerung
En eerste Windschöppmöhl stünn in de 1820er Johren in dat Möhlenmoor, dat vörher noch Schwabelsmoor heten harr. En Andrag op Bo vun wiedere Möhlen is 1839 noch aflehnt worrn, doch 1850 warrt eerste lütte Schöppmöhlen opboot. 1862 kummt de Idee op, en dampbedreven Schöppwark an’n Utgang vun’n Borgbeck to boon. Doch de inhoolte Vöranslag is den Slüsenverband to düür un de Idee warrt nich wiederverfolgt. Eerst 1891 weer dat so wiet. En Schöppwark mit Dampmaschien warrt boot. De Kosten weren üm un bi 110.000 Mark un de Schosteen weer 23,4 Meter hooch.
Verwaltungsgeschicht
In de Franzosentied hett de Oort toeerst 1810 bet 1811 binnen dat Königriek Westfalen to de Mairie Bredenwisch in’n Kanton Himmelpoorten höört un denn von 1811 bet 1814 to dat Franzöösche Kaiserriek ünner Napoleon un dor to de Mairie Himmelpoorten in’n Kanton Himmelpoorten.
Bi de Gemeenreform in Neddersassen to’n 1. Juli 1972 is denn de Samtgemeen Himmelpoorten grünnt worrn, to de Engelschopp tohöört hett. Disse Samtgemeen harr Bestand bet to’n 1. Januar 2014, as de Samtgemeen Himmelpoorten mit de Samtgemeen Olendörp to de Samtgemeen Olendörp-Himmelpoorten tohoopgahn is.
Religion
De Gemeen is evangeelsch-luthersch präägt un höört to dat Kaspel von de Petrus-Kark in Host.
För de Kathoolschen is de Hillig-Geist-Kark in Stood tostännig.
Inwahnertall
* tohoop mit Borg, Seemoor un Waterkroog
Börgermeesters
üm 1861: Johann Diedrich Winter
1868–?: Johann Diedrich Schlichting
?–1889: Hinrich Jarck
1889–?: Claus Diedrich Jarck
?–1916: Hinrich Winter
1916–1930: Hinrich Jarck
1930–1943: Hans Seebeck
1943–1945: Heinrich Jarck
1945–1972: Hinrich Jarck
Kultur
In Engelschopp warrt jümmer an’n drüdden Advent in dat Danz- un Klönhus Wiehnachtsmarkt fiert. Den eersten Wiehnachtsmarkt in Engelschopp hett dat 2007 geven.
Bruukdom
Bi’t Neijohrskloppen güngen de jungen Lüüd in’t Dörp vun Huus to Huus, hebbt en froh Neijohr wünscht un an jede Statschoon en lütten Kööm mit en Stück Sucker drunken. Na den Krieg is dat mit dissen Bruuk avers to Enn kamen.
Verenen
Riedvereen
De Riedvereen Engelschopp is 1924 grünnt worrn. Kort later is en Riedplatz in Waterkroog inricht un en poor Hinnernissen sünd köfft worrn. 1926 hebbt se ok ene Standarte köfft. In de eerste Tiet müssen de Maten ehr Bidrääg betahlen, indem se den Sommer över Lämmer versorgt hebbt, de in’t Vörjöhr köfft un in’n Harvst to Gunsten de Vereenskass wedder verköfft worrn sünd. 1938 hebbt se en ne’en Riedplatz direkt blangen dat Gasthuus Bardenhagen anleggt. Aver al 1939 keem dat Vereensleven to’n Erliegen un eerst 1947 güng dat mit’n Vereen wieder. 1979 hett de Vereen in Zittens ene Riedhall op Afbruch köfft un in Engelschopp bi’n Gasthoff Drewes nee opboot.
Danzkreis
Ut de Landjugendgrupp, de se in de 1950er Johren grünnt hebbt un de Theaterspelen, Fohrten un Volksdanzopföhrungen organiseert hebbt, hett sik later de Danzkreis Engelschopp billt. Vun em is ok mit Hülp vun de Gemeen dat Danz- un Klönhus opricht worrn.
Engelschopper Gill
De Engelschopper Gill is woll in oder kort na den Dörtigjohrigen Krieg as Gemeenschop grünnt worrn, in de sik de Maten Bistand in de Noot toseggt hebbt. In en Breef vun 1705 warrt seggt, dat de Gill to de Tiet al mehr as 50 Johren bestahn schall hebben. Bi de Versammlungen vun de Bröders an’n Sünndag na Johanni müssen en poor Lüüd je ene Tünn Beer geven. De Versammlung, de gegen 1 Uhr middags mit en Vadderunser un dat Singen vun’t Leed Nun bitten wir den Heiligen Geist anfüng, harr de Regel, dat nüms Wapen mitbringen dröff un dat ok ans de Maten sik ehrbor to verholen harrn. De Gill, de ehr Zweck sik vun en Bistandsbund mehr un mehr hen to dat Veranstalten vun dat Gillfest wannelt harr, is 1859 oplööst worrn.
Freewillige Füerwehr
De Freewillige Füerwehr vun Engelschopp is 1902 grünnt worrn.
Weertschop un Infrastruktur
Verkehr
Dör Neeland geiht de Landsstraat 113, de in’n Noordwesten na Grootweurn föhrt un in’n Süden in Himmelpoorten Ansluss an de Bundsstraat 73 hett, de wieder na Stood un Hamborg föhrt. Ok de Bahnverkehr över de Nedderelvbahn Richt Hamborg löppt över den Bahnhoff Himmelpoorten. Dör den Oort Engelschopp föhrt de Kreisstraat 62, de över de K 63, K 3 un K 27 över Aßlermoor na Stood geiht, un na Süüdoosten na Hammoh un Himmelpoorten föhrt.
Scholen
Engelschopp hett keen egen School mehr. Op Haupt- un Realschool gaht de Kinner na de Porta-Coeli-School in Himmelpoorten, op Gymnasium na’n Gymnasialtwieg von de Porta-Coeli-School oder na de Vincent-Lübeck-School in Stood.
Literatur
Heinrich Winter: Engelschoffer Chronik. Leben in einer Holländersiedlung. Kreisspoorkass Stood, Stood 2004
Footnoten
Oort
Landkreis Stood |
8638 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Arua | Arua | Arua is ene Stadt in’n Noordwesten vun Uganda nah bi de Grenz to de Demokraatsche Republiek Kongo. Arua hett üm un bi 55.600 Inwahners (Schätzung 2005) un is de Hööftstadt vun den Distrikt Arua.
De Stadt hett ene Lannbahn för Flegers. Dör de Konflikten in’n Süüdsudan un Noorduganda leevt vele Flüchtlinge in de Stadt un ok vele nichstaatliche Organisatschonen sünd präsent.
Inwahners
Oort
Uganda |
8643 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schachbrett | Schachbrett | En Schachbrett is en Brett för’t Schachspelen. Dat hett acht Regen un acht Striepen vun Quadraten in twee Klören. De Klören warrt swatt un witt nöömt, ok wenn se dat nich jümmers sünd. Dat is noog, wenn de een Klöör hell un de annere düüster is.
Dat Brett warrt jümmers so opstellt, dat ut de Sicht vun de Spelers rechts buten en witt Feld is. De Grött vun’t Brett is so maakt, dat se to de Schachfiguren passt.
Dormit een de Schachpartien ok opschrieven kann, hebbt de Feller elk en Naam. Ut den Standpunkt vun den witten Speler hebbt de Striepen vun links na rechts de Bookstaven a bet h un de Regen hebbt de Tallen 1 bet 8. De 1 is dorbi glieks bi den witten Speler.
Schach |
8645 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Michael%20Richey%20%281678%E2%80%931761%29 | Michael Richey (1678–1761) | Michael Richey (* 1. Oktober 1678 in Hamborg; † 10. Mai 1761 in Hamborg) weer en Hamborger Gelehrten.
Richey weer de Söhn vun den Koopmann Johann Richey un siene Fro Esther Richey, barene Engels. He güng in Hamborg op dat Johanneum un vun 1696 an op dat Akademische Gymnasium. He hett denn Theologie, Naturlehr, Mathematik, Geschicht un de Schönen Wetenschoppen in Wittenbarg studeert un sienen Magister bi Konrad Samuel Schurtzfleisch maakt. En swore Krankheit hett em 1701 afhollen, enen Lehrstohl as Perfesser in Griepswohld antonehmen. Vun 1704 an weer he Rektor an dat Athenaeum Stood. 1712 güng he trüch na Hamborg. Dor weer he bi de Teutsch-übende Gesellschaft un later de Patriotische Gesellschaft mit dorbi. Vun 1717 an weer he Perfesser för Greeksch un Geschicht bi dat Akademische Gymnasium. Sien gröttst Wark weer dat Idioticon Hamburgense, en Wöörbook vun de hamborgsche Spraak vun siene Tiet.
Warken
Hamburgische Bibliotheca Historica, Der Studierenden Jugend zum Besten zusammen getragen., Leipzig 1715-1729
Idiotikon Hamburgense oder Woerter-Buch, zur Erklaerung der eigenen, in und uem Hamburg gebraeuchlichen, Nieder-Saechsischen Mund-Art. Hamborg 1755
Deutsche Gedichte. Hamborg 1764-1766
Weblenken
Hoochdüütsch
Mann
Schriever
Storven 1761
Boren 1678 |
8646 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bulloog | Bulloog | En Bulloog is en runnet Finster in’e Boordwand bi Scheep. Bullogen sünd rund, vun wegen dat ahn Ecken dat Finster lichter waterdicht aftodichten geiht. Un ok Druck (wenn Bülgen gegen dat Schipp donnert oder bi U-Bööd) höllt de runne Form beter af. Bullogen hebbt mitünner noch Deckels ut Metall, de bi Storm rünnerklappt warrn köönt, dat das Glas nich to Bruch geiht. Ok bi Kriegsscheep warrt sowelk Deckels bruukt, dat ut de Bullogen keen Lichtschien dat Schipp an’n Gegener verraden deit.
Schippbu |
8648 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6nig%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | König (Mehrdüdig Begreep) | König betekent
König, en Monarchen,
König, en Familiennaam (för Lüüd mit düssen Naam kiek dor),
König, en Figur ut dat Schachspeel,
König, en Speelkoort. |
8650 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gottfried%20vun%20Arnsberg | Gottfried vun Arnsberg | Gottfried vun Arnsberg (* üm 1285; † 1363 in Stood) weer Graaf vun Arnsberg un vun 1348 bet 1359 de Arzbischop vun Bremen.
Gottfried weer de Söhn vun Ludwig vun Arnsberg un Pironette von Jülich. He weer toeerst Doomscholast in Mönster un denn vun 1321 bet 1349 de Bischop vun Ossenbrügge. 1348 sett em Paapst Klemens VI. as Arzbischop vun Bremen in. Doch de Stift harr al Graaf Moritz vun Ollnborg as Opfolger utwählt. 1350 keem Gottfried na Bremen. Moritz verleet nu de Stadt un söch sik de Grafen vun Ollnborg, de Hertög vun Lüünborg un de Wurster Buurn as Verbünnte. Gottfried harr blots Bernd vun Hoya op sien Siet. In’n Juli 1350 keem Moritz mit en Heer vun 900 Mann na Bremen. Gau harr he de Stadt innahmen. Gottfried dröff den Titel Arzbischop behollen, doch to seggen harr nu blots noch Moritz in’t Arzbisdom. Doch de Stadt Bremen un de Hanse weren gor nich tofreden mit de Politik, de Moritz maken dee. Ok Gottfried, de nu in Hoya seet, harr sik mit Hertog Magnus I. vun Brunswiek utklüüstert, dat Magnus sien Söhn Albert II. vun Brunswiek-Lünborg de ne’e Arzbischop warrn schull. Paapst Innozenz VI. weer dor ok för. So güng dat 1358 los, dat se Moritz angrepen hebbt. 1359 is Albert as ne'e Arzbischop vun Bremen ankeken wurrn. 1362 weer dat mit Moritz sien Wedderstand denn ganz ut. Gottfried aver güng nu in’t St.-Georg-Klooster in Stood, wo he 1363 doodbleven is. Sien Graff liggt hüüt ünner dat Tüüchhuus, dat de Sweden later dor opstellt harrn. 1992 hebbt de Archäologen dat wedderfunnen.
Kiek ok bi
List vun de Bischöp un Arzbischöp vun Bremen
Geschicht vun Bremen
Mann
Arzbischop
Middelöller
Arzbisdom Bremen
Bremen
Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon
Boren in dat 13. Johrhunnert
Storven in dat 14. Johrhunnert |
8651 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6nig%20%28Schach%29 | König (Schach) | De König is de wichtigste Figur bi’t Schachspeel. Wenn de König angrepen warrt un dor nich rutkummt, denn heet dat, dat de König schachmatt (oder kort: matt) is. De Speler, de sien König verleert, hett de Partie verloren.
To’n Anfang vun de Partie steiht de witte König op e1 un de swatte König op e8.
Woans kann de König trecken?
De König kann een Feld in de Richt gahn, de he will (waagrecht, lotrecht oder ok diagonal). Dormit kann he na jedeen Feld vun’t Schachbrett kamen. Aber wieldat he bi een Toog bloots een Feld wiet vörankummt, düert dat. He dörv nich op en Feld trecken, dat vun den Gegensmann al angrepen warrt. Dat heet ok, dat twischen de twee Königen jümmers een Feld Afstand blieven mutt.
Wenn de König op en Feld treckt, wonehm al en Figur vun den Gegensmann steiht, denn warrt disse Figur slaan (d. h. rutnahmen).
Wat maakt een mit den König?
In’t Vörspeel
In de eerste Phaas vun ’n Schachpartie, in’t Vorspeel is dat wichig, den König gau dör en Rochaad achter ’n Buernkeed in Sekerheit to bringen.
In’t Middelspeel
In’t Middelspeel (Schach) is dat een vun den strateegschen Telen, den König vör Angriepen dör den Gegensmann to bewohren.
In’t Endspeel
In’t Endspeel sünd nich mehr so vele potenzielle Angrieper op’t Brett. disse Phaas vun de Partie warrt de König faken sogor de Figur, de den Utslag vun de Partie doot. Dorbi is dat faken nödig, den König zentraal to platzeren. Bi en Buernendspeel is de Positschoon sogor so wichtig, dat dat op een Feld ankummt.
Schachmatt
Wenn en Toog den Gegensmann sien König angrippt, denn heet dat, dat de König in’t Schach steiht. De Gegensmann mutt den glieks wat dorgegen doon. Dorför gifft dat dree Möglichkeiten:
den Könit op en anner Feld hentrecken, wonehm he nich angrepen warrt.
de Figur slaan, de den König angrippt
en Steen twischen den König un den Angrieper stellen. (Dat geiht nich bi 't Peerd!)
Wenn dat allens nich geiht, heet dat, de König is schachmatt un de Speler hett verloren. Dat heet, dat is gor nich nödig, den König to slaan. Wenn klor is, dat de König glieks slaan warrt un dor nix gegen to maken is, is de Partie al vörbi.
Patt
En Patt is en spezielle Situatschoon:
De König steiht nich in’t Schach
De Speler kann nix trecken, ahn dat de König denn in’t Schach steiht.
Wenn dat passeert hett keeneen wunnen. Wenn en Speler keen Schangs mehr hett, dat Speel to winnen, kann dat Patt en „Nootutgang“ ween, üm tominnst nich mehr to verleren.
Schach |
8653 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kiwanuka | Kiwanuka | Kiwanuka oder Kiwánuka is de Familiennaam von
Benedicto Kiwanuka (1922–1972), Politiker ut Uganda,
Denis Kiwanuka Lote (* 1938), Preester ut Uganda,
Emmanuel Kiwanuka Nsubuga (1914–1991), Arzbischop ut Uganda,
Joseph Kiwánuka (1899–1966), Arzbischop ut Uganda,
Michael Kiwanuka (* 1987), brietschen Sänger,
Namugenyi Kiwanuka (* 1975), ugandsch-kanaadsche Moderatorin,
Semakula Kiwanuka (* 1939), Politiker ut Uganda. |
8654 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Semakula%20Kiwanuka | Semakula Kiwanuka | Matiya Mulumba Semakula Kiwanuka (* 16. September 1939 in Kampala) is en ugandschen Historiker un Politiker.
Leven
Kiwanuka hett 1965 den Dokter in Historie an de Universität London maakt. Vun de Universität Oxford hett he 1979 en Postgradueertendiplom kregen. 1964 bet 1972 weer he Dozent an de Makerere-Universität und vun 1958 bet 1970 ok Gastperfesser för afrikaansche Historie an de Noordwest-Universität un de Duke-Universität. Sien Fachrebeet is de Historie vun Uganda und Buganda. 1979/1980 weer he Koordinator för de Help bi de Hungersnoot in Karamojo.
1981 bet 1984 weer he Studiendirekter an de Universität vun Calabar in Nigeria. 1985 bet 1990 arbeid he för de Vereenten Natschonen.
1991 bet 1994 weer Kiwanuka Dekan an de School för Postgradueertenstudien un Forschung bi de Makerere-Universität. 1996 övernehm he dat Amt as Bottschopper vun Uganda bi de Vereenten Natschonen, wat he bet 2003 bleven is. An’n 17. Juli 2002 hebbt se em to’n Vörsitter vun dat veerte Komitee bi de Vullversammlung vun de Vereenten Natschonen maakt.
Kiwanuka is ex-officio-Liddmaat vun dat Parlament vun Uganda. An’n 13. Januar 2005 hett he sien Amt as Staatsminister för dat Luwero-Dreeeck, dat he vun 2003 an harr, an Beatrice Magoola Zirabamuzaale afgeven un dorför dat Amt as Staatsminister för Investitschonen annahmen.
Kiwanuka is verheiraadt un hett söven utwassene Kinner.
Warken
A history of Buganda: from the foundation of the kingdom to 1900. Longman, London 1971
From colonialism to independence: a reappraisal of colonial policies & African reactions, 1870-1960. East African Literature Bureau, Nairobi 1973
Amin and the tragedy of Uganda. IFO-Institut für Wirtschaftsforschung, München 1979
Buganda: an ancient Kingdom on the Equator. 1993
Benedicto Kiwanuka: the man and his politics. Fountain Publishers, Kampala 1996, ISBN 9970-02008-0
Kiwanuka, Semakula
Kiwanuka, Semakula
Kiwanuka, Semakula
Kampala
Boren 1939
Börger von Uganda |
8656 | https://nds.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCerkiek | Füerkiek | Ene Füerkiek is en lütten Kassen ut Metall (Iesen oder Messing) oder ok Holt, in den de Lüüd in’n Winter glöhen Kohlen daan hebbt, dat se sik de Fööt dor an warmen köönt. Ok in’e Kark oder op de Kutschen wörrn Füerkieken bruukt.
Huusholt |
8657 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Koodwessel | Koodwessel | Koodwessel (engelsch Code Switching, ok Spraakwessel) is en Utdruck ut de Spraakwetenschop för dat Wesseln vun de Spraak (oder Dialektform, Spraakregister) merrnmang in en Gespreek oder sogor enen Satz. Dat kann vörkamen, wenn de Person, de snackt, mehr as ene Spraak kann (un dat Gegenöver de ok verstaht).
Bestimmte Gedanken köönt in welk Spraakformen beter utdrückt warrn. Dat kann an de Spraakkompetenz vun de Person liggen, de snackt, oder an de Spraak sülvst. En Bispeel is dat Plattdüütsche, dat keen allgemeen Fachvokabular to Reekner- un Internett-Themen hett. Wenn nu Lüüd, de sünst jümmer Plattdüütsch snackt, op mal över Reeknerkraam snacken wüllt, denn wesselt se na dat Hoochdüütsche. De Koodwessel kummt mehrst dor vör, wo Lüüd in ene Sellschop vun Lüüd mit en annere Spraak leevt, un dorbi vulle Mehrsprakigheit entwickelt hebbt.
Spraakwetenschop |
8658 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Utlehntransfer | Utlehntransfer | En Utlehntransfer passeert, wenn en mehrsprakigen Spreker bi dat Snacken in de een Spraak spontan Utdrück ut de annere Spraak in siene Sätz inföögt. Dorbi warrt, anners as bi den Koodwessel nich de ganze Spraak wesselt, man blots enkelte Wöör, ahn dat de Struktur vun de Spraak, in de inföögt warrt, dorbi ännert warrt. Dat kummt vör, wenn de Person nich fähig is, gau op de Begrepen to kamen, de passt. Dat kann dor an liggen, dat de Spraakkenntnis nich good noog is, oder dor an, dat de Spraak kene Utdrück för de Konzepten hett, över de de Person snacken will. Wöör, de eerst blots dör Utlehntransfer in de Spraak kaamt, köönt later vullen Ingang in de Spraak finnen, wenn se faken noog bruukt warrt.
Spraakwetenschop |
8662 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Peerd%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Peerd (Mehrdüdig Begreep) | Peerd betekent
Peerd, en Söögdeert,
Peerd, en Figur ut dat Schachspeel,
Peerd, en Deel von de Takelaasch von en Seilschipp,
Peerd, en Figur in de Heraldik,
Peerd, en Turngerät. |
8664 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Toorn | Toorn | Toorn betekent
Toorn, en Bowark,
Toorn, en Figur vun dat Schachspeel.
Toorn is de Familiennaam von
André van der Toorn (* 1962), nedderlandschen Moderator,
Dick van den Toorn (* 1960), nedderlandschen Schauspeler un Speelbaas,
Jan van Toorn (* 1932), nedderlandschen Designer,
Julia van der Toorn (* 1995), nedderlandsche Singer-Songwriterin,
Karel van der Toorn (* 1956), nedderlandschen Religionswetenschopper,
Maarten van den Toorn (1929–2017), nedderlandschen Spraakwetenschopper,
Matthijs van Toorn (Matty van Toorn; 1950–2007), nedderlandschen Footballspeler,
Peter van Toorn (* 1944), kanaadschen Dichter,
Rob van den Toorn (* 1947), nedderlandschen Politiker,
Willem van Toorn (* 1935), nedderlandschen Schriever.
Kiek ok bi: Thorn, Torn. |
8665 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Caspar%20Abel | Caspar Abel | Caspar Abel (* 14. Juli 1676 in Hindenborg; † 11. Januar 1763 in Westdörp) weer en Historiker un en plattdüütschen Dichtersmann.
Leven
As Söhn vun den evangeelschen Pastoor Joachim Abel harr Caspar Abel dat ok mit de Theologie. Nadem he sien Studium in Halle afslaten harr, arbeidt he vun 1696 an as Schoolmeester in Oosterborg. Vun 1698 an bet 1718 weer Abel Rekter an’t Gymnasium in Halberstadt. in disse Tiet is ok sien Söhn Friedrich Gottfried Abel boren. 1718 denn is he Pastoor in Westdörp worrn.
He hett histoorsche Schriften un op Platt- un Hoochdüütsch Gedichten schreven. Ok Översetter vun franzöösche un latiensche Texten is he wesen.
Warken
Jubelfest des Brandenburgischen Unterthanen. 1700
översett: Publius Ovidius Naso: Epistolae Heroidum oder Brieffe der Heldinnen. Leipzig 1704
Abbildung eines rechtschaffenen Predigers. 1710
Preussische und Brandenburgische Staats-Historie. Leipzig un Stendal 1710
Preußische und Brandenburgische Reichs- und Staatshistorie. 1710
översett: Auserlesene Satirische Gedichte ... aus dem berühmten Boileau und Horatio übersetzet. Quedlinborg 1714
Historia monarchiarum antiqui orbis. Leipzig/Stendal 1718
Teutsche und Sächsische Alterthümer. Brunswiek 1720
Deutsche und Sächsische Altertümer 1729-1732
Die hülflose Sassine. 1735 oder 1736
Stift-, Stadt- und Landchronica des Fürstenthums Halberstadt. 1745
Drei plattdeutsche Satiren. München 1891
Literatur
J. F. Temme: Der sittliche Charakter und das Leben Caspar Abels. Blankenborg 1765
Johann Anton Trinius: Beytrag zu einer Geschichte berühmter Gottesgelehrten. Bd.I, Leipzig 1751
Martin Kintzinger: „Abel, Caspar“, in: Walther Killy (Hg.): Literaturlexikon Bd. 1, S. 27 f.
Abel, Caspar
Abel, Caspar
Abel, Caspar
Abel, Caspar
Storven 1763
Boren 1676 |
8666 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Endspeel | Endspeel | Endspeel betekent
Endspeel, dat letzte Speel in en Sportturnier, bi dat dann de Winner faststellt warrt,
Endspeel, de letzte Phaas in en Schachpartie. |
8667 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Daam | Daam | Daam betekent
en hööflich Woort för Fru
Daam, en Schachfigur,
Daam, en Brettspeel,
Daam, en Speelkoort. |
8670 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Daam%20%28Schach%29 | Daam (Schach) | De Daam is de stärkste Figur in’t Schachspeel. Jedeen Speler fangt mit een Daam an. Se steiht glieks blangen den König. Anfängers maakt faken den Fehler, dat Startfeld vun König un Daam to vertuuschen. Dorgegen helpt en eenfache Regel: witte Daam op wittet Feld, swatte Daam op swattet Feld. De witte Daam fangt op dat Feld d1 an un de swatte op d8.
Woans treckt de Daam?
De Daam kann op jedeen Feld linear oder ok diagonaal trecken, dat free is. Dat maakt se to en flinke Figur, de licht överall hinkummt. Se kann dorbi aber nich över annere Figuren springen. As all de annern Figuren slaagt se en Figur vun den Gegensmann wenn se sik op dat Feld vun disse Figur stellt.
Weert vun de Daam
Blangen den Toorn höört de Daam to de Swoorfiguren. Se hett en Weert vun 9 Buurneenheiten, dat is meist so veel as twee Toorns.
Wat maakt een mit de Daam?
In’t Vörspeel
Anfängers versöcht faken, de Daam gau in’t Speel to bringen un haapt denn, dat se de Positschon vun den Gegensmann licht utrövern köönt un dorna ok noch den König matt sett. Dat mag gegen en annern Anfänger funktscheneren, aber wenn de annere Speler wat vun’t Schach versteiht, löppt dat nich goot. Denn warrt de egene Daam angrepen un se mutt sik trüchtrecken un een hett bloots Töög verloren. Un de Gegensmann hett bi so en Angreep de Möglichkeit, sien egen Figuren licht in’t Speel to bringen. Dat heet: in’t Vörspeel is dat beter, de Daam ’n beten trüchtohollen un bloots dormit to drauhen, mit de Daam wat to maken, wogegen sik de Gegensmann verdeffenderen mutt.
In’t Middelspeel
In’t Middelspeel is dat goot, wenn de Daam ’n zentralen Platz kriggt, denn hett se veel Kraft. Apene Lienen oder Diagonalen sünd dorför goot to bruken. Dat is wichtig, ’n Angreep mit de Daam mit sien annern Figuren goot vörtobereiden, dat de Daam denn nich sülvst angrepen warrt un sik wedder trüchtrecken mutt. In de Literatur gifft dat faken en Daamopper: een Speler gifft sien Daam op, un kriggt dorför ’n Angreep de to ’n Schachmatt föhrt oder tominnst annere Figuren, de tosamen mehr weert sünd as de Daam. In de Praxis kummt dat aber nich so faken vör.
In’t Endspeel
In’t Endspeel kann de Daam bi’t Mattsetten vun den König helpen. Graad wenn in’t Endspeel nich mehr so vele annere Figuren op’t Brett sünd, hett de Daam veel Kraft, wieldat se gau överall hinkaamt. ’Keen denn noch sien Daam hett, hett dat faken licht. Wieldat de Daam in’t Endspeel so gefährlich warrn kann, versöökt de Spelers faken, de Daams gegenenanner aftotuuschen. Denn hett een sülvst keen Daam mehr, aber de Gegensmann ok nich. Denn kann de ok nich mehr so licht angriepen.
In’t Endspeel versöcht de Spelers geern, en egen Buern bet op de Grundreeg vun den Gegensmann to bringen. Denn warrt de Buer gegen Figur ümwannelt, de een sik utsöcht. (Buer un König geiht nich.) Hier warrt tomehrst de Daam nahmen, wieldat se so stark is. Dorbi is dat ok mööglich, ’n tweete Daam to kriegen.
Schach |
8673 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Amsterdam | Amsterdam | Amsterdam is in Naam de Hööftstadt un de gröttste Stadt vun de Nedderlannen. Vandaag hett de Stad un de Gemeen Amsterdam 905.000 Inwahners (2022), man de Stadtregion twuschen Haarlem un Hilversum tellt üm un nabi 2.5 Millionen Minschen. To disse Region höört ok de Städer Zaanstad, Almere, Amstelveen, Hoofddorp, Purmerend un IJmuiden.
As een Hannelsstadt harr Amsterdam sien gröttste Tiet in't 17. Johrhunnert, as de Stadt de wichtigste Haven in Europa weer. Noch jummers teert de Stadt vun dit Verleden, man vööral de dynamische Entwickeln van de Fleeghaven Schiphol un dat Anwassen vun niege ökonomische Bedrieven (Medien, niege Technologien und internationale Dienstenökonomie) hett Amsterdam siet de tachentiger Jaar vun't 20. Johrhunnert in een kosmopolitische Stad verännert.
Historie
Amsterdam is kien heel ole Stadt. Dat weer eerst in't 13. Johrhunnert, dat een Damm anleggt weer in de Amstel, een Fehnstroom in de Hollandschen Siedlänner. Bit an'n Anfang vun't 16. Johrhunnert bleef de Amsterdam en relativ lütte Stadt un weer regeert vun den Graaf vun Holland un den Bischop vun Utrecht.
As de Nedderlannen in't 16. Johrhunnert in Upstand kamen sünd gegen de König vun Spanien, weern de Amsterdammers nich in't eerste Front vun den Striet gegen de autokraatische Regeern vun de Spaniers. Man na den Fall vun Antwarpen wo de Spaniers 1585 wedder Baas weern, kemen veel Kooplüe ut de flaamsche Havenstad na Amsterdam un bröchen ehrn Riekdom mit sik mit. De Antwarpers un en grote Grupp vun Portugeesche Joden harrn een groot Belang för dat Wassen vun Amsterdam as Zentrum vun internationalen Hannel.
Twuschen 1570 un 1622 is Amsterdam wussen vun 30.000 Minschen na mehr as 100.000 Inwahners, un an'n Enn vun dat 17. Johrhunnert weern dat üm un bi 200.000 Minschen worrn. Amsterdam weer een van de gröttsten Städer vun Noordeuropa worrn, in jüst een Johrhunnert. Ut disse Periode is ok de Anlaag vun de dree konzentrischen Grachten (Herengracht, Kaisersgracht un Prinzengracht) un dat Quarteer Jordaan. Na 1700 weer dat vörbi mit de grote Dynamik, as England upsteeg to de gröttste Handelsnatschoon.
Dat weer eerst aan't Enn vun dat 19. Johrhunnert, dat Amsterdam weer wassen deed. Eerst weern niege Havens aanlegt för den kolonialen Hannel mit Nedderlannsch-Indien (nu Indonesien), un denn is en Kanaal boot wurrn na IJmuiden för en direkten Togang na de Noordsee. Man as Havenstad weern Rotterdam, Hamborg un Bremen nu wichtiger. Amsterdam weer dat kulturelle Zentrum vun de Nedderlannen, wo ok de meeste Dagbläder utgeven weert un wo dat finanzielle Zentrum is. Dat is vöral in de lesten twintig Johren vun dat 20. Johrhunnert, dat Amsterdam sick entwickelt to en internatschonale Stadt vun multinatschonale Bedrieven un Unversitäten.
Inwahners
Siet dat 16. Johrhunnert is Amsterdam een Stad vun Migranten ween. Eerst weern dat de Kooplüe ut Flannern un Joden ut Spanien un Portugal. In't 18. un 19. Johrhunnert kemen Buurn ut Oostfreesland un Westfalen, man ok ut Grunneng un de Provinz Freesland in de Stadt. In de Periode vun de industrielle Revolution weer Amsterdam ook dat Zentrum vun een Hoop sozialistische Verenen - de veel Stööd had ünner de freesche un de joodsche Arbeiters - un de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij (SDAP) vör 1945, de Partij van de Arbeid (PvdA) na den Krieg, hebbt siet de dartiger Jaar altiet grote Macht had. 2005 weern 30 % vun de Amsterdammers nich vun europääsche Herkomst, un mehr as 50 % vun de Minschen weern ünner 18 Johre oold.
Galerie
Oort
Stadt
Hööftstadt
Nedderlannen
Oort mit Seehaven |
8675 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wellingholthusen | Wellingholthusen | Wellingholthusen is en Dörp twintich Kilometer oost van Ossenbrügge. It is Deel van Melle.
Historie
De Naam Wellingholthusen kummt 1160 as Wellincholthusen dat eerste Maal in de Oorkunnen vör. Al 1090 kummt in ene Oorkunn Holthusun vör, wat datsülve Dörp meent. De Oorkunn, de 1060 vun Holthuson snackt, is villicht ok Wellingholthusen, man dat is nich seker. De eerste Kark geev dat wohrschienlich al üm un bi dat Johr 1000. In’t 13. Johrhunnert un 1588 hebbt se denn ne’e Karken boot. De hüdige Kark is in de Tiet vun 1856 bet 1861 boot worrn.
1970 warrt ene Eenheitsgemeen grünnt, de aver 1972 na Melle ingemeent worrn is.
Oort
Landkreis Ossenbrügge |
8676 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schinkel%20%28Ossenbr%C3%BCgge%29 | Schinkel (Ossenbrügge) | De Schinkel is en Deel van de Stadt Ossenbrügge. Do leefden vele Arbeiters van dat Stahlwerk van de Bahn en van de Ossenbrügger Kopper- un Drahtwerk.
Weil et de Schinkel heet, seggt man korrekt im Schinkel, nich in Schinkel.
Ossenbrügge
Oort |
8677 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Conrad%20Borchling | Conrad Borchling | Conrad August Johann Carl Borchling (* 20. März 1872 in Hitzacker; † 1. November 1946 in Hamborg) weer en düütschen Germanist.
1910 hett he dat Ordinariat för dat Düütsche Seminar bi dat Allgemene Vörlesungswesen in Hamborg (wat later dat Germanistische Seminar an de Universität Hamborg worrn is) övernahmen. Vun 1919 an is he Dekan vun de philosophische Fakultät an de neegrünnte Universität Hamborg wesen.
Dor hett he 1917 tohoop mit Agathe Lasch ok de Arbeitsstell för dat Hamborgsche Wöörbook inricht. Vun 1923 an hebbt de beiden ok Material för dat middelnedderdüütsche Handwöörbook sammelt.
Vun 1964 an bet 1986 hett de Alfred-Toepfer-Stiftung em to Ehren den Conrad-Borchling-Pries för Arbeiden op dat Rebeet nedderdüütsche Philologie vergeven.
Warken
Das Alter des Görlitzer Judeneids. Neues Lausitzisches Magazin 86, Sieden 245-255, 1910
Das Landrecht des Sachsenspiegels nach der Bremer Handschrift von 1342. Hamburgische Texte und Untersuchungen zur Philologie I, Düörpm 1925
Anthologie 1000 Jahre Plattdeutsch. Proben niederdeutscher Sprache und Dichtung vom Heliand bis 1900. Hamborg 1927
Plattdeutsche Rechtschreibungslehre für die Mundarten des nordniedersächsischen Raumes., Hamborg 1935
Niederdeutsche Bibliographie. mit Bruno Claussen, 3 Bänn, Niemünster 1931-1957
Mann
Germanistik
Middelsassisch
Boren 1872
Storven 1946
Börger von Düütschland |
8680 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fritz%20Lau | Fritz Lau | Fritz Lau (* 10. August 1872 in Möltenort; † 5. Juli 1966 in Glückstadt) weer en plattdüütschen Schriever.
Leven
Lau leev vun 1898 an in Glückstadt un weer dor Postbeamten. 1923 güng he in Penschoon. Blangenbi hett he plattdüütsche Böker schreven un Vördrääg op Platt hollen.
An’n 16. Mai 1955 to sien 60. Hochtietsdag hett em de Stadt Glückstadt as Ehrenbörger uttekent. Siene Arbeidsstuuv warrt hüüt in dat Detlefsen-Museum in Glückstädt utstellt. In’n Stadtdeel Butendiek hett de Stadt Glückstadt den Fritz-Lau-Platz na em nöömt.
Warken
Katenlüd, 1909
Ebb un Floot - Glück un Not, 1912
Brandung. Geschichten von de Waterkant, 1914
Helden to Hus, 1915
In Luv un Lee, 1916
Ost und West, 1917
Elsbe. En Stück Minschenleben, 1918
Kopp hoch!, 1921
Drees Dreesen, 1926
So is dat Leben, 1926
Kinnerland, 1927
Lach mit!, 1929
Von em un ehr!, 1932
Wat mi so öwer’n Weg löp, 1933
Wi möt dar henlank, 1934
So fungen se an
Wat löppt de Tiet. Utsöcht Vertellen, 1962
Dar schallst man op kamen. Moderspraak-Böker Nr. 11, 1972
De besten Geschichten, 1981
Johann un Trina up Reisen. Schwank in einem Aufzuge
Weblenken
Lau, Fritz
Lau, Fritz
Lau, Fritz
Boren 1872
Storven 1966
Börger von Düütschland |
8683 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Borries%20%28V%C3%B6rnaam%29 | Borries (Vörnaam) | Borries (ok Börries) is een plattdüütschen Vörnaam for Jungs.
Herkamen
Borries is de korte Form vun den Naam Liborius. Liborius weer een Hilligen ut dat 4. Johrhunnert, de in de franzöösche Stadt Le Mans leevt hett un dor Bischop ween is. He is later de Schutzpatron vun Patterbuorn wurrn. In Westfalen un de Nedderlannen weer sien Kultus in't Middelöller ganz begäng.
De plattdüütsche Vörnaam
De Naam Liborius is eenfach afkört wurrn, as dat bi plattdüütsche Naams ganz begäng weer. Ut Liborius is up düsse Aart Borius wurrn. Later is dat -us denn vunwegen een beten slurig Utspraak afslepen wurrn to -ies.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
8687 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Liborius%20%28Bischop%29 | Liborius (Bischop) | De Bischop Liborius weer een Bischop vun de franzöösche Stadt Le Mans in de late Antike. He hett in dat 4. un 5. Johrhunnert leevt un is later hillig spraken wurrn. Sturben is he up'n 23. Juli.
Leven
Een kann bloß man wenig seggen öber denn Bischop Liborius. Wenn dat nah de Vertellen ut dat Middelöller geiht, denn so is he 47 Johr lang Bischop vun siene Stadt ween. He schall ok een goden Fründ vun den Hilligen Martin vun Tours (†397) ween hebben. In Le Mans hefft se em al bitiets as eenen Hilligen ansehn. As de Franken ehr Kaiser Ludwig de Fromme regeeren dö (814-840), kemen siene Knaken nah Sassen in de Bischopsstadt Patterbuorn. Dat weer to de Tiet ganz begäng, dat de Reliquien vun de Hilligen ut den Westen vun dat Frankenriek nah den Oosten henstüürt wurrn sünd, nah Sassen. Düt Wannern vun de Öberresten vun de Hilligen warrt mit den Fachbegripp Translatio nömmt. Een Unbekannten ut Patterbuorn hett an't Enn vun dat 9. Johrhunnert upschreven, wo düsse Translatio tostannen kamen is. Dat weer to den Bischop Biso siene Tiet (887-909). He vertellt, dat een Grupp vun Karkenlüde ut Patterbuorn nah Le Mans hengahn is un dor vun den Bischop Aldrich (832-857) Reliquien kregen hett. Up den Weg öber Chartres un Paris sünd de denn öber den Rhien nah Sassen henbröcht wurrn. Dor sünd se denn up den Pingstdag vun dat Johr 836 ankamen. Dat weer de 28. Mai. Dat ganze Volk strööm tohopen. In Patterbuorn hett de tostännige Bischop Badurad (815-862) de Knaken in den Dom ünnerbröcht. Dor schöllt ok Wunner bi passeert sien.
Kultus
In Patterbuorn un annerwegens güng dat vun dor af an mit den Kultus vun den Hilligen Liborius los. Liborius is Schutzpatron vun de Stadt un vun ehren Dom wurrn. Patterbuorn weer dormit een Oort, wo Liborius in besunners groot Ansehen stünn. Man nich bloß in Westfalen, man ok in Bayern, in dat Kloster Tegernsee un in Queddelnborg wurr he al in dat 11. Johrhunnert verehrt. In dat 12. Johrhunnert geev dat ok in de Nedderlannen, in Neddersassen, in Döringen un an den Nedderrhien eenen Liborius-Kult. In dat late Middeloller is Liborius denn to den Hölpsmann gegen allerhand Pien vun dat Lief wurrn, as Steen- un Nerenpien dat weeren. Mit de Tiet vun de Reformation un de Gegenreformation änner sik ober doch allerhand in den Kult rund üm Liborius ümto. Ok in de röömsch-kathoolsche Kark güng dat nich eenfach so fudder, as vördem.
Fründschap ünner de Städer
Vunwegen den Translatio vun de Reliquien vun Le Mans nah Patterbuorn sünd de beiden Städer al ganz fröh Frünnen wurrn. Dat is woll de öllste Fründschup ünner Städer up de ganze Welt. Hüdigendags warrt jümmers noch dat Libori-Fest fiert to'n Andenken an den Öbergang vun de Reliquien nah Patterbuorn. Bi düt Fest weert de Reliquien denn in eenen schönen Kasten öber den Domplatz hendragen.
Mann
Middelöller
Christendom
Hilliger
Bischop
Boren in dat 4. Johrhunnert
Storven in dat 5. Johrhunnert |
8690 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Asteroid | Asteroid | En Asteroid (vun’t gr.: ἀστήρ un εἶδος „Steernordiger“) is en Himmelskörper, de lütter is as en Planet un tomeist ok lütter as en Dwargplanet un de sik op en Keplerbahn üm de Sünn bewegt.
Fröher weer bi de Astronomen to de Asteroiden faken ok gliekbedüdend Planetoiden oder Lüttplaneten seggt. De egentlich Bedüden „sternordig Objekt“ hett mit de pyhsikaalsch Egenschoppen vun de Asteroiden nix to doon. De Beteken kummt dorvun, dat Asteroiden so lütt sünd, dat se in de meisten Teleskopen – anners as de Planeten – blots as en lütten Punkt to sehn sünd un nich as en Schiev.
Opstunns sünd ungefähr 438.300 Asteroiden opdeckt (Stand 31. Dezember 2008), aver de wirkliche Tall geiht wohrschienlich in de Millionen. De wenigsten dorvun hebbt Dörmeters vun mehr as 100 km. De gröttste Asteroid weer lange Tiet (1) Ceres, bit de 2002 vun wegen de ne’e Definitschoon ut de Klass vun de Asteroiden rutnahmen worrn is un nu as Dwargplanet gellt.
Beteken
De Beteken „Asteroid“ kummt vun jemehr Utsehn un hangt opletzt vun jemher Grött af. Se sünd meist all so lütt, dat se in en Feernrohr as en lütten Lichtpunkt utseht – jüst so as’n Steern. Begäng sünd aver ok de Beteken „Lüttplanet“ oder „Planetoid“, de dorvun afleidt is, dat sik de Objekten vör den Achtergrund vun de Fixsteerns bewegt - jüst so as de Planeten. Man, Asteroid sünd keen Planeten un künnt ok nich as Dwargplaneten ansehn warrn. Vun wegen jemehr lütte Gravitatschoonskraft formt se sik neemlich nich to en Kugel. Se warrt tosamen mit de Kometen un de Meteoriden to de Klass vun de Lüttkörpers rekent.
Dwargplaneten
De Klass vun de Dwargplaneten gifft dat eerst siet den 24. August 2006, as de Internatschonale Astronoomsche Union (IAU) mit en ne’e Definitschoon fastleggt hett, dat grode runne Objekte, de jemehr Gestalt sik in en Hydrostaatsch Gliekgewicht befinnt, ut de Klass vun de Asteroiden rutnahmen warrn schüllt. Dat harr aver ok dormit to doon, dat de Wetenschopplers nich recht eenig weern, woneem se Pluto hendoon schülln. De gell dormols as’n Planet, man weer lütter as de groden Asteroiden ut den Kuipergördel.
Siet de Dwargplaneten defineert weern, sünd bit hüüt fief Objekten as solke instoopt worrn. Butendem gifft dat noch en Reeg vun Asteroiden, vun de annahmen warrt, dat se in de tokamen Tiet ok as Dwargplaneten kennt warrt. Streng nahmen sünd de Dwargplaneten keen Planeten aver ok keen Asteroiden. Liekers sünd de Dwargplaneten ok al mit de wieterlopen Tallen betekent, de ok för de Asteroiden bruukt warrt.
Historie vun’t Utforschen
De düütsche Lehrte Johann Daniel Titius hett al in’t Johr 1760 en eenfacke mathemaatsche Formel opstellt, de besegg, woans de Afstännen vun de Planeten in Proportschoon sett warrn künnt. Dat is de so nöömte Titius-Bode-Reeg, de aver en Lück twüschen de Planeten Mars un Jupiter in’n Afstand vun 2,8 AE opwiest, woneem en Planet fehlt. An’t Enn vun’t 18. Johrhunnert geev dat doröm meist en Jagd op den Planeten, de noch nich opdeckt weer. Un so weer dat eerste internatschonale Forscherprojekt boren, dat vun den Baron Franz Xaver von Zach organiseert in’t Leven ropen weer. He arbeit to de Tiet an de Steernwacht Gotha. De Himmel is doför in veeruntwintig Rebeden ünnerdeelt worrn, de vun Astronomen ut heel Europa systemaatsch afsöcht weern. Sogor en Naam, neemlich „Phaeton“, is för den tokünftigen Planeten al reserveert worrn. Man, funnen hett man em nich.
In de Nacht op Neejohr 1801 hett de Astronom un Theoloog Giuseppe Piazzi in de Steernwacht in Palermo op Sizilien dat Steernbild Bull dörmustert un dorbi en swacken Steern opdeckt, de in keen vun de Steernkorten intekent weer. Piazzi harr vun dat Forscherprojekt höört un hett den Planeten in de folgen Nächt wieter beobacht, vun wegen dat he glöven de, den söchten Planeten funnen to hebben. Sien Resultaten hett he an Zach schickt, wobi he dat Objekt toeerst as’n ne’en Komet betekent hett. Denn is he aver krank worrn un künn sien Beobachten nich wietermaken. Bit sien Beobachten publiek maakt worrn sünd, is eenige Tiet vergahn. In de Twüschentiet weer de Himmelskörper al wieter na de Sünn hen wannert un künn eerstmol nich wedder funnen warrn.
Nu harr aver de Mathematiker Gauß en numerisch Verfohren utklamüstert, dat ünner Anwennen vun de Methood vun de lüttsten Quadraten verlööft hett, de Bahnen vun Planeten un Kometen mit blots ’n poor Positschonen to bestimmen. As Gauss Piazzis Publikatschoon leest hett, hett he de Bahn vun dat Objekt utrekent un dat Resultat na Gotha schickt. Dorophen is de Himmelkörper an’n 31. Dezember 1801 dör Heinrich Wilhelm Olbers wedder opdeckt worrn un kreeg an’t Enn den Naam Ceres. In’t folgen Johr hett Olbers en wieteren Himmelskörper opdeckt, dat he (2) Pallas nöömen de. 1803 weer (3) Juno opdeckt un 1807 folg de Asteroid (4) Vesta. Dorna hett dat eerstmol 38 Johren duert, bit 1845 de föffte Lüttplanet, (5) Astraea opdeckt worrn is.
In de Tiet geev dat den Utdruck Asteroid aver noch nich. All de ne’en Objekten weern as vullweertige Planeten ansehn. Un so keem dat ok, dat Neptun bi sien Opdecken 1846 as de dörteihnste Planet tellt worrn is. Vun 1847 an geev dat denn gau en Reeg vun ne’e Opdecken. Bald dorop is denn fastleggt worrn, dat all de tallrieken un teemlich lütten Himmelskörpers in en ne’e Objektklass tosamenfaat warrn schülln, de denn as Asteroiden oder Lütte Planeten betekent weern. Bit in’t Johr 1890 sünd mehr as 300 Asteroiden funnen worrn.
Na 1890 güng dat in de Astronomie gau vöran, vun wegen dat nu de Fotografie inföhrt weer. De Asteroiden, de bit dorhen jümmer mit groden Opwand dör Vergliek vun Beobachten mit Steernkorten söcht warrn müssen, künnen nu dör Lichtsporen op de langbelichten Fotoplatten opfunnen warrn. De Lichtfienföhlichkeit vun de fotograafschen Emulsion is in’n Vergliek to dat minschlich Oog veel grötter, so dat nu ok bannig lichtswacke Objekten funnen warrn künnen. Dör den Insatz vun ne’e Technik neem de Tall vun Opdecke gau to. En wieteren gewaltigen Schritt na vörn geev 1990 de Inföhren vun de CCD-Kameratechnik un de Mööglichkeit, de elektroonschen Opnahmen an’n Reekner uttoweerten. Siet de Tiet hett sik de Tall vun Asteroiden, de jeed Johr opfunnen warrt, noch mol verfeelfackt. En groden Andeel hebbt doran systemeaatsche Söökprogrammen as LINEAR.
Wenn de Bahn vun en Asteroiden bestimmt worrn is, kann ut de Ünnersöken vun sien Helligkeit un sien Albedo de Grött afleidt warrn. Dorto warrt Meten in’t optisch sichtbore Licht maakt as ok in’t infrarode Rebeet. De Methood bargt de Gefahr vun Fehlers, vun wegen dat de Böverflach vun de Asteroiden cheemsch verscheden wesen künnt un dorüm dat Licht ünnerscheedlich stark torüchstrahlt.
Nauere Resultaten künnt ut de Radarastronomie wunnen warrn. Dorto warrt Radioteleskopen bruukt, de as Senner ümboet sünd un starke Radiobülgen na de ASteroiden utsennt. Dör’t Meten vun de Looptiet vun de reflekteerten Bülgen kann de Afstand nipp un nau bestimmt warrn un en wietere Utwerten gifft Informatschonen to de Form un de Grött vun dat Objekt. Regelrechte „Radarbiller“ sünd to’n Bispeel ut Beobachten vun de Asteroiden (4769) Castalia un (4179) Toutatis wunnen worrn.
In de Twüschentiet gifft dat en Reeg vun Asteroiden de vun Ruumsonden neeger ünnersöcht worrn sünd:
De Ruumsond Galileo is op ehrn Weg na’n Jupiter 1991 an (951) Gaspra un 1993 an (243) Ida vörbiflagen.
De Sond NEAR-Shoemaker flöög 1997 an’n Asteroiden (253) Mathilde vörbi un is 2001 op (433) Eros lannt.
1999 hett de Sond Deep Space 1 den Asteroiden (9969) Braille in en Afstand vun blots 28 km passeert.
De Ruumsond Stardust flöög 2002 in’n Afstand vun 3.300 km an den Asteroid (5535) Annefrank vörbi.
De japaansche Sond Hayabusa keem 2005 bi den Asteroid (25143) Itokawa an un schall vun door Steenporven na de Eer bringen.
De europääsche Ruumsond Rosetta weer 2008 bi den Asteroiden (2867) Šteins. Für 2010 is plaant, dat se bi (21) Lutetia ankamen schall.
In de negeren tokamen Tiet warrt sik de Tall vun de bekannten Asteroiden noch mol düütlich vergröttern, vun wegen, dat vör de nächsten Johren verscheden Dörmustern mit högere Fienföhligkeit plaant sünd (to’n Bispeel Gaia, Pan-STARRS, LSST). Allen de Satellit GAIA schall na Modellreken bit to een Million ne’e Asteroiden opdecken künnen.
Naams vun de Asteroiden
Hööftartikel: Naams vun Asteroiden un Kometen
De Naams vun de Asteroiden sett sik tohopen ut en vöranstellte Tall, de in Klammern steiht, un den egentlichen Naam. In de Anfäng geev de Tall togliek de Reeg an, in de de Asteroiden opdeckt weern. In hüütige Tiet is dat aver blots eenfach noch en Tellform, vun wegen dat de Tallen eerst denn todeelt warrt, wenn de Bahn vun den Asteroiden seker faststellt worrn is, d. h. de Asteroiden to jede Tiet wedder opfunnen warrn kann. Dat kann Johren, mitünner ok Johrteihnten duern. Mit Stand vun’n 26. Oktober 2008 hebbt vun de 429.000 Objekten, de vundaag bekannt sünd eerst ruchweg 192.000 ok en Tall kregen.
Keen en Asteroid opdeckt hett, hett dat Recht, binnen vun teihn Johren na de Toorden to en Tall en Naam vörtoslahn. De Vörslag mutt aver vun de IAU gootheten warrn, vun wegen dat dat Richtlienen för de Naams vun astronoomsche Objekten gifft. Dat gifft dorüm bannig vele Asteroiden, de en Tall aver noch keen Naam hebbt. Asteroiden, de nee opdeckt warrt un för de noch keen nipp un naue Bahn bekannt is, kriegt en vörlöpige Beteken, de ut dat Johr vun’t Opdecken un en Bookstavenkombinatschoon besteiht. Vundaag besteiht disse Kombinatschoon ut twee Bookstaven: De eerste steiht för den Maanden-Halfpart vun’t Opdecken (A bit Y ahn I), de tweete warrt foortlopend (vun A bit Z ahn I) na baven tellt. Warrt in een Maandenhalf mehr as 25 Asteroiden opdeckt – as dat vundaag normal is – fangt de tweete Bookstaav wedder vun vörn an mit en Tall dorblangen, de bi jeden Dörloop üm een hochtellt warrt.
De eerste Asteroid is op Sizilien opdeckt worrn un weer vun sien Opdecker Giuseppe Piazzi Ceres Ferdinandea nöömt, na de Schuulgöttin vun’t Eiland, Ceres, un den weltlichen Herrscher König Ferdinand IV. De tweete Naam is vun de internatschonalen Forschergemeenschop aver aflohnt worrn. De offizielle Naam is doröm (1) Ceres. Man, in de Twüschentiet is de Asteroid nu as Dwargplanet klassifizeert.
In de Tiet dorna sünd de Asteroiden wieter na röömsche un greeksche Gödder nöömt worrn, man as dat jümmer mehr worrn sind, geev dat een Dag nich mehr noog Naams. So güng dat los, dat de Asteroiden na beropen Personen, Städer un Määrkenfiguren nöömt worrn sünd, aver ok na de Kinner oder Fronslüüd vun de Opdeckers. Ok Göddernaams ut annere Mythologien sünd in de Twüschentiet bruukt worrn.
Woans Asteroiden tostannen kamt
Anfangs weern de Astronomen de Anischt, dat de Asteroiden dat sünd, wat torüch bleven is bi en kosmische Katastroof, bi de en Planet twüschen Mars un Jupiter tweibroken is un de Brookstückens op de Bahn verdeelt weern. Man, nu hett sik wiest, dat de Masse vun all de Asteroiden in’n Hööftgördel tohopen veel weniger is as de vun’n Maand. Na en Afschätzen warrt dorvun utgahn, dat de Asteroiden tosamen 0,1 bit 0,01 % vun de Eerdmasse hebbt (de Maand hett al 1,23 %). Dat is also veel to wenig, as dat dat mol en Planet wesen hebben kann.
Vundaag geiht man dorvun ut, dat de Asteroiden en Rest vun Planetesimalen sünd ut de Tiet as dat Sünnsystem tosannen kamen is. De Gravitatschoon vun Jupiter, den sien Masse an gauesten wassen is, hett dorna wohrschienlich de Billn vun en grötteren Planeten ut de Planetesimalen hinnert. Se weern op jemehr Bahnen stört, sünd ünner’nanner jümmer wedder tohopen stött un tweibroken. En Deel vun de Planetesimalen sünd op Bahnen aflenkt worrn, de jem in Kollisionen mit Planeten bröcht hebbt. Sehn kann een dat vun daag noch an de Inslagkraters op de Planetenmaanden un op de binneren Planeten. De gröttsten Asteroiden sünd na jemehr Entstahn bannig opwarmt worrn un binnen in opsmölt. Dat keem vör allen dör den radioaktiven Verfall vun’t Aluminium-Isotop 26Al un villicht ok vun’t Iesen-Isotop 60Fe. De sworen Elementen as Nickel un Iesen sünd dorbi dör de Sworkraft in’t Binnere afsackt, wiel de lichteren Verbinnen as de Silikaten in’t butere Rebeet bleven sünd. Op disse Oort sünd differenzeerte Körpers mit metallschen Karn un silikaatschen Mantel tostannen kamen. En Deel vun de Asteroiden is bi nafolgen Kollisionen wieter tweibroken. Brookstückens, de in de Sworkraft vun de Eer kamen sünd, künnt denn as Meteoriten daalgahn.
De Tosamensetten vun Asteroiden
Asteroiden sünd to’n Deel spektrokoopsch ünnersöcht worrn. Dorbi hett sik wiest, de jemehr Böverflachen ünnerscheedlich tosamensett sünd. Dorna sünd de Asteroiden in taxonoomsche Klassen indeelt worrn:
C-Asteroiden: Disse Klasse ümfaat ruchweg 75 % vun all Asteroiden un is also de mit Afstand fakenste. Dat C is dat Atomteken för Kohlenstoff. C-Asteroiden hebbt en kohlige oder kohlenstoffordige, düstere Böverflach mit en siete Albedo vun üm un bi 0,05. Dat warrt annahmen, dat C-Asteroiden tohopensett sünd as ok de kohligen Chondriten, wat en Grupp mang de Steenmeteoriten is. De C-Asteroiden bewegt sik sünners in’t butere Rebeet vun’n Hööftgördel.
S-Asteroiden: Mit en Andeel vun 17 % ist dat de tweetfakenste Klasse. Dat S steiht för Silikat. Jemehr cheemsch Tosamensetten is jüst so as bi de gewöhnlichen Chondriten, en Koppel vun Steenmeteoriten, de vör allen ut Siolikaten opboet warrt. Disse Asteroiden-Tyyp kummt sünners in’n binneren Hööftgördel vör. Mit en Albedo twüschen 0,15 un 0,25 sünd se wat heller.
M-Asteroiden. To disse Klass höört de meisten annern Asteroiden. Dat M steiht hier för metallsch – antonehmen, dat sik dat bi disse Asteroiden uüm de metallschen Karns vun diferenzeerte Asteroiden hannelt, de tweigahn sünd, as se mit annere Himmelskörpers tosamenstött sünd. Se sünd wohrschienlich opboet as Nickel-Iesenmeteoriten un wiest en Albedo op as de S-Meteoriten.
E-Asteroiden: Bi disse Klass vun Asteroiden besteiht de Böverflach ut dat Mineral Enstatit. Cheemsch sehn, sünd de Asteroiden woll opboet as de Enstatit-Chondriten, de en Grupp vun de Steenmeteroriten billt. Disse Tyyp hett en Albedo vun 0,4 un mehr.
V-Asteroiden: Bi disse rore Klasse steiht dat V för den Asteroiden (4) Vesta, se hebbt en lieke Tohopensetten as de S-Asteroiden. De eenzige Ünnerscheed is de högere Andeel an Pyroxen-Mineralen. Dat warrt vermoodt, dat de V-Asteroiden ut den Silikat-Mantel vun (4)-Vesta rutsprengt worrn sünd, as de mit’n annern Himmelskörper kollideert is. Dorop düüt en groten Impaktkrater op Vesta hen. En lieke Tosamensetten hebbt ok de roren HED-Achondriten, wat en rore Grupp binnen de Steenmeteoriten dorstellt.
G-Asteroiden: Disse Koppel warrt as’n Ünnergrupp vun de C-Asteroiden ansehn vun wegen jemehr lieket Spektrum. Man, se hebbt ünnerscheedliche Absorpschoonslienen in’t UV-Licht.
B-Asteroiden: Ok disse Grupp is tohopensett as de C- un G-Asteroiden, wiest aver ünnerscheedliche Egenschoppen in’t UV-Rebeet.
F-Asteroiden: en wietere Ünnergrupp vun C-Asteroiden, mit noch mol ünnerscheedliche Egenschoppen in UV. Butendem fehlt jem de Absorpschoonslienen in’t Bülgenlängdenrebeet vun’t Water.
P-Asteroiden: Disse Klass vun Asteroiden wiest en bannig lütte Albedo un en Spektrum in’t rode Rebeet op. Wohrschienlich bestaht se ut Silikaten mit Kohlenstoffandelen. P-Asteroiden gifft dat in’n buteren Hööftgördel.
D-Asteroiden: Disse Tyyp is liek tohopensett as de P-Tyyp, wiest aver en sietere Albedo un hett en röötlich Spektrum.
R-Asteroiden: Disse Klass is opboet as de V-Asteroiden. Dat Spektrum wiest, dat se hoge Andelen vun Olivinen un Pyroxenen bargt.
A-Asteroiden: Disse Tyyp wiest düütliche Olivinbanden in’t Spektrum un düüt op en kumplett utdifferenzeerten Mantel hen. Disse Klasse kummt sünners in’n binneren Hööftgördel vör.
T-Asteroiden: Disse Tyyp kummt ok sünners in’n binneren Hööftgördel vör. Dat Spektrum is düster un röötlich, man mit Ünnerscheden to de P- un R-Klassen.
X-Asteroiden: Ok disse Klass hett en röötlich Spektrum, man de Asteroiden künnt nich nauer in de Klassen E, M oder P inordent warrn, vun wegen dat de nödigen Albedo-Weerten noch nich bestimmt sünd.
In de verleden Tiet hett dat heten, dat de Asteroiden kumpakte monolithische Felsen sünd. Man, de siete Dicht vun vele Asteroiden un ok de bannig groden Impaktkraters düüt dorop hen, dat vele Asteroiden locker opboet sind. Dat heet, dat man jem as lose Gruushümpels (rubble pile) ansehn mutt, de blots dör de egen Gravitatschoon tosamenhollen warrt. Körpers, de locker opboet sünd, künnt de Kräft, de bi Kollisionen, tostannen kamt absorbeeren, ahn dat se dor twei bi gaht. Kumpakte Körpers warrt dorgegen bi gröttere Impakten tweibroken, vun wegen de Stöötbülgen. Bito wiest de groden Asteroiden blots lütte Rotatschoonssnelligkeiten op. En gaue Rotatschoon üm de egen Ass künn anners woll ok dorot föhren, dat jem de optreden Flüchtkräft tweiritt (Yorp-Effekt). De hüütige Annahm is, dat de gröttste Deel vun de mehr as 200 m groden Asteroiden kosmische Gruushümpels dorstellt.
Asteroidenbahnen
Anners as bi de Planeten is dat bi de Asteroiden nich so, dat jemehr Bahnen meist rund as’n Krink sünd. Dat is bi de Asteroiden in’n Hööftgördel af un an so, man vele vun jem hebbt teemlich exzentrische Bahnen, de bito ok düchtig gegen de Ekliptik neegt wesen künnt. De hoge Exzentrizität maakt jem faken to Bahnkrüzers, d. h. jemehr elliptische Bahn översniedt sik mit de Bahnen vun een oder mehrere Planeten. De grode Sworkraft vun’n Jupiter sorgt aver dorför, dat de Asteroiden – bit op wenige Utnahmen – sien Bahn nich krüüzt.
Twüschen Mars un Jupiter
Ruchweg 90 % vun all Asteroiden hebbt jümehr Ümloopbahn twüschen Mars un Jupiter. Se füllt dormit de Titius-Bode-Reeg op, na de en Planet twüschen de beiden fehlt. De gröttsten Asteroiden in dit Rebeet sünd – blangen den ne’en Dwargplanet (1) Ceres – (2) Pallas, (4) Vesta un (10) Hygiea. Aver de groden Asteroiden warrt nu ok neger dorophen ünnersöcht, wat se nich villicht ok in de Klass vun de Dwargplaneten höört.
De Hööftgördel
Hööftartikel: Asteroidengördel
En grode Mehrtall vun de Objekten, de jemehr Grote Halfass twüschen Mars un Jupiter hebbt, sünd Deel vun den so nöömten Asteroiden-Hööftgördel. Jemehr Bahnen hebbt gemeen, dat se en Exzentrizität lütter as 0,25 un en Bahnnegen lütter as 20° opwiest. De gröttste Deel dorvun is tostannen kamen, as gröttere Asteroiden in dit Rebeet mitenanner tosamenstött un tweibroken sünd. Ut den Grund billt se Koppels, de en cheemsch glieke Tohopensetten wiest. Jemehr Ümloopbahnen sünd dör de so nöömten Kirkwoodlücken scheedt, de dör Bahnresonanzen to Jupiter billt warrt. De Hööftgördel lett sik dordör in dree verscheden Zonen indelen:
De Binnere Hööftgördel warrt dör de 4:1 un 3:1 Resonanzen afgrenzt. Se liggt ruchweg twüschen 2,06 un 2,5 AE un bargt vör allen Asteroiden mit groden Silikat-Andeel vun de Klassen V un S.
De Middlere Hööftgördel faat de Objekten mit Bahnhalfassen twüschen 2,5 un 2,8 AE tohopen. In disse Zoon sünd vör allen Asteroiden vun’n C-Tyyp to finnen. In dit Rebeet liggt ok de Dwargplanet (1) Ceres. De Grenzen warrt dör de 3:1 („Hestia-Lück“) un de 5:2 Resonanzen fastleggt.
De Butere Hööftgördel warrt na buten hen vun de „Hecuba-Lück“ begrenzt, dat is de 2:1-Resonanz bi ruchweg 3,3 AE. In dit Rebeet befinnt sik vör allen Objekten vun de Klassen D un P.
annere Koppels
Blangen den Hööftgördel geifft dat twüschen Mars un Jupiter noch wietere enkelte Koppels vun Asteroiden, de jemehr Bahnen tomeist in Resonanz to de Jupiterbahn staht un dördor bestännig hollen warrt. Enige Koppels hebbt ok de glieken Bahnhalfassen as de Hööftgördel, wiest aver düütlich gröttere Bahnnegen (deelwies mehr as 25°) oder annere ungewöhnliche Bahnelementen op. Disse Koppels sünd tomeist na sünnere Asteroiden ut de Grupp nöömt:
Hungaria-Koppel: Disse Koppel hett Bahnhalfassen twüschen 1,7 un 2 AE un steiht in Bahnresonanz vun 2:9 to’n Mars. Mit Exzentrizitäten vun üm un bi 0,08 hebbt se meist kreisrunne Bahnen, sünd aver mit 17°–27° gegen de Ekliptik neegt.
Phocaea-Koppel: Dor sünd Objekten in tosamenfaat, de twüschen 2,25 un 2,5 AE Bahnradius hebbt un Exzentrizitäten grötter as 0,1. Jemehr Bahnnegen liggt twüschen 18° und 32°.
Alinda-Koppel: Disse Koppel hett en Bahnresonanz to Jupiter vun 3:1 un to de Eer vun 1:4. De groden Halfassen leegt üm 2,5 AE rüm. De Bahnen leegt in de „Hestia-Lück“, vun wegen dat de Bahnresonanz to Jupiter dit Rebeet freerüümt, un warrt dordör vun Jupiter stört. Dordör warrt de Exzentrizität vun disse Objekten jümmer grötter, bit de Resonanz dör dat Annegern an een vun de binneren Planeten ophoven warrt. En poor vun disse Asteroiden hebbt jemehr Perihel dicht bi de Eerdbahn.
Pallas-Koppel: Dit is en Koppel mit Asteroiden vun’n Tyyp B mit Bahnhalfassen vun 2,7 bit 2,8 un düchtig grode Bahnnegen vun mehr as 30°. De Koppel besteiht ut Fragmenten, de bi Tosamenstöten ut Pallas rutsleudert worrn sünd.
Cybele-Koppel: De Objekten vun disse Koppel bewegt sik buten de „Hecuba-Lück“ buten den Hööftgördel bi Bahnradien twüschen 3,27 un 3,7 AE. Se gruppeert sik üm de 7:4 Bahnresonanz to Jupiter un hebbt Exzentrizitäten, de lütter as 0,3 sünd. Jemehr Bahnnegen liggt ünner 25°
Hilda-Koppel: Bi disse Koppel bewegt sik de Objekten in en Bahnresonanz vun 3:2 to Jupiter. Se hebbt Bahnhalfassen twüschen 3,7 un 4,2 AE un Bahnnegen lütter as 20° un wiest all en lütte Exzentrizität vun ünner 0,03 op.
Asteroiden binnen de Marsbahn
Ünnerscheedliche Asteroidenkoppels bewegt sik binnen de Marsbahn. De meisten Objekten vun disse Koppels hebbt Dörmeters ünner 5 km, de gröttste Deel dorvun is aver noch düütlich lütter. Vun disse Objekten krüüzt eenige sogor de Venus- un Merkurbahn un eenige dorvun bewegt sik sogor blots binnen de Eerdbahn. Annere krüüzt de Eerdbahn oder bewegt sik blots twüschen de Eer un den Mars.
Dat is ok al vermoodt worrn, dat dat ok Asteroiden gifft, de sik blots binnen de Merkurbahn bewegt. Disse Koppels warrt as Vulkanoiden betekent, man nawiest worrn is dorvun noch keen Objekt.
Asteroiden dicht bi de Eer
Hööftartikel: Eerdneeg Asteroid
De mehrsten Asteroiden, de jemehr Bahnen deelwies binnen de vun’n Mars leegt, warrt as eerdnege Asteroiden betekent. Na jem warrt siet eenige Johren systemaatsch söcht, vun wegen dat theoreetsch de Gefahr besteiht, dat se mit de Eer tohopenstöten künnen. Den gröttsten Spood bi de Söök harr bit hüüt dat Söökprogramm Lincoln Near Earth Asteroid Research (LINEAR). Annere Söökprogrammen sünd Near Earth Asteroid Tracking (NEAT) un LONEOS. De Asteroiden warrt wieter ünnerdeelt in verscheden Typen:
Amor-Tyyp: Disse Asteroiden-Tyyp krüüzt de Marsbahn in Richt vun de Eer, man se krüüzt de Eerdbahn nich. As eerste Asteroid ut disse Koppel is 1898 (433) Eros opdeckt worrn, de bit 0,15 AE an de Eerdbahn rankummt. Nege Vörbigäng vun Eros an de Eer in de Johren 1900 un 1931 sünd to’t nipp un naue Vermeten vun’t Sünnsystem bruukt worrn. Den Naam hett de Koppel vun den Asteroiden (1221) Amor, de 1932 opdeckt weer. He hett en tyypsche Bahn vun 1,08 bit 2,76 %AE. De gröttste Asteroid ut disse Koppel is (1036) Ganymed mit en Dörmeter vun 38 km. Asteroiden vun dissen Tyyp hebbt jemehr Perihel al teemlich dicht bi de Eer. Jemehr Aphel kann dorbi binnen de Marsbahn, aver sogor ok binnen de Jupiterbahn liggen.
Atira-Tyyp: Disse Objekten hebbt Aphelen binnen de Eerdbahn, so dat se de Eerdbahn nich krüzen doot. Dör disse Egenoort is dat swoor jem optodecken oder to beobachten.
Eerdbahnkrüzers: Dat sünd Objekten, den jemehr Ümloopbahn de Bahn vun de Eer krüüzt, so dat en Wohrschienlichkeit dor is, dat dat inst en Kollision geven kann.
Apollo-Tyyp: Asteroiden ut disse Koppel hebbt Bahnhalfassen vun mehr as een AE. Enige vun disse Objekten hebbt bannig exzentrische Ümloopbahnen, so dat se de Eerdbahn krüzen künnt. Eenige dorvun kamt bi jemehr Perihel sogor bit in dat Binnere vun de Venusbahn. Den Naam hett de Koppel vun den Asteroid (1862) Apollo, de 1932 opdeckt worrn is. Sien Bahn verlöpt twüschen 0,65 un 2,29 AE. De Asteroid (69230) Hermes is 1937 opdeckt worrn un töög in en Afstand vun blots dat annerthalf-facke vun’n Maandafstand an de Eer vörbi un is dorna ut de Ogen verloren gahn, bit de in’t Johr 2003 opletzt wedderfunnen worrn is. De gröttste Apollo-Asteroid is (1866) Sisyphus mit en Dörmeter vun ruchweg 8,5 km.
Aten-Tyyp: Dat sünd eerdnege Asteroiden, de tyypscherwies en Bahnhalfass vun weniger as een AE hebbt. Jemehr Aphel liggt aver buten vun de Eerdbahn, dorüm künnt disse Objekten de Eerdbahn vun binnen her krüzen. Nöömt is de Koppel na den Asteroid (2062) Aten, de 1976 opdeckt worrn is. Annere Objekten vun dissen Tyyp sünd ü.a. (99942) Apophis, (2340) Hathor un (3753) Cruithne.
Arjuna-Asteroiden: Dat sünd Objekten, de jemehr Ümloopbahn meist gliek as de vun de Eer is. Se höört tomeist to een vun de anneren Koppels.
Asteroiden buten de Jupiterbahn
Asteroiden gifft dat aver ok buten de Jupiterbahn:
Damocloiden: Dat is en Koppel vun Objekten, de na den Asteroid (5335) Damocles nöömt worrn is. Se hebbt en Aphel, dat tomeist buten vun de Uranusbahn liggt, man jemehr Perihel liggt in’t binnere Sünnsystem. Jemehr Bahnen sünd kometengliek mit en grode Exzentrizität un en hoge Bahnnegen. In eenige Fäll is de Ümloop vun disse Objekten ok torüchlöpig. De Objekten ut disse Koppel, de bekannt sünd, hebbt Dörmeters bit to 8 km un laat an Kometenkarns denken. Se hebbt aver keen Halo un ok keen Kometensteert.
Zentauren: Disse Koppel vun Asteroiden bewegt sik op exzentrische Bahnen twüschen Saturn un Uranus. De eerste Asteroid ut disse Klass weer (2060) Chiron. Dat warrt annahmen, dat disse Objekten ut den Kuipergördel kamt un dat se dör gravitative Stören op unbestännige Bahnen aflenkt worrn sünd.
Transneptunsche oder Kuipergördel-Objekten
Hööftartikel: Transneptuunsch Objekt, Kuipergördel
De transneptunschen Objekten bewegt sik wiet buten in’t Sünnsystem, achter de Neptunbahn.De meisten vun jem warrt as Deel vun’n Kuipergördel ansehn (KBO = Kuipergördel-Objekt). De Begrepen Kuipergördel- un transneptuunsch Objekt warrt dorüm meist in’n glieken Sinn bruukt. In disse Koppel befinnt sik de opstunnst gröttsten opdeckten Asteroiden. Na jemehr Bahnegenschoppen warrt de KBOn in dree Koppels indeelt:
Resonante KBOn: Dat sünd Objekten mit en Bahnresonanz to’n Neptun. De bekanntsten Objekten dorvun sünd de so nöömten Plutinos, wo ok de Dwargplanet (134340) Pluto to tellt oder de Asteroid (90482) Orcus.
Cubewanos: Dat is en Koppel vun Asteroiden, de sik op meist kreisrunne Bahnen mit Bahnnegen ünner 30° bewegt. Se hebbt en Afstand twüschen 42 un 50 AE vun de Sünn. Bekannte dorvun sünd (20000) Varuna un (50000) Quaoar.
streite KBOn: In disse Koppel leegt Objekten mit düchtig exzentrische Bahnen, de jemehrn Aphel in Afstännen bit to 1000 AE hebben künnt, wiel dat Perihel faken bi 35 AE liggt. In disse Klass fallt ok de gröttste bekannte Dwargplanet (136199) Eris.
Asteroiden op Planetenbahnen
Hööftartikel: Trojaner (Astronomie)
Bi dat Dreekörperproblem in de Himmelsmechanik gifft dat Steden op de Planetenbahnen, woneem sik de bedeeligten Kräft gegensietig tonichten maakt. Asteroiden, de sik an disse Steden, de ok as Lagrange-Punkten betekent warrt, ophollt, warrt Trojaners nöömt. Toeerst sünd de Trojaners bi den Jupiter opdeckt worrn. De bewegt sik op de Jupiterbahn vör un achtern den Jupiter, as to’n Bispeel de Jupiter-Trojaners (588) Achilles oder (1172) Aeneas. De eerste Mars-Trojaner, (5261) Eureka, is 1990 opdeckt worrn. In de Tiet dorna sünd veer wietere Mars-Trojaner funnen worrn, aver ok de Neptun hett welke.
Dat gifft ok Asteroiden, de sik op en Hoofiesenümloopbahn op en Planetenbahn bewegt, as to’n Bispeel de Asteroid 2002 AA29 in de Neeg vun de Eer. Objekten, de sik op de glieke Bahn bewegt, as de Eer, warrt in de Koppel vun de Arjuna-Asteroiden tosamenfaat.
Enkelte Asteroiden
Ünner de Veeltall vun Asteroiden gifft dat en poor, de Sünnerheiten hebbt, as anners keen Objekt. Se paast dorüm ok nich in een vun de Koppels, de beschreven worrn sünd. Een dorvun is (944) Hidalgo, de sik op en düchtig exzentrischen Bahn twüschen Saturn un den Hööftgördel bewegt. En annern is (279) Thule, wat de eenzige bekannte Asteroid is, de sik mit Jupiter in en 4:3-Bahnresonanz in en Afstand vun 4,3 AE vun de Sünn ophollt. Noch en annern is (90377) Sedna, en teemlich groden Asteroiden, de wiet buten vun’n Kuipergördel is un op sien exzentrische Bahn bit to 900 AE wiet vun de Sünn weg wesen kann.
Gefahr dör Asteroiden
En Gefahr geiht vun de Asteroiden ut, de sik in de Neeg vun de Eerdbahn ophollt oder ehr sogors krüüzt. De Wohrschienlichkeit för en Kollision vunn Asteroiden mit de Eer is bannig lütt, aver se is ok nich Null. Wenn Asteroiden mit annere gröttere Himmelskörpers tosamenstöten doot, denn blifft dor en Impaktkrater bi torüch. Dorvun gifft dat ok op de Eer eenige vun. Wo groot de Krater is un wo veel Energie dorbi freesett warrt hangt vör allen dorvun af, wo gau un wo groot de Asteroiden sünd, wo veel Masse se hebbt un woans se tohopensett sünd.
Opstunns gifft dat twee Oorden, üm dat Inslagrisiko vun Asteroiden op de Eer un de dormit verbunnen Kraft, Rebeden in Muus un Gruus to leggen, to bewerten. Dat sünd de Turiner Skala un de Palermo-Skala.
De Turiner Skala is eenfach in ölven heeltallige Stopen vun 0 bit 10 indeelt, wobi „0“ bedüüt, dat gor keen Gefahr besteiht un „10“ för en sekeren Inslag steiht, bi den de hele Eer to’n gröttsten Deel in’n Dutt geiht. In de Medien warrt vör allen disse Skala bruukt, vun wegen, dat se lichter to begriepen is.
De Palermo-Skala warrt ünner Wetenschopplers dorgegen mehr bruukt, vun wegen dat se mehr utseggt över de Physik dorachter. Se sett de Inslagwohrschienlichkeit in Verbinnen mit dat Achtergrundrisiko dör Objekten vun vergliekbore Grött. Se is en logarithmisch Maat, d. h. „0“ bedüüt dat eenfache Achtergrundrisiko (1=100), „1“ is dat teihnfache Achtergrundrisiko (10=101), „2“ dat 100-fache Risiko (100=102) usw.
Bekannte drange Begegnen
In de verleden Tiet is dat al fakener Vörkamen, dat Asteroiden dicht an de Eer vörbiflagen sünd, man ahn dat dat dor en echte Gefohr bi geven hett. Bispelen dorför sünd:
18. März 2004: De Asteroid 2004 FH mit en Dörmeter vun üm un bi 30 m is in en Afstand vun blots 43.000 km över’n süüdlichen Atlantik an de Eer vörbi flagen.
31. März 2004: Blots ruchweg 6 m groot is de Asteroid 2004 FU162, de bit op 6.500 km an de Eer rankamen is. Keen annern Asteroid weer bit hüüt so dicht an de Eer.
29. Januar 2008: De Asteroid 2007 TU24 flöög in en Afstand vun 538.000 km an de Eer vörbi.
8. November 2011: De Asteroid 2005 YU55 hett de Eer in en Afstand vun 325.000 km passeert.
29. August 2016: De Asteroid 2016 QA2 mit en Dörmeter vun ruchweg 34 m is mit en Afstand vun blots 84.000 km an de Eer vörbi flagen. De Asteroid weer eerst ’n poor Stünnen vörher opdeckt.
Man, dat hett ok al Asteroiden geven, för de en Kollision mit de Eer as wohrschienlich vörrutseggt worrn is, wat denn ok indrapen weer. Bit hüüt (Stand: Januar 2019) weern dat dree Asteroiden vun’n Apollo-Tyyp, de kort na jemehr Opdecken wohrhaftig mit de Eer „tohopenstött“ sünd. Dat weern 2008 TC3, 2014 AA un 2018 LA, de vun’t Catalina Sky Survey oder Delen dorvun opdeckt weern. All dree harrn aver blots Dörmeters vun bit to 4 Meter, so dat se gröttstendeels oder vullstännig in de Atmosphäär vergleiht sünd.
Kiek ok
List vun de Asteroiden
Naams vun Asteroiden un Kometen
Literatur
Kometen und Asteroiden. Spektrum der Wissenschaft Verlagsgesellschaft mbH, Heidelbarg 2003 (Sterne und Weltraum Special Nr.2003/2) ISBN 3-936278-36-9
William Bottke, Alberto Cellino, Paolo Paolicchi, Richard P. Binzel (Rutgevers): Asteroids III. Univ. of Arizona Press 2002 (Space Science Series) ISBN 0-8165-2281-2 (eng.)
Vaas, Rüdiger: Der Tod kam aus dem All. Meteoritenenschläge, Erdbahnkreuzer und der Untergang der Dinosaurier, Franckh-Kosmos, Stuttgart 1995, ISBN 3-440-07005-0
Sternenbote: Johrgang 45/12, Sieten 223–234: Die Asteroiden – Dramatik und Schutt im Planetensystem: Gottfried Gerstbach: Artikel in’t PDF-Format: http://www.g.gerstbach.at/papers/Asteroid1202gg.pdf
Thorsten Dambeck: Vagabunden im Sonnensystem. Bild der Wissenschaft, März 2008, Sieten 56–61, ISSN 0006-2375
John S. Lewis: Mining the sky-untold riches from the asteroids, comets, and planets. Addison-Wesley, Mass. 1997, ISBN 0-201-32819-4
Thomas K. Henning: Astromineralogy. Springer, Berlin 2003, ISBN 3-540-44323-1
Borns
! |
8696 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gootje | Gootje | Gootje is een plattdüütschen Vörnaam for Jungs.
Herkamen
De Naam is een plattdüütsche Form vun den düütschen Naamen Gottfried. Düsse Naam stammt ut de Germanen ehr Spraak. Dor sett sik de Naam tosomen ut de beiden Delen Gott (Gott) un Fridu (Schutz, Schuul). Dat bedutt denn, datt Gott een Schutz is, besunners in'n Krieg un Striet.
De plattdüütsche Naam
Just so, as de hoochdütschen Naams Golo un Götz is Gootje een korte Form vun den Naam Gottfried. Toeerst mal is ut düssen Naam de korte Form Godo vun maakt wurrn. Dat -je an't Enn is woll as een Anbacksel (Suffix) antosehn, wat de Saak lütter maakt (Diminutiv). Ut Godo is denn Goodje oder Gootje wurrn. Gootje heet denn so veel, as Lütt Godo oder Lütt Gottfried. Kiek ok nah bi de List vun plattdüütsche Vörnaams.
Fundöörd
De Vadder vun den beröhmten Bremer Prediger un Theologen Gottfried Menken heet Gootje Menken. He weer Koopmann in Bremen. Gottfried Menken is 1768 boren.
Kiek ok bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
8697 | https://nds.wikipedia.org/wiki/G%C3%A4dje | Gädje | Gädje (ok Gätje) is een plattdüütschen Vörnaam for Jungs
Herkamen
Gädje kümmt vun den plattdüütschen Vörnaam Gerd. Gerd kümmt vun den olen germaanschen Naam Gerhard vun her. Dor steekt de Wöör Ger (dat heet Speet oder Speer) un hart (dat heet stark) in. Gerhard bedutt so wat as: De stark is mit den Speer.
De plattdüütsche Naam
De Plattsnackers in fröher Tieden weeren mundfuul un hefft de langen germaanschen un christlichen Naams afkört. Up düsse Aart is ut Gerhard denn Gerd vun wurrn. To'n Lüttjer maken för een Kinnernaam is dor denn dat Suffix -je anbackt wurrn. Up düsse Aart is ut den Naam Gerd de nee Naam Geerdje vun wurrn. Vunwegen slurige Utspraak sünd dor denn de Naams Geedje, Gädje un Gätje vun wurrn. De bedüüt so veel, as Lüttje Gerd. Mit dat anner Suffix -ike is ut Gerd de plattdüütsche Vörnaam Gehrke wurrn, de just datsülbige bedüden deit, as Gädje.
Plattdüütsche Tonaams
Ut düssen plattdüütschen Vörnaam Gädje etc. sünd mit de Tiet de plattdüütschen Tonaams Gätje un Gätjen wurrn. De bedüüt so veel, as : Ut Gädje siene Familie oder ok Vun Gätje sienen Hoff.
Kiek ok bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
8699 | https://nds.wikipedia.org/wiki/W%C3%B6ltje | Wöltje | Wöltje is een plattdüütschen Vörnaam for Jungs.
Herkamen
Wöltje is een plattdüütsche Form vun den olen düütschen Naam Walter. In düssen Naam steekt de beiden germaanschen Wöör waltan (regeeren, Baas ween) un Heri (Heer, Suldaten) in. De Naam heet denn soveel, as De öber de Suldaten regeeren deit oder De Baas is vun dat Heer.
Anner Spraken
In anner Spraken gifft dat anner Formen vun düssen Naamen.
Plattdüütsch: Wolter, Wöltje
Swiezerdüütsch: Walti
Engelsch: Walt, Walter
Nedderlannsch: Wout, Wouter
Franzöösch: Gauthier, Gautier
Italieensch: Gualtieri, Gualtiero
De plattdüütsche Vörnaam
Ut den Naam Walter is toeerst de korte Form Walt oder Wolt vun maakt wurrn. To'n lüttjer maken as een Smusenaam for de Gören keem dor denn dat Anbacksel (Suffix) -je achteran. Up düsse Aart is dor denn de Naam Woltje oder Wöltje vun wurrn. De heet denn so veel, as Lüttje Walter.
Plattdüütsche Tonaams
Vun düssen plattdüütschen Vörnaam Wöltje kaamt nu ok de plattdüütschen Tonaams Wöltje un Wöltjen vun her. De bedüüt so veel, as : Ut Wöltje siene Familie oder ok Vun Wöltje sienen Hoff.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
8700 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fl%C3%B6gel%20%28Schach%29 | Flögel (Schach) | Bi dat Schachspeel warrt dat Schachbrett in twee Delen opdeelt:
De linke Hälft (de Lienen a bet d) warrt Damenflögel nöömt. De rechte Hälft (de Lienen e bet h) is de Königsflögel. Se hebbt ehrn Naam dorvun, dat sik to den Speelanfang de Daam un de König in disse Hälften finnt.
Disse Ünnerscheed is för de Schachtheorie wichtig. En Angreep op den Damenflögel löppt anners as en Angreep op den Königsflögel. De taktischen Telen sünd ünnerscheedlich. Op den Damenflögel geiht dat tomehrst dorüm, Ruum to winnen oder en Buern ümtowanneln. Op den Königsflögel geiht en Angreep tomehrst glieks gegen den König, wieldat sik de König geern achter de Buern op den Königsflögel versteckt. Dat is twoors ok möglich, den König op de annere Siet, op den Damenflögel to trecken, aber ok dann is de Speelstruktur anners, to’n Bispeel is de Weg för den König wieder, wenn he na den Damenflögel hen will.
Kumplizeert warrt dat, wenn blots een Speler sien König mit de Rochaad na den Königsflögel henbringt un de annere sien König na den Damenflögel schickt. Denn kann jedeen Speler de vun sien Buern, de nich den egen König verdeffendeert, op en König vun den Gegensmann losschicken. Dat geiht nich so goot, wenn de Königen op desülvige Siet staht. Wokeen denn disse Buern losschickt, maakt toglieks den Weg för en Angreep op den egen König wiet apen.
Schach |
8703 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bishorst | Bishorst | Bishorst weer en Dörp un Kaspeel, dat in Holsteen an de Elv leeg un in den Allerhilligenfloot 1532 tohoop mit Asfleth to’n groten Deel wegspöölt worrn is. Dor is ok de ole Kark, de woll al siet dat 9. Johrhunnert hier stünn, bi tweigahn. De Stillfreedagsfloot an’n 16. April 1745 hett denn den Rest vun den Oort wedder swoor drapen. De Dieken weren ruscheneert un dat Water harr nu free Speel. För en poor Johren stünnen en poor letzte Katen, aver 1751 geev dat al wedder ene Floot un de letzten Inwahners hebbt ehr Hüüs opgeven un sünd na Olendiek trocken. Üm 1500 rüm harr de Oort so wat 150 Inwahners.
Hüüt is dat Rebeet vun dat ole Dörp ünner Naturschutz.
Oort
Kreis Pinnbarg
Gifft dat nich mehr |
8705 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rockaad | Rockaad | De Rockaad is en speziellen Toog in’t Schachspeel. Dorbi warrt twee Figuren (en König un en Toorn toglieks trocken. De König geiht twee Feller op den Toorn to un de Toorn springt op dat Felt, wo de König jüst rövertrocken is. En Rockaad op den Königsflögel warrt korte Rockaad nöömt un as 0-0 opschreven). En Rockaad op den Damenflögel is en lange Rockaad, wieldat de Weeg för den Toorn länger is. Se warrt as 0-0-0 opschreven.
Bedingen
Dat Rockeren is bloots dann möglich, wenn disse Bedingen nich verletzt sünd:
De König hett noch nich trocken.
De Toorn, de bi de Rockaad mitmaakt, hett noch nich trocken.
Twischen den König un dissen Toorn steiht keen annere Figur.
De König steiht opstunns nich in’t Schach un he löppt ok nich över Feller, de opstunns angrepen warrt. Un (as bi allen Töög in’t Schachspeel) dröff een nich so trecken, dat de König dör dissen Toog in’t Schach stellt warrt.
De König und de Toorn staht op desülvige Reeg. (Dat heet: de Toorn steiht in sien Grundpositschoon, de Toorn is nich dör dat Ümwanneln vun en Buern op de Grundreeg vun den Gegensmann op dat Brett kamen.)
Faken denkt de Spelers, dat de Regeln noch swoorer sünd. Üm dat kloortostellen:
Wenn de König fröher mal in’t Schach stunn, is de Rockaad later noch möglich. Blots opstunns dröff he nich in’t Schach stahn.
De Toorn, de bi de Rockaad mitmaakt dröff angrepen ween
De Toorn dröff över ’n Feld trecken, dat angrepen warrt. (Dat is bloots bi de lange Rockaad möglich.)
De Rokaad is en Königstoog, dat het, man moot eerst de König trekken un denn eerst de Toorn. Faat man as eerst de Toorn an, dröfft man ok blots de Toorn trekken (un de König nich mehr)
De Sinn achter de Rockaad
De Rockaad helpt, den König ut de Mitt vun de Grundreeg na en sekere Positschoon achter 'n Buernreeg to bringen. Dorbi is de korte Rockaad noch 'n beten beter: na de lange Rockaad steiht de König op de c-Lien un kann sülvst den a-Buern nich verdeffenderen. Un bi de lange Rockaad mutt ok noch de Daam ut den Weg trocken warrn. Dorüm warrt tomehrst de korte Rockaad maakt.
unverwachtens in de Fall trapst
Dat de Gegensmann ok rockeren kann, warrt af un an vergeten. Denn kann dat to’n groot Malöör kamen, besünners dann, wenn een ok noch vergeten hett, dat de Toorn över en Feld trecken dorv, dat angrepen is:
Bi
1.e2-e4 e7-e5
2.Sg1-f3 Sb8-c6
3.d2-d4 e5xd4
4.Sf3xd4 Lf8-c5
5.Lc1-e3 d7-d6?
6.Sd4xc6 b7xc6
7.Le3xc5 d6xc5
8.Dd1xd8+ Ke8xd8
9.Sb1-c3 Ta8-b8
10.f2-f3 Tb8xb2??
hett sik Swatt dacht, dat dat 'n gode Idee is, op Jagd na de Damenbuern to gahn. He harr wohl ok dacht, dat de Rockaad nich möglich weer. Un na
11. 0-0-0+! weer de swatte Toorn weg.
Schach |
8706 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Adjektiv | Adjektiv | Dat Adjektiv (Latien), up Platt an’n besten as Biwoort oder Egenschopswoort översett, is in de Spraakwetenschop de Woortaart, de utdrücken deit, woans dat genau bekeken mit en Ding oder Saak, en Vörgang oder en Tostand utsütt. Dat Adjektiv gifft an, vun wat vun Oort en Ding oder Saak is un woans en Vörgang vör sik geiht. Dat Adjektiv hangt also jümmers mit en Substantiv oder mit en Pronomen tohopen.
Adjektiven künnt deklineert warrn un höört to de Grupp vun de Nomens mit hento. In de düütsche un in de plattdüütsche Spraak warrt Adjektiven lütt schreven, solang se nich Deel vun en Egennaam sünd.
Bispelen för Adjektiven:
groot
lütt
schöön
geel
snaaksch
lies
stark
fix
vermuxt
En Adjektiv kann in de Syntax up twee verscheden Orden vörkamen:
as Attribut (Bifögsel to en Substantiv): Se hett blaue Ogen harrt.
as Prädikat (tohopen mit de Hölpswöör ween, weeren, blieben un en poor annere: He weer neeschierig. He bleev jümmerweg fründlich.
Kiek ok
Plattdüütsche Grammatik.
Grammatik |
8707 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nomen | Nomen | Dat Woort Nomen (v. latiensch nomen, Gen. nominis, „Naam“, Pl. Nomina, ok Nomen; up Plattdüütsch an’n besten Naamwoort) warrt in veele Grammatik-Böker för de School övereen bruukt mit dat Woort Substantiv. In de Spraakwetenschop weert ünner Nomen ganz allgemeen de Aarten vun Wöör verstahn, de een deklineren kann. Dat sünd nich bloß de Substantiven, man ok de Adjektiven. Dor blifft de Wetenschop mit in de Footstappen vun de latiensche Grammatik. Mit een Substantiv (lat. nomen substantivum) is denn man bloß de eene Woortaart vun de Naamswöör mit meent, in'n Ünnerscheed to dat Adjektiv (lat. nomen adjectivum). Ofschoonst ok de Pronomina deklineert weern könnt, weert se doch för sik nahmen.
Kiek ok nah bi Plattdüütsche Grammatik.
Grammatik |
8708 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Substantiv | Substantiv | Dat Substantiv (latiensch [nomen] substantivum, up Plattdüütsch an’n besten Hööftwoort) warrt in veel Grammatikböker för de Scholen just för datsülbige ansehn, as een Nomen. Man in de Spraakwetenschop is dat Substantiv bloß man de Naam för een bestimmte Woortaart. Dat Substantiv steiht denn för den Naam vun een Ding oder een Saak, wat dat gifft oder geben hett oder wo een sik wat ünner vörstellen kann.
Dat gifft verscheden Aarten vun Substantiven:
Egennaam, Naam (latiensch nomen proprium): Tölke, Gesche, de Werser, Bremen
Naam vun de Aart (latiensch nomen appellativum): Minsch, Disch, Kunst, Leev
Naam vun den Stoff/de Substanz: Melk, Gold
Substantiven, de ut Verben maakt sünd: dat Lopen, de Utgang
Substantiven, de ut Adjektiven maakt sünd: Schönheit, Dummerhaftigkeit
In de düütsche un ok in de plattdüütsche Spraak weert de Substantiven groot schreven.
Düütsche un plattdüütsche Substantiven höört jümmers to de Genera Maskulinum (männlich), Femininum (wieflich) oder Neutrum hento. In beide Spraken köönt se böögt weern. In Düütsch un Plattdüütsch gifft dat veer Kasus to’n Bögen: Nominativ, Genitiv, Dativ un Akkusativ.
De düütsche Spraak bruukt düsse Kasus (Fäll) noch tämlich leifig, in’t Plattdüütsche is dat al veel minner wurrn, besunners, wat den Genitiv angeiht. In de engelsche Spraak gifft dat meist keen Bögen mehr, meist as in de chineesche Spraak wo rein gor nich böögt warrt.
Dat gifft ok allerhand Substantiven, de tohopensett sünd ut verscheden Wöör: Seilschipp, Grootmast, Sünnschien.
Kiek ok nah bi Plattdüütsche Grammatik.
Grammatik |
8709 | https://nds.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCttjep%C3%BCtt-Pries%20%28Bemsen%29 | Lüttjepütt-Pries (Bemsen) | De Lüttjepütt-Pries warrt all veer Johr in’n Rahmen vun de Bemsen-Dagfahrt för nedderdüütsche Spraak för plattdüütsche Warken för oder vun junge Lüüd vergeven. De Pries, den de Spoorkassen-Stiften vun Neddersassen stift hett, is mit en Geldpries vun 3000 Euro verbunnen un is in’n Harvst 2007 dat eerste Maal vergeven worrn. Birgit Lemmermann hett em dor för ehr Book Ebbe un Hehn in’e Hannen kregen. Nöömt is de Pries na dat Book Lüttjepütt vun Johann Bellmann. De Winner warrt vun ene Jury ut negen Lüüd utwählt, vun de je een vun’e Bemsen-Dagfahrt, vun’e Spoorkassen-Stiften, vun’t Institut för Nedderdüütsche Spraak un vun’n NDR sitten doot un noch fief annere Lüüd mit Verstand un Weten üm de plattdüütsche Spraak.
Winners
2007: Birgit Lemmermann för Ebbe un Hehn
2011: August-Hinrichs-Bühn för sien Platt-Programm för Kinner un junge Lüüd
2015: Heidrun Schlieker för dat Vermiddeln von de plattdüütsche Spraak an Kinner
2019: Vereen „Platt un Freesch in de School“ för de plattdüütsche Synchroonversion von den Film Ritter Trenk op Platt
Utteknung
Plattdüütsch |
8711 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Yared%20Dibaba | Yared Dibaba | Yared Terfa Dibaba (* 8. April 1969 in Aira, Oromia, Äthiopien) is en düütschen Moderator.
Leven
Dibaba is in Äthiopien op de Welt kamen, aver tagen in’t Ollnborger Land. Sien Vader dee an dat Lutherstift in Falkenborg arbeiden un in Falkenborg deen se ok wahnen. Dibaba güng na de Grundschool in Gannerseer. In’t Ollnborger Land hett he denn ok Plattdüütsch lehrt. He möök 1990 sien Abitur an dat Max-Planck-Gymnasium in Demost. Na ene Lehr as Koopmann in’n Groot- un Butenhannel bi ene Kaffeefirma güng he op de Schauspeelschool.
He weer in de Familienserie Die Ohnsorgs bi’n NDR to sehn un maakt mit Julia Westlake de Sendung Op Platt. Nadem Eva Herman mit ehr Verschääl över Familienpolitik aneckt is un bi’n NDR rutflagen is, hett Dibaba ehren Platz bi de Talkshow Herman und Tietjen övernahmen, de nu Die Tietjen und Dibaba heten deit.
Dibaba is verheiraadt un hett twee Kinner. He leevt mit siene Familie in Altno.
Warken
Böker
Der Heimatforscher: Wie ich Deutsche in aller Welt besuchte. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbeck 2009 (Hochdüütsch)
Platt is mien Welt. Quickborn Verlag, Hamborg 2009
Mien Welt blifft Platt. Quickborn Verlag, Hamborg 2011
Moin Tosamen! Quickborn Verlag, Hamborg 2014
CDs
Bibel-Hörbook för lüttje un groote Kinner vertellt van Yared Dibaba. Lagoline Music, Hemmingen 2011
Weblenken
Websteed vun Yared Dibaba (hoochdüütsch)
Mann
Moderator
Plattdüütsch
Hoochdüütsch
Boren 1969
Börger von Düütschland |
8712 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Lauremberg | Johann Lauremberg | Johann Lauremberg (* 26. Februar 1590 in Rostock; † 28. Februar 1658 in Sorø) weer en nedderdüütschen Schriever.
Lauremberg is 1590 in Rostock as Söhn vun’n Mediziner un Mathematiker Wilhelm Lauremberg boren. Sien öller Broder weer de Schriever Peter Lauremberg. He füng 1608 dat Studeren in Rostock an un möök 1610 sienen Magister. In de Tiet vun 1613 bet 1616 studeer he Medizin in Paris un möök Reisen na Holland, England un Italien. 1618 güng he an de Universität to Rostock un weer Perfesser för Poesie. 1623 wessel he an de Ritterakademie in Sorø op Seeland Mathematik to lehren.
1652 hett he siene Veer Schertgedichte rutbröcht, in de he över den alamoodschen Schick vun siene Tiet spotten dee. Ok siene Meckelborg-Koort vun 1622 is nableven.
Johann Lauremberg weer ok de Broder vun Peter Lauremberg.
Warken
Pompejus Magnus. 1610
Zwo Comoedien...Bey dem HochFürstlichen Beylager. 1635
Triumphus Nuptialis Danicus. 1635
Ocium Soranum sive Epigrammata. 1648
Veer Scherzgedichte...In Nedderdüdisch gerymet. 1652 (Fraktuurstil), 1700 (Fraktuurstil), 1879 (Latienstil)
Musicalisch Schawspiel...Die Geschichte Arions. 1655
Literatur
Klaus Peter: Der Humor in den niederdeutschen Dichtungen Johann Laurembergs: Seine Struktur und Funktion. Köln 1967
Mara R. Wade: Triumphus Nuptialis Danicus. German Court Culture and Denmark. Wiesbaden 1996
Hermann Weimer: Laurembergs Scherzgedichte. Die Art und Zeit ihrer Entstehung. Diss. Marborg 1899
Lauremberg, Johann
Lauremberg, Johann
Lauremberg, Johann
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1658 |
8714 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Zoo%20in%20de%20Wingst | Zoo in de Wingst | De Zoo in de Wingst liggt bi’n Oort Watermöhl in de Wingst in Neddersassen. Se hebbt Wild- un Huusdeerten, welke dorvun ok för de Kinner to'n Anfaten.
De Deertenhannel Ruhe hett den Zoo an’n 22. Juni 1972 as Baby-Zoo grünnt. De Zoo hett junge Deerten, de annerwegens toveel weren oder kene Öllern harrn, optagen un denn wedder an annere Zoos afgeven.
In de 1990er Johren föhren ne’e Gesetten un de lütten Geheeg to’n Konkurs vun den Zoo. Ok dat de annern Zoos jümmer mehr op egene Optucht vun de Jungdeerten setten deen, hett den Zoo tosett. De Gemeen Wingst hett den Zoo denn övernahmen un em vun dat Johr 2000 an nee inricht. Nu warrt nich mehr jungen Deerten vun Minschen optagen, man dat gifft normale Gruppen vun Deerten bi de de Jungen bi ehr Öllern opwasst. De Zoo is veer Hektar groot. 2007 is dor noch en twee Hektar groot Stück Holt tokamen, in dat Boren un Wülv leevt. De Wülv sünd ut’n Tierpark Berlin in de Wingst kamen. De Boren hebbt dor ok vörher al leevt un sünd blots in dat ne’e Geheeg ümtagen. 2017 harr de Zoo knapp 70.000 Besökers.
Dat Aquarium in’n Zoo is 2013 slaten worrn.
To de Deerten, de in den Zoo leevt, höört Sibiirsche Tigers, Bruunboren, teihn Soorten Apen, Waterswien, Schildpadden, Flamingos, Känguruhs, Fischotters, verschedene Soorten Vagels unner Veehtüüch so as Esels, Schaap oder Zegen.
Footnoten
Weblenken
Websteed vun den Zoo (hoochdüütsch)
Zoo
Landkreis Cuxhoben |
8718 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Woortaart | Woortaart | De Woortaart (ok Woortklass) seggt ut, to wat vun en Oort vun Wöör en Woort in en Satz tohören deit.
Verscheden Theorien
Wat de Woortaarten angeiht, gifft dat verscheden Theorien. In de ole Grammatik, de al in de Tiet vun de Antike upstellt wurrn is, geev dat de Lehr vun de tein Woortarten (Dionysios Thrax).
In use Tiet hett Hans Glinz dorgegen de Lehr vun de fiev Woortarten upstellt. För de düütsche Spraak gifft dat denn ok noch de Lehr vun Zifonum/Hoffmann/Strecker, de noch wedder wat anners is. In verscheden Spraken kann dat ganz verscheden Woortarten geven. Een Woortaart, de in de een Spraak vörkümmt, fehlt mitunner in de annere. För düssen Artikel schall dat üm de Woortarten gahn, de dat in de plattdüütsche un in de hoochdüütsche Spraak gifft.
Nah de Lehr vun de Woortarten vun Dionysios Thrax gifft it düsse acht Woortarten: Nomen, Artikel, Pronomen, Partizip, Verb, Adverb, Konjunktion, Präposition.
De Lehr vun de tein Woortarten
Nah düsse Lehr gifft dat düsse tein Woortarten:
* mönsterländsch: Hauptwaort (Mehrtall -wäörde), Egenschaftswaort
** nedderpreußisch: Egenschaftswoart, Doonwoard/Doonwoart (Mehrtall -weerd); Möddelwoart [= hoochdüütsch Mittelwort]
De Lehr vun de fiev Woortaarten
In düsse Lehr weert fiev Arten vun Wöör rutstreken:
De Wöör, de een nich bögen kann → Partikels
De Wöör, de een bögen kann
De Wöör, de een deklineren kann
Wöör mit een fast Genus → Substantiv
Wöör sünner een fast Genus
Wöör, wo dat keene högern Formen vun gifft (de een nich 'steigern' kann) → Pronomen
Wöör, wo dat een höger Form vun gifft (de een 'steigern' kann) → Adjektiv
Wöör, de een konjugeren kann → Verb
Kiek ok
Plattdüütsche Grammatik.
Böker
Zifonun/Hoffmann/Strecker/un anner Lüüd (1997): Grammatik der deutschen Sprache (De düütsche Spraak ehr Grammatik)
Weblinks
Dat wichtigst öber Woortarten för de School (düütsch)
Grammatik un indelen in Woortgruppen (düütsch)
Borns
Spraakwetenschop
Grammatik |
8719 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pronomen | Pronomen | Dat Pronomen (lat., Mehrtall Pronomina oder ok Pronomens; up Düütsch Fürwort, up Platt an'n besten Förwoort) is een Woortaart, de in een Satz för een anner Woort, meist an de Steed vun een Nomen steiht.
In de plattdüütsche un in de düütsche Spraak gifft dat, just so, as in anner Spraken ut de Familie vun de indogermaanschen Spraken verscheden Arten vun Pronomens:
Personalpronomen (persöönlich Förwöör): Ik, du, he, se, dat, wi, Ji, se
Possessivpronomen (Förwöör, de den Besitt angeevt): mien, dien, sien, us, jo'e, jem ehr
Reflexivpronomen (Förwöör, de sik torüch betreckt): mi, di, sik, us, Jo, sik
Demonstrativpronomen (Förwöör, de enerwegens henwiest): de, düsse, de dor, desülbige
Relativpronomen (Förwöör, de sik enerwegens henbetreckt): de, welke, dat
Interrogativpronomen (Förwöör, de een Fraag stellt): Wokeen, wat, welk, worüm
Indefinitpronomen (unbestimmt Förwöör): een, all, nümms, mannicheen, man, wer
Reziprokpronomen (Förwöör, de sik up'nanner betreckt): (mit-)eenanner, tohopen, tosamen
Determinativpronomen (Förwoort as Artikel): een/düt/mannicheen/jedet Huus
Kiek ok nah bi Plattdüütsche Grammatik.
Grammatik |
8721 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Verb | Verb | Een Verb oder Verbum, -i , Pl. Verben (v. lat.: verbum = Woort) is in de Grammatik de Woortaart vun een Spraak, wo mit utdrückt warrt, wat passeren deit (wat maakt warrt, wat vör sik geiht, wat los is). De Grenz nah annere Woortarten (as nah de Substantiven un nah de Adjektiven) kann nich in all Spraken so just trocken weeren, as in de plattdüütsche un in de düütsche Spraak. In de Spraken, wo dat möglich is, heet dat Bögen vun Verben Konjugation.
Bispelen
Verben sünd:
lopen
rumtüdeln
leefhebben
smüstern
vertellen
un veel mehr annere Wöör in de plattdüütsche Spraak. So, as se baben dorstaht, staht se in de Grundform. In de plattdüütsche un ok in de düütsche Spraak is de Grundform de Infinitiv. In düsse Form staht de Wöör ok in't Wöörbook.
Konjugation
Böögt weert se dör dat Anbacken vun Suffixen un dör dat Ännern vun den Woortstamm. För dat Woort lopen sütt dat Bögen in de Tiet Präsens denn so ut:
ik loop
dü löppst
he löppt
wi loopt/-en
ji loopt/-en
se loopt/-en
Tieden
In de düütsche un de plattdüütsche Spraak gifft dat 6 Tieden:
Präsens
Imperfekt
Perfekt
Plusquamperfekt
Futur I
Futur II
In anner Spraken is dat anners, dor gifft dat ok noch anner Tieden, as in de greeksche Spraak den Aorist.
Modus
In de plattdüütsche un in de düütsche Spraak gifft dat dree Modi, wie een Verb bruukt weeren kan:
Indikativ (mönsterländsch: Würklickkeitsfuorm). Bispeel: Ik loop
Konjunktiv (mönsterländsch: Müglickkeitsfuorm). Bispeel: Ik dö lopen.
Imperativ. Bispeel: Loop man to!
Starke un swacke Verben
Starke Verben (ok: regelmatig Verben) billt jem ehre Formen bi de Konjugation nah faste Regeln, de bi all starke Verben öbereen sünd. Swacke Verben (ok: unregelmatig Verben) wiest bi de Konjugation Formen up, de nich nah düsse Regeln maakt sünd.
Dat gifft transitive un intransitive Verben.
Kiek ok nah bi Plattdüütsche Grammatik.
Grammatik |
8725 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Osten%20Strohm | Osten Strohm | De Osten Strohm (ok Ost Stroom, na den Stroom Oost) weer en Waalfänger, de vun 1767 bet 1777 op Gröönlandfohrt güng.
Historie
1766 hett de Geversdörper Ünnernehmer Johann Thumann dat Schipp Osten Strohm utrüsten laten. 20.000 Rieksdaler harrn Aktionäre dorför opbrocht. De Anlegger weren meist rieke Buern ut de Maschen in de Ümgegend. Thumann harr dat Schipp in’t Vörjohr 1766 in Amsterdam köfft un na Neehuus an de Oost brocht. De Schippstyp is nich mehr bekannt.
An’n 16. April 1767 is dat Schipp för de eerste Fohrt ünner Kummandör Jan Adriansen Breed na Gröönland rut. De Osten Strohm keem an’n 1. September mit blots en halven Waal trüch, den se tohoop mit en Hollanner in Mackerschop fungen harrn un de 53 Quardeel Traan un 34 Quardeel Speck bröch. De duerhaftige Noordwind harr dat Fangen swoor maakt. De Kummandör weer noch na’t Weygatt seilt, aver ok dat harr nix nützt. Date Fang möök Innahmen vun 4.050 Hamborgsche Mark. Vitalien un Hüer möken aver 5.500 Mark, so dat de Fohrt keen Gewinn inbröcht harr. De twete Fohrt 1768 bröch aver en goden Fang un Traan un Speck hebbt 21915 Lujedor inbrocht. Dat geev ene Dividend vun 50 bet 60 Perzent vun de Inlaag. Doch toglieks weren ok en poor Lüüd bi de Fohrt op See bleven un welk krank worrn. Ok weer de Geschäftsföhreree vun Thumann so undörsichtig, dat de Anleggers dat gemeensame Ünnernehmen oplösen wullen. Doch de Verdrag weer op söss Johr fast un se kemen dor nich rut. Welk vun de Anleggers hebbt jemehr Andelen denn verkööpt.
In de Johren, de nu kemen, geev dat jümmer lüttje Gewinnen. 1773 wessel de Kummandör un nu harr J. Teunies dat Leid. Doch siene Fangtallen weren nich good. As he 1775 mit’n lerrig Schipp trüchkeem, hebbt se 1776 C. Christoffersen to’n Kummandör maakt. As de Fang 1777 weer so lütt weer, geven se’t Waalfangen mit den Osten Strohm na. Annere Waalfängers sünd aver ok later noch vun de Oost ut rutföhrt.
Fang
Weblenken
to’n Waalfang vun de Oost ut (hoochdüütsch)
Schipp
Waalfang
Gifft dat nich mehr |
8726 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wiete | Wiete | Wiete un Wyte is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs un Deerns.
Herkamen
Wiete is een korte plattdüütsche Form vun ooltsassische Naams mit Widu-. Dat heet Woold oder Holt. Bekannt sünd Naams as Widukind oder Wit-old (de in'n Woold regeert). En annere Mööglichkeit is, dat de Naam mit Naams to kriegen hett, wo dat ooltsassische, ooltfreesche un angelsassische Woort wîd (d. h. wiet) in steken deit.
Anner Formen för Jungs un Deerns
As vun Wiete en Smusenaam vun maakt wurrn is, is dor dat Diminutiv-Anbacksel (Suffix) -tje anbackt wurrn. So is dor de Naam Wietje oder ok Wiedje vun wurrn. Dat heet denn Lüttje Wiete. Düsse Naam is för Jungs un Deerns bruukt wurrn. Wenn eendüdig klaar maakt weern scholl, dat sik dat bi de Göörn üm Deerns hannelt, denn so is an den Naam ok en -a as Feminin-Suffix anbackt wurrn. Nu weer de Naam Wieta torecht. De is bloß för Deerns bruukt wurrn. Bi Jungs konn dat -e an'n Enne wegfallen, denn is dor Wiet vun wurrn: En reinen Jungsnaam.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Vörnaam för Deerns
Plattdüütsch |
8729 | https://nds.wikipedia.org/wiki/John%20Fitzgerald%20Kennedy | John Fitzgerald Kennedy | John Fitzgerald Kennedy (* 29. Mai 1917 in Brookline, Massachusetts; † 22. November 1963 in Dallas, Texas bi een Mordanslag) weer de 35. Präsident vun de Vereenten Staaten vun Amerika (1961 - 1963). He weer de tweede Söhn vun den Millionär Joseph P. Kennedy un sien Fro Rose Fitzgerald Kennedy. Düsse Rose Kennedy weer de Dochter vun den vörmaligen Börgermeester vun Boston. In'n tweeten Weltkrieg hett John F. Kennedy bi de US-Marine in'n Pazifik deent. He weer dor Kummandant vun dat Snellboot PT 109. An'n 12. September 1953 hett he Jacqueline Lee Bouvier heiraat. Bit up den hüdigen Dag kaamt ut de wietlöftige Kennedy-Familie Politikers, de wat to seggen hefft.
Vunwegen sien afsunnerlichen Dood, de allerwegens up de Eer in'n Fernsehen to sehn weer, man ok vunwegen datt he den eersten Flug nah'n Maand ankünnigt hett, is he allerwegens een vun de bekanntest Präsidenten vun de USA. In Düütschland is he besunners beropen vunwegen sien beröhmt Reed vör dat Raathuus in Berlin-Schöneberg, wo he den Satz utspraken hett: „Ik bin ein Berliner“.
Mann
Börger von de USA
Politiker (USA)
Demokraatsche Partei (USA)
Boren 1917
Storven 1963 |
8731 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Heliozentrisch%20Weltbild | Heliozentrisch Weltbild | Dat heliozentrisch Weltbild (ok: Weltbild vun Kopernikus) geiht dor vun ut, datt de Planeten sik üm de Sünn (gr.: ήλιος =Helios) dreiht. Bi düsse Vörstellung steiht de Sünn in de Midden vun de Welt, un nich, as dat vördem annahmen wurr, de Eer (geozentrisch Weltbild). As dat geozentrisch (ptolomäisch) Weltbild un later dat heliozentrisch Weltbild utdacht wurrn sünd, weeren dat Versöök, de Welt so to beschrieven, as een sik dat dormals vörstellen konn. Nümms hett dormals wußt, datt us Sünnsystem bloß man een luurlüttjen Deel vun den ganzen Kosmos utmaken deit. Dat is eerst vun dat 18. Johrhunnert af an lütt bi lütt rutkamen.
Wie dat heliozentrisch Weltbild in Europa upkamen is
Europa in de Tiet vun de Renaissance
Nikolaus Kopernikus is 1543 een ganz Stück vöran kamen mit sien Theorie vun dat heliozentrisch System. Man een mutt düütlich seggen, dat nich richtig is, wenn de meisten Lüde denkt, vör Kopernikus harrn de Minschen in den Westen dat heliozentrisch Weltbild nich kennt oder se harrn dat verkehrt verstahn. Dat weer nämlich so, dat vun dat 11. Johrhunnert af an jümmers mehr Texten ut de araabsche Spraak in dat Latien öbersett wurrn sünd. Dat lä an de Krüüztöög, man ok Hökers un anner Lüde, de up Reisen weeren, bröchen de Tradition vun de Sünn, de in de Midden vun dat Universum stünn, nah den Westen. Bi de Gelehrten wurrn düsse Ideen besnackt, just so as de olen greekschen Denkers, vun Aristarch bit hen nah Philolaus. De spreken sik ja ok vör een heliozentrisch Weltbild ut. Al in't Middelöller is dat vun een paar Denkers hen un her besnackt wurrn, as vun Nicolas Oresme un Nicolaus Cusanus. Nich vunwegen den Globen, man weil se dachen, dat güng vun de Wetenschop her nich, spreken se sik dor gegen ut.
De Glööv un dat heliozentrisch Weltbild
Al in Aristarch siene Tiet wurr seggt, dat is gegen de Gödder, wenn een globen deit, de Sünn steiht in de Midden. Man lang speel dat denn gor keen Rull mehr.
As Kopernikus sien Meenung amenn in sien Book De Revolutionibus Orbium Coelestium rutgahn laten hett, kreeg he keen Theater mit de kathoolsche Kark. He harr vun 1506 bit 1530 dor an arbeit, man rutgahn laten hett he dat eerst in dat Johr, as he starben dö. He stünn sik goot mit de Kark un harr ok den Paapst Paul III. Bescheed seggt, man in dat Book stünn doch eerst mal vörweg to lesen, dat dat System man bloß een mathemaatsche Hypothese ween schull un nich de Würklichkeit. Düt Woort vörweg harr Andreas Osiander schreven, man sünner sien Ünnerschrift. Dat is antonehmen, datt dat bloß vunwegen düt Woort vörweg keen groot Snackeree geev, wat dat Book vun Kopernikus nu Ketteree weer oder nich.
De Dominikanerorden hett al fröh den Vörslag maakt, dat düsse Lehr in'n Ünnerricht verboden weeren scholl, man dor is nix vun wurrn. Ok de een oder anner Protestant hett dor wat to seggt. Vun Martin Luther weer to hören:
„Hüdigendags is wat to hören vun een vun düsse neen Astrologen. De will dat geern bewiesen, datt de Eer sik röögt un nich de Himmel, de Sünn un de Mond. Dat is doch just so, as wenn een in een Wagen oder in een Schipp sitten deit to fohren un he denkt, he steiht un de Eer un de Bööm röögt sik. Man so is dat hüdigendags: Wenn een Mann sik för klook höllt, denn mutt he wat Besunners utfinnen, un just so, as he dat deit, schall dat denn an'n Besten ween. Düsse Döösbaddel verdreiht noch de ganze Kunst vun de Astronomie. Man dat Hillige Book hett us verklaart, datt de Sünn stahn bleev un nich de Eer, as Josua beden harr.“
Later stell sik de kathoolsche Kark stur achter dat geozentrisch Weltbild. Paapst Urban VIII. güng gegen Galilei gegenan. Dorbi harr he toeerst Verlööf geben, datt Galilei sien Arbeit öber de beiden Theorien vun de Welt rutgahn laten schull. Man dat sütt so ut, as wenn he later glöövt harr, Galilei wull em in sien Book vun'n Narren hebben un em as een Döösbaddel henstellen. Dat güng em woll toeerst mal nich üm de Wohrheit un ok nich üm de Wetenschop, man üm sien Ansehn as Paapst un as Minsch. Dor weer he vergrellt up Galilei.
Mit de Tiet is denn de kathoolsche Kark stur gegen de Lehr vun dat Heliozentrisch Weltbild gegenan gahn. Dat stimmt woll, datt de Kark sik lever an den Ptolemäus sien System holen dö. Dor steiht de Eer in de Midden vun dat Universum un de Planetens fleegt in'n Kreis dor ümto. Man dat is verkehrt, wenn seggt warrt, de Kark harr seggt, de Eer weer een platte Schiev. Dat hett se nie nich lehrt oder predigt.
Tyho Brahe hett versöcht, de beiden Weltbiller tohopen to bringen un hett lehrt, datt de Sünn sik woll üm de Eer ümto röögt, man dat up de anner Siet all Planetens nu wedder üm de Sünn ümto fleegt.
As de Kark nah dat Johr 1616 nu stracks gegen Kopernikus sien Ideen gegenan güng, hett de Orden vun de Jesuiten sik denn an Tyho Brahe sien System holen. Vun 1633 af an weer düt System bi de Kathoolschen meist vörschreven.
Vunwegen dat Galilei vun de heliozentrisch Idee nich afgüng, weer he in de lesten Johren vun sien Leven tohuse fastsett.
De Theoloog un Paster Thomas Schirrmacher gifft aber to bedenken:
''„De Karkenbeamten hefft Galileo un ok dat System vun Kopernikus nipp un nau ünnersöcht, anners, as de Legend dat vertellt. Galileo...is nich vunwegen sien Kritik an de Bibel angrepen wurrn, man vunwegen datt he nich up den Paapst hören dö.“
Ok wenn de kathoolsche Kark gegen dat heliozentrisch weltbild gegenan güng, bedutt dat nich, dat se mit de ganze Astronomie nix antofangen wüss.
Hüdigendags
Lütt bi lütt hefft de Lüde begrepen, datt ok dat heliozentrisch Weltbild nich akraat is. De Sünn steiht nich in de Midden vun dat Universum, man is bloß een vun unbannig veel Steerns. Philosoph Giordano Bruno hett dat dormals luut utspraken. Galileo hett dat woll ok annahmen, man he sä dor nix öber. Wohrschienlich weer he bange, he konn de Kark dor noch mehr mit vertörnen. Eerst mit de Tiet wurr dat in dat 18. un 19. Johrhunnert klar, datt de Sünn man bloß een Steern mank veel annere is un in't 20. Johrhunnert keem denn rut, wo veel Galaxien dat egentlich gifft.
Astronomie
Historie
Philosophie |
8733 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Silke | Silke | Silke (ok Silka) is een plattdüütschen Vörnaam för Deerns.
Herkamen
Silke is de korte plattdüütsche Form vun de Naams Cäcilie un Gisela. Cäcilie is een latienschen Vörnaam ut dat ole Rom. Düsse Naam bedütt: „Deern ut de Caeciliers ehre Familie“. De Caeciliers weern eene vörnehme Familie in Rom. Gisela is een olen germaanschen Naam. Dat Woort Gisel bedutt „Börg“ oder „Pand“.
De plattdüütsche Naam
Vunwegen dat de Plattdüütschen mundfuul weeren, is vun de olen Naams Cäcilie un Gisela eerst mal een korte Form vun maakt wurrn. Up düsse Aart is dor denn Sille oder Selle vun wurrn. Dor keem denn to'n lüttjer maken(Diminutiv) för'n Smusenaam dat Anbacksel (Suffix) -ike an. So keem de Naam Silleke tostann. Mit de Tiet is de afslepen un dor is de hüdige Naam Silke vun wurrn. De heet so veel, as Lüttje Cäcilie oder Lüttje Gisela.
Anner Spraken
Cecilia (Düütsch, Engelsch, Spaansch, Skandinaavsche Spraken)
Cäcilia (Düütsch)
Cecily (Engelsch)
Cécile (Franzöösch)
Sheila (Engelsch, Irisch)
Sile (Irisch)
Aziliz, Azilis (Bretoonsch, Keltisch)
セシリァ, Seshiria (Japaansch)
Cecilie, Cicely, Cilly, Silja, Silje, Silke, Sissy, Zäzilie, Zilla und Zilly
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Deerns |
8734 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Alfke | Alfke | Alfke is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs un Deerns.
Herkamen
Alfke kümmt vun den olen Naam Alwin (Alwine) vun her. De kümmt nu wedder ut de germaansche Spraak vun den Naam Alboin oder vun den Naam Adalwin her.
Vun Alboin
In Alboin steekt de germaanschen Wöör Albi (Alb, Elb) un wini (Fründ) in. Denn heet Alboin De Elben ehr Fründ.
Vun Adalwin
In Adalwin steekt de beiden Wöör adal (vörnehm, eddel) un wini (Fründ) in. Denn heet de Naam Adalwin so wat, as vörnehm Fründ.
De plattdüütsche Naam
Vunwegen datt dat nu de Naams för Mannslüde (Alwin) un för Froonslüde (Alwine) geev, geev dat nu densülbigen Naam Alfke för Jungs un Deerns. Un dat keem so: Toeerst is ut de Naams Alwin un Alwine mal een korte Form billt wurrn, vunwegen de Plattdüütschen mundfuul weeren. Dor keem denn Alw oder Alf bi rut. As dor een Smusenaam för lüttje Gören vun maakt wurr, keem dor denn dat Anbacksel (Suffix) to'n Lüttjer maken (Diminutiv) -ke achtern an. So is dor denn de Naam Alfke vun wurrn. De bedutt Lütt Alwin oder Lütt Alwine.
Plattdüütsche Tonaams
Vun düsse plattdüütschen Vörnaams stammt ok de plattdüütschen Tonaams Alfke un Alfken vun af. De bedüüt so veel, as: Ut Alfke sien Familie oder ok Vun Alfke sienen Hoff.
Anner Spraken
Albine, Alvi, Alvy, Alwy, Elwine, Alvine, Alvina
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Deerns
Vörnaam för Jungs |
8735 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Florenz | Florenz | Florenz (up italieensch Firenze) is en Stadt in de Midden vun Italien an den Arnostroom. Hüdigendags leevt dor üm un bi 382.000 Inwahners. Florenz is de Hööftstadt vun de Region Toskana un vun de Provinz Florenz. Vunwegen een unbannige Tall vun beröhmt Kunstwarken warrt de Stadt jedet Johr vun Millionen vun Lüde ut de ganze Welt besöcht.
Laag
Florenz liggt direktemang an de Arnostroom, de midden dör de Ooltstadt dörfleten deit. In fröher Tieden weer he wichtig för den Hannel un Wannel vun de Stadt. Tolest in dat Johr 1966 in'n November hett he mit een grode Floot veel Lied öber de Stadt bröcht. Kostbare Kunstwarken sünd dor bi kaputt gahn.
Historie
Anfang
Al in dat 8. Johrhunnert vör Christus siedel dat antik Volk vun de Etruskers up de Bargen bi den Arnostroom. De Römers grünnen eenen lüttjen Oort in dat Daal un geven em den Naam Florentia (Blomenoort). Dat duur nich lang un ut Florentia is een richtige Stadt wurrn, mit Forum, Thermalbad un Amphitheater.
12. un 13. Johrhunnert
As dat röömsche Riek in de Tiet vun den groden Völkertog unnergüng, is vun de Stadt meist nix öber bleben. Eerst in dat 12. Johrhunnert güng dat wedder bargup mit Florenz. Dor is de Stadt denn ok al sülvstännig wurrn. De Börgers kregen Macht un nehmen dat Leit vun de Stadt in jem ehre Hannen. Dat geev duchtig Striet mank de twee Parteien vun de Ghibellinen un de Guelfen. De Ghibellinen stünnen up den röömschen Kaiser sien Siet, man de Guelfen helen dat mit den Paapst. De Partei vun de Guelfen hett later de Macht an sik reten.
14. un 15. Johrhunnert
In dat late Middelöller güng dat mit de Stadt fix bargup. In ganz Europa geev dat nich so een Kunst un Kultur. Veel grode Künstlers un Gelehrten keemen nah de Stadt un leven dor ( as Donatello, Botticelli; later Michelangelo, Machiavelli, Leonardo da Vinci, Galileo Galilei). Dat weer to de grode Tiet vun de Renaissance. Florenz weer dormals een Zentrum vun den Hannel un ok vun de Banken in Europa. De Familie vun de Medici kreeg bilüttjen de Macht in de Stadt in ehr Hannen. In allerhand Kriegen gegen Lucca, Pisa, Siena un anner Staaten breed Florenz sien Macht jümmers mehr ut. 1409 harr Florenz endlich Pisa ünnerkregen un nehm dat nu as Haben. Dor is Florenz denn miteens een Seemacht mit wurrn. 1554 nehm de Stadt Siena in.
Groothartogdom Toskana
Hertog Cosimo I. ut de Medici-Familie weer de eerst Groothertog vun dat nee Hertogdom Toskana, wat bi düsse Kriegen un Siegen bi rutkamen weer. De Hertöög bleben bit 1734 an't Regeeren, man mit de Kraft un Macht vun de Kultur vun de Stadt güng dat al nah Cosimo I. sienen Dood bilüttjen bargdal. As de Medici- Familie 1734 mit den Dood vun Hertog Gian-Gastone utsturben weer, keem dat Land as Arvdeel an Franz I. Stephan, den Ehmann vun Maria Theresia vun Öösterriek. Vun dor af an weer de Toskana bit 1859 een Deel vun de Habsborger ehr Riek.
Italien
1861 is Florenz Deel wurrn vun dat Königriek Italien. Vun 1865 bit 1871 is Florenz Hööftstadt vun dat Königriek Italien ween. In't 19. Johrhunnert verduppel sik de Tall vun de Inwahners un in't 20. Johrhunnert sünd dat denn noch mal dree mol so veel wurrn, as vördem. Mit den Tourismus un de Industrie güng dat bargup, un ok de Feernhannel un de Bankweertschup blöhen nee up. Vun 1943 bit 1944 weern düütsche Suldaten as Besetters in de Stadt.
De Ooltstadt vun Florenz
In de Ooltstadt vun Florenz kann een hüdigendags noch sehn, wo riek un mächtig de Stadt in de Tieden vun dat Middelöller un vun de Renaissance weer. Besünners kann een Hüser ankieken, de ünner den Infloot vun Brunelleschi, Donatello un Masaccio nah de Prinzipien vun de Architektur vun de Renaissance boot wurrn sünd. De Oolstadt vun Florenz is al 1982 vun de UNESCO mank dat Weltkulturarv upnahmen wurrn.
Karken
In de Midden vun de Karken vun Florenz steiht de romaansch-gootsche Kathedraal vun de Dom Santa Maria del Fiore, mit sien indruckweckend Kuppel vun Brunelleschi. Dor höört noch Giotto sien Toorn (de Campanile) to un ok dat Baptisterium San Giovanni mit de Bronzedören vun Ghiberti un Pisano.
Ganz wunnerbare Karken mit unbannig veel Kunstwarken sünd de Karken Santa Maria Novella, een vörmalig Dominikanerkark, Santa Croce, de gröttste Kark vun de Franziskaners up de Eer un San Marco mit Fresken vun Fra Angelico un mit de Zell vun Girolamo Savonarola. Bi de Basilica di San Lorenzo gifft dat de Medici-Kapell vun Michelangelo mit de Graffstäen vun de Medici-Familie.
Romaansch: Baptisterium San Giovanni (11./12. Johrhunnert), San Miniato al Monte (11. Johrhunnert), Santi Apostoli (11. Johrhunnert)
Romaansch-gootsch: Orsanmichele (1337)
Gootsch: Santa Maria Novella, Santa Croce (mit Graffdenkmalen vun Dante, Michelangelo, Galileo Galilei, Machiavelli u. a.).
Renaissance: Santo Spirito
Paläst
Middelöller
Bargello (Palazzo del Podestà)
Palazzo Davanzati
Palazzo Vecchio
Renaissance
Palazzo Medici Riccardi
Palazzo Rucellai
Palazzo Strozzi
Galerie
Fründschup mit anner Städer
Florenz unnerhöölt Fründschup mit düsse Städer:
Reims, Frankriek
Dresden, Düütschland
Isfahan, Iran
Kassel, Düütschland
Kyoto, Japan
Philadelphia, USA
Krakau, Polen
Bekannt Lüüd ut de Stadt
Giovanni Animuccia (1514-1571), Komponist van Karkenmusik
Francesco Casagrande (*1970), Radrennfohrer
Pietro Linari (1896-1972), Radrennfohrer
Matteo Renzi (*1975), Politiker un Ministerpäsident
Cosimo Rosselli (1439-1507), Maler
Wo dat mit de Inwahners vör sik gahn is
Weblinks
Internetpräsenz van de Stadt Florenz (italieensch, engelsch)]
Italien
Toskana
Oort |
8737 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6ln | Köln | Köln (bit 1919 ok Cöln, Cölln, vördem ok Colonia, to de Tiet vun dat röömsch Riek Colonia Claudia Ara Agrippinensium) is de veertgröttste Stadt in Düütschland, wat Inwahners un Rebeet angeiht un de gröttste Stadt vun Noordrhien-Westfalen. Köln warrt vun wegen sien 2000-johr-ole Historie un vun wegen siene Kultur, siene Architektur un dat, wat dor up international Rebeet los is, as de Hööftstadt vun dat Rhienland ankeken. 1850 hett Köln to'n eersten Mal de Grenz vun 100.000 Inwahners öberschreden. In dat Jahr 2005 leven dor üm un bi 975.907 Minschen. In Köln gifft dat en bekannten Footballvereen, dat is de 1. FC Köln.
Bekannt Lüüd ut de Stadt
Konrad Adenauer (1876-1967), Politiker un Bundskanzler
Heinrich Böll (1917-1985), Schriever un Nobelpriesdräger
Hermann Braun (1925-2002), Ieskunstlöper
Wolfgang Hofmann (1941-2020), Judoka
Stefan Raab (*1966), Komiker, Musiker, Musikproduzent un Moderator
Sonstiges
De 2009 opdeckt Asteroid (243440) Colonia wurr nah de röömsch Naam vun de Stadt nömmt.
Weblinks
Köln
Hanse
Oort
Stadt
Noordrhien-Westfalen |
8738 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dirks | Dirks | Dirks is en Familiennaam, de von’n plattdüütschen Vörnaam Dierk kummt.
Varianten sünd Dierks, Diercks un Dircks.
Lüüd mit düssen Naam
Andreas Dirks (1865–1922), düütschen Maler,
Arne Dirks (* 1977), düütschen Sportfunkschonär,
Britta Dirks (* 1971), düütsche Schauspelerin,
Carl-Heinz Dirks (* 1948), plattdüütschen Schriever,
Hans Dirks (1912–2008), Ehrenbaas vun’n Ollnborger Spieker,
Hartmut Dirks (1954–2007), düütschen Publizist,
Johann Friedrich Dirks (1874–1949), düütschen Journalist un Heimaatdichter,
Liane Dirks (* 1955), düütsche Schrieversche, Moderatorin un Journalistin,
Marianne Dirks (1913–1993), düütsche Musikpädagogin,
Nicholas Dirks (* 1950), US-amerikaanschen Historiker,
Rudolph Dirks (1877–1968), düütschen Comicteekner,
Simon Dirks, düütschen Synchroonspreker,
Theodor Dirks (1816–1902), düütschen Schriever,
Thorsten Dirks (* 1963), düütschen Manager,
Tonnie Dirks (* 1961), nedderlandschen Löper,
Una Dirks (* 1961), düütsche Spraak- un Optreckwetenschopperin,
Walter Dirks (1901–1991), düütschen Publizist, Schriever un Journalist.
Familiennaam |
8739 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dircksen | Dircksen | Dircksen is en Familiennaam, de von’n plattdüütschen Vörnaam Dierk kummt.
Varianten sünd Dirksen un Diercksen.
Lüüd mit düssen Naam
Erna Lendvai-Dircksen (1883–1962), düütsche Fotografin,
Ernst Dircksen (1831–1899), düütschen Boinschenör un Iesenbahnbeamten,
Friedrich Dircksen (1874–1907), düütschen Boinschenör un Iesenbahnbeamten,
Rolf Dircksen (1907–1983), düütschen Bioloog.
Familiennaam |
8740 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dierks | Dierks | Dierks is en Familiennaam, de von’n plattdüütschen Vörnaam Dierk kummt.
Varianten sünd Dirks, Diercks, Dierckx un Dierx.
Lüüd mit düssen Naam
Alexander Dierks (* 1987), düütschen Politiker,
August Dierks (1899–1983), düütschen Jurist,
Barry Dierks (1899–1960), US-amerikaanschen Architekt,
Christian Dierks (* 1960), düütschen Avkaat,
Clark Dierks (* 1941), US-amerikaanschen Politiker,
Dieter Dierks (* 1943), düütschen Toontechniker un Musikproduzent,
Hilmar Dierks (1889–?), düütschen Offzeer,
,
Manfred Dierks (* 1936), düütschen Germanist un Schriever,
Margarete Dierks (1914–2010), düütsche Philologin un Journalistin,
Martina Dierks (1953–2012), düütsche Schrieversche,
Michael Dierks (* 1970), düütschen Schauspeler,
Otto Wyss-Dierks (1911–1994), Swiezer Fotograaf,
Uwe Dierks (* 1961), düütschen Filmproduzent un Ünnernehmer,
Walter Dierks (1899–1983), düütschen Jurist.
Familiennaam |
8742 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Merteler | Merteler | En Merteler is en Minsch, de to Dood kamen is, vun wegen dat he nix op sienen Löven kamen laten wull. In en wiederen Sinn kann dat dorbi nich blots üm den religiösen Löven gahn, man ok um de polietsche Instellung.
De Begreep hingt ing mit de Christenverfolgung tosamen, doch ok annere Religionen so as de Islam un Jödendom kinnt Mertelers.
Kiek ok
Religion |
8744 | https://nds.wikipedia.org/wiki/FC%20Schalke%2004 | FC Schalke 04 | FC Gelsenkiärken-Schalke 04 e.V. (kort FC Schalke 04 oder S04) is een groden düütschen Footballvereen. He speelt in de Bundsliga. Tohuse is he in Gelsenkiärken. Hüdigendags hett he bi 56.000 Liddmaten un is dor mit nah den FC Bayern München de tweedgröttste Footballvereen in Düütschland. Vun August 2001 af an speelt Schalke siene Spelen tohuse in de Veltins-Arena. Bit Juni 2005 hett de Arena up Schalke heten. Dat is een modern Stadion, wat unbannig veel Geld kost hett. Üm dat to finanzeeren, hett dat Management vun Schalke de Innahmen vun de Heimspelen vun de neegsten tein Johren an een Finanzkonsortium ut England verhökert. De Vereen hett jümmer allerhand Schandool maakt, nich bloß in'n Sport, man ok bi de Finanzen un bi dat Management. In'n Summer 2006 hefft se den Manager Rudi Assauer, wat een ümstreden Mann weer, rutsmeten.
Trainer
Jens Keller
Bekannt Speler
To de bekannt Speler ut disse Vereen tellen: Rüdiger Abramczik, Klaus Fichtel, Klaus Fischer, Rudolf Gellesch, Ernst Kuzorra, Reinhard Libuda, Rolf Rüssmann, Fritz Szepan, Olaf Thon, Otto Tibulski, Adolf Urban.
Wat Schalke schafft hett
Düütsche Meester (7 Mal)
24. Juni 1934: 2:1 gegen 1. FC Nürnberg
Doren: Ernst Kuzorra un Fritz Szepan
Speeloort: Berlin
Tokiekers: 80.000
23. Juni 1935: 6:4 gegen den VfB Stuttgart
Doren: Ernst Pörtgen (3), Ernst Kalwitzki, Ala Urban un Rudi Gellesch
Speeloort: Köln
Tokiekers: 74.000
20. Juni 1937: 2:0 gegen 1. FC Nürnberg
Doren: Ernst Kalwitzki und Ernst Pörtgen
Speeloort: Berlin
Tokiekers: 100.000
18. Juni 1939: 9:0 gegen Admira Wien
Doren: Ernst Kalwitzki (5),Fritz Szepan, Ala Urban un Ernst Kuzorra
Speeloort: Berlin
Tokiekers: 100.000
21. Juli 1940: 1:0 gegen Dresdner SC
Door: Ernst Kalwitzki
Speeloort: Berlin
Tokiekers: 100.000
5. Juli 1942: 2:0 gegen Vienna Wien
Doren: Ernst Kalwitzki un Fritz Szepan
Speeloort: Berlin
Tokiekers: 100.000
18. Mai 1958: 3:0 gegen den Hamborger SV
Doren:Berni Klodt (2) un Manni Kreuz
Speeloort: Hannober
Tokiekers: 80.000
Düütsche Vizemeester (8 Mal)
1933 0:3 in Köln gegen Fortuna Düsseldorp
1938 3:3 un 3:4 in Berlin gegen Hannover 96
1941 3:4 in Berlin gegen Rapid Wien
1972 in de Bundsliga achter Bayern München
1977 in de Bundsliga achter Borussia Mönchengladbach
2001 in de Bundsliga achter Bayern München
2005 in de Bundsliga achter Bayern München
2007 in de Bundsliga achter VfB Stuttgart
Düütsche Pokalwinner (5 Mal)
9. Januar 1938: 2:1 gegen Fortuna Düsseldorp
Doren: Ernst Kalwitzki un Fritz Szepan
Speeloort: Köln
Tokiekers: 75.000
1. Juli 1972: 5:0 gegen den 1. FC Kaiserslautern
Doren: Helmut Kremers (2), Klaus Scheer, Herbert Lütkebohmert und Klaus Fischer
Speeloort: Hannober
Tokiekers: 75.000
26. Mai 2001: 2:0 gegen 1. FC Union Berlin
Doren: Jörg Böhme (2)
Speeloort: Olympiastadion Berlin
Tokiekers: 73.000 (utverköfft)
11. Mai 2002: 4:2 gegen Bayer 04 Leverkusen
Doren: Jörg Böhme, Victor Agali, Andreas Möller un Ebbe Sand
Gegendoren: Dimitar Berbatov und Ulf Kirsten
Speeloort: Olympiastadion Berlin
Tokiekers: 70.000 (utverköfft)
21. Mai 2011: 5:0 gegen MSV Duisburg
Doren: Julian Draxler, Klaas-Jan Huntelaar, Benedikt Höwedes, José Manuel Jurado un Klaas-Jan Huntelaar
Speeloort: Olympiastadion Berlin
Tokiekers: 75.708 (utverköfft)
UEFA-Cup-Winner (1 Mal)
7. Mai 1997: Henspiel UEFA-Cup-Finaal, Schalke 04 - Inter Mailand = 1:0
Door: 1:0 Marc Wilmots
Speeloort: Parkstadion Gelsenkiärken
Tokiekers: 56.824
21. Mai 1997: Trüggspeel UEFA-Cup-Finaal Inter Mailand - Schalke 04 = 1:0 nah Ölbenmeterscheten = 1:4
Door: 1:0 Iván Zamorano
Ölbenmeter:
Mailand: Zamorano (holen), Youri Djorkaeff, Aron Winter (verschaten)
Schalke: Ingo Anderbrügge, Olaf Thon, Martin Max, Marc Wilmots
Speelort: Giuseppe-Meazza-Stadion
Tokiekers: 83.434
Meester in de 2. Bundsliga (2 Mal)
1982, 1991
Westdüütsche Meester (4 Mal)
1929, 1930, 1932, 1933
Meester vun de Oberliga West (2 Mal)
1951, 1958
Westdüütsche Pokalwinner (1 Mal)
1955
Westfalenmeester (11 Mal)
1934, 1935, 1936, 1937, 1938, 1939, 1940, 1941, 1942, 1943, 1944
Ruhrbezirksmeester (6 Mal)
1927, 1928, 1929, 1930, 1932, 1933
Champions-League-Qualifikatschoon 2008 un UEFA-Cup
De FC Schalke hett as Drüdden vun de leste Bundsliga-Saison en Platz in de Qualifikatschoon üm de Champions-League kregen. In de beiden lesten Spelen, wo dat up ankeem, güng dat gegen Atletico Madrid. Nadem dat Speel tohuse mit 1:0 gegen Madrid wunnen weer, seeg dat an un for sik nich slecht ut för dat tweete Speel. Man an'n 27. August 2008 hett Schalke in de Spaansche Hööftstadt mit 0:4 verloren un is dormit utscheedt. In de Saison 2008/2009 draff Schalke avers bi den UEFA-Cup mitspelen.
Sport
Schalke 04, FC
Gelsenkiärken |
8748 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Frankfort | Frankfort | Frankfort betekent
Frankfort an’n Main, Grootstadt in dat Bundsland Hessen,
Frankfort an de Oder, Grootstadt an den Oderstroom in dat Bundsland Brandenborg,
Frankfort, Hööftstadt von Kentucky, USA.
Frankfort is de Familiennaam von
Eduard Frankfort (1864–1920), nedderlandschen Maler,
Frank Frankfort Moore (1855–1931), brietschen Schriever,
Henri Frankfort (1897–1954), nedderlandschen Archäoloog,
Lew Frankfort, US-amerikaanschen Ünnernehmer.
Kiek ok bi: Frankford, Frankfort Township, Frankfurt. |
8751 | https://nds.wikipedia.org/wiki/FC%20Bayern%20M%C3%BCnchen | FC Bayern München | De FC Bayern München is en düütsche Mannen-Bundsliga-Vereen ut München. De Vereen hett in'n September 2006 mehr as 120.000 Liddmaten harrt. Dor is he achter Benfica Lissabon, Manchester United, den FC Barcelona un FC Arsenal een vun de gröttsten Vereenen vun de Welt. De Afdeelung Football is midderwielen för sik nahmen. Dor is an'n 14.Februar 2002 de FC Bayern München AG vun maakt wurrn. Babenhen gifft dat noch de Sportarten Basketball, Handball, Kegeln, Schach un annere in'n Vereen.
Vun 1965 bit 1972 hett Bayern München siene Heimspeelen in dat Stadion an der grünwalder Straat speelt, vun 1972 bit Mai 2005 in't Olympiastadion, un vun de Saison 2005/2006 af an speelt Bayern in de nee Allianz Arena.
Wat de Vereen schafft hett
De Meesters ehren Europapokal (3) / Champions League (2)
Winner: De Meesters ehren Europapokal 1974, 1975, 1976; UEFA Champions League 2001, 2013, 2020
Tweede: De Meesters ehren Europapokal 1982, 1987, 1999, 2010, 2012
UEFA-Pokalwinner (1): 1996
De Pokalwinners ehren Europapokal (1): 1967
Weltpokal (2): 1976, 2001
FIFA Club Weltmeester (1): 2013, 2020
Double (7): 1969, 1986, 2000, 2003, 2005, 2006, 2008, 2010
Düütsche Meester (32): 1932, 1969, 1972, 1973, 1974, 1980, 1981, 1985, 1986, 1987, 1989, 1990, 1994, 1997, 1999, 2000, 2001, 2003, 2005, 2006, 2008, 2010, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022
Düütsche Vizemeester (11):1966, 1970, 1971, 1988, 1991, 1993, 1996, 1998, 2004, 2009, 2012
DFB-Pokal-Winner (17): 1957, 1966, 1967, 1969, 1971, 1982, 1984, 1986, 1998, 2000, 2003, 2005, 2006, 2008, 2010, 2013, 2014, 2016, 2019, 2021
DFB-Pokal-Finalist (2): 1985, 1999
Supercup-Winner (5): 1983 (inoffiziell), 1987, 1990, 2010, 2012, 2016, 2017, 2018, 2020, 2021
Ligapokal-Winner (6): 1997, 1998, 1999, 2000, 2004, 2007
Süddüütsche Meester (2): 1926, 1928
Bayerische Meester (4): 1910, 1911, 1926, 1928,
Südbayerische Meester (12): 1910, 1916, 1917, 1918, 1920, 1923, 1929, 1930, 1931, 1932, 1933, 1944
Overbayerische Meester (6): 1904, 1905, 1908, 1917, 1918, 1945
Audi-Cup (1): 2009,2010
Trainers
(vun den Upstieg in de Bundsliga 1965 af an)
Pep Guardiola (vun 1. Juli 2013 af an)
Jupp Heynckes (vun 1. Juli 2011 bit 30. Juni 2013)
Andries Jonker (vun'n 10. Apr. 2011 bit 30. Juni 2011)
Louis Van Gaal (vun'n 1. Juli 2009 bit 9. Apr. 2011)
Jupp Heynckes (vun 28. April 2009 bit 30. Juni 2009)
Jürgen Klinsmann (vun'n 1. Juli 2008 bit 27. April 2009)
Ottmar Hitzfeld (vun 1. Februar 2007 bit 30. Juni 2008)
Felix Magath (vun 1. Juli 2004 bit 31. Januar 2007)
Ottmar Hitzfeld (vun 1. Juli 1998 bit 30. Juni 2004)
Giovanni Trapattoni (vun 1. Juli 1996 bit 30. Juni 1998)
Franz Beckenbauer (vun 29. April 1996 bit 30. Juni 1996)
Otto Rehhagel (vun 1. Juli 1995 bit 27. April 1996)
Giovanni Trapattoni (vun 1. Juli 1994 bit 30. Juni 1995)
Franz Beckenbauer (vun 7. Januar 1994 bit 30. Juni 1994)
Erich Ribbeck (vun 12. März 1992 bit 27. Dezember 1993)
Sören Lerby (vun 9. Oktober 1991 bit 11. März 1992)
Jupp Heynckes (vun 1. Juli 1987 bit 8. Oktober 1991)
Udo Lattek (vun 1. Juli 1983 bit 30. Juni 1987)
Reinhard Saftig (vun 17. Mai 1983 bit 30. Juni 1983)
Pál Csernai (vun 16. Dezember 1978 bit 16. Mai 1983)
Gyula Lóránt (vun 2. Dezember 1977 bit 28. Februar 1979)
Dettmar Cramer (vun 16. Januar 1975 bit 1. Dezember 1977)
Udo Lattek (vun 14. März 1970 bit 2. Januar 1975)
Branko Zebec (vun 1. Juli 1968 bit 13. März 1970)
Zlatko Čajkovski (vun 1. Juli 1965 bit 30. Juni 1968)
Präsidenten
Herbert Hainer (vun 2019 af an)
Uli Hoeneß (2009-2014 & 2016-2019)
Franz Beckenbauer (1994 - 2009)
Prof. Dr. Fritz Scherer (1985 - 1994)
Willi O. Hoffmann (1979 - 1985)
Wilhelm Neudecker (1962 - 1979)
Roland Endler (1958 - 1962)
Alfred Reitlinger (1955 - 1958)
Adolf Fischer, Karli Wild, Hugo Theisinger (1953 - 1955)
Julius Scheuring (1951 - 1953)
Kurt Landauer (1947 - 1951)
Siegfried Herrmann (1945 - 1947)
Josef Bayer (1945)
Franz X. Heilmannseder (1945)
Josef Sauter (1943 - 1945)
Dr. Kellner (1938 -1943)
Franz Nußhardt (1937 - 1938)
Dr. Richard Amesmeier (1935 - 1937)
Dr. Karl-Heinz Oettinger (1934 - 1935)
Siegfried Herrmann (1933 - 1934)
Kurt Landauer (1922 - 1933)
Fred Dunn (1921 - 1922)
Kurt Landauer (1919 - 1921)
Fritz Meier (1916 - 1919)
Hans Bermühler (1916)
Fritz Meier (1915)
Hans Tusch (1915)
Fred Dunn (1914 - 1915)
Kurt Landauer (1913 - 1914)
Dr. Angelo Knorr (1907 - 1913)
Dr. Kurt Müller (1906 - 1907)
Dr. Willem Hesselink (1903 - 1906)
Franz John (1900 - 1903)
Weblinks
Offizielle Website vun de FC Bayern München AG
München, FC Bayern
München, FC Bayern
München, FC Bayern |
8753 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Thomas-Mann-School | Thomas-Mann-School | De Thomas-Mann-School (kort TMS) is en lüübsch Gymnasium in’n Stadtdeel St. Gertrud, dat nah den in Lübeck buren Nobelpriesdreger Thomas Mann nöömt worrn is. As Europaschool un langjöhriger Optrecker vun de Model United Nations of Lübeck hett de School en över de Grenzen vun de Stadt utstrahlend egenstänniges Profil erarbeidet.
Geschicht
De Thomas-Mann-School is in Johr 1881 as private Hinckeldeynsche Högere Deernschool vun Ida Hinckeldeyn grünnt worrn un af 1896 vun Ina Freese as Freesesche Högere Deernschool, laterhen ok as Lyzeum wiederföhrt. De School ward erst in Johr 1920 staatlich, vun 1927 bit 1936 as Böverlyzeum an’n Falkenplatz. Nah den Krieg Böverschool an'n Falkenplatz un 1959 Betog vun den hüüt noch brukt Schoolgebüüd an'n niegen Standort unwiet vun de Wallbrechtstraat verbinnen mit de Nomensännern in Thomas-Mann-School. Af 1967 ward de Koedukation in de Thomas-Mann-School inföhrt.
Rutkragende Aktivitäten
Europaschool
siet 1998 Optrecker vun de jöhrlich stattfinnenen, ingelschspraakigen Model United Nations of Lübeck (MUNOL) - in't Johr 2005 mit 320 Deelnehmers ut 10 Natschonen
Weblinks
Model United Nations of Lübeck (engelsch)
Thomas-Mann-School Lübeck (hoochdüütsch)
Gymnasium
Lübeck |
8754 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Border%20Collie | Border Collie | De Border Collie is ene vun de FCI (Nr. 297, Gr. 1, Sek. 1) achte Raaß vun Arbeids- un Heudehunden ut Schottland, Grootbritannien.
Herkamen un Geschicht
Üm 800 nahmen de Wikingers, welk tomols vun ehren Feldtogen tegen Britannien weerkamen, ok all Harderhunde mit in ehre Heimoot.
De förste richtige Beschriven över de Arbeidswies vun de hüütigen Border Collies stammt vun Dr. John Caius, Lievdokter vun Königin Elisabeth I., in'n Book "Treatise on Englisch Doggess" ut den Johr 1570. De försten Rapports över arbeidene Scheperhunde stammt ut de Tied kort vör Christi Geburt ut Italien, nodem de Römers in Britannien infallen wöörn un bannig vun düsser Hunde mit nah Italien nohmen hebbt.
As Stammvadder vun de hüütigen Border Collies gellt Old Hemp (1893), in'n Besitt vun de Farmer Adam Telfer. Düsser Hund bestaak dorch siene utermaten Heudedüchtigkeit, wodör he to'n bedüdensten Tüchtröde wör.
De Raaßbeteken "Border Collie" geiht op siene geographische Herkamen torüch, den Grenzland (Border Line) mank England un Schottland un wör siet 1910 verwennt. Siet 1906 gifft et in England de Tüchtervereen "International Sheep Dog Society (ISDS)" (1), welk sick nich mit den Utsehn vun de Border Collies, sünnern mit ehren Arbeidsqualitäten süseln deiht. Vun de Fédération Cynologique Internationale (FCI) (2) ward de Border Collie siet 1976 achtet.
De International Sheep Dog Society hett bit hüüt noch keenen Raaßstandard för Border Collies rutbröcht. För düsse Tüchtervereen tellt blots de Arbeidsleisten vun de Hund an'n Heudeobjekt.
Beschrieven
De Lievbu is harmonisch, mehr lang as hoog (bit 53 cm), muskelstevig, för Gauigkeit, Beweglichkeit un Utduer good paßlich. Dree Fellvarianten sünd acht; korthoorig, leedig lang un stockhoorig, dichtes Hoorkleed mit dichte Unnerwull un mittlere Textur, bi leedig langen Hoorkleed goode Mahn an'n Hals un Fahn an de Root; Gesicht un Uhrn soas Vör- un Achterlöpe af Sprungleed schulln glatt sien. Veele Farven sünd verlööft, wobi witt nie vörherrschen schull; t.B. folgende Farven: Swatt-witt, Root, Blaag, Blue-merle, Red-merle, Swatt-witt mottelt, Zobelfarven, Australian red, Lilac. Bi allen Farven kann ok "Tan" (heller Bruuntoon) in Form vun Afteken hintokamen. De Kopp is breed mit utprägt Stopp, Nees swatt, bruun, lei je nah Hundefarv, Fang leedig kort un stevig mit kumpleeten Scheerbiet. De Ogen sünd breed vuneenanner ansett, mittlere Grött, oval, bruun, uter bi Blue-Merles, bi denen een oder beid Ogen deelwies oder heel blaag sien dörven. De mittelgrooten Uhrn stahn oprecht oder nah vörn kippt. De Root is leedig lang, aver towenigstens bit to'n Sprungleed, good harig, deep ansett, nie över de Rüüch dregen.
De Bewegen schull free, fletend un unspattlahmig sien. De Poots schulln dabi möglichst wenig afheven warrn, dormit sick de Hund sliekend un mit grooter Snelligkeit rögen kann.
As bi Collies pett bi'n Border Collie de MDR1-Kött hüpt op, de ene Överekelsch tegenöver mehreren Arznistoffen vörröppt.
Wesen
De Border Collie is wennlicherwies een minschen- un kinnerfründliche, verspelte Hund, solang he op Plätzen mit bannig Minschen as Buernhöffs mit Loden hollt ward, sodat he stännig to doon hett (kiek Verwennen).
Verwennen
De Border Collie tellt opgrund vun sien Kloogheid un sien Arbeidsdrifft wiß to den faszinierendsten Hunderaaß.
Lang wör de Border Collie meist blots as Heudehund för Schaaps op den Brietschen Eilannen hollt. Dorch dat gaue Anstiegen vun de Popularität vun de Agility-Sport in Ingland un Europa wör düsse Raaß ok afwarts vun Farmen jümmer beleevder. In den letzten Johren wör düsse Hunderaaß, nich toletzt dorch Films as "Een Schwien mit de Nomen Babe", ok as Familienhund jümmer frogter.
Düsse Vorankamen hett aver to Folge, dat mit eener Veeltahl vun Border Collies nich mehr nah den Raaßtiel arbeidet ward un düsse Hunde vör allen geistig (aver ok lievlich) togrunde gahn. As "Utgliek" warrn Autos, Kinners oder sowat heudet, wat notürlich fatale Folgen hett. Even kann de Mangel an Arbeid to "Sülvstverstömmelung" vun de Hund föhren.
Opgrund düsser Tatsaak is de Border Collie as Familienhund kuum egnet. Sien anburn Arbeidsdrifft is sülvst dorch längste Spazeergangs nich to börnen; he mööt geistig föddert warrn. De Border Collie hört demnah in Hannen vun Professchon (Scheper usw.) oder to Minschen, de över bannig Tied (towenigstens 5 Stunnen däglich) verfögen, heel sportlich sünd un praat sünd, de meiste Tied vun de Dag de Hund geistig to föddern.
Wieder föhrt de stiegende Nahfroog an Border Collies darto, dat eene Veeltahl vun Hobby-Tüchters (denen et nich blots üm dat eegendliche Tüchttiel un ene kontinuierliche Wiedervorankamen vun de Raaß geiht) enen Worp mit ehrer Teev hebben.
Hunnenrass |
8756 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Arens | Arens | Arens betekent
en plattdüütschen Familiennaam, de von’n Vörnaam Arent afkummt.
Arens is de Familiennaam von
Aaron Arens (* 1988), Swiezer Schauspeler,
Annegrit Arens (* 1950), düütsche Schrieversche un Dreihbookschrieversche,
Arnold Arens (1943–2016), düütschen Romanist un Mediävist,
,
Axel Arens (1939–1986), düütschen Journalist,
Babett Arens (* 1959), öösterrieksche Schauspelerin un Speelbaasfro,
Bernard Arens (1873–1954), luxemborgschen Theoloog un Schriever,
Birgitta Arens (* 1948), düütsche Schrieversche,
Detlev Arens (* 1948), düütschen Schriever un Journalist,
Edmund Arens (* 1953), düütschen Theoloog,
Eduard Arens (1866–1935), düütschen Literaturhistoriker,
Egmont H. Arens (1888–1966), US-amerikaanschen Industriedesigner,
Frank Arens (* 1959), belgischen Sportschütten,
Franz Joseph von Arens (1779–1855), düütschen Jurist un Politiker,
Fritz Arens (1912–1986), düütschen Kunsthistoriker,
Hanns Arens (1901–1983), düütschen Schriever,
Hans Arens (1911–2003), düütschen Literatur- un Spraakwetenschopper,
Hans-Peter Arens (1944–2019), düütschen Schausteller,
Heinrich Arens (* 1941), düütschen Ünnernehmer un Politiker,
Heinz-Werner Arens (1939–2011), düütschen Politiker,
Henry M. Arens (1873–1963), US-amerikaanschen Politiker,
Heribert Arens (* 1942), düütschen Theoloog un Ordenspreester,
Iwan Lwowitsch Arens (Jean Arens; 1889–1938), sowjetschen Diplomaat,
Johann August Arens (1757–1806), düütschen Architekt,
Johannes J. Arens (* 1975), düütschen Kulturanthropoloog, Journalist un Schriever,
Josef Arens (1895–1954), düütschen Weertschopswetenschopper un Politiker,
Jost Arens (* 1997), düütschen Skateboarder,
Karlheinz Arens (1900–1959), düütschen Schriever un Dramaturg,
Maarten Arens (* 1972), nedderlandschen Judoka,
Marten Arens († 1575), nedderlandschen Timmermann,
Mosche Arens (1925–2019), israeelschen Politiker,
,
Richard Friederich Arens (1919–2000), US-amerikaanschen Mathematiker,
Rolf-Dieter Arens (* 1945), düütschen Pianist,
Rudolf Arens (1926–1991), düütschen Agrarwetenschopper,
Thomas Arens (* 1960), düütschen Slagtüügspeler, Kumponist un Entertainer,
Ulrike Arens-Azevêdo (* 1949), düütsche Ökotrophologin,
,
Willi Arens (1937–2011), düütschen Politiker un Gewerkschaftsfunkschonär,
William Arens (1940–2019), US-amerikaanschen Anthropoloog,
Wolfgang Arens-Fischer (* 1963/1964), düütschen Luft- un Ruumfohrtinschenör.
Kiek ok bi: Ahrends, Ahrens, Arends. |
8757 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ahrens | Ahrens | Ahrens betekent
en plattdüütschen Familiennaam, de von’n Vörnaam Arent afkummt,
Ahrens, Oort in Süüdafrika,
Ahrens, US-amerikaansch Luftfohrtünnernehmen,
USS Ahrens (DE-575), Schipp von de US-amerikaansche Marien.
Ahrens is de Familiennaam von
,
Albert Ahrens (1852–1938), düütschen Ünnernehmer,
Alexander Ahrens (* 1966), düütschen Politiker,
Alfred Ahrens (1899–1959), düütschen Politiker,
Angelika Ahrens (* 1972), öösterrieksche Journalistin un Moderatorin,
,
Annette Ahrens (* 1972), öösterrieksche Kunsthistorikerin,
Arne Ahrens (* 1975), düütschen Speelbaas, Dreihbookschriever un Filmproduzent,
,
Barbara Ahrens (* 1969), düütsche Spraak- un Dolmetschwetenschopperin,
Bernhard Ahrens (1905–1978), düütschen Politiker,
Bertha Riedel-Ahrens (1850–na 1908), düütsche Schrieversche,
Björn Ahrens (* 1981), düütschen Schauspeler,
Brigitte Ahrens (* 1945), düütsche Sängerin,
Carsten Ahrens (* 1961), düütschen Kunsthistoriker,
Cäsar Ahrens (1868–1934), düütschen Chemiker,
Chris Ahrens (* 1952), US-amerikaanschen Ieshockeyspeler,
,
Claude Ahrens (1912–2000), US-amerikaanschen Ünnernehmer,
,
Conrad Heinrich Diedrich Ahrens (1843–1909), düütschen Koopmann,
Conrad Meyer-Ahrens (1813–1872), Swiezer Medizinhistoriker, Balneoloog, Dokter un Schriever,
Dave Ahrens (* 1958), US-amerikaanschen Footballspeler,
,
Dirk Ahrens (* 1971), düütschen Bioloog un Taxonoom,
Eberhard Ahrens (1892–1945), düütschen Sanitäätsoffzeer,
Eduard Ahrens (1803–1863), eestnisch-düütschbaltschen Schriever,
Edward H. Ahrens (1919–1942), US-amerikaanschen Soldaat,
Ernst Ahrens (1910–1985), düütschen Klassischen Philoloog un Didaktiker,
Ernst-August Ahrens (1860–1926), düütschen Verbandsfunkschonär un Politiker,
Felix Ahrens (* 1986), düütschen Speelbaas un Dreihbookschriever,
Felix Benjamin Ahrens (1863–1910), düütschen Chemiker,
Fitnat Ahrens (* 1963), düütsch-törksche Schrieversche,
Frank Ahrens (* 1963), düütschen Footballspeler,
Franz Ahrens (1858–1937), düütschen Architekt,
Franz Ahrens (1912–na 1974), düütschen Journalist un Politiker,
Friedrich Ahrens (1854–?), düütschen Musiker, Zitherspeler, Kumponist un Musikverleger,
Fritz Ahrens (* 1955/1956), düütschen Mooddesigner,
Gaby Ahrens (* 1981), Sportschüttin ut Namibia,
Geert-Hinrich Ahrens (* 1934), düütschen Diplomaat,
,
Georg J. Ahrens (* 1947), düütschen Bildhauer,
Gerd-Axel Ahrens (* 1948), düütschen Verkehrswetenschopper,
Gerhard Ahrens (* 1932), düütschen Footballspeler,
Gerhard Ahrens (* 1939), düütschen Weertschopshistoriker,
Gertrud Meier-Ahrens (1894–1944), düütsche Doktersche,
Gualterio Enrique Ahrens (1906–1981), argentienschen Offzeer un Diplomaat,
Guillermo Ahrens, peruaanschen Basketballspeler,
Gustav Ahrens (1860–1914), düütschen Banker,
Hanna Ahrens (* 1938), düütsche Pastorin un Schrieversche,
,
,
Heinz Ahrens (1935–2017), düütschen Industriemanager,
Helmut Ahrens (* 1950), düütschen Biograaf un Journalist,
Henning Ahrens (* 1964), düütschen Schriever,
Hermann Ahrens (1902–1975), düütschen Politiker,
Ingo Ahrens (* 1971), düütschen Handballspeler,
Janette Ahrens (* 1923), US-amerikaansche Ieskunstlöperin,
Jehoshua Ahrens (* 1978), düütschen Rabbiner,
Jens-Rainer Ahrens (* 1938), düütschen Politiker,
Joseph Ahrens (1904–1997), düütschen Kumponist un Organist,
Jürgen Friedrich Ahrens (1834–1914), plattdüütschen Schriever,
Karl Ahrens (1924–2015), düütschen Politiker,
Kurt Ahrens (* 1940), düütschen Rennfohrer,
Lynn Ahrens (* 1948), US-amerikaansche Musical-Texterin,
Mariella Ahrens (* 1969), düütsche Schauspelerin,
Marlene Ahrens (* 1933), chileensche Lichtathletin,
Martin Ahrens (* 1956), düütschen Jurist,
Mathias Ahrens (* 1963), düütschen Feldhockeytrainer,
Matthias Ahrens (* 1961), düütschen Skilanglöper, Biathlet un Trainer,
Otto Ahrens (1863–na 1925), düütschen Schoolmeester un Schriever,
Paul Ahrens (1939–1989), US-amerikaanschen Ünnernehmer,
Peter Ahrens (* 1945), düütschen Maler,
Peter Paul Ahrens (* 1950), düütschen Politiker,
Renate Ahrens (* 1955), düütsche Schrieversche,
Rüdiger Ahrens (* 1939), düütschen Anglist un Kulturwetenschopper,
Rudolf Ahrens (1869–na 1920), düütschen Schoolmeester un Rutgever,
Rupert Ahrens (* 1957), düütschen Ünnernehmer,
Sandra Ahrens (* 1974), düütsche Politikerin,
Sieglinde Ahrens (* 1936), düütsche Organistin,
Stefan Ahrens (* 1976), düütschen Waterspringer,
Stephan Ahrens (* 1945), düütschen Mediziner,
Sylvia Poll Ahrens (* 1970), Swemmerin ut Nicaragua,
Tanja Walther-Ahrens (* 1970), düütsche Footballspelerin un Sportwetenschopperin,
Theodor Ahrens (1940–2015), düütschen Missionswetenschopper,
,
Tobias Ahrens (* 1993), düütschen Footballspeler,
Volker Ahrens (* 1963), düütschen Inschenör,
Walter Ahrens (1923–2001), düütschen Elektriker, Ornitholoog, Maler un Teekner,
Walther Ahrens (1910–1981), düütschen Mikrobioloog un Hygieniker,
Werner Ahrens (* 1915), düütschen Journalist un Diplomaat,
Wilfried Ahrens (* 1935), düütschen Journalist,
,
Wolfgang Ahrens (* 1944), düütschen Inschenör,
Wolfgang Ahrens (* 1955), düütschen Bioloog un Soziaalmediziner.
Kiek ok bi: Ahrendts, Arens, Ahrends, Arends, Arenz, Arentz. |
8758 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Behrens | Behrens | Behrens betekent
Behrens, en Familiennaam (för Lüüd mit düssen Naam kiek dor),
Behrens, Oort in Texas, USA,
(1651) Behrens, en Asteroid,
Joh. Friedrich Behrens AG, düütschen Hersteller von Druckluftnaglers.
Kiek ok bi: Berens, Berenz, Berends, Behrends, Baehrens. |
8759 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Karstens | Karstens | Karstens is de Familiennaam von
Anke Karstens (* 1985), düütsche Snowboarderin,
Bob Karstens (1915–2004), US-amerikaanschen Basketballspeler,
Gerben Karstens (* 1942), nedderlandschen Radrennfohrer,
Torben Karstens (* 1979), düütschen Schauspeler un Model,
Willem Karel Hendrik Karstens (1908–1989), nedderlandschen Botaniker.
Kiek ok bi: Carstens, Karsten. |
8761 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Universit%C3%A4t%20Bremen | Universität Bremen | De Universität Bremen is mit üm un bi 23.000 Lüde, de dor studeeren doot un mit mehr as 1.500 Lüde ut de Wetenschop de gröttste Hoochschool vun dat Land Bremen.
Historie
Vörgeschicht
Vörlöper vun de Universität Bremen is de „Latienschool vun Bremen“, de 1584 den Naam „Gymnasium Academicum“ kregen hett. In dat Johr 1610 is düt Gymnasium ümwannelt wurrn in dat „Gymnasium Illustre“. Dat weer een Hoochschool mit de veer klassisch Fakultäten Theologie, Juristeree, Medizin un Philosophie. Düsse Hoochschool geev dat bit in dat Johr 1810, as Napoleon ehr uplööst hett.
Neegrünnen
Nah den 2. Weltkrieg wurr in Bremen öber een nee Universität snackt. 1948 wurr seggt, de schull „International Universität vun Bremen“ heten. In de 1960er Johren güng dat mit dat Grünnen vöran. De eerste Rekter in düsse Tiet weer de Theologieperfesser Otto Weber ut Göttingen. Man toeerst mal geev dat allerhand Striet un de Koalition in Bremen mank SPD un FDP breek vunwegen düssen Striet ut'neen. Ok üm dat Booland geev dat een Schandool. De Uni scholl afsluuts een „Reformuniversität“ weern. Nee Visionen vun de Lehr an de Hoochscholen schollen dor Würklichkeit weern. Amenn stünn een Universität, de in ganz Düütschland as „Lunke Kadersmeed“ bekeken wurr. Mit dat Studeeren güng dat to'n Wintersemester 1971/1972 los. 1973 is de Pädagogisch Hoochschool dor mit tokamen. Dorüm weer dat Utbillen vun Schoolmeesters in düsse Tiet meist de wichtigst Upgaav vun de Uni.
Wannel
In de lesten Johren hett sik de Universität Bremen verwannelt vun dat Experiment vun de Reformuniversität hen nah een modern Universität, so, as de allerwegens Bestand hebben konn. De Stifterverband för de düütsche Wetenschop hett Bremen in dat Johr 2005 to de „Stadt vun de Wetenschop“ köört un in dat Johr 2006 wurr de Uni Bremen uttekent vunwegen ehr „Öberleggen, woans dat mit de Topp-Forschung an de düütschen Universitäten vörangahn schull“.
Lehr
Hüdigendags kann een an de Uni Bremen meist all grötter Wetenschoppen studeeren. Man Medizin, Architektur un Theologie weert in Bremen nich lehrt. De Universität is in twolf Ünnerdelen (Fakultäten) updeelt:
Ünnerdeel 01: Physik/Elektrotechnik
Ünnerdeel 02: Biologie/Chemie
Ünnerdeel 03: Mathematik/Informatik
Ünnerdeel 04: Produkschoonstechnik
Ünnerdeel 05: Eerdwetenschoppen
Ünnerdeel 06: Rechtswetenschop
Ünnerdeel 07: Weertschopswetenschop
Ünnerdeel 08: Sozialwetenschop
Ünnerdeel 09: Kulturwetenschop
Ünnerdeel 10: Sprach- un Literaturwetenschoppen
Ünnerdeel 11: Human- un Gesundheitswetenschoppen
Ünnerdeel 12: Optucht- un Bildungswetenschoppen
Bremen
Bremen |
8778 | https://nds.wikipedia.org/wiki/365 | 365 |
Wat passeert is
De Alamannen sünd wiet nah Gallien inbraken. In’n Striet gegen ehr kümmt de röömsche Heermeester Charietto to Dood. He is een Franken
In Athanarik sien Tiet gifft dat jümmers mehr Striet mank de Römers un de Terwingen (Westgoten)
Kaiser Valentinian I. geiht gau nah Gallien un will de Alamannen un de Burgunners stoppen, de dor inbraken weeren
De Kaiser stüürt Athanasius vun Alexandrien nah’t Exil hen
28.September: Prokop maakt sik süms to’n Gegenkaiser in dat röösche Riek
Kyrene geiht bi een Eerdbeven to Dutt
In China kümmt de nee Kaiser Fei an de Macht
Basilius vun Caesarea warrt Presbyter in de Stadt Caesarea in Kappadokien
Boren
Stilicho, Magister militum vun dat röömsche Riek
Storven
Felix II., Gegenpaapst
Kaiser Ai vun China
Hillel II., Baas in den Globen vun de Jöden
0365
4. Johrhunnert |
8779 | https://nds.wikipedia.org/wiki/366 | 366 |
Wat passeert is
1. Oktober: Damasus I. warrt to'n Bischop vun Rom wählt. He hett mit Afstand de meisten Stimmen kregen
Ursinus warrt vun siene Mackers un Frünnen to'n Gegenbischop vun Rom wählt
De Römers slaht een Heer vun de Alamannen bi Châlon sur Marne. Heerföhrer vun de Römers is de General bi de Rieders Iovinus
De ooströömsche Kaiser Valens kriggt bi de Stadt Thyatira den Gegenkaiser Procopius ünner
Athanasius vun Alexandrien kümmt ut sien Exil torüch
Boren
Storven
27. Mai: Procopius, Gegenkaiser, Vedder vun den vörmaligen Kaiser Julian Apostata
24. September: Liberius, Bischop vun Rom (Paapst)
0366
4. Johrhunnert |
8780 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ever | Ever | Ever betekent
Ever, een besunner Aart vun Schipp,
Ever, dat Heken vun dat Swien.
Ever is de Familiennaam von
Ita Ever (* 1931), eestnische Schauspelerin,
Valter Ever (1902–1981), eestnischen Lichtathlet.
Kiek ok bi: Ewer. |
8782 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1939 | 1939 |
Wat passeert is
1. Januar: Vun nu af an mütt all Jöden in dat Düütsche Riek jem ehren Naam ännern (Namensänderungsverordnung)
31. Januar: In dat Gesett för de Börger vun dat Riek warrt anordent, datt vun nu af an de Approbation för all jöödsche Afthekers, Tehndokters un Tierdokters nix mehr gellt un Jöden in düsse Beropen keen Praxis mehr hebben dröövt
31. Januar: Adolf Hitler höllt een Reed in'n Rieksdag un seggt, wenn dat noch mal to een Weltkrieg kamen dö, denn so scholl „de jöödsche Rass in Europa utrott weeren“
2. März: De Kardinal Eugenio Pacelli warrt to'n neen Paapst wählt un nömmt sik süms Pius XII.
15. März: De Verdrag öber dat Inrichten vun een Protektorat Böhmen un Mähren warrt ünnertekent
22. März: Litauen gifft dat Memelland an Düütschland af
28. März: De Generaal Francisco Franco nümmt mit siene Truppen Madrid in
1. April: Enn vun den Spaanschen Börgerkrieg
7. April: Italien nümmt Albanien in
11. Mai: De Striet twischen Japan un Russland warrt noch mal wedder duller
21. Mai: In dat Düütsche Riek warrt an düssen Mudderdag to'n eersten Mol dat Mudderkrüüz utgeven, as Utteknung för kinnerrieke Mudders.
22. Mai: In Berlin warrt de Stahlpakt twischen Düütschland un Italien ünnerschreven
14. Juni: De Naam vun dat Land Siam warrt verännert: Vun nu af an heet dat Land „Thailand“. Prathet Thai bedutt: „Land vun de freen Minschen“
19. August: Dat Düütsche Riek un de Sowjetunion ünnertekent in Moskau een Afkamen öber Hannel un Bankgeschäften
23. August: De Sowjetunion un dat Düütsche Riek maakt een Verdrag, dat se sik bi een Krieg nich angriepen wüllt (Düütsch Sowjetsch Verdrag öber dat Nichangriepen)
1. November: De Dörper Hemeln, Mahndörp, Aumund, Blomendal, Farge, Rekum, Rönnebeck un annere, de vördem Hannobersch un later preußisch weern, höört vun nu af an to Bremen to.
Tweete Weltkrieg
1. September: De düütschen Truppen griept Polen an. Dor geiht de Tweete Weltkrieg mit los
2. September: Italien verkloort, datt se bi düssen Kieg nich mitmaken wüllt
3. September: Frankriek un Grootbritannien verklaart, datt se vun nu af an in'n Krieg mit dat Düütsche Riek staht
17. September: De Truppen vun de Sowjetunion marscheert in den Oosten vun Polen in
28. September: Düütsch-sowjetsch Verdrag öber Fründschop un nee Grenzen
8. November: Georg Elser versöcht, Adolf Hitler bi een Besöök in den Bürgerbräukeller in München in de Luft to jagen. Man dat klappt nich
24. November: Japaansche Truppen nehmt de Stadt Nanning in China in
30. November: De Winterkrieg fangt an: De Rode Armee versöcht, Finnland intonehmen, schafft dat ober nich
14. Dezember: Vunwegen düssen Angreep warrt de Sowjetunion ut den Völkerbund utslaten
Boren
2. Januar: Peter Luther, düütsch Springrieder
6. Januar: Henri Nallet, franzöösch Politiker
9. Januar: Bolko Bullerdiek, plattdüütsch Schriever
21. Januar: Friedel Lutz, düütsch Footballnatschonalspeler
24. Januar: Joseph Vilsmaier, düütschen Filmregisseur
29. Januar: Germaine Greer, austraalsch Schrieverin
2. Februar: Dale Thomas Mortensen, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger († 2014)
9. Februar: Haide Klüglein, düütsch Swemmsportlerin († 2020)
12. Februar: Ray Manzarek, US-amerikaansch Musiker (The Doors) († 2013)
13. Februar: Waleri Iljitsch Roschdestwenski, sowjeetsch Kosmonaut († 2011)
14. Februar: Eugene Francis Fama, US-amerikaansch Wertschaftswetenschapler un Nobelpriesdräger
14. Februar: Herbert Meyer, düütsch Springrieder un Bundstrainer
18. Februar: Ray Lovejoy, britisch Filmeditor († 2001)
28. Februar: Daniel Chee Tsui, chineesch-US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger
6. März: Adam Osborne, britisch Utfinner vun den Laptop († 2003)
14. März: William Benjamin Lenoir, US-amerikaansch Astronaut († 2010)
17. März: Giovanni Trapattoni, italieenisch Footballtrainer un Footballnatschonalspeler
18. März: Peter Kraus, düütschen Schauspeler un Sänger
24. März: Heinz Versteeg, nedderlannsch Footballspeler († 2009)
26. März: Jens Reich, Liddmaat in den Natinalen Raat för de Ethik in Düütschland
29. März: Terence Hill, italieenisch Schauspeler
31. März: Volker Schlöndorff, düütschen Filmregisseur un Produzent
31. März: Karl-Heinz Schnellinger, düütschen Footballnatschonalspeler
31. März: Swiad Gamsachurdia, georgisch Dissident un Staatspräsident († 1993)
1. April: Wilhelm Bungert, düütschen Tennisspeler
2. April: Marvin Gaye, US-amerikaansch Soul- un R&B-Sänger († 1984)
3. April: Henning Venske, düütsch Schauspeler, Kabarettmaker, Moderator un Schriever
5. April: Moses Ali, ugandisch Politiker
7. April: Francis Ford Coppola, US-amerikaanisch Regisseur un Produzent
10. April: Paul Neese, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen († 2000)
11. April: Louise Lasser, US-amerikaansch Schauspelerin
13. April: Seamus Heaney, irisch Schriever un Nobelpriesdräger († 2013)
14. April: Christian Kuhnke, düütsch Tennisspeler
15. April: Marty Wilde, britisch Rock'n'Roll-Sänger
16. April: Dusty Springfield, britisch Soulsingerin († 1999)
20. April: Gro Harlem Brundtland, norwegisch Politikerin
22. April: Theodor Waigel, düütsch Politiker un Bundsminister
23. April: Ray Peterson, US-amerikaansch Singer († 2005)
25. April: Tarcisio Burgnich, italieensch Footballnatschonalspeler († 2021)
27. April: João Bernardo Vieira, Präsident vun Guinea-Bissau († 2009)
28. April: Burkhard Driest, düütschen Schauspeler un Schriever för Dreihböker
2. Mai: Ernesto Càstano, italieensch Footballnatschonalspeler († 2023)
3. Mai: Dieter Stellmacher, düütsch Germanist
7. Mai: Ruud Lubbers, nedderlannschen Politiker, Hoochkommissar för Flüchtlingen vun de Vereent Nationen
8. Mai: Paul Drayton, US-amerikaansch Lichtathlet († 2010)
13. Mai: Harvey Keitel, US-amerikaanschen Schauspeler
18. Mai: Hark Bohm, düütschen Schauspeler, Regisseur un Schriever vun Dreihböker
18. Mai: Giovanni Falcone, italieenischen Jurist, Mafia-Jäger († 1992)
18. Mai: Peter Grünberg, düütsch Physiker un Nobelpriesdräger († 2018)
19. Mai: Sonny Fortune, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2018)
19. Mai: Francis Richard Scobee, US-amerikaansch Astronaut († 1986)
19. Mai: Richard Teitelbaum, Komponist, Synthesizerspeler un Improvisatschonsmusiker († 2020)
26. Mai: Manfred Kanther, düütsch Politiker un Bundsminister
22. Juni: Ada Yonath, israeelsch Strukturbiologin un Nobelpriesdrägerin
12. Juli: Tak Fujimoto, US-amerikaansch Kameramann
21. Juli: Helmut Haller, düütsch Footballnatschonalspeler († 2012)
14. August: Hilmar Sturm, öösterrieksch Bargstieger († 1982)
19. August: Max Lorenz, düütschen Footballnatschonalspeler
27. August: William Mulliken, US-amerikaansch Swemmsportler († 2014)
30. August: Heinz-Werner Arens, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Sleswig-Holsteen († 2011)
3. September: Vivi Bach, däänsche Sängerin, Schauspelersche, TV-Moderatorin un Schrieversche († 2013)
4. September: Erwin Teufel, düütsch Politiker un Ministerpräsident vun Baden-Württemberg
5. September: Clay Regazzoni, Swiezer Automobilrennfohrer († 2006)
6. September: Tonegawa Susumu, japaansch Molekularbiologe, Immunoloog un Nobelpriesdräger
13. September: Richard Kiel, US-amerikaansch Schauspeler († 2014)
16. September: Semakula Kiwanuka, ugandsch Historiker un Politiker
22. September: Junko Tabei, japaansch Bargstiegerin († 2016)
24. September: Marianne Lutz, düütsch Synchroonsnackerin
25. September: Harald Ringstorff, düütsch Politiker un Ministerpräsident vun Mekelnborg-Vörpommern († 2020)
30. September: Jean-Marie Lehn, franzöösch Chemiker un Nobelpriesdräger
7. Oktober: Harold Walter Kroto, britisch Chemiker un Nobelpriesdräger († 2016)
14. Oktober: Ralph Lauren, US-amerikaanschen Modedesigner
27. Oktober: John Cleese, britsch Schauspeler, Komiker un Schriever
30. Oktober: Leland Harrison Hartwell, US-amerikaansch Biochemiker, Kresbsforscher un Nobelpriesdräger
3. November: Frits Flinkevleugel, nedderlannsch Footballnatschonalspeler († 2020)
4. November: Günter Bernard, düütschen Footballnatschonalspeler, Doorhöder
9. November: Ulrich Schamoni, düütschen Filmregisseur un Medienunnernehmer († 1998)
9. November: Björn Engholm, düütschen Politiker un Bundsminister
17. November: Patrizia von Brandenstein, US-amerikaansche Szenenbillnersche un Kledaaschmakersche
17. November: Dieter Rülker, düütsch Bargstieger
18. November: Werner Gräber, düütsch Footballspeler († 1995)
18. November: John Michael O’Keefe, britisch-US-amerikaansch Neurowetenschapler un Nobelpriesdräger
22. November: Junko Tabei, japaansch Bargstiegerin
26. November: Tina Turner, US-amerikaansche Sängersche un Schauspelersche
27. November: Laurent-Désiré Kabila, Präsident vun de Demokratisch Republik Kongo († 2001)
28. November: Christian Fuhst, plattdüütsch Schriever
8. Dezember: Brigitte Langenhagen, düütsch Politikerin
27. Dezember: John Amos, US-amerikaansch Film- un Feernsehschauspeler un ehmoligen professchonellen American-Football-Speler
27. Dezember: Wolfgang Bordel, düütsch Footballspeler
27. Dezember: Olav Jordet, norweegsch Biathlet
Boren ahn bekannt Datum
Adam Greenberg, US-amerikaansch Kameramann
Storven
9. Februar: Herschel Evans, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1909)
10. Februar: Pius XI., Paapst (* 1857)
13. Februar: Caius Welcker, nedderlannsch Footballnatschonalspeler (* 1885)
4. März: Oswald Freisler, düütsch NSDAP-Jurist (* 1895)
24. April: Louis Trousselier, franzöösch Radrennfohrer (* 1881)
4. Mai: Richard Vosslo, Begrünner vun de Volkskunn in Mekelborg (* 1859)
28. Mai: Hans Fahrni, Swiezer Schachmeester (* 1874)
4. Juni: Tommy Ladnier, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1900)
9. Juni: Owen Moore, US-amerikaansch Schauspeler (* 1886)
23. Juni: Rudolf von Campe, düütsch Politiker (* 1860)
19. August: Frank Wild, britisch Polarforscher (* 1873)
7. September: Eugen Naumann, düütsch Politiker (* 1874)
11. September: Albert Breyer, poolsch-düütsch Schoolmeester un Ethnograf (* 1889)
6. Oktober: Hermann Hildebrand, Börgermeester vun Bremen (* 1849)
20. Oktober: Otto Siffling, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1912)
19. November: Martha Müller-Grählert, plattdüütsch Schrieverin (* 1876)
17. Dezember: Johannes Achton Friis, däänsch Tekner un Maler (* 1871)
Johr
20. Johrhunnert |
8786 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hannel | Hannel | De Hannel is wat passehrt, wenn een wat hett, wat de Anner hebben wullt, un de Anner wat hett, wat de Ierste hebben wullt. Wenn de twee denn dor öwer snackt und sick tosammen doht und seggt, "giv Du mi dat, denn gev ick Di dat", denn warrt dat een Hannel.
Hüt to dag is dat meist so, dat de een wat to verkopen hett, de so nömte Hannelsgüters, un de anner gifft em Geld daför. De wo de Hannelsgüters hett, de is de Lieferant und de wo de Geld hett is de Kunn.
Dor gifft dat denn gau veele Rebeeden wo Hannel bedrievt warrt, to'n Bispeel de Bookhannel, dor warrt Bökers hannelt, oder de Fruchthannel, wo Frücht hannelt warrt. De Rebeeden vun'n Hannel ward man nich blots na de Hannelsobjekte unnerdeelt. Dat ok den Groothannel, dat sind de Lüüd de bannig veel Güter hannelt und meist nich direktemang an de Endkunnen verkoopt.
Jümmers wenn een mit en Butenlänner Hannel bedrievt, denn is dat Butenhannel. Wenn dor miehr importiert warrt as exportiert, denn gifft dat een Butenhannelsdefizit.
De wo professionell hanneln doht, is in plattdüütsch Höker nöömt. Dor kümmt dat vun, dat dat ok Hökeree nöömt is.
Weertschop |
8787 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Joachim%20C.%20Fest | Joachim C. Fest | Joachim Clemens Fest (* 8. Dezember 1926 in Berlin-Karlshorst; † 11. September 2006 in Kronberg in’n Taunus) weer een düütschen Historiker, Publizist un Schriever.
Leben
De eersten Johren
Joachim Fest is mit twee Sustern un twee Bröder in Berlin upwussen. Sien Vadder weer Direktor an een Middelschool. Later hett he öber sien Vadder seggt, dat weer een Persönlichkeit, de tohopenbröch, wat anunforsik nich tohopen pass. He weer een Börgersmann vun Bildung, een Preußen, he weer kathoolsch un he stünn achter de demokraatsche Verfaten vun de Republik vun Weimar. In de Tied vun düsse Republik harr he allerhand to seggen bi dat Rieksbanner Swart-Root-Gold. Dat weer een Trupp, de just as Suldaten, man freewillig, achter de Republik stünnen. Babenhen weer de Vadder ok Liddmaat vun de Partei vun dat Zentrum. Vunwegen dat he dor mitmaken dö, möß he 1933 Bott geven. De Ämter vun de Nazis hefft dor up keken, datt he sienen Beroop nich mehr utöven dröff. Nich mal privaten Ünnerricht dröff he mehr geven. Fest vertellt in sien Erinnern, datt sien Mudder mal versöcht hett, sienen Vadder to besnacken, he schull sik doch een beten up de Nazis ehr Snacken inlaten un möglicherwies in de NSDAP intreden,
dormit he wedder in den Schooldeenst upnahmen weeren konn. Man de Vadder bleev stur. He woll mit de Nazis nix to kriegen hebben. Fest hett süms seggt, dat he liekers een glücklich Kinnertiet verleeft hett.
Toeerst besöch he een Gymnasium in Berlin, man dat duur nich lang, dor kreeg he vunwegen de Politik een „consilium abeundi“ un möß de School verlaten. Een Unkel hett denn för em un siene Bröders betahlt, datt he een kathoolsch Internat in Freiborg in’n Breisgoh besöken konn. In dat Johr 1944 is he tohopen mit siene ganze Schoolklass as Flakhölper nah Friedrichshoben intagen wurrn. 1945 is he bi Remagen an’n Rhien vun de Amerikaners fungen wurrn un bleev dor twee Johr lang. Dornah möök he sien Abitur un studeer Juristeree, Historie, Soziologie, Germanistik un Historie vun de Kunst in Freiborg un in Frankfort an’n Main. Ok vun düsse Tiet hett he seggt, dat weer een glücklich Tiet, wo he allerhand rutfunnen hett, wat mit’n Verstand to kriegen harr.
RIAS Berlin un NDR
As he mit sien Doktorarbeit togange weer, schreev Fest Bidreeg för’n Rundfunk, besunners för den RIAS. As se em dor vörslöhn, he konn man richtig bi jem arbeiden, höör he up mit de Doktorarbeit. De Features, de he dor maakt harr öber Lüde, de bi de NSDAP wat güllen, de geev he later rut as een Book mit den Titel: Das Gesicht des dritten Reiches. Vunwegen düt Book hett een amerikaanschen Verlag em fraagt, ob he nich een Biographie öber Hitler schrieven wull. Fest wull dor ober bloß bigahn, wenn klaar weer, dat de Biographie vun Alan Bullock, de dormals as de beste bekeken wurr, to oolt weer un to veel Fehlers upwiesen dö.
In de 1950er Johren weer Fest för annerthalf Tieden vun Sitten (Legislaturperioden) Afoordenten vun de CDU in Berlin-Neekölln. 1961 güng he nah Hamborg. Dor woll he een Steed as Stellvertreder vun den Baas vun de Hööftafdelen (Stellvertretender Hauptabteilungsleiter) annehmen. As he in düsse Position nich so wull, as sien Partei sik dat dacht harr, hefft se em ut de CDU utslaten.
Fest bleev bit 1968 bi den NDR. Tolest folg he Eugen Kogon up as Baas vun de Hööftafdelen för Tietgeschicht. Hen un wenn modereer he ok dat Fernseh-Magazin Panorama. In düsse Tiet harr he man wenig Tiet to’n Schrieven, vunwegen sien Amt un dat, wat he dor to doon harr.
Hitler-Biographie
1968 hett Fest Urlaub bi den NDR nahmen un füng an mit de Arbeit an de Hitler-Biographie, de denn 1973 rutkamen is. Dat duur nich lang, denn weer se öbersett in allerhand Spraken. Ok international is he vunwegen düt Book allerwegens bekannt wurrn. Bt up düssen Dag (2006) hett dat Book een Uplaag vun 800.000 Stück harrt. Vunwegen datt sien Geld knapp weer un de Verlag em wat vörschaten harr, möß he Arbeiden annehmen, de dor nich so wiet vun af weeren, so, as dat Book öber Albert Speer. 1977 keem de Film Hitler- een Karrier rut un wurr to’n eersten Mal upföhrt bi de Berlinale. Dor keek jedeneen hen un de Film wurr heel ünnerscheedlich upnahmen un beordeelt.
Frankfurter Allgemeine Zeitung
Vun 1973 bit 1993 hett Fest de Frankfurter Allgemeine Zeitung mit rutgeven. He weer dormals de Baas vun dat Feuilleton. In düsse Tiet keem dat ok to den Historikerstriet, vunwegen datt Fest een Artikel vun Ernst Nolte afdrucken laten hett, wo Jürgen Habermas in de Tietschrift Die Zeit denn up antwoort hett. De Artikel vun Nolte heet Verleden, wat nich vergahn will. Em wurr vörsmeten, he nehm den Nationalsozialismus un den Holocaust up de lichte Schuller. Fest hett later Afstand nahmen vun Nolte sien Thesen, man he meen, he harr Recht harrt, as he dor öber snacken wull.
Mit den beröhmten Literaturkritikus Marcel Reich-Ranicki stünn he mal so un mal so. Fest kenn em ut sien Tiet bi den NDR un hool em 1973 an dat Feuilleton vun de FAZ. Anunforsik keemen de beiden goot mit’naner torecht, man bi den Historikerstriet hefft se sik so vertöörnt, dat se nich mehr tosamenkamen sünd, ofschoonst Reich-Ranicki later fökener mal versöcht hett, mit em to snacken.
Af un to hett fest de Kolumnen vun de FAZ bruukt, wenn he oorntlich gegen de lunken Intellektuellen angahn wull. So hett he sik 1976 mit Faßbinder anleggt, weil he den sien Stück De Müll, de Stadt un de Dood partout nich utstahn konn.
He weer anunforsik een Fründ vun de klassisch Maleree un heel nix vun de moderne Kunst nah de Tiet vun den Impressionismus. Man 2001 keem sien Book Horst Janssen rut. Dor seet he sik mit düssen wichtigen Grafiker ut de Tiet nah den Krieg ut’neen. De beiden sünd tietleefs gode Frünnen ween. In dat Book Keen ik drapen hebb stell he beropen Lüde vör, de he persöönlich drapen hett, as Hannah Arendt, Sebastian Haffner, Golo Mann un Rudolf Augstein.
De lesten Daag vun Adolf Hitler in den Führerbunker in Berlin maal he in dat Book De Ünnergang ut. Düt Book is in dat Johr 2004 as Film rutkamen. Bernd Eichinger hett dat Dreihbook schreven un den Film produzeert un Bruno Ganz hett Hitler speelt.
Ok mit Albert Speer hett fest sik befaat. De weer Minister vun de Rüstung ünner Hitler un een vun den Diktator sien besten Bekannten. Fest hölp em bi dat Schrieven vun sien Autobiographie un bröch 1999 een egen Book öber Speer rut. Dor is em bi vörsmeten wurrn, he harr düssen Mann veel to fründlich ansehn.
Ganz tolest hett he in’n Striet üm Gunther Grass sien Biecht, he harr bi de SS mitmaakt, noch vun sik hören laten. He sä: „Vun düssen Mann dö ik nich mal mehr een bruukt Auto kopen...“.
Dood
Joachim C. Fest sturv an’n 11. September 2006, just een paar Daag, ehr sien Memoiren rutkamen sünd. De dreegt den Titel Ik nich- Besinnen an een Kinnertiet un Jöögd. He leet sien Fro Ingrid, baren Ascher un twee Söhns torüch. De beiden Söhns, Alexander un Nicolaus, sünd ok Publizisten wurrn. Alexander Fest is een vun de Geschäftsföhrers vun den Rowohlt-Verlag un Nicolaus is Liddmaat vun de Chefredaktion vun de Bild-Zeitung.
Böker
Das Gesicht des Dritten Reiches. Profile einer totalitären Herrschaft. München, Piper 1963, ISBN 3-492-21842-3.
Hitler. Eine Biographie. Frankfurt a.M., Propyläen 1973, 1190 Sieten, veel swart-witte Biller, bunnen, ISBN 3-549-07172-8 (Vörwoort, Klappentext, Wat insteiht vun de nee Uplaag 2002)
Die unwissenden Magier. Über Thomas und Heinrich Mann. Berlin, Siedler 1985, ISBN 3-88680-160-8; as Taschenbook rutkamen bi Goldmann, München 1998, ISBN 3-442-75535-2.
Im Gegenlicht. Eine italienische Reise. Berlin, Siedler 1988; nee rutgeven: Reinbek, Rowohlt 2004, ISBN 3-498-02092-7.
Der zerstörte Traum. Vom Ende des utopischen Zeitalters. Berlin, Siedler 1991, ISBN 3-88680-335-X.
Wege zur Geschichte. Über Theodor Mommsen, Jacob Burckhardt und Golo Mann. Zürich, Manesse 1992.
Die schwierige Freiheit. Über die offene Flanke der offenen Gesellschaft. Siedler, Berlin 1993, ISBN 3-88680-530-1.
Staatsstreich. Der lange Weg zum 20. Juli. Berlin 1994, ISBN 3-88680-539-5.
Speer. Eine Biographie. Berlin, Alexander Fest-Verlag 1999, ISBN 3-8286-0063-8.
Horst Janssen. Selbstbildnis von fremder Hand. Berlin, Fest 2001, ISBN 3-8286-0158-8; as Taschenbook: Reinbek, Rowohlt-Taschenbuch-Verlag 2004, ISBN 3-499-61901-6.
Der Untergang. Hitler und das Ende des Dritten Reiches. Berlin, Alexander Fest-Verlag 2002, ISBN 3-8286-0172-3.
Begegnungen. Über nahe und ferne Freunde. Reinbek bi Hamborg, Rowohlt Verlag, September 2004, ISBN 3-498-02088-9 (Portraits vun Hannah Arendt, Sebastian Haffner, Ulrike Meinhof, Dolf Sternberger, Wolf Jobst Siedler, Arnulf Baring, Golo Mann, Joachim Kaiser, Rudolf Augstein, Johannes Gross, Horst Janssen, Hugh R. Trevor-Roper, Henning Schlüter, Hans Pels-Leusden)
Der lange Abschied vom Bürgertum. Joachim Fest und Wolf Jobst Siedler im Gespräch mit Frank A. Meyer. Berlin, wjs-Verlag 2005, ISBN 3-937989-10-2.
Die unbeantwortbaren Fragen. Notizen über Gespräche mit Albert Speer zwischen Ende 1966 und 1981. Reinbek, Rowohlt 2005, ISBN 3-498-02114-1 (as Taschenbook: Reinbek, Rowohlt Taschenbuch Verlag 2006, ISBN 3-499-62159-2).
Ich nicht - Erinnerungen an eine Kindheit und Jugend. Reinbek, Rowohlt 2006, ISBN 3-498-05305-1.
Up Platt is nix vun Joachim C. Fest rutkamen.
Film
Operation Walküre. Regie: Franz Peter Wirth, Produktion: 1971, Joachim C. Fest in een lüttje Rull
Hitler - Eine Karriere. Een Film vun Joachim C. Fest un Christian Herrendörfer: 1977, EU: Berlinale 1977, TV-Eerstutstrahlen: 4. Januar 1987
Zeugen des Jahrhunderts. Roger Willemsen fragt Joachim Fest. 60 Min. Produktion: ZDF, Eerst Utstrahlen: 2. Februar 2003
Hitler und kein Ende. Joachim Fest – Eine Jahrhundertbilanz. Reportaag, 40 Min. Een Film vun Beate Pinkerneil. Produktion: ZDF/3sat, Eerst Utstrahlen: 10. Dezember 2005 (Inhaltsangabe von 3sat)
Zur Erinnerung an Joachim Fest. ‚Ertrage die Clowns‘. Joachim Fest - Leistung als Lebensglück. 15 Min. Produktion: ZDF, Eerst Utstrahlen: 13. September 2006
Interviews
„Prof. Dr. h.c. Joachim Fest, Historiker und Autor, im Gespräch mit Jochen Kölsch“, Bayerischer Rundfunk, 8. Juni 2001
„Joachim C. Fest, Historiker, im Gespräch mit Werner Witt“ aus der SWR 2-Sendereihe Zeitgenossen, 19. Juni 2005 (ca. 44 Min.) (zum Abhören mit dem RealPlayer neben dem Audio-Symbol anklicken: "Gespräch mit Prof. Joachim Fest hören")
Weblinks
„Was für ein Land!“, Die Zeit, 7. Oktober 2004, Nr. 42, Interview
„Grass und Fest erinnern sich“, dpa / stern, 12. September 2006
„Fest: Meinungsfreiheit gilt auch für fragwürdige Zeitschriften. Historiker gegen Ausschluss der „Jungen Freiheit“ von der Buchmesse“, Deutschlandfunk, 9. Februar 2006
Nahropen''
„Der Mensch ist nicht zu vornehm für das Leben“, FAZ, 12. September 2006 mit Artikeldossier to Fest
„Zum Tode von Joachim Fest: Der stolze Einzelgänger“, Der Spiegel, 12. September 2006
„Joachim Fest: Gegen jeglichen Zeitgeist“, Die Welt, 12. September 2006
„Joachim Fest, ein kontroverser Konservativer“, Netzeitung, 12. September 2006
„Die Moral von der Geschichte. Eine Instanz im Geistesleben der Republik – unbestreitbar. Zum Tod von Joachim Fest“, Tagesspiegel, 13. September 2006
„Der letzte Bürger der Bundesrepublik“, taz, 13. September 2006
„Ein Mikromilieu des Anstands“, Die Zeit, Nr. 38, 14. September 2006Fotos'''
Bilder-Galerie, Tagesspiegel
Fests Maxime: „Ertrage die Clowns!“
Mann
Journalist
Historiker
Schriever
Hoochdüütsch
Boren 1926
Storven 2006
Börger von Düütschland |
8793 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Xenon | Xenon | Xenon (ooltgreeksch: ξένος „frömd“) is en cheemsch Element mit dat Atomteken Xe un de Atomtall 54. So as Helium, Neon, Argon, Krypton un Radon is dat en Eddelgas. Dat bedüüt, dat Xenon nich so licht mit annere Elementen oder sik sülvst reageren kann. Man kennt blots en paar Verbinnen mit Xenon, wovon aver de meisten blots bi ganz siete Temperaturen bestännig blievt. Xenon kummt in de Natur nich as Molekül vör, man blifft en enkelt Atom.
Dat Gas is dat roorste Element op de Eer, dat nicht radioaktiv is un is in lütte Mengden in de Atmosphäär to finnen. Ofschoonst dat roor is, wat dat op männige Oort un Wies insett, so to’n Bispeel as Füllgas vun Xenon-Gasentladungslampen, de ünner annern in Autolüchten („Xenonlicht“) insett warrt, oder as Narkoosmiddel to’n Inaten.
Historie
John William Strutt, 3. Baron Rayleigh, un William Ramsay harrn 1894 Argon as dat eerste Eddelgas opdeckt. Een Johr later hett Ramsay dat bit dorhen blots ut dat Sünnspektrum bekannte Helium ut Uranierz isoleert un weer ut de Gesetten vun’t Periodensystem gewohr, dat dat noch annere Elementen von disse Oort geven müss. He hett dorüm siet 1896 eerst mol verschedene Mineralen un Meteoriten un de Gasen, de bi’t Hitt maken oder Oplösen afgeven weern, ünnersöcht. Ramsay un sien Mitarbeiter Morris William Travers harrn dormit aver keen Spood. Se fünnen blots Helium un roor ok Argon. Ok dat Ünnersöken vun hitte Gasen ut Cauterets in Frankriek un ut Iesland hebbt keen Resultaten bröcht.
Denn füngen se an, 15 l Rohargon to ünnersöken un dör Verfletigen un frakschoneerte Destillatschoon optosplitten. Bi’t Verdampen vun’t Rohargon bleev wat torüch, wat se ünnersöken deen. Dorbi hebbt se dat ne’e Element Krypton opdeckt. Nadem se ok Neon opdeckt harrn, füngen Ramsay un Travers in’n September 1898 dormit an, Krypton dör frakschoneerte Destillatschoon wieter to ünnersöken. Dorbi sünd se op en Element stött, dat en högeren Kaakpunkt harr as Krypton. Dat hebbt se denn Xenon nöömt na dat ooltgreeksche xénos (ξένος) för „frömd“.
1939 hett Albert R. Behnke opdeckt, dat Xenon anästhetisch wirken deit. He ünnersöch verscheden Gasen un Gasmischen op Dukers un vermodt ut sien Resultaten, dat Xenon ok bi Normaldruck en narkotisch Wirken hebben müss. Man, he harr nich noog vun dat Gas, üm dat natowiesen. Bestätigt weer dat 1946 an Müüs dör J. H. Lawrence. De eerste Operatschoon ünner Xenon-Narkoos hett Stuart C. Cullen 1951 maakt.
Neil Bartlett hett 1962 mit Xenonhexafluoroplatinat to’n eersten mol en Xenonverbinnen opdeckt, wat de eerste Eddelgasverbinnen överhaupt weer. Blots wenigen Maanden later sünd in’n August 1962 meist to glieken Tiet Xenon(II)-fluorid vun Rudolf Hoppe un Xenon(IV)-fluorid vun en Grupp üm de US-Amerikaner C. L. Chernick un H. H. Claassen synthetiseert worrn.
Vörkamen
In’t Weltall is Xenon nich roor un kann vun sien Männigkeit mit de vun Barium, Rubidium un Nickel vergleken warrn. Op de Eer tellt dat Element dorgegen to de, de an’n wenigsten vörkamt. Dat is dat roorste bestännige Element. Blots en Reeg vun radioaktive Elementen, de sünners as Twüschenprodukten in Verfallsregen vörkamt, sünd noch roorer.
De gröttste Deel vun’t Xenon is wohrschienlich in de Atmosphäär antofinnen, woneem sien Andeel ruchweg 0,09 ppm bedriggt. Ok de Ozeanen, enkelte Stenen as Granit un Eerdgas-Borns bargt Xenon in lütte Andelen. Entstahn is dat ünner annern dör Spontanverfall vun Uran un Thorium, wat sik dör en afwieken Isotopentosammensetten vun dat atmosphäärsche Xenon nawiesen lett. As Verfallsprodukt vun radioaktive Stoffen warrt Xenon dorüm vundaag ok as Indikater för Atomwapentests bruukt un dör de CTBTO weltwiet meten. Dat geiht över dat Anlagern an Sülverzeolithen in Xenonfallen.
Meteoriten bargt Xenon, dat villicht al siet Entstahn vun’t Sünnsystem in Stenen inslaten is oder dör verschedene sekundäre Vörgäng entstahn sünd, so as de radioaktive Verfall vun’t Jodisotop 129I, Spallatschoonsreakschonen oder dat Karnsplitten vun swore isotopen as 244Pu. Ok op de Eer laat sik Xenon-Produkten vun disse Reakschonen nawiesen, wat anners rüm ok wat över’t Entstahn vun de Eer utseggt. Op’n Maand is Xenon in’n Maandstoff funnen worrn, de woll dör den Sünnwind dor hen transporteert worrn is. In Maandstenen weer Xenon funnen, dat dör Spallatschoon oder Neutroneninfang ut dat Bariumisotop 130Ba stammt.
In Witte Dwargsteerns is Xenon nawiest worrn. Dorbi sünd in’n Vergliek to de Sünn 3800-facke Kunzentratschonen meten worrn. De Grund dorför is opstunns noch nich bekannt.
Winnen
Xenon warrt opstunns eenzig mit dat Linde-Verfohren ut Luft wunnen. Bi’t Scheden vun Stickstoff un Suerstoff riekert sik dat Eddelgas wegen sien hoge Dicht tosamen mit Krypton in’n fletigen Suerstoff an, de sik in’n Sump vun de Kolonn finnt. De Mischen warrt in en Kolonn bröcht, in de dat op ruchweg 3% Krypton un Xenon anriekert warrt. Dat fletige Kunzentrat vun de Eddelgasen bargt blangen den Suerstoff noch gröttere Mengden an Kohlenwaterstoffen as Methan, fluoreerte Verbinnen as Swevelhexafluorid oder Tetrafluormethan un Sporen vun Kohlenstoffdioxid un Distickstoffmonoxid. Methan un Distickstoffmonoxid künnt över Verbrennen an Platin- oder Palladiumkatalysaters bi 500 °C to Kohlenstoffdioxid, Water un Stickstoff ümsett warrn, de dör Adsorpschoon an Molekularseven afscheedt warrn künnt. Fluorverbinnen künnt op disse Wies aver nich ut de Mischen afscheedt warrn. Dorto kann dat Gas aver mit Mikrobülgen bestrahlt warrn, wobi die Fluor-Binnen opbroken un die Fluoratomen, de dorbi free warrt, in Natronkalk opfangen warrn künnt.
De Gasmischen kann ok över en Titandioxid-Zirkondioxid-Katalysater bi 750 °C leidt warrn. Dorbi reageert de Flourverbinnen to Kohlenstoffdioxid, Fluorwaterstoff un annere afscheedbore Verbinnen.
Dorna warrt Krypton un Xenon in en wietere Kolonn, de baven hitt maakt un ünnen afköhlt warrt, scheedt. Wiel Krypton un Resten vun’n Suerstoff an’t bövere Enn vun de Kolonn rut geiht, sammelt sik dat Xenon an’n Bodden un kann afschöppt warrn. Vunwegen de hogen Nafraag un dat togliek rore Vörkamen is Xenon dat düerste Eddelgas. De Samtprodukschoonsmengde weer 1998 op 5000 bit 7000 m3 schätzt.
Egenschoppen
Physikaalsch
Ünner Normalbedingen is Xenon en eenatomig Gas ahn Klöör un Röök, dat bi 165,1 K (−108 °C) fletig warrt un bi 161,7 K (−111,45 °C) verklamt. Jüst so as de annern Eddelgasen – mit Utnahm vun Helium – kristalliseert Xenon in’t kuubsche Kristallsystem mit den Gidderparameter a = 620 pm.
As Eddelgas bargt Xenon blots afslatene Elektronenschalen. Se lett sik verkloren, worüm dat Gas jümmers eenatomig vörliggt und dat Gas so traag mit sik un annere Elementen reageert. Liekers is de Ionisatschoonsenergie vun de butensten Elektronen so siet, dat se sik in’n Gegensatz to de Valenzelektronen vun de lichteren Eddelgasen ok cheemsch afsplitten laat. So sünd ok Xenonverbinnen möglich.
Mit en Dicht vun 5,8982 kg/m3 bi 0 °C un 1013 hPa is Xenon düütlich sworer as de dörsnittliche Luft. In’t Phasendiagramm liggt de Tripelpunkt bi 161,37 K un 0,8165 bar, de kritische Punkt bi 16,6 °C, 5,84 MPa un en kritischen Dicht vun 1,1 g/cm3. Ünner hogen Druck vun 33 GPa un bi en Temperatur vun 32 K verhollt sik Xenon as en Metall un leidt elektrischen Stroom.
Cheemsch
Jüst as all Eddelgasen reageert Xenon kuum mit annere Elementen, liekers is Xenon tosamen mit Radon dat reaktivste Eddelgas. Wohrhaftig gifft dat en gröttere Tall vun Xenonverbinnen, sogor mehr as vun’t sworere Radon, dat woll de sietere Ionisatschoonsenergie opwiest, man wegen sien Radioaktivität mit korte Halfweertstieten vun sien Isotopen sünd de Radon-Verbinnen tomeist nich bestännig.
Xenon regeert blots mit Fluor direkt. Afhangig vun de Proportschoon vun Fluor un Xenon entstaht dorbi ünner exotherme Reakschoon bi högere Temperaturen Xenon(II)-fluorid, Xenon(IV)-fluorid oder Xenon(VI)-fluorid. Verbinnen mit en poor annere Elementen as Suerstoff oder Stickstoff sünd ok bekannt. Man, se sünd weniger bestännig un künnt blots dör Reakschoon vun Xenonfluoriden oder – as Xenon(II)-chlorid – bi deepe Temperaturen dör elektrisch Entladen wunnen warrn.
Xenon billt Clathraten, bi de dat Atom blots physikaalsch bunnen un in en Hollruum vun Ümgeven Kristall inslaten is. En Bispeel dorför is dat Xenon-Hydrat, bi dat dat Gas in Ies inslaten is. Dat is twüschen 195 un 233 K bestännig. Üm de Ruumtemperatur rüm lett sik Xenon to’n Deel in Water lösen. Mit dat Water gifft dat keen Wesselwirken, man hier stell sik de so nöömte hydrophobe Effekt in, wat de Beweglichkeit vun de Watermolekülen üm dat Xenon bi 25 °C üm ruchweg 30 % minnert. Sünd in de Xenon-Water-Lösen tosätzlich Solten, denn lagert sik grote Anionen, so as Bromid un Iodid an dat Xenon an un billt en Xenon-Anion-Kumplex, de bi’t gröttere Anion starker is. Ok in Fullerenen künnt Xenonatomen inslaten wesen, de denn ok op de Reaktivität vun’t Fulleren wirkt, to’n Bispeel bi de Reakschoon mit 9,10-Dimethylanthracen.
Isotopen
Vun Xenon sünd alltohopen 37 Isotopen un wietere twölf Karnisomeren bekannt. Dorvun sünd söven Isotopen bestännig (kiek Infobox baven rechts). De beiden Isotopen 124Xe un 136Xe sünd nich bestännig, hebt aver so lange Halfweertstieten, dat se tosamen en düütlichen Andeel vun’t natürliche Vörkamen utmaken doot, ahn en starke Radioaktivität to wiesen. De annern Isotopen un Isomeren hebbt dorgegen korte Halfweertstieten twüschen 0,6 µs bi 110Xe un 36,4 Daag bi 127Xe. Na Tinn is Xenon dat Element mit de meisten bestännigen Isotopen. In’t natürliche Vörkamen hebbt 132Xe mit 26,9 %, 129Xe mit 26,4 % un 131Xe mit 21,2 % de gröttsten Andeelen. Dorna kamt 134Xe mit 10,4 % un 136Xe mit 8,9 %. All anneren kamt blots in lütte Mengden vör.
Xenonisotopen entstaht ünner annern bi’t Karnsplitten in Karnkraftwarken. Vun sünnere Bedüden is dor 135Xe, dat en korte Halfweertstiet hett un in gröttere Megden direkt as Splittprodukt billt warrt oder över 135I ut dat Splittprodukt 135Te tostannen kummt. 135Xe hett en düchtig groten Infangdweersnitt för thermische Neutronen vun 2,9 · 106 Barn, wobi sik dat bannig langlevige 136Xe billt. Disse Infangvörgang minnert de Leistung vun en Reakter, vunwegen dat de Neutronen nu nich mehr för wietere Karnsplitten praat staht. In’n Bedrief vun en Karnkraftwark billt sik en Gliekgewicht vun Verfall un Billn vun 135Xe. Wenn de Reakter dorgegen afschallt warrt, billt sik wieter 135Xe ut de Produkten, de al dor sünd, man för’t Afboen fehlt ne’e thermische Neutronen, so dat de jümmer langsomer löpt. Dat warrt ok as Xenonvergiften betekent, vun wegen, dat dormit en direkt Wedderhoochfohren vun en afschlaten Karnreakter hinnert warrt. Disse Vörgang hett bi de Reakterkatastrooph vun Tschernobyl en Rull speelt.
133Xe warrt in de Nuklearmedizin insett un deent dor vör allen to’n Ünnersöken vun’t Dörblöden vun’n Bregen, Muskeln, Huut un annere Organen. 129Xe warrt as Sond in de Karnspinresonanzspektroskopie to’n Ünnersöken vun Egenschoppen vun Böverflachen bi ünnerscheedlicher Materialen un vun Biomolekülen insett.
Bruuk
Xenon warrt vör allen as Füllgas vun Lampen insett. Dorto tellt de Xenon-Gasentladungslamp, bi de in Xenongas en Lichtbagen tünnert warrt. De warrt bit to 6000 K hitt. Dorbi gifft dat ioniseerte Gas Strahlen af, de vergliekbor is mit dat Daglicht. Insett warrt disse Lampen to’n Bispeel in Filmprojekters, Blitzlichter oder bi’t Befüern vun Start- un Lannbahnen in Flaaghavens. As so nöömt Xenonlicht sünd disse Lampen ok in Autolüüchten bekannt, woneem se bi glieke elektrische Leistung ruchweg twee’nhalf mol so veel Licht tüügt as en Halogenlamp. Gleihlampen künnt mit Xenon oder Xenon-Krypton-Mischen füllt warrn. Se künnt dordör hitter warrn und bringt dordör mehr Lichtbüüt.
Bito is Xenongas en Lasermedium in Excimerlasers. Dorbi billt sik en Xe2-Dimer, dat nich bestännig is un ünner Utsennen vun Strahlen bi en tyypsche Bülgenläng vun 172 nm in’t ultravigelette Rebeet vun’t Spektrum verfallt. Ok Lasers, bi de Xenon mit annere Halogenen mischt warrt, sünd bekannt. Se hebbt annere afstrahlte Bülgenlängen. To’n Bispeel strahlt de Xe-F-Laser Licht mit en Bülgenlänge vun 354 nm af.
In Ionendriefwarken warrt Xenon faken as Andriefmiddel (Stüttmasse) bruukt. Ionendriefwarken tüügt blots siete Schuuvkräft, sünd aver wegen jemehrn hogen spezifischen Impuls düütlich effizienter as cheemsche Driefwarken. Se warrt dorüm in eenige Satelliten as Korrekturdriefwarken oder as Hööftdriefwark vun Ruumsonden insett, de dormit Telen anstüern künnt, de fröher to wiet weg weern. Xenon warrt insett, vunwegen dat dat as Eddelgas lichter to bruken un bito ümweltfründlicher is as Cäsium oder Quecksülver.
Versöökswies warrt Xenon in Kunzentratschonen bit 35 % as Kuntrastmiddel in de Röntgendiagnostik bruukt, mitünner ok mit Krypton mischt, üm de Absorpschoon to vergröttern. Dör Inaten vun hyperpolariseert 129Xe kann de Lung in’t MRT (NMR) goot dorstellt warrn.
Bioloogsch Bedüden
As Eddelgas billt Xenon wegen sien Reakschoonstraagheit keen kovalente Binnen mit Biomolekülen un geiht somit ok nich in’n Stoffwessel in. Man, över induzeerte Dipolen künnt Atomen vun’t Gas mit bioloogsche System wesselwirken. To’n Bispeel wiest Xenon en Narkoos-Wirken ünner Bedeeligen vun Glutamat-Rezepters. De Mechanismus dorachter is noch nich vullstännig kloor. In högere Kunzentratschonen kann dat de Luft mit sien Suerstoff dorin verdrängen un to Sticken föhren.
Nee Utforschen gifft Henwiesen dorop, dat vun Xenon ok neuroprotektiv un analgetisch Wirken utgeiht.
Narkoosmiddel
Xenon hett en Narkooswirken un kann as Inhalatschoonsanästhetikum insett warrn. Siet 2005 gifft dat en Tolaten för den Insatz bi ASA 1- un 2-Patienten. Wegen de hogen Kosten gifft dat mit dat Narkoosgas aver mit Stand vun März 2010 noch nich veel Insichten. Xenon hett en düchtig sieten Blood-Gas-Verdeelkoeffizient, so dat dat gau an- un affloden deit. Bi’t Affloden kann jüst so as bi’t Lachgas en Diffusionshypoxie vörkamen. Dorüm mutt Xenon mit reinen Suerstoff utwaschen warrn. Gegen dat faken insette Lachgas hett Xenon en poor Vördelen. To’n Bispeel is dat nich gefährlich dormit ümtogahn un Xenon is ok den Driefhuusgas. De Hämodynamik is bi Xenon ok bestänniger as bi annere volatile Anästhetika, d. h. dat de Blooddruck nich afsacken deit. Eher stiggt de Hartfrequenz ’n beten an. En Nadeel is, dat vun Xenon teemlich hoge Kunzentratschonen bruukt warrt, so dat höchstens noch 30–40 % Suerstoff togeven warrn kann. Man, de gröttste Nadeel is de hoge Pries.
Doping
In’t Ümfeld vun de Olympischen Winterspelen 2014 in Sotschi weer en Naforschen vun’n WDR publiek maakt, de över den Missbruuk vun Xenon as Dopingmiddel berichten de. Dorna schüllt russ’sche Athleten siet de Sommerspelen 2004 in Athen versöcht hebben, jemehr Leistungsvermögen to verbetern. Se schüllt in’t Training de Hälfte vun’n Luftsuerstoff dör Xenongas uttuuscht hebben. Dorto schall vun’n russ’schen Staat en Studie bi’t de Forschungs- un Entwicklungsinrichten Atom-Med-Zentrum in Opdrag geven worrn wesen. Na disse Institutschoon regt Xenon in’n Lief de Produkschoon vun EPO an. In Deerversöken weer de EPO-Produkschoon in een Dag op 160 % anstegen. Glieke Utwirken weer man bi Minschen vermodens. In’n Mai 2014 hett de WADA dorüm Xenon, jüst so as Argon, op de Dopinglist sett. Man, opstunns sünd keen Sporen vun disse Dopingoort in’t Blood natowiesen.
Verbinnen
Vun Xenon gift dat en Reeg vun Verbinnen in de Oxidatschoonsstopen +2 bit +8. An’n bestännigsten sünd Xenon-Fluor-Verbinnen. Aver dat gifft ok Verbinnen mit Suerstoff, Stickstoff, Kohlenstoff un eenige Metallen as Gold.
Fluorverbinnen
Dree Verbinnen mit Fluor sünd bekannt: Xenon(II)-fluorid, Xenon(IV)-fluorid un Xenon(VI)-fluorid. Dat Xenon(II)-fluorid is de bestännigste vun all Xenonverbinnen un hett en lineraren Opbo. Dat is bito de eenzige Xenonverbinnen, de in lütte Mengden ok technisch insett warrt. Se warrt in Laborsynthesen as stark Oxidatschoons- un Fluoreermiddel bruukt, to’n Bispeel üm aromaatsche Verbinnen direkt to fluoreren.
Xenon(II)-fluorid lett sik ahn to verfallen in Water oder Süren lösen un hydrolyseert blots langsom. De beiden annern Verbinnen, de quadraatsch-planar opboet sünd, hydrolyseert dorgegen gau. Se sünd düchtig reaktiv. To’n Bispeel reageert Xenon(VI)-fluorid mit Siliziumdioxid un kann dorüm nich in Glasfatten opbewohrt warrn.
Suerstoffverbinnen un Oxidfluoriden
Mit Suerstoff kann Xenon de höchst mögliche Oxidatschoonsstoop vun +8 innehmen. Dat is de Fall bi Xenon(VIII)-oxid un Oxifluorid Xenondifluoridtrioxid XeO3F2 as ok in Perxenaten vun de Form XeO64−. Butendem sünd Verbinnen as Xenon(VI)-oxid un de Oxifluoriden XeO2F2 un XeOF4 in de Oxidatschoonsstoop +6 as ok Xenon(IV)-oxid und das Oxifluorid XeOF2 mit veerweertig Xenon bekannt. All Xenonoxiden un -oxifluoriden sünd unbestännig un veele dorvun künnt exploderen.
Annere Xenonverbinnen
As wietere Halogenverbinnen vun’t Xenon is Xenon(II)-chlorid bekannt. De is aver bannig unbestännig un kann blots bi siete Temperaturen spektroskoopsch nawiest warrn. Jüst so sünd ok mischte Waterstoff-Halogen-Xenon-Verbinnen un de Waterstoff-Sauerstoff-Xenonverbinnen HXeOXeH dör Photolyys in de Eddelgasmatrix herstellt un spektroskoopsch nawiest worrn.
Orgaansche Verbinnen vun Xenon sünd mit verschedene Liganeden bekannt, to’n Bispeel mit fluoreerte Aromaten oder Alkinen. En Bispeel för en Stickstoff-Fluor-Verbinnen is FXeN(SO2F)2.
Ünner supersure Ümstännen kann Xenon Kumplexen mit Metallen as Gold oder Quecksülver billn. Dat Gold liggt dor vör allen in de Oxidatschoonsstoop +2 vör, man ok Gold(I)- un Gold(III)-Kumplexen sünd bekannt.
Borns
Literatur
P. Häussinger, R. Glatthaar, W. Rhode, H. Kick, C. Benkmann, J. Weber, H.-J. Wunschel, V. Stenke, E. Leicht, H. Stenger: Noble Gases. In: Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley-VCH, Weinheim 2006, doi:10.1002/14356007.a17_485.
W. Jelkmann: Xenon Misuse in Sports – Increase of Hypoxia-Inducible Factors and Erythropoietin, or Nothing but „Hot Air“? In: Dtsch Z Sportmed. 65, 2014, S. 267–271, doi:10.5960/dzsm.2014.143.
Websteden
EnvironmentalChemistry.com: Xenon (engelsch)
Chemisch Element |
8797 | https://nds.wikipedia.org/wiki/He | He | He oder HE is afkört för
He, dat Atomteken vun’t Element Helium,
He, hebrääsch Bookstaav,
He, de Helmholtz-Tall in de Akustik,
He, Kreis vun de bezirksfre’en Stadt in de Provinz Anhui, China,
HE, IATA-Kood vun de Luftfohrtsellschop Walter,
HE, Hessen in’n Lännerkood na ISO 3166-2,
HE, dat Autokennteken vun’n Landkreis Helmstidde, Neddersassen. |
8798 | https://nds.wikipedia.org/wiki/SN | SN | SN, Sn oder sn is afkört för
dat Autokennteken von Swerin in Mekelnborg-Vörpommern,
de Lännerkood na ISO 3166-2 för’t Land Sassen,
IATA-Kood för de belgische Flaagsellschop Brussels Airlines,
IATA-Kood för de Fröhere belgische Flaagsellschop SN Brussels Airlines,
IATA-Kood för de ehmolige belgische Flaagsellschop Sabena,
de Landskood na ISO 3166 för den Staat Senegal,
Symbol von dat chemisch Element Tinn,
de Toplevel-Domain vun Senegal,
de ISO-639-1-Kood vun de afrikaanschen Spraak Shona,
dat Eenheitenteken vun de histoorschen Eenheit Sthen,
de cheemsche sn-Nomenklatur. |
8799 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Titan | Titan | Titan betekent
Titan, Wesen, dat in de greeksche Mythologie to dat öllste Göttergeslecht tellt,
Titan, Maand vun den Planet Saturn,
Titan, metallsch cheemsch Element,
Titan, Rakete, de vun de US-Amerikaaners twüschen 1955 un 2005 bruukt warrn is,
Titan, Roman vun Jean Paul,
Titan, Roman vun Morgan Robertson,
Titan A.E., en Science-Fiction-Trickfilm,
1. Sinfonie, den Binaam von de 1. Sinfonie vun Gustav Mahler. |
8800 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bahai-Andachtshuus%20Kampala | Bahai-Andachtshuus Kampala | Dat Bahai-Andachtshuus Kampala is en Gottshuus vun de Bahai-Religion in de Stadt Kampala in Uganda. Dat is dat eenzige Andachtshuus vun de Bahai in Afrika. Den Grundsteen hebbt se in’n Januar 1958 leggt. Apen maakt hett dat Huus den 13. Januar 1961 op den Kikaya-Bült. Den Plaan för dat Bowark harr Mason Remey maakt.
De eerste Bahai-Gemeend in Uganda harr sik an’n 2. August 1951 tohoopfunnen. Dat weren allens Bahai ut Grootbritannien un den Iran, de den Bahai-Glöven na Afrika bringen wullen. Hüüt leevt üm un bi 105.000 Bahai in Uganda.
Dat Andachtshuus hett negen Ecken un negen Dören un is 38 Meter hooch. 800 Lüüd hebbt in dat Huus Platz to’n Beden.
Bahai
Religiös Bowark
Uganda
Kampala |
8801 | https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6pke%20%28V%C3%B6rnaam%29 | Röpke (Vörnaam) | Röpke (ok Röbke un Roepke) is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Röpke kümmt woll vun de olen Naams Rupert, Ruprecht un Robert vun her. De ole germaansche Naam is (H)Ruotbert. Dor steekt de beiden Wöör hruot un beraht in. Hruot heet Pries oder Ehr un beraht heet glinsterig oder beröhmt. De Naam bedutt denn sowat as „Beröhmt un to priesen“ oder ok „De glinstert vunwegen sien Ehr“.
De plattdüütsche Naam
As dat bi de Plattdüütschen begäng weer, is vun de Naams eerst mal een korte Form vun maakt wurrn. Dat weer denn Robbe, Robbie oder ok Rubbe. As dor een Smusenaam för lüttje Gören vun maakt weern scholl, keem dor dat Anbacksel (Suffix) to'n lüttjer maken(Diminutiv) -ke achteran. Denn heet de Naam Robbeke oder ok Rubbeke. Dor is denn Röpke oder ok Röpcke vun wurrn. Dat heet so veel, as : Lütt Robert.
Plattdüütsche Tonaams
Vun düsse Vörnaam is denn ok de plattdüütsche Tonaam Röpke (ok Röpcke un Roepke) vun wurrn. De bedutt denn so wat, as : „Ut Röpke sien Familie“ oder ok „Vun Röpke sienen Hoff“. Düsse Tonaam is in Bremen un de Dörper dor umto ganz begäng.
Fundöörd
De plattdüütsche Vörnaam Röpke etc. finnt sik toeerst:
1701 in Schönemoor (Röbke)
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
8803 | https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Stratennaams%20in%20Kampala | List vun de Stratennaams in Kampala | De List vun de Stratennaams in Kampala wiest, wat de Stratennaams in de Stadt Kampala in Uganda bedüden doot un woneem se vun afkaamt.
A
Acacia Avenue
Acacia Drive
Access Road
Akii-Bua Road: nöömt na den Sportler John Akii-Bua
Albert Cook Road: nöömt na den britischen Mediziner Albert Ruskin Cook, de Krankenhüüs in Uganda grünnt hett
Allen Road
Archer Road: nöömt na den Kolonialbeamten Geoffrey Archer
B
Baka Close
Baker Road: nöömt na den Afrikaforscher Samuel White Baker
Balintuma Road
Bandali Rise
Bank Lane
Barnabas Road
Baskerville Avenue: nöömt na den britischen Missionar George K. Baskerville
Ben Kiwanuka Street: nöömt na den Premierminister Ben Kiwanuka
Berkeley Road
Bombo Road: nöömt na de Stadt Bombo, woneem de Straat hengeiht
Boundary Close
Buganda Road: nöömt na Buganda, dat Königriek, vun dat Kampala de Hööftstadt is
Bukasa Road: nöömt na dat Eiland Bukasa, Deel vun de Ssese-Eilannen
Bukoto Road
Burton Street: nöömt na Richard Francis Burton
Buxton Road: nöömt na den britischen Missionar Victor Buxton
C
Cassia Hill Road
Cathedral Road: nöömt na de Kathedraal vun Namirembe
Channel Street
Chwa II Road: nöömt na Kabaka Daudi Chwa II.
Clement Hill Road
Colville Street: nöömt na den britischen Offizier Henry Edward Colville, de 1893 de Offensiv gegen Kabalega anföhr
Coryndon Road: nöömt na den Kolonialpolitiker Robert Thorne Coryndon
D
Dastur Street
De Winton Rise: nöömt na den kongolesischen Kolonialbeamten Francis de Winton
De Winton Road: nöömt na den kongolesischen Kolonialbeamten Francis de Winton
Dundas Road: nöömt na den britischen Kolonialbeamten Charles Dundas
Dwaliro Road
E
Eighth Street: Achte Straat
Ekobo Avenue
Elgon Terrace: nöömt na den Barg Elgon
Elizabeth Avenue
Entebbe Road: nöömt na de Stadt Entebbe, woneem de Straat hengeiht
Estate Road
F
Fifth Street: Föffte Straat
First Street: Eerste Straat
Fourth Street: Veerte Straat
G
Gaba Road: nöömt na den Oort Gaba, woneem de Straat hengeiht
Gayaza Road: nöömt na de Stadt Gayaza, woneem de Straat hengeiht
George Street
Golf Course Road: nöömt na den Golfplatz Kampala, an den de Straat langs geiht
Grace Road
H
Haji Kasule Road: nöömt na den Muslimföhrer Haji Kasule
Hamu Mukasa Road: nöömt na Ham Mukasa, Apolo Kagwa sien Sekretär
Hanlon Road: nöömt na Bischop Henry Hanlon
Hanninton Road: nöömt na den Bischop un Märtyrer James Hannington
Hesket Bell Road: nöömt na den britischen Kolonialbeamten Hesketh Bell
Hill Lane
Hoima Road: nöömt na de Stadt Hoima, woneem de Straat hengeiht
I
Ibis Vale
Impala Avenue: nöömt na den Impala-Antilopen
Ismael Road
J
Jinja Road: nöömt na de Stadt Jinja
John Babiiha Avenue: nöömt na den Politiker John Babiiha
Johnston Street
K
Kabakanjagla Road
Kabusu Road
Kafu Road
Kafumbe Mukasa Road: nöömt na den Viez-Finanzminister Abbey Kafumbe-Mukasa
Kagera Road: nöömt na den Stroom Kagera (Kagera-Nil)
Kalema Road
Kamanya Road: nöömt na Kabaka Kamanya
Kampala Road: ene vun de wichtigsten Verkehrsstraten direktemang in de Binnenstadt
Kanjokya Street
Kasozi Road
Kasubi View Road
Katalima Road
Katonga Road: nöömt na den Stroom Katonga
Katwe Road: nöömt na den Oort Katwe
Kawaala Road
Kayima Road
Kibira Road
Kibuli Road: nöömt na den Kibuli-Bült, op den ok de Kibuli-Moschee steiht
Kimathi Avenue
Kimera Road
Kinawataka Road: nöömt na den Stadtdeel Kinawataka
King African Rifles Drive: nöömt na de King African Rifles
King African Rifles Road: nöömt na de King African Rifles
King George VI Street: nöömt na den britischen König Georg VI.
Kintu Road
Kira Road: nöömt na den Oort Kira, woneem de Straat hengeiht
Kireka Road
Kisenyi Road: nöömt na de Stadt Kisenyi
Kitante Road
Kulubya Close
Kyadondo Road (1)
Kyadondo Road (2)
Kyagwe Road
L
Lincoln Close
Link Road
Livingstone Road: nöömt na den Afrikaforscher David Livingstone
Lourdel Road: nöömt na den Missionar Siméon Lourdel
Lower Kololo Terrace
Lower Mulago Hill Road
Lubobbo Close
Lugard Road: nöömt na den Afrikaforscher Frederick Lugard
Lugogo By-Pass Road: de Ümgehungsstraat geiht in’n Oosten vun de Stadt vun den Stadtdeel Lugogo ut an den Stadtdeel Kololo langs
Lumumba Avenue: nöömt na den kongoleeschen Ministerpräsident Patrice E. Lumumba
Lumumba Road: nöömt na den kongoleeschen Ministerpräsident Patrice E. Lumumba
Luthuli Avenue: nöömt na den Präsident vun’n ANC Albert Luthuli
Luthuli Rise: nöömt na den Präsident vun’n ANC Albert Luthuli
Luwum Street: nöömt na Janani Luwum
M
Mabua Road
Mackay Road: nöömt na den britischen Missionar Alexander Muirhead Mackay
Mackenzie Vale
Mackinnon Road: nöömt na den Ünnernehmer William Mackinnon
Makerere Hill Road: nöömt na den Makerere-Bült
Makerere Road: nöömt na den Makerere-Bült, op den ok de Makerere-Universität steiht
Malcolm X Avenue: nöömt na Malcolm X
Mansfield Road
Market Square
Market Street: nöömt na den Nakasero-Markt, de in de Straat liggt
Martini Road
Masaka Road: nöömt na de Stadt Masaka, woneem de Straat hengeiht
Mbogo Road: nöömt na den Stadtdeel Kyambogo
Mbuya Hill Road: nöömt na den Mbuya-Bült
Mengo Hill Road: nöömt na den Mengo-Bült, op den den Kabaka sien Palast steiht
Mitala Road
Mufunya Road
Mukwano Road
Musajja Alumbwa Road
Musizi Lane
Mutesa II Road: nöömt na Kabaka Mutesa II.
Mutesa Road: nöömt na Kabaka Mutesa I.
Muwafu Road
Muwuliriza Road
Muyenga Road
N
Nabulagala Road
Nabunya Road
Naguru Avenue
Naguru Road
Nakasero Hill Road: nöömt na den Nakasero-Bült
Nakasero Lane: nöömt na den Nakasero-Bült
Nakasero Road: nöömt na den zentralen Nakasero-Bült in Kampala, op den de Straat toföhrt
Nakivubo Green Street
Nakivubo Place: nöömt na den Stroom Nakivubo, de dör Kampala fleten doot
Nakivubo Road: nöömt na den Stroom Nakivubo, de dör Kampala fleten doot
Namirembe Road: nöömt na den Namirembe-Bült, an den de Straat langsgeiht un op den de Namirembe-Kathedraal steiht
Namuwongo Road
Nanfumbambi Road
Nasser Road: nöömt na den ägyptischen Präsident Gamal Abdel Nasser
Natete Road: nöömt na den Vöroort Natete, woneem de Straat hengeiht
Nehru Avenue: nöömt na den indischen Ministerpräsident Jawaharlal Nehru
New Avenue
New Port Bell Road: nöömt na de Stadt Port Bell
Ngabo Road
Nile Avenue: nöömt na den Nil, den wichtigsten Stroom in Uganda
Nkrumah Road: nöömt na den ghanaaschen Präsident Kwame Nkrumah
Northcote Road: nöömt na den Jäger John Northcote
North Yusuf Lule Road: nöömt na den Politiker Yusuf Lule
Nsalo Road
Nsambya Road: nöömt na den Stadtdeel Nsambya, de Süden de Straat liggt
Ntinda Road
Nviri Lane
O
Old Jinja Road
Old Kampala Road: nöömt na den Kampala-Bült un Frederick Lugard sien Old Kampala Fort, dat op den Bült steiht
Old Kira Road
Old Port Bell Road: nöömt na de Stadt Port Bell, woneem de Straat hengeiht, hüüt is de Port Bell Road de Hööftroute
P
Parliament Avenue: nöömt na dat Parlament vun Uganda, dat an de Straat liggt
Philip Road
Pilkington Road
Pool Road
Port Bell Road: nöömt na de Stadt Port Bell, woneem de Straat hengeiht
Portal Avenue: nöömt na den britischen Kolonialbeamten Gerald Portal
Press House Road
Prince Charles Drive
Princess Anne Drive
Princess Avenue
Q
Queen Mary’s Gardens: nöömt na de engelsche Königin Marie I.
Queen’s Way
R
Rashid Khamis Road
Ridgeway Drive
Ring Road
Roscoe Road: nöömt na den Missionar un Ethnografen John Roscoe
Rosebury Lane: nöömt na den britischen Premierminister Archibald Philip Primrose, 5. Earl of Rosebery
Rubaga Road: nöömt na den Rubaga-Bült
Russel Lane
Russel Road
S
Salmon Rise
Second Street: Twete Straat
Sentema Road: nöömt na den Oort Bombo, woneem de Straat hengeiht
Senyonga Road: nöömt na Jackson Senyonga, den Grünner vun de Christian Life Church in Uganda
Seventh Street: Sövente Straat
Sezibwa Road: nöömt na den Stroom Sezibwa
Shimoni Road
Siad Barre Avenue: nöömt na den somaalschen Präsident Siad Barré
Sikh Street: nöömt na den Sikh-Tempel, de an de Straat liggt
Sir Apollo Kaggwa Road (1): nöömt na den Premierminister vun Buganda Apolo Kagwa
Sir Apollo Kaggwa Road (2): nöömt na den Premierminister vun Buganda Apolo Kagwa
Sixth Street: Sösste Straat
Snay Bin Amir Rise: nöömt na den islaamschen Missionar un Hannelsmann Snay Bin Amir
Solent Avenue
Speke Road: nöömt na den Afrikaforscher John Hanning Speke
Spring Road
Ssezibwa Road: nöömt na den Ssezibwa-Waterfall
Station Approach
Station Road: nöömt na de Laag an’n Bahnhoff Kampala
Stensera Road: nöömt na Bischop Henri Streicher, vun de Baganda Stensera nöömt
Sturrock Road: nöömt na den Schriever Ford Sturrock
Suna Road: nöömt na Kabaka Suna I.
T
Tagore Cescent
Tank Hill Road
Tennis Court Road: nöömt na den Tennisplatz in de Neeg
Ternan Avenue: nöömt na den Offizier Trevor Ternan
The Square: nöömt na den Constitutional Square, den zentralen Platz in Kampala
Third Street: Drüdde Straat
Tufnell Drive: nöömt na den Kolonialbeamten H. M. Tufnell
U
University Road
Upper Kololo Terrace
Upper Mulago Hill Road
V
Victoria Avenue
W
Wampewo Avenue: nöömt na den Oort Wampewo, bi den en groot Bargwark liggt
Wampewo Close: nöömt na den Oort Wampewo
Wandegeya Road: nöömt na den Stadtdeel Wandegeya
Weraga Road
West Road
Wheeling Road
William Street
Willis Road: nöömt na Bischop John Jamieson Willis
Wilson Road
Windsor Crescent
Y
York Terrace
Younger Avenue
Yusuf Lule Road: nöömt na den Politiker Yusuf Lule
Stratennaams
Kampala |
8804 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Krypton | Krypton | Krypton (greeksch: κρυπτός „versteken“) is as Element mit dat Symbol Kr in de Chemie bekannt. Woans ok Helium, Neon, Argon, Xenon un Radon is dat en Eddelgas. Krypton kann nich so licht mit annere Elemente oder sik sülvst reageren. Op de Eer gift dat man blots ganz wenig dorvun. Dat kummt in banning lütte Konzentratschoon in de Luft vör, so bi 1,1 ml op en Kubikmeter. As Eddelgas findt een dat Krypton blots as iengelt Atom un nich as Molekül, wie de meisten annern Gas-Arten.
As Gas und ok flüssig hett Krypton keen Klöör. Wenn dat noch meer küllt warrt, warrt Krypton kristallin und is witt. Krypton is nicht giftig, man as Gas kann dat de Luft verdräng'n und kann so to'n Ersticken führen.
Krypton is toeerst 1898 funn worrn von William Ramsay un Morris William Travers as en Rückstand in fraktioneerte Luft. Hüüt warrt Krypton dör Destilatschoon mit dat Linde-Verfaarn gewunnen. Twüschen 1960 und 1983 wörr en Spektrallinie von dat Krypton benütt worrn, üm mit Hülp von de Bülgenläng dat Meter to defineern. Bruukt warrt das Eddelgas Krypton in de Technik vör allem to'n Füllen von Lampen, so ok in Blitzlichter bi dat Fotografeeren. In die Chemie is dat woll ok bedüdsam in Verbinnen mit dat Fluor. Un ok as Füllung in Geiger-Müller-Tellrohren oder Szintillatschoonsteller warrt Krypton bruukt.
Isotope: Dat gift 13 bekannte Isotope vun Krypton, söss dorvon gift dat in de Natur und fief dorvon hebbt ok Bestand, dat sösste is man radioaktiv:
78Kr (0,35 %) dat dör dubbelten Elektroneninfang mit en Halfweertstiet vun 2,0 · 1021 a to Selen ümwannelt warrt
80Kr (2,25 %)
82Kr (11,6 %)
83Kr (11,5 %)
84Kr (57 %)
86Kr (17,3 %)
De annern Isotope sünd künstlich maakt worrn. De sünd denn all radioaktiv un warrt dör Infang to Brom ümwannelt, wenn se 45 oder weniger Neutronen hefft oder fallt to Rubidium utenanner bi 49 oder meer Neutronen.
Chemisch Element |
8808 | https://nds.wikipedia.org/wiki/W%C3%B6rpel | Wörpel | Wörpel betekent
Wörpel, een Figur ut de Geometrie,
Wörpel, een Wörpel to’n Spelen. |
8809 | https://nds.wikipedia.org/wiki/W%C3%B6rpel%20%28Geometrie%29 | Wörpel (Geometrie) | De Wörpel (ok: Tardel) is een vun de fiev Körpers in de Geometrie, so as Plato dor vun snackt hett. He geiht öber dree Dimensionen un warrt as Polyeder ankeken. Dat is een Saak mit veel Babensieden. Bi den Wörpel verhöllt sik dat mit den Babensieden so: Dat sünd seß Quadraten, de all liek groot sünd. Dor kaamt denn noch twolf Kanten to, de een just so lang is, as de anner. Un denn gifft dat ok bi den Wörpel noch acht Ecken, wo jümmers dree Babensieden tohopenstööt. Fachbegreep för den Wörpel sünd ok Hexaeder mit lieke Kanten, vun greeksch hexáedron („wat seß Kanten hett“) oder Kubus, vun latiensch cubus („Wörpel“).
Symmetrie
Vunwegen dat bi den Wörpel all Ecken, Kanten un Babensieden ünner’nanner öbereen sünd(een kann ok seggen, he hett een hoge Symetrie), warrt de Wörpel as een oorntlich Polytop bekeken.
Geometrie |
8811 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kopper | Kopper | Dat Kopper is en cheemsch Element mit dat Atomteken Cu un de Atomtall 29. Kopper höört to de Grupp vun de Övergangselementen un is en Metall. Dat Atomteken is de Afkörten vun’t lat. Woort Cuprum, dat sik afleidt vun aes cyprium („Ierz vun’t Eiland Zypern“). Op Zypern is in de Antike Kopper wunnen worrn.
Dat Metall is teemlich week un lett sik goot formen. Vun wegen sien Leddegenschoppen för Warms un Stroom warrt Kopper geern as Warkstoff, as Müntmetall un in de Elektrotechnik insett. Vun wegen dat Kopper swack reaktiv is, warrt dat to de Eddelmetallen tellt.
Kopper in de Natur
Kopper gifft dat gediegen, man dat kummt nich so faken vör. Meist finnt man dat in basaltsche Lava, wo dat ut de Smölt hatt warrt. Dor kummt dat denn as Klutens (Nuggets) in vör oder as vertwiegt Strukturn (Dendriten). De Kristallen sünd kuubsch, dat heet, as en Wörpel. Kopper is week, de Hard liggt bi 3. De Klöör is root. Kopper billt mit de Tiet ok en gröne Patina. Dat kümmt dör cheemsch Reakschonen mit Stoffen in de Luft to Kopper-Carbonat-, Sulfat- un Hydroxid-Mischen.
Veel faakener kummt dat Kopper aver as Ierz vör un dorvun gifft dat ok en ganze Reeg. Kopper warrt meist ut Kopperkies (CuFeS2) oder Koppergleem (Cu2S) gewunnen. Nicht ganz so faaken warrt Kopper ok ut Bornit (Cu5FeS4), Atacamit [CuCl2 • Cu(OH)2], Malachit (Cu2[(OH)2|CO3]) oder annere Ierze afscheed.
Historie
Kopper weer mang Gold, Sülver un Tinn en vun de eersten Metallen, dat de Minschen bruukt harrn. Kopper is teemlich week un goot to formen. Dorüm weer dat Metall al in de öllsten bekannten Kulturen vör ruchweg 10.000 Johren bruukt. De Tiet vun’t 5. Johrdusend v. Chr. un’t 3. Johrdusend v. Chr. warrt mitünner ok Koppertiet nöömt, as de Bruuk vun Kopper dormols wiet verbreedt weer.
Later harrn se denn klookkreegen, dat dat mit Tinn en Legeeren gifft, de Bronze. Dorvun hett de Bronzetiet ehrn Namen kreegen. Bronze is harder un bestänniger as Kopper un weer as Warkstoff duersomer. Man dat Ünnerscheeden vun Blie un Tinn keem eerst later mit wassen Weten in de Metallurgie, so dat de Begreep Bronze ut hüütige Sicht ’n beten wat anners to bruken is un blots op hoochkopperhollige Tinn-Kopper-Legeeren anweent warrt.
De goldgele Kopper-Zink-Legeeren „Missing“ weer ok al in’t antike Grekenland bekannt. Dat weer dör dat gemeensome Bearbeiten vun de enkelten Ierzen tohopensmölt. Man, eerst de Römers hebbt dat Verfohren vermehrt anwennt. In’t olle Kolumbien weer faken de Gold-Kopper-Legeeren Tumbaga bruukt.
Födderlänner
Dat bedüdenste kopperproduzeeren Land is Chile mit groden Afstand för Indonesien un de USA. De bedüdenste europääsche Kopperproduzent is Polen, dat vun de Föddermengden wiet för Bulgarien, Portugal un Sweden liggt. De gröttsten Exportlänner hebbt sik in de CIPEC organiseert. To disse Verenigen höört ü. a. Australien, Indonesien, de Demokraatsche Republiek Kongo un Papua-Niegguinea, woneem een vun de gröttsten Koppermienen vun de Welt op dat Eiland Bougainville 1988 to en Börgerkrieg föhrt hett, wovun de Naklapp noch bit hüüt to marken is.
Vun histoorsche Bedüden weern to’n Bispeel de Koppergruven op’t Keweenaw-Halfeiland in’n Lake Superior in de USA. Dat is dat weltwiet gröttste Vörkamen vun gediegen Kopper, woneem al in de vörkolumbischen Tiet Kopper wunnen weer. In Düütschland is bit 1900 in’t Mansfelder Land Kopperschiver afboet worrn.
Winnen
To’n Herstellen vun Kopper warrt ut Kopperkies (CuFeS2) toeerst de so nöömte Koppersteen (Cu2S mit ünnerscheedlich Andeel an FeS un üm un bi 70 % Kopper) wunnen. Dat Material warrt dorto ünner Tosetten vun Koks röst un de Iesenoxiden dorin dör Toslagstoffen, de Kieselsüür bargt, verslackt. Disse Iesensilikatslack swemmt baven op den Koppersteen un kann licht afgaten warrn.
Röstarbeit:
Smöltarbeit:
De Koppersteen warrt to Rohkopper (ok „Swartkopper“ mit en Kopperandeel vun ruchweg 98 %) wieterverarbeit. Dorto warrt dat Rohkopper gleihfletig maakt un in en Konverter gaten. In disse Smölt warrt Luft rinblaast. In en eerste Stoop (Slackenblasen) warrt dorbi dat Iesensulfid to Iesenoxid röst un dör toslahn Quarz to Slack bunnen warrn, de wedder afgaten warrn kann. De tweete Stoop is dat Garblasen, wobi twee Drüddel vun’t restliche Cu2S to Cu2O oxideert warrt. Dat Oxid sett sik mit dat restliche Sulfid to Rohkopper üm.
Slackenblasen:
Garblasen:
Dat Rohkopper (ok „Zementkopper“ nöömt) warrt dorna elektrolytsch rein maakt. Dat unreine Kopper billt dorbi de Anood. Vun dor ut wannert dat Metall as Ion na de Kathood, woneem dat as Elektrolytkopper mit blots noch ganz wenig Bimengen vun annere Stoffen afscheedt warrt. De Kopper-Andeel liggt denn bi 99,99 %. De weniger eddeln Metallen vun de Bimengen blievt in’t Elektrolyt löst, de eddeleren Metallen (to’n Bispeel Sülver un Gold) billt den „Elektrolytmudd“ un warrt enkelt opbereidt.
De Produkschoon vun Kopper löpt in en Affinerie. In Düütschland is dorför de Noorddüütsche Affinerie in Hamborg bekannt. Fröher hett dat ok de Duisborger Kopperhütt (hüüt: DK Recycling) maakt.
Eegenschoppen
physikaalsch
Kopper hett en Smöltpunkt vun 1084,3 °C, de mit’n Füer vun Holt goot to kriegen is. Un wenn dat smolten is, denn kann een dat ok geeten. Mit en Dicht vun 8920 kg/m³ tellt Kopper to de Swormetallen. Dat kristalliseert in’t kubisch-flachzentreerte (fcc „face centered cubic“) Kristallsystem (Cu-Tyyp) un hett en Mohshard twüschen 2,5 un 3.
Bito is Kopper en goden Leider för elektrischen Stroom (58 · 106 S/m), un liggt dorbi blots wenig achter dat Sülver. De Leddanlaag is aver düütlich beter as bi Gold. Ok Warms warrt dör Kopper bannig goot leidt. Op dat Gewicht rekent is Aluminium en noch beteren elektrischen Leider as Kopper, man dat hett dorbi mehr Volumen. Op’n Quadratzemtimeter Leidungsdwersnitt is dorüm Kopper de betere Leider. Butendem reageert Kopper aver nich so gau as Aluminium un lett sik ok beter verarbeiten. Dorüm warrt tomeist Kopper in de Elektrotechnik bruukt. Aluminium warrt blots insett, wenn dat op’t Gewicht ankummt.
Kopper hett as blank Metall en hellrode Klöör un sien Streekklöör is rosaroot. Wenn dat an de Luft is, löpt dat Metall röötlichbruun an. Wenn dat wieter Verweddern un korrodeern deit, billt sik mit de Tiet – faken över Johrhunnerten – en böverflachige Patina. De Metallgleem geiht dorbi verloren un de Klöör wesselt to en blaugröön.
cheemsch
Kopper kummt in de Oxidatschoonsstopen 0, +1, +2, +3 un +4 vör, wobi +1 un +2 an’n fakensten is. +2 is bito de bestännigste Stoop in waterige Lösen. Bannig roor is dorgegen de Oxidatschoonsstoop +4 (as to’n Bispeel in Cs2CuF6). Kopper(II)-Solten (t. B. Koppersulfat) wiest tomeist en blaue oder gröne Klöör op. De cheemschen Egenschoppen vun’t Kopper sünd mitünner teemlich gliek as de Elementen Sülver un Gold, de in de glieken Grupp staht. So warrt an en Iesen-Nagel, de in en Lösen mit Koppersulfat duukt warrt, en Schicht ut metallsch Kopper afscheedt, wobi Iesen as Iesensulfat in de Lösen geiht. Dat kummt dorvun, dat Iesen weniger eddel is as Kopper (kiek dorto ok bi Spannungsreeg).
In fletig Kopper künnt sik Suerstoff un Waterstoff lösen, de sik bi’t Verklamen vun de Smölt to Waterdamp ümsetten künnt. Dat is de Oorsaak dorför, dat sik in Gaatstücken Gasporosität utbilln kann.
Bruuk
Sünnerlich weern dat Ketel un Grapen, Pütt un Pannen de ut Kopper maakt worrn sünd un deelwies ok noch hüüt maakt warn. Dat geit to’n een dör Geeten un to’n Annern dör Smeden. Vun öllers her geev dat denn den Grapengeter, de de Grapen geeten dee un den Koppersmitt, de t.B. Pannen smeden dee.
Hüüt warrt Kopper besünners in de Elektronik un Elektrotechnik bruukt. Dat kümmt dorvun dat dat Kopper den elektrisch Stroom good leeden deiht. Hett nich veel elketrischen Wedderstand. Dorut warrt Draht, Kavels un Leidungen maakt, Leiderbahnen un - platten, integreerte Schaltkreisen, Spolen Aver Kopper is ok to finnen in Münten, Smuck, Armaturen, Rohrleidungen, Kunstsaken un vele annere Saken. Dorbi is Kopper en teemlich düer Metall. Sien Weltmarktpries leeg in’n Mai 2008 bi 5450 €/t.
Kopper wiest ok en hoge Reflexionsanlaag op in’t Infrarode un warrt dorüm as Spegel för Kohlenstoffdioxidlaser-Strahlen insett.
Man, Kopper kann ok goot de Warms leiden un is dorüm goot egent as Warmsafleider.
In’t Kunsthandwark warrt Kopperblick dreven, also dör Hamern formt. Dat is licht to maken, vun wegen dat Kopper bannig week is. Kopperblicken warrt ok för Dackarbeiten bruukt, worop sik na en Tiet en bestännige gröne Patina utbillt, de ut verscheden Kopperhydroxiden un -carbonaten besteiht. Gegen en wietverbreedt Menen is dat aver keen Gröönspaan (kiek: Kopperacetat). De Patina schuult dat Metall dorünner vör wietere Korrosion, so dat Kopperdäcker mehrere Hunnert Johren överduern künnt.
Kopper warrt ok vör verscheden Legeeren bruukt, as vör dat goldgele Missing (mit Zink), de Bronze (mit Tinn) oder ok Neesülver (mit Zink un Nickel). Disse Legeeren hebbt gode Egenschoppen as jemehr Klöör, de Korrosionsbestännigkeit un spünd licht to verarbeiden, worüm se geern insett warrt. Dorbi warrt ünnerscheedt twüschen Kneedlegeeren (Missing un Neesülver) un Gaatwarkstoffen (Rootgaat, Bronzen). De Kneedlegeeren künnt plastisch ümformt warrn dör Warmümformen as Walzen oder Smeden oder Kooltümformen as Drahttehn, Hamern, Kooltwalzen oder Deeptehn. Gaatwarkstoffen sünd dorgegen sünd plastisch nich oder blots swor to formen.
Saken vun sülverwitte Klöör oder mit eddelstahlordig Utsehn sünd faken Legeeren mit en hogen Kopperandeel, wobi de kopperegene Farv weggeiht, wenn de Nickelandeel hooch noog is.
Dat gifft ok vele Müntwarkstoffen, de op de Grundlaag vun Kopper herstellt sünd. To’n Bispeel dat Metall worut de Euromünten maakt sünd, dat so nöömte „Noordische Gold“, besteiht ut en Kopper-Zink-Aluminium-Tinn-Legeeren. De Müntmetallen vun de bit 2001 gellen 1-DM-Münten as ok de hellen Andelen vun de Euromünten bestaht ut Koppernickel-Legeeren.
Kopperverbinnen kamt butendem in Farvpigmenten, as Toner, in medizinsche Stoffen un in galvaansche Bavenflachenbeschichten vör.
Bioloogsch Wirken
Kopper is Bestanddeel vun’t blaue Hämocyanin, wat bi vele Weekdeerten un Arthropoda as Bloodfarvstoff to’n Transport vun Suerstoff deent. Ok bi all högeren Leevwesens is Kopper Bestanddeel vun vele Enzymen un dormit levensnotwännig Sporenelement. Utwassen Minschen bruukt dorvun an’n Dag 1,0 bit 1,5 Milligram. Vör allen Lebber, Koorn, Schokolaad, Grööntüüch un Nööt bargt Kopper.
Bi’n Minschen warrt Kopper vör allen in de Lebber spiekert. Kopper, dat toveel is, warrt mit de Gallenfletigkeit to’n Utscheden in dat Verdauenssystem afgeven. In’n Vergliek to annere Sowrmetallen is Kopper för högere Organismen blots swack giftig. En Minsch kann an’n Dag 0,04 Gramm Kopper to sik nehmen, ahn dat dordör Schaden an de Gesundheit tostannen kummt.
Bi de roor Arvkrankheit Morbus Wilson is dat Utscheden vun’t Kopper inschränkt, so dat dat mehr in’n Lief inlagert warrt. Dat passeert toeerst in de Lebber. Later, wenn de Lebber dat Kopper an’n Bloodkreisloop afgeven deit, warrt dat ok in annere Organen inlagert. En annere, ok teemliche rore Krankheit vun Kopperstoffwessel is dat Menkes-Syndroom. Dorbi kann dat Kopper woll vun de Zellen opnahmen, aer nich ordent wietertransporteert warrn. Dordör hebbt eenige Organen en högeren Kopperandeel, annere en sieteren.
Dat kann ok angahn, dat de Alzheimer-Krankheit mööglicherwies mit en Mangel an Kopper tosamenkummt. Opstunns warrt ünnersöcht, wat de therapeutsche Gaav vun Kopper helpen deit.
De Mangel vun Kopper kummt bi Minschen blots af un an vör, sünners bi lang duern Dörfallkrankheiten, fröhriepe Kinner, na en lang anduern Ünnernehren oder dör slechte Opnahm as Naklapp vun Krankheiten as to’n Bispeel Sprue, Morbus Crohn oder Mukoviszidoos. Sietere Koppermengden in’n Lief künnt ok dör en hoge Opnahm vun Zink, Iesen oder Molybdat kamen.
Kopper, dat free, also nich an Proteinen bunnen is, wirkt antibakteriell. Dorbi snackt man ok vun’n oligodynamischen Effekt, as bi’t Sülver. To’n Bispeel warrt Blomenwater, dat in Kopperfatten opbewahrt warrt oder woneem en Koppermünt binnen liggt, nich so gau fuul.
De giftige Wirken kummt dordör, dat sik Kopper-Ionen an Thiol-Gruppen vun Proteinen binnt un Lipiden vun de Zellmembran peroxideert. Dat föhrt to’n Billn vun fre’e Radikalen, de de DNA un de Zellmembran Schaden toföögt. Bi Minschen föhrt dat, to’n Bispeel in’n Fall vun Morbus Wilson to en Schädigen vun de Organen, de en groden Kopperöverschuss bargt.
Koppersulfat (Koppervitriol) is en stark Breekmiddel, dat dorüm to’n Behanneln von vele Vergiften insett worrn is. En Bispeel is de Vergiften dör witten Phosphor, wat in dissen sünnern Fall togliek noch den Vördeel hett, dat de Phosphor as sworlöslich Kopperphosphid bunnen warrt.
Nawies
De Boraxperl warrt vun Kopper in de oxideeren Flammenzoon blau bit blau-gröön farvt, in de reduzeeren Flammenzoon is keen Farven to sehn oder de Perl warrt root bit rootbruun farvt. Inn klassichen Kationenscheedgang warrt Kopper in de Swevelwaterstoff-Grupp utfällt un dor in de Koppergrupp as blauen Komplex nawiest. De Farv dorvun kummt dorvun, dat Lösen vun Kopper-(II)-Ionen mit Ammoniak en deepblauen Koppertetramminkomplex [Cu(NH3)4]2+ billt.
En Kaliumhexacyanoferrat(II)-Lösen fällt Kopper (II)-Ionen as Kopper(II)-hexacyanoferrat(II) Cu2[Fe(CN)6] ut. Disse Nawiesreakschoon is bannig fienföhlig un wiest ok ganz lütte Koppermengden an.
Koppersolten farvt de Flamm, to’n Bispeel vun’n Bunsenbrenner grün/blau (Spektralanalys).
De quantitative Bestimmen kann mit Elektrogravimetrie an en Platinnettkathood ut en swevelsuren Kopper(II)-holligen Lösen maakt warrn. Maatanalytisch kann Kopper dör Iodometrie oder Komplexometrie (Titratschoon mit Titriplex/Komplexon III mit Murexid as Indikater) bestimmt warrn. In’n Sporenrebeet gifft dat wieter ok de Differenzpulspolarographie (Halfstopenpotential -0,62 V gegen SCE in 1 M Rhodanid-Lösen). Ultrasporen an Kopper künnt mit Held vun de Inversvoltametrie bestimmt waren, mit Graphitrohr-AAS oder mit ICP-MS.
Kiek ok
Kopperrecycling
Borns
Weblenken
Kopper in’t Seilnacht-Nakieksel
Mineralienatlas – Kopper
Düütsch Kopperinstitut (DKI) – ümfaten Fackinformatschonen un Publikatschonen
Koppermuseum in Fischen an’n Ammersee – Kunstwarken ut de Koppersmeed
Chemisch Element
Mineral |
8813 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kopper%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Kopper (Mehrdüdig Begreep) | Kopper betekent
Kopper, een chemisch Element.
Kopper oder Kõpper is de Familiennaam von
Andres Kõpper (* 1990), eestnischen Musiker un Speelbaas,
Christopher Kopper (* 1962), düütschen Weertschopshistoriker,
Helena Kopper (1910–na 1952), poolsch Kapo in dat KZ Auschwitz-Birkenau,
Hilmar Kopper (1935–2021), düütschen Bankmanager,
Joachim Kopper (1925–2013), düütschen Philosoof,
Simon Kopper († 1913), swart-afrikaanschen Baas in Namibia. |
8814 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Isotop | Isotop | Isotop (greeksch: ισο – gliek; τόπος – Oort) is en Begreep ut de Atomphysik un de Chemie, de bedüüd, dat verscheeden Nuklide von en un densülben cheemsch Elemente in dat Periodensystem an de glieke Stell to staan kommt. Dat kommt dorvon, dat disse Nuklide — dormit is de Kern von dat Atom meent — all de sülbe Ordnungstall hebbt. De Ordnungstall seggt nämlich, watveel Protonen in dat Nuklid vereent sünd. Nimms dor nu ein Proton von weg oder packs en bi to, denn ännert sik die Ordnungstall. Denn hest Du ober bats ok en anneret Element.
Nu gift dat obers ok noch de Neutronen, de sik tosammen mit de Protonen in den Atomkarn ophollt. Ünnerscheed sik nu twe Nuklide, de woll de glieke Tall an Protonen ober verschieden veel Neutronen hebbt, denn is dat noch jümmer dat sülbe Element ober man snackt denn von ünnerscheedlich Isotope. Isotope von en un densülben Element hebbt de sülben chemisch Eegenschoppen, man physikalsch künnt de sik woll anners verholln. En lütt beten ünnerscheed sik ok de cheemsch Reakschonen bi de Isotope, dat is an sik ober blots bi den Waterstoff to marken, de je man blots ein Proton hett.
De Saak mit de Isotope is dör engelschen Chemiker Frederick Soddy bekannt worrn. Dorvör hett he 1921 ok den Nobelpries för Chemie kregen.
Von de meesten chemisch Elemente gift dat eenige Isotope, de stabil nöömt warrt. Dat bedüürt, dat se sik nich ännert, wenn man jüm nich mit hoge Energie bikummt. Meist gift dat dorto ok noch en ganze Reeg Isotope, de instabil nöömt warrt. De künnt faken nicht lang bestaan un fallt mit de Tiet utenanner oder fangt sik wat in (to'n Bispeel Elektronen), so dat dorut en anneret Element entsteit. Dorbi wat meist ok en Deel Strohlen afgeven, wat as Radioaktivität bekannt is. Dat gift ober ok chemisch Elemente, von de dat blots radioaktive Isotope gift, de also gor nich stabil sünd. Eenige dorvon gift dat dorüm ok nich in de Natur, man könnt blots künstlich maakt warrn.
De meesten stabilen Isotope gift dat von dat Element Tinn. Dat hett glieks tein dorvon. Ünner all de 116 Elemente in dat Periodensystem, de wi hüüt kennt, gift dat 20, de en enzig stabil Isotop hebbt. Man snackt denn ok von Reinelemente un seggt, de sünd anisotop. Ober so ganz nipp un nau weet en dat nich, watveel dat nu sünd, weil man jümmers nieg wat rutfinnen deit.
Bedüüdsame Isotope
Bekannt is t. B. dat radioaktive 14C (Kohlenstoff), dat in de Archäologie benütt warrt, üm dat Öller von organisch Tüchs ruttokriegen (Radiokarbonmethood). Normal liggt Kohlenstoff as 12C vör.
To dat Bestimmen von dat Öller von Steen oder annert Material gifft dat in de Eerdphysik noch en ganze Reeg annere Isotopen vör ünnerscheedlich Tietrebeten. En bekannt dorvun is dat (Kalium), dat dör Betaverfall to 40Ar (Argon) ümwannelt warrt un ungefäähr 10% vun de natürlich Radioaktivität utmaakt.
In de Klimaforschen warrt sünners dat 18O (Suerstoff) ünnersocht, üm fröhere Temperaturen ruttofinnen.
As Brennstoff vör Atomkraftwarken warrt vör allem 235U (Uran) ut natürlich Uranierz gewunnen. Wenn dat noch meer anriekert warrt, kann man dorut ok Atombomben boen. To den glieken Zweck warrt hüüt aver mehr dat 239Pu (Plutonium) nütt.
In de Ruumfohrt warrt ok dat Plutonium-Isotop 238Pu verwennt, üm elektrischen Stroom to winnen.
Isotope mit Namens
An sik sünd jo Isotope mit de sülben Ordnungstall ok dat glieke chemisch Element un warrt ok nich iengelt betekend. Man dat gift twe Isotopen, vör de sik egen Namens dörsett hebbt. Dat sünd de beiden radioaktiven Isotope von den Waterstoff:
2H warrt as Deuterium betekend. Man schrift denn ok D as Symbol.
3H warrt Tritium nöömt un mit dat Symbol T dorstellt.
Karnphysik
Chemie |
8815 | https://nds.wikipedia.org/wiki/W%C3%B6rpel%20%28Speel%29 | Wörpel (Speel) | Een Wörpel to'n Spelen (ok Tardel oder Knobel) is een Saak, de hensmeten warrt un denn up een waagrecht Fläch to liggen kümmt. Jümmers gifft dat verscheden Möglichkeiten, wie een Wörpel fallt un liggen blifft. In veel Spelen warrt de Wörpel bruukt, dormit de Tofall sien Hand in't Speel hett. Dormit dat ok klappt, is up de (meist seß) Babensieden vun een Wörpel jümmers een Teken to sehn. Nadem de Wörpel hensmeten is, liggt een vun düsse Tekens in een besunner Laag un wiest, wat bi dat Hensmieten rutkamen is.
Mit Afstand an'n meisten gifft dat den Wörpel mit seß Kanten un de Tallen (ok as Punkten) 1-6 dor up tekent. Düsse Punkten warrt ok Ogen nömmt. Normalerwies meent de Lüde düsse Aart vun Wörpel, wenn se vun een Wörpel snacken doot. Ok för de geometrisch Form is düsse Naam öbernahmen wurrn. Man dat gifft ok allerhand anner Wörpels.
Allgemeen Egenschoppen
Dormit würklich de Tofall sien Hand in't Speel hebben kann, scholl dat bi de verscheeden Möglichkeiten vun een Wörpel jümmers de glieke Chance geven. Wenn dat bi een Wörpel so is, denn warrt he ideaal Wörpel nömmt.
Een Wörpel schall goot rullen, man nich to lang. Un wenn he liggen deit, schall he fast liggen. Vunwegen düsse Eegenschuppen warrt an de Wörpels ok rumdoktert un dor kaamt rund Ecken an un so wat vun de Aart.
Wenn een mit een Wörpel schummeln will, denn geiht he bi un fummelt an den Wörpel rüm. Man nümms schall dat sehn. Dor warrt denn vun een tinnten Wörpel snackt. De schall denn so fallen, dat een mehr Chancen hett to'n Winnen. Dormit dat nich so eenfach is, de Wörpels to tinnen, weert in Casinos Wörpels bruukt, dör de een dörkieken kann.
Speel |
8821 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Huusbrook | Huusbrook | Huusbrook (hoochdüütsch Hausbruch) is en Deel vun de Stadt Hamborg. Dat höört to dat Oortsamt Süderelv in Horborg. De Stadtdeel hett 2004 17.009 Inwahners hatt.
Geografie
Huusbrook liggt an’n Rand vun de Geest to de Masch vun de Elv. In’n Süden liggt de Horborger Bargen mit den Haak. De Hööchd liggt dormit twischen 4 un 79 Meter.
To’n Noorden to liggt Francop un Moorborg, in’n Oosten Heimfeld un in’n Westen Neegraben-Fischbek. In’n Süden grenzt Huusbrook an Ehsdörp in de Gemeen Rosengoorn in Neddersassen.
To Huusbrook höört de Oortsdelen Ooldwiedendaal süden de Bundsstraat 73, Neewiedendaal noorden de B 73 un de Dubben oosten de hüdige Waltershöver Straat. De Stadtdeel hett 11,2 Quadratkilometer.
Historie
De Naam Huusbrook kummt na Menen vun Artur Conrad Förste nich vun Huus, man vun Hüür.
Dat eerste Maal in de Oorkunnen kummt dat Dörp 1553 vör. Aver eerst nadem se 1881 de Nedderelvbahn boot harrn un de Stadt Hamborg jümmer neger rück, hett sik Huusbrook ok wannelt. De eerste Industrie hett sik ansiedelt. Den 1. November 1896 hett de eerste School apen maakt un 1898 hett sik en Schüttenvereen grünnt. An’n 15. Januar 1899 möök de Bahnhoff Huusbrook op. De Inwahnertall güng nu gau rop. 1900 geev dat 400 Inwahners, 1903 al 450 un 1905 558 Inwahners. 1901 is de School ümtagen an den hüdigen Platz. Se harr to de Tiet 89 Schölers un 1910 al 143.
1917 hebbt se in de Horborger Bargen Kahl funnen, de vun 1919 bet 1921 in dat Bargwark Robertshall för de Phoenix AG afboot worrn is.
In de 1960er un 1970er Johren hebbt se en Reeg Hoochhüüs in Neewiedendaal boot.
An’n 22. Juli 1975 mallöör en Tog bi Huusbrook. Dorbi sünd 70 Lüüd to Schaden kamen un ölven doodbleven. Den 4. August 1984 hebbt se denn den Bahnhoff Huusbrook dichtmaakt un den S-Bahnhoff Neewiedendal nee inricht.
Verwaltungsgeschicht
In de Franzosentied von 1810 bet 1814 hett de Oort to de Mairie Hittfeld in’n Kanton Hittfeld höört. Dat Rebeed hett in disse Tied 1810 to dat Königriek Westfalen un von 1811 bet 1814 to dat Franzöösche Kaiserriek ünner Napoleon höört. As de Franzosen an’n 29. März 1814 ut Horborg aftagen sünd, hebbt se de Öörd Marmsdörp, Appelbüttel un Lüra kumplett dalbrennt.
De Oort hett vör 1885 to de Vaagdie Höpen in dat Amt Horborg tohöört. Blots in de Tied von 1852 bet 1859 hett de Oort kort to dat Amt Hittfeld höört.
To’n 1. April 1938 keem Huusbrook, dat vördem to de Provinz Hannover höör, dör dat Groot-Hamborg-Gesett to Hamborg.
Inwahnertall
Religion
De evangeelsch-luthersche Thomasgemeend höllt ehr Gottsdeesten in de 1959 boote Thomas-Kark in Huusbrook af. Siet 1979 höört ok de Gertrudenkark in Oolwarder to disse Gemeend. Bevör de Kark in Huusbrook boot worrn is, hett de Oort to dat Kaspel von de Dreefaltigkeitskark in Horborg tohöört.
Weertschop
Hüüs
In dat ole Huusbrook, de Noorden bet to’t Moor un de Rebeden bi de Horborger Bargen gifft dat veel enkelte un Regenhüüs. In Neewiedendaal steiht en ganze Reeg Hoochhüüs.
Verkehr
Dör Huusbrook löppt vun Noord na Süüd de A 7 un vun Oost na West de Bundsstraat 73. De Lien S 3 vun de S-Bahn Hamborg höllt an’n Bahnhoff Neewiedendal.
Scholen
Huusbrook hett de Grund-, Haupt- un Realschool Huusbrook un de Grundschool Lange Striepen. Gymnasium un Gesamtschool liggt in Neegraben-Fischbek.
Literatur
Karsten Broockmann, Michael Zapf: Süderelbe – Region der Gegensätze. 1996, ISBN 3929229358
Hans F. Cords: Hausbrucher Geschichten, Altwiedenthal, Neuwiedenthal, Dubben., Lühmandruck, Verlag der „Harburger Anzeigen und Nachrichten“, Hamborg 1985
Hans F. Cords: Hausbrucher Geschichten'Band 2, Unser Wohnort einst und heute., Lühmandruck, Verlag der „Harburger Anzeigen und Nachrichten“, Hamborg 1987
Weblenks
Stadtdeel Statistik (hoochdüütsch)
Huusbrook op Hamburg.de (hoochdüütsch)
Footnoten
Oort
Bezirk Horborg |
8823 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tardel | Tardel | Tardel betekent
Tardel, Figur ut de Geometrie,
Tardel, Wörpel to’n Spelen.
Tardel is de Familiennaam von
Hermann Tardel (1869–1951), düütschen Pädagoog, Literaturhistoriker un Volkskundler. |
8826 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mewes | Mewes | Mewes (ok Mews) is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Mewes kümmt vun den aramääschen Naam Bartholomäus. Dat bedutt Tolmai sien Söhn (Tolmai heet Förentrecker). Meent is mit düssen Naam de Jünger Bartholomäus, een vun Jesus siene twolf Apostels. Dat, wat as den sien Bregenpann ansehn warrt, is hüdigendags een Deel vun den Schatt vun de Dom in Frankfort an'n Main. Düsse Dom heet „Sankt Bartholomäus“. De Naamsdag vun Sankt Bartholomäus is de 24. August. Dorüm warrt de Nacht vun den 24. August 1572, as in Frankriek een grode Tahl vun de Hugenotten ümbrocht worrn is, ok Bartholomäusnacht nömmt.
De plattdüütsche Naam
De Plattdüütschen weeren jümmers een beten mundfuul un hefft de langen bibelschen Naams eerst mal afkört. Dor is denn vun den Naam Bartholomäus de korte Naam Mä-us vun wurrn. In plattdüütsche Utspraak weer dat denn Mewes oder ok Mews.
Plattdüütsche Tonaams
Vun den plattdüütschen Vörnaam Mewes stammt ok de plattdüütschen Tonaams Mewes, Meves un Mews vun af. De bedüüt so veel, as : Ut Mewes sien Familie oder ok: Vun Mewes sienen Hoff.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Annere Spraken
Den Naam Mewes gifft dat in anner Formen noch in veel Spraken :
Bartek, Bartús, Bartl, Barthel, Bartho, Barthol, Barthold, Bartholoma, Bartholomaus, Barti, Bartin, Bartle, Bartlet, Bartlett, Bartolome, Bartolv, Bartome, Bartolommeo, Barton, Bartos, Bartosch (slawisch?), Bartow, Barkto, Barkte (sorbisch), Bartt, Bates, Bertel, Jernej, Mawe, Mewes, Mils, Meo, Párlan, Parthálan, Perttu
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
8827 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mews | Mews | Mews is en Familiennaam, de as Vadersnaam von’n plattdüütschen Vörnaam Mewes afkummt.
Lüüd mit düssen Naam
Hans-Georg Mews (1931–2010), düütschen Pädagoog,
Hans-Joachim Mews, düütschen Germanist,
Petra Mews (* 1968), düütsche Badmintonspelerin.
Familiennaam |
8828 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6nke | Sönke | Sönke (ok Söhnke un Söncke) is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs. He kümmt ut de noordfreeschen Kuntreien, man he hett sik mit de Johren jümmers wieder utbreet. Hüdigendags is de Naam ok buten Noorddüütschland begäng.
Utspraak
De Utspraak in Noordfreesland is Ssönnke (mit scharp s un kort ö), man wieder in'n Süden warrt de Naam meist as Söhnke (mit week s un lang ö) utspraken.
Herkamen
De Naam Sönke hett nix mit dat Woort Söhn to kriegen. So warrt dat woll meist vertellt un denn warrt seggt, Sönke schall so wat, as Lüttje Söhn bedüden. Dat stimmt woll, dat Sönke Lüttje Söhn bedüden deit, man dat is Tofall. De Naam kümmt ganz woanners vun her. He kümmt vun den däänschen Naam Sören. De Inseln in Noordfreesland hefft lange Tiet to Däänmark höört. Sören is nu wedder de däänsche Form vun den olen latienschen Naam Severinus. Dat bedutt so veel, as ernsthaftig. Wenn een den Naam Sören/Severin(us) direktemang in de düütsche Spraak öbersetten will, denn kümmt dor Ernst bi rut.
De plattdüütsche Naam
De Freesen hefft nu ut den däänschen Naam een plattdüütschen Naam maakt. As se dor een Smusenaam för lüttje Gören vun maken wullen, hefft se eenfach dat Suffix -ke dor anbackt. Dat is een Diminutiv to'n lüttjer maken. Dor weer denn ut Sören nu Sörenke vun wurrn. Dat duur bi de mundfulen Plattdüütschen (un Fresen) nich lang, denn is dat afkört un afslepen wurrn un de Naam Sönke weer klaar. Bloß tofällig klingt dat just so, as Lüttje Söhn (Ganz ähnlich sütt dat bi den Deernsnaam Imke ut, de ok nix mit de Imme to kriegen hett).
Plattdüütsche Tonaams
Vun den Naam Sönke kaamt de plattdüütschen Tonaams Söncksen, Sönksen un Soenksen (viellicht ok noch Sönnichsen) vun her. De bedüüt all öbereen so veel, as : Ut Sönke sien Familie oder Vun Sönke sienen Hoff.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
8829 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6nksen | Sönksen | Sönksen is en plattdüütschen Familiennaam, de as Vadersnaam von’n Vörnaam Sönke afkummt.
Lüüd mit düssen Naam
Burkhardt Müller-Sönksen (* 1959), düütschen Politiker,
Claus Sönksen (* 1933), düütschen Diplomaat,
Sönke Sönksen (* 1938), düütschen Springrieder.
Familiennaam |
8839 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Liekdoorn | Liekdoorn | En Liekdoorn is en Placken van de Huut, de deck un vorhoornt warrn is.
Dat entsteiht an'n Toen oder Feut sünnerlich vun to enge Schoen bi Minschen,
dor den Druck op een Stell.
Krankheit |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.