id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
6814 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Manfred%20Hausmann | Manfred Hausmann | Manfred Hausmann (* 10. September 1898 in Kassel; † 6. August 1986 in Bremen) weer en düütschen Schrieversmann.
Leven
Sien Vadder harr en Fabrik. Vun 1916 af an weer he Suldat in’n Eersten Weltkrieg. 1918 verwundt. Na den Krieg hett he in Göttingen un later in München Philosophie, Philologie un Kunstgeschicht studeert. 1922 hett he sienen Dokter maakt. In dat sülvige Johr hett he Irmgard Schmidt heiraadt. He kenn ehr vun dat Studium her. He güng denn na Bremen. Dor hett he een Lehr as Koopmann maakt. Dorna is he bi de Zeitung anfungen as Redakteur bi’t Feuilleton. 1924 sünd de Tweeschen Wolf un Tjark boren. Siet 1927 weer he free Schrieversmann. 1928 slutt he een Verdrag mit den S. Fischer Verlag. 1929 besöch he Amerika. 1930 warrt de Dochter Bettina boren.
Üm dat Johr 1933 wennt he sik na den christlichen Globen hen. Dat keem dorvun, dat he sik üm düsse Tiet mit de Schriften un ook mit de Theologie vun Karl Barth ut’neen sett hett. Dorto lees he Sören Kierkegaard, Fjodor Dostojewski un de Bibel.
1934 is Samuel Fischer storven. De Reed an dat Graff höll Manfred Hausmann. 1936 weer de Familie kumplett, as de Söhn Martin to’r Welt komen is.
1939 un 1940 is he woller Suldat ween. 1945-1952 hett he bi den Weser-Kurier in Bremen as Baas vun de Schrieveree arbeit. 1968 is he Öllstenprediger bi de reformeerte Gemeende in Rönnebeck wurrn. Wahnt hett he in Bremen-Rönnebeck un sien leste Roh hett he op’n Karkhoff in Bremen-Rönnebeck-Farge funnen.
Böker vun Manfred Hausmann
Böker vun em sünd
Lampioon küßt Mädchen und kleine Birken (1928)
Abel mit der Mundharmonika (1932)
Abschied von der Jugend (1937)
Martin (1949)
Isabel (1953) u. a.
Up Platt is nix vun em rutkomen.
Böker över Manfred Hausmann
Schauder Karlheinz: Manfred Hausmann, Dichtung und Deutung, Wupperdaal 1963
Hajek Siegfried: Manfred Hausmann, Dichtung und Deutung, Wupperdaal, 1953
Strohmeyer Arn: Der Mitläufer, Bremen 1999
Jung-Schmidt, Regina: Sind denn die Sehnsüchtigen so verflucht?, Die verzweifelte Suche nach Gott im Frühwerk des Dichters Manfred Hausmann, Neukirchen 2006
Bremen
Mann
Schriever
Hoochdüütsch
Boren 1898
Storven 1986
Börger von Düütschland |
6817 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerdphysik | Eerdphysik | De Eerdphysik is en Wetenschop, de sik mit de Eer befaat un all’ns ünnersocht, wat man över physikalsche Tosamenhäng un Modellen von de Eer und ok de Atmosphäär weten mutt. Vörnehm utdrückt kannst darto ok Geophysik seggen. Dat „Geo“ kummt ut dat Greeksche und heet nix anners as „Eer“. Se is dormit een Rebeet von de Eerdwetenschoppen.
Eerdphysik warrt in verscheeden Rebeeten ünnerdeelt. Dorbi warrt jümmers annere Kräft ünnersocht, mit de wi op de Eer to doen hebbt. Un vör jede Kraft gifft dat egen Methoden, de iengelt beschreven warrn schult. Manches dorvun kann man ok op’n Schipp maken. Dat is nich jümmer eenfach to maken, aver anners kummst den Water nich bi. Dat nöömt sik denn Marine Eerdphysik. Eenige Forschers wüllt aver ok weten, wat dat buten de Eer mit de Planeten is. Dat Rebeet schimpt sik Planetologie.
Denn kannst dat ok ünnerdeelen in de Lüüd, de sik mit ganz bestimmte Probleme afrieten und disse denn ünnersöken doot un dorvör ok verscheeden Methoden bruukt. De maakt denn Anwendte Eerdphysik. Oder kannst eenfach blots weten wulln, woröm de Eer is as se is, wie se binnen in utkiekt, wie se so worrn is, un wat man över de Eer allns weten kann, wat een mitünner ok helpen kann. Dat schimpt sik Allgemeene Eerdphysik. Aver eenige Lüüd maakt sik ok Gedanken doröver, wie dat all’ns tosamenlöpt un wie man dat all’ns mit Mathematik schöön in de Reeg kriggt. Dat is denn de Theoretsche Eerdphysik.
Enkelte Methoden sünd ünner annern:
Eerddynamik, dat maakt de Theoretikers, de Modellen maakt un allns utrekent. Dormit warrt t. B. Platentektonik oder Mantelkonvekschoon ünnersocht.
Gravimetrie, de ünnersocht de Swoorkraft oder ok Gravitatschoon btw. nipp un nau de Swoorversnellen, de dör de Gravitatschoon tostannen kummt.
Eerdmagnetik, de ünnersocht dat Magnetsch Feld von de Eer.
Magnetotellurik, de ok mit dat Magnetsche Feld arbeidt, aver sülbens een Feld anregt un achterran de Reakschoon meten doot.
Eerdelektrik, de nütt Stroom, öm den Ünnergrund to ünnersöken.
Eerdradar, de kiekt mit Radarbülgen in de böversten Lagen von de Eer.
Seismik, de ünnersocht, wie sik seismische Bülgen in de Eer utbreeden doot. Dorto bruukt se manchmol Sprengstoff, üm de Eer to’n wackeln to bringen.
Seismologie, de maakt dat lieke, aver nütt natürlich Bülgenborns, de Eerdbeven, un künnt dormit veel deeper in de Eer kieken.
Eerdwetenschoppen
!
Physik |
6818 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sirius | Sirius | Sirius, annere Nomen sünd Hundssteern, Aschere oder Canicula. In de Nacht is he de hellste Steern an’n Heben. Bavenhen is he de Hööftsteern vun dat Steernbild Groot Hund.
Astronomie
In lang verleden Tieden wurr de Grote Hund as Bild vun den ooltägyptisch Gott Anubis ansehn. Sirius is de südlichst Steern vun dat Winter-Sösseck.
Een weet nich genau, wat de Noom Sirius bedüden deit. Kann angahn, de kümmt vun den ooltägyptisch Gott Osiris, vun de grieksche Sirene oder ok vun dat grieksche Woort seireios, dat is de, de verbrennen deit. Ünner Umstännen hett dat mit de Hundsdaag in’n Summer wat to kriegen. In düsse Tiet steiht de Sirius dune bi de Sünn. Düsse Dage sünd besunners heet. Fröher hefft de Minschen glöövt, dat Sirius un de Sünn in düsse Tiet tohopen warkt.
Vun jede Gegend up de Eer, wo Minschen wohnt, kannst du Sirius ankieken. He is bloß 8,6 Lichtjohren vun de Eer weg. Dormit is he een vun de Steerns dune bi de Eer. He röögt sik dorüm süms 1,3 Bagensekunnen in dat Johr. Dat is tämlich veel.
Sirius maakt een Deel ut vun den Ursa-Major-Stroom, wat bedüden deit, dat he sik üm un bi just so gau as de Delen vun dat Steernbild Groote Boor/Groot Wagen vun’n Pleck röögt.
Sirius is en Hööftregensteern vun den Spektraaltyp A0 oder A1. De Klass vun sien Lüchtkraft is Vm. Vergleken mit use Sünn hett he 2,4 mal so grote Masse. Sien Dörmeter is 1,8 mal so groot un sien Lüchtkraft 26 mal so groot. De Temperatuur up sien Huut is 10.000 K. Dorüm is he ok so heet.
Historie
In allerhand Kulturen hefft de Minschen sik wat Besunners ünner Sirius vörstellt. In dat ole Ägypten hefft se em anbeedt. Dorbi hefft se sienen Namen Sopdet, up grieksch Sothis anropen. Vele Tempels in dat ole Ägypten sünd so boot wurrn, dat sien Licht up den binnersten Altar schienen konn. Dor weer dat ok so, dat de Floot vun den Nil just to de Tiet anfüng, wenn de ’s morgens wedder to sehn weer. Ut düssen Grund dö de Steern dormols baben de Maten veel bedüden. In de Tiet weer dat ganz begäng, vun dat Sothisjahr to snacken.
In´t Middelöller hefft de Lüe glöövt, dat Sothis de Dulleree veroorsaken dö.
In de laten 1990er Jahren hefft sik Maten vun de Sunnentempler ehre Sekte alltohopen ümbröcht, weil se globen döen, se weeren up’n Sirius nee baren.
Up Biller ut’n Middelöller öber Lüe, de up’n Jakobsweg unnerwegens sünd, is faken een Hund to sehn. De steiht för den Sirius (Hundssteern). De Jakobsweg warrt ok Steernweg nömmt. Dat kümmt dor vun, dat de Pilgers up jem ehren Weg noh Santiago de Compostela achter den Sirius ranlopen sünd.
Steern |
6819 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Inbitter | Inbitter | Inbitters weren fröher de Lüüd, de bi Hochtieden un Lieken vun de Bruutlüüd oder de Angehörigen anhüert warrn sünd un vun Huus to Huus güngen, de Naverslüüd, Verwandten un Bekannten intoladen. In jedet Huus segg de Inbitter sien lütt Vers op. Ok bi de Fier sülvst weer he mit togang un help bi dat Organiseren, soorg dorför, dat dat good wat to eten geev un dat bi de Fier ans ok allens kloor güng.
Vele Dörper harrn en egenen Inbitter, de faken een vun de lütten Buern weer, de so en lütt Tobroot harr.
Sellschop
Bruuk |
6821 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Herman%20vun%20Wrangel | Herman vun Wrangel | Herman von Wrangel (* 1584 oder 1587; † 11. Dezember 1643) weer een sweedsch Suldaat un Politiker.
He dö vun een baltendüütsch Familie afstammen. 1621 is he Feldmarschall wurrn, 1630 Raat vun dat Riek, 1643 Generaalgouverneur vun Livland. He weer de Vadder vun Carl Gustav Wrangel. Sien Dochter hett Conrad Christoff Königsmarck heiraadt.
Wrangel, Hermann von
Wrangel, Herman von
Wrangel, Herman von
Wrangel, Herman von
Wrangel, Herman von
Wrangel, Herman von
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1643 |
6826 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerdwetenschoppen | Eerdwetenschoppen | De Eerdwetenschoppen (ok Geowetenschoppen mit geo vun’t gr.: Γεω „Eer“) vereent all Wetenschoppen, de sik mit den Opbo, Tohopensetten, Gestalt und de Aflööp op un binnen de Eer mitsams ehr Atmosphäär befaten doot. Dorto höört verschiedene Rebeden, de sik toeerst man blots deelwies mit de Eer sülvst befaat hebbt un jümmers mehr ünner den Begreep Eerdwetenschoppen tosamendaan warrt. Kannst seggen, dat is en junge Wetenschop. De Eerdwetenschoppen höört na jemehr Inholt to de Naturwetenschappen.
In enkelten sünd dat ne ganze Reeg, de dorto höört, so ünner annern de Geologie, Geographie, Eerdphysik, Mineralogie, Glaziologie, Meteorologie, Petrographie, Paläontologie, Geodäsie un vele annere.
So richtig kloor afgrenzt sünd de Eerdwetenschoppen nich. Veel vun den enkelten Rebeden hefft mit de Eer sülvst nicht veel to doon, man mehr met de Minschen, de op ehr leevt. Wieldat se sik mit de Eer uteneen setten deit, speelt de Ümwelt faken en bedüden Rull.
Opgaven vun de Eerdwetenschoppen sünd ünner annern:
dat Söken von Rohstoffen, de wi so in Alldag bruukt (wie to’n Bispeel Eerdööl, Ierz oder Kahl).
dat Begriepen von Gefohren (t.B. Eerdbeven, Storm, Överflooten, Vulkanen), üm to kieken, wat een dorgegen doon kann.
dat Ünnersöken von flachen Ünnergrund op Bofastigkeit, Ümweltgefohren (t. B. wenn Grundwater dör Schuttkuhlen verdreckt warrt oder Klimaännern).
torüchtoverfolgen und Sporen to söken, woans de Eer mit allns Leven dorop entstahn is und sik entwickelt hett.
un eenfach de Grundlagen von dat Tosamenhangen und dat Funkschoneren von de enkelten Aflööp to sammeln un to verstahn, so as de Platentektonik oder woneem dat Eerdmagnetfeld herkummt.
Wetenschop
! |
6827 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wandalen | Wandalen | De Wandalen, ook Vandalen, Vandili, Vandali weert en oostgermaanschen Stamm.
Historie
Fröhtiet
Över de Wandalen ehr Spraak is nich veel bekannt. Man dat lett, as wenn se wat mit de Gootsche Spraak to kriegen harr. Plinius de Öllere un Tacitus geevt an, datt de Wandalen in de eersten Johrhunnerten nah Christus in den Oosten vun den Oderstroom leven. Se wahnen dar in´n Süden vun de Burgunners.
Ünnerwegens
Een kann vundaag nich genau seggen, wonehm de Wandalen egentlich herkamen sünd un vun wo se afstammen doot. Hüdigendags geiht een dor nich mehr vun ut, datt een Volk fix un fardig weer, wenn dat denn losgüng mit dat Wannern. De Wandalen sünd in den Loop vun de Tiet tohoopwussen un to een Volk wurrn. De antiken Schrievers Tacitus, Plinius un Ptolomaios schrievt wat vun de Vandiliers in de Gegend vun den Wiesselstroom. Man so ganz klook kannst dor nich vun warrn. Dat lett so, as wenn de Vandilier un de Wandalen datsülbige Volk weern, just so, as bi de Gutonen un de Goten. Man so ganz genau weet een dat nich.
Üm un bi 400 n. Chr. deit sik allerhand an de ünnere Donau un an de Mitt vun de Donau. De Hunnen sünd dor in´t Land kamen un schuuvt de annern Völker vör sik her. De Alanen, wat een Hümpel vun Stämmen vun sarmaatsch un skytisch Volk is, dorto de germaanschen Sueben un de Wandalen treckt nah Westen, nah Gallien hen.
In Rom hefft se siet dat 1. Jahrhunnert versöcht, Verdrääg aftosluten mit de Völker buten de Grenzen. Up düsse Wies maken se jem to Foederati (Bundsgenoten). Babenhen hefft se vun düsse Lüe Suldaten anhüürt un Hannel un Wannel dreven. Up düsse Oort dö Rom ahn Krieg ook buten de Grenz vun dat Riek sotoseggen regeren. Dat röömsche Riek/Imperium Romanum stünn as een düütsche Eekboom. De Barbaren wurrn dor unbannig vun antrocken.
In düssen Kontakt mit Rom änner sik alltiet allerhand. Kriegsvolk keem op as een besunnern Stand, Ünnerscheden billen sik ut op dat soziale Flach, de wecken Stämmen fullen ut´neen un sloten sik nee tosamen. In düsse Tiet kemen ok de Völker up, de wi ut de antiken Schriften kennen doot, as de Wandalen un de Sueben.
Öber de Grenz vun dat röömsche Riek
In de Nacht vun´n Silvester 406 träe een Grupp Wandalen, tohopen mit een oorntlichen Hümpel Alanen un Sueben öber den Rhien un breek in de röömsche Provinz Gallien in. Dat maken se woll, wiel de Hunnen in jemehr Nack seten. Toeerst mössen se gegen franksch Foederati angahn. De stellen sik jem in Weg, man wurrn denn doch slahn.
409 trock düsse Bund vun Alanen, Sueben un Wandalen fudder nah Spanien. Dor grünn he verscheden Staten, de man alltohopen bloots korte Tiet lebennig bleven. In Galizien geev dat noch in´t 6. Johrhunnert een Königriek vun de Sueben. De Römers hefft sik noch mal opmaakt, een Krieg gegen düsse verscheeden germaanschen Völker to unnernehmen. Dorbi hefft se ook Truppen vun de Westgoten insett. Een Twieg vun de Wandalen, de Silingers, is bi düssen Krieg meist heel un deel utreten wurrn, de anner Twieg, de Hasdingers, hefft sik mit de Alanen tohopensmeten. In´n Mai 429 hefft se tosamen nah Afrika översett. Kann aber angahn, datt een poor Wandalen ook in Spanien bleben sünd.
Een Königriek in Afrika
De junge König Geiserik föhr de Wandalen nah Afrika. Dat weeren üm un bi 15.000-20.000 Familien. Dor keemen denn noch jemehr Familien to. Alltosamen, seggt Prokop weeren dat bi 80.000 Lüüd. Prokop seggt, de röömsche Generaal Bonifatius hett de Vandalen "inlaadt". He verspreek sik dor vun, datt de Wandalen em in sien Striet mit den Kaiser in Rom helpen schollen. Dat is aber nich just to glöven. Bonifatius is glieks gegen de Wandalen angahn, as de in Afrika an Land kemen. Dat lett so, as wenn de Wandalen dat op dat rieke Land vun de röömsche Provinz Afrika afsehn harrn. Dor wass dat Koorn, wo Italien vun leben dö. De Wandalen marscheren dör de Länner, de vundaag to Marokko un Algerien tohören doot. De een oder anner Stadt hefft se up jemehren Weg innahmen un utplünnert. Bonifatius harr sik midderwielen mit dat Kaiserhuus woller verdrogen un striet gegen jem an. Man he weer denn vunwegen de Problemen in Italien afropen un müss dor gegen Aetius strieden. In düssen Oorlog is he ümkamen.
Geiserik harr in düsse Tiet oorntlich Land innahmen. Dor hett de Regeren vun dat röömsche Riek in dat Jahr 435 een Verdrag mit de Besetters afsloten. Dor weer afmaakt, dat grote Delen vun Mauretanien un Numidien tokümstig to de Wandalen tohören schullen. Man vun dat annere Land schullen se de Fingers laten. Dor hefft se sik aber nich an holen. 439 hefft de Wandalen Karthago innahmen. Dat weer den Westen sien gröttste Stadt nah Rom. Darbi kregen de Wandalen ook de röömsche Flott in de Hannen, de dar stationeert weer. In dat Land, wat vundaag Tunesien is, grünnen de Wandalen un Alanen een Königriek. Mit Hölp vun de Flott, de jem in´e Hannen fullen weer, besetten se ook noch Sardinien, Korsika un de Balearen.
455 keemen de Wandalen mit jemehren König nah Rom, besetten de Stadt un plünnern ehr ut. Vunwegen düsse Saak hefft se in´t 18. Johrhunnert dat Woort "Wandalismus" utfunnen. Dat bedütt, wenn een wat tweimaken deit, bloß weil he dor Lust to hett, ohn Sinn un Verstand. Wat de Geschicht mit Rom angeiht, stimmt dat nich. De Wandalen hefft de Stadt woll plünnert un hefft de Börgers ok hart anpackt, man eenfach so tweimaakt hefft se nix. Se hefft sogar op den Paapst höört, as he beden dö, se schollen doch de Inwohners tofreden laten un jem nix doon. Man allens, wat schöön un goot weer, hefft se mitnahmen.
De Oorsaak för dat Innehmen vun Rom weer polietsch. De röömsche Kaiser Valerian III. harr sien Dochter Eudokia as Bruut an de Wandalen ehren Prinz Hunerik verspraken. Nu wurr Valerian vun siene Fienden biesietmaakt. Dar wollen de Wandalen sik de Hochtiet vun jem ehren Upfolger up den Thron mit de röömsche Kaiserdochter nich nehmen laten un nehmen Rom in. De nee Kaiser Petronius Maximus keem dorbi üm. Man dat hefft nich de Wandalen maakt, as dat besunners in´t 19. Jahrhunnert jümmer woller seggt wurr, man sein eegen Hölpstruppen, de Burgunner, hefft em mit Steen dootsmeten.
De Wandalen bröchen allerhand Wunnerwarken un Riekdoom nah Huus. Babenhen hefft se veele Lüe ut Rom wegsleppt. Dar weer de Wittfroo vun Valerian mit bi un veel Handwarksvolk, wat de Wandalen in Afrika goot bruken kunnen. För korte Tiet höör ook Sizilien to de wandaalsch Herrschaft mit to.
Um düsse Tiet leeg dat in de Wandalen ehre Hannen, wat dat Westriek genug Koorn kreeg oder nich.
468 versöch dat westlich Kaiserriek een Angreep op dat Wandalenriek. Dar wurr aber nix vun. 474 hett de Kaiser vun Oostrom/Byzanz een Verdrag mit Geiserik afslaten. Dar stunn binnen, dat de Eilannen bi de Wandalen blieben schullen. Man mit de Tiet weer dat vör de Wandalen allens toveel. Ünner de Upfolgers vun Geiserik geev dat binnen dat Land Problemen. Dat weer ja so, dat de Wandalen to de Arianer ehr Gloven tohören döen, as de mehrsten Germanen. Man de röömschen Lüüd allerwegens in jemehr Land weren kathoolsch un bleven dat ook. Dat geev Striet un Lawei. Ook mit de Mauren geef dat mehr un mehr Striet un Krieg. Wat woll nich stimmt is, dat de Wandalen ünnergahn sünd, weil se sik mit dat söte Leben afgeven hefft un dekadent warrn sünd. So is dat in dat een oder annere Schrieven ut de Antike to lesen.
Tallen
üm 375 schuuvt de Hunnen de Goten vör sik her. Un de Goten drievt de Wandalen nah Westen.
406 gaht de Wandalen tosamen mit de Alanen un de Sueben öber den Rhien. Gallien worrt plünnert.
409 kaamt se nah Spanien.
429 sett de Wandalen ünner jem ehren König Geiserik tohopen mit de Alanen nah Afrika över. Dar nehmt se de röömschen Provinzen in. Vun 430 – 439 is Hippo Regius jem ehre Hööftstadt. As de Wandalen vör de Stadt leegt, starvt de Bischop vun Hippo, Augustinus.
439 nehmt de Wandalen de rieke Provinz Africa Proconsularis in. Karthago warrt jem ehr nee Hööftstadt.
455 Rom warrt besett un utplünnert. De Balearen, Korsika, Sardinien un Sizilien kaamt to dat Wandalenriek.
In dat sülbige Jahr warrt kathoolsche Karken in dat Wandalenriek slaten un de kathoolschen dröfft jem ehren Globen nich free utöben.
474 maakt de ooströömsche Kaiser Zeno een Verdrag mit de Wandalen. Dar steiht in, datt Noordafrika jem tohören schall.
477 starvt Geiserik. Sien Söhn Hunerik warrt de nee König.
483-484 Hunerik sorgt dorför, datt de Kathoolschen in sien Land nix to lachen hefft. De
24.Februar 484 warrt een Dekret rutgeben. Dar steiht binnen, dat ´de Kathoolschen alltohopen bit to´n 1. Juni Arianer weeren mött. De kathoolchen Bischöppe mütt dat Land verlaten. Mank düsse Bischöpp is ok Pudentius vun Madaura.
484 Gunthamund worrt nee König.
496 De nee König is Thrasamund.
523 seggt König Hilderik, dat de Kathoolschen bi jem ehren Gloven blieven dröfft.
530 warrt Hilderik vun Gelimer vun´n Thron stött. König Gelimer maakt glieks woller Theater mit de Kathoolschen.
534 nehmt de Ooströmers unner Kaiser Justinian I. dat Riek vun de Wandalen in. König Gelimer warrt wegsleppt un starvt in´t Exil. Dat Riek vun de Wandalen in Afrika is to Enn.
Weertschop, Sellschop un Kultuur
Üm un bi 350 sünd de Wandalen ariaansche Christen warrn. Över jem ehr Leben in de Tiet vör dat Utwannern weet wi nich veel. In dat hüdige Polen gifft dat een Przeworsk-Kultuur. Dar warrt vun seggt, de konn wat mit de Wandalen to doon hebben.
In Noorafrika sünd de Wandalen an de Steed vun de ole röömsche Elite träen. Se hefft goot leevt vun de rieke Provinz. Ut de Schriften ut jem ehre Tiet, man ook ut Kunst un Bookunst kann een sehn, datt se dormals just so leevt hefft, as de Römers. Ook in de Wirtschaft hefft se sik anpasst an dat, wat al dar weer. Pleegt hefft se ook de antike Kultuur.
Literatuur
Antike
Prokopios von Caesarea, Der Gotenkrieg- der Vandalenkrieg, Essen 1985 ISBN 3-88851-030-9
Vundaag
Hans-Joachim Diesner, Das Vandalenreich. Aufstieg und Untergang, Stuttgart 1966
Historie
Antike
Spanien
Algerien
Germanen
Volksgrupp |
6829 | https://nds.wikipedia.org/wiki/George%20Orwell | George Orwell | George Orwell (* 25. Juni 1903 in Motihari in Bengalen; † 21. Januar 1950 in London) weer en engelschen Schriever.
Leven
Sien egentlichen Naam is Eric Arthur Blair. As Student harr he een Stipendium an de Elite-School vun Eton in England. 1922 bet 1927 deen he bi de Polizei in Birma (Myanmar). Dor hett he aber ut Protest Bott geben. He leev in London un in Paris as Tippelbroder, Schoolmeester un Arbeidsmann. Sien Geld hett he ok mit Töllerwaschen verdeent. In England kreeg he mit, woans dat is, wenn een in’n Bargbo arbeiden deit oder wenn een gor keen Arbeit hett.
Böker vun Orwell
1933: Down and Out in Paris and London (Erledigt in Paris und London)
1934: Burmese Days (Tage in Burma)
1935: A Clergyman’s Daughter (Eine Pfarrerstochter)
1936: Keep the Aspidistra Flying (Die Wonnen der Aspidistra)
1937: The Road to Wigan Pier (Der Weg nach Wigan Pier)
1938: Homage to Catalonia (Mein Katalonien)
1939: Coming Up for Air (Opdüken, üm Luft to halen)
1945: Animal Farm (Farm der Tiere)
1948: Nineteen Eighty-Four (1984)
1968: The Collected Essays
Animal Farm is ok up Platt rutkomen:
George Orwell, Animal Farm up Platt. nahdicht dör Rainer Kramer, Bremen 1995, ISBN 3-86108-114-8
Animal Farm - up ollenborger Platt naovertellt. vun Paul Brägelmann, Vechte 2008, ISBN 978-3-00-024996-9
Böker öber Orwell
Manfred Pabst (Rutgeber): Über George Orwell; Diogenes Verlag 1984; ISBN 3-257-21225-9
Thomas Nöske: Clockwork Orwell. Über die kulturelle Wirklichkeit negativ-utopischer Science Fiction.; ISBN 3-928300-70-9
Op Platt is nix öber Orwell rutkomen.
Mann
Schriever
Engelsch
Boren 1903
Storven 1950
Börger von Grootbritannien |
6830 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rudyard%20Kipling | Rudyard Kipling | Rudyard Kipling (* 30. Dezember 1865 in Bombay in Indien; † 18. Januar 1936 in London) weer en engelschen Schriever.
Sien Vadder weer eerst Pastoor bi de Methodisten, later is he aber Professer för Bookunst un Skulptuur wurrn. Mit söss Jahren keem Rudyard to’n eersten Maal na England. 1882 güng he wedder torüch na Indien. Daar hett he as Journalist bi’n Blatt arbeit. 1889 mook he een Reis öber Japan un de USA na England. 1891 weer he in Süüdafrika. 1892 bleef he in de USA besitten. 1896 güng he wedder retour na England un bleef daar ok. 1907 kreeg he den Nobelpries för Literatuur.
He stünn in siene Vertellen achter dat engelsche Empire un vertell vun Land un Lüe in Indien.
Warken
Plain Tales from the Hills, hoochdüütsch „Schlichte Geschichten aus Indien“ (1888)
The Phantom Rickshaw, hoochdüütsch „Die gespenstische Rikscha“ (1888)
The Jungle Book, hoochdüütsch „Das Dschungelbuch“ (1894)
The Second Jungle Book, hoochdüütsch „Das neue Dschungelbuch“ (1895).
Up Platt is vun em rutkomen:
Dat Dschungelbook up Platt, nadicht dör Rainer Kramer, Bremen, 1996, ISBN 3-86108-122-9
Mann
Schriever
England
Indien
Engelsch
Nobelpriesdräger (Literatur)
Boren 1865
Storven 1936
Börger von Grootbritannien |
6836 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Georg%20Kohl | Johann Georg Kohl | Johann Georg Kohl (* 28. April 1808 in Bremen; † 28. Oktober 1878, ok in Bremen) weer en düütschen Schriever, Ethnograaf un Geograaf.
Kohl is as Söhn vun en Wienhannelsmann in Bremen opwussen. De Kuntakt mit Seefohrers un Hannelslüüd weck al fröh Intress för feerne Länner im em. 1828 füng he an de Universität Göttingen dat Studeren op Juristeree an. 1829 wessel he an de Universitäten in Heidelbarg un München. As 1830 sien Vadder doodbleev, dor müss he dat Studeren opgeven. He weer denn för en poor Johr Huuslehrer bi den Graaf von Mannteuffell in’t Kurland un reis blangenbi ok noch in de Gegend rüm. Vun 1841 an geev he denn en poor Böker över siene Reisen rut. De harrn so’n Spood, dat he nu kumplett op Schriever ümsteeg. He reis nu dör ganz Europa un ok dör Noordamerika. 1854 güng he för veer Johr gänzlich na de USA un arbeid as Kartograaf. De US-Kongress geev em 1856 den Opdrag en Sammlung vun Koorten to de amerikaansche Historie tohooptostellen, de hüüt in de Kongressbibliothek liggt. Nadem he trüchkehrt weer un wedder in Bremen leev, is he 1863 Stadtbibliothekor in Bremen worrn un hett veel över de Historie vun siene Heimat schreven.
Kohl is 1878 doodbleven un liggt op den Riensbarger Karkhoff begraven. Hüüt is ene Straat in de Binnenstadt vun Bremen na em nöömt.
Warken
Die deutsch-russischen Ostseeprovinzen oder Natur- und Völkerleben in Kur-, Liv- und Estland, 1841
Petersburg in Bildern und Skizzen, 1841
Reisen in Südrußland, 1841
Reisen im Innern Rußlands und Polens. Arnoldische Buchhandlung, Dresden 1841
Petersburg in Bildern und Skizzen, Leipzig/Dresden 1841
Moskau. Ein Reisebegleiter, 1841
Der Verkehr und die Ansiedelungen der Menschen in ihrer Abhängigkeit von der Gestaltung der Erdoberfläche, Dresden 1841
Hundert Tage auf Reisen durch die österreichischen Staaten, 1842
Reisen in Irland, Dresden 1843
Reisen in Schottland. Arnoldische Buchhandlung, Dresden 1844
Reisen in England und Wales, Dresden/Leipzig 1844
Englische Skizzen: aus den Tagebüchern von Ida Kohl und J. G. Kohl. Arnoldische Buchhandlung, Dresden 1845
Land und Leute der britischen Inseln : Beiträge zur Charakteristik Englands und der Engländer. Arnoldische Buchhandlung, Dresden
Reisen in Dänemark und dem Herzogthümern Schleswig und Holstein. Brockhaus, Leipzig 1846
Die Marschen und Inseln der Herzogthümer Schleswig und Holstein : Nebst vergleichenden Bemerkungen über die Küstenländer, die zwischen Belgien und Jütland liegen. Arnoldische Buchhandlung, Dresden 1846
Reisen in Südrussland. Arnoldische Buchhandlung, Dresden 1847
Bemerkungen über die Verhältnisse der deutschen und dänischen Nationalität und Sprache im Herzogthum Schleswig, 1847
Reisen in den Niederlanden. Arnoldische Buchhandlung, Leipzig 1850
Der Rhein. Brockhaus Verlag, Leipzig 1851
Skizzen aus Natur- und Völkerleben, Dresden 1851
Reisen im südöstlichen Deutschland. Friedrich Fleischer, Leipzig 1852
Reisen in Canada und durch die Staaten von New York and Pennsylvanien. Cotta’scher, Stuttgart 1856
Kitschi-Gami od. Erzählungen vom Obern See. : Ein Beitrag zur Charakteristik der Amerikanischen Indianer, Bremen 1859
Kritische Erläuterungen zu den beiden ältesten Generalkarten von Amerika aus den Jahren 1527 und 1529, 1860
Reisen durch das weite Land – Nordwestdeutschen Skizzen, 1864
Nordwestdeutsche Skizzen: Fahrten zu Wasser und zu Lande in den unteren Gegenden der Weser, Elbe und Ems, 1864
Geschichte des Golfstroms und seiner Erforschung von den ältesten Zeiten bis auf den grossen amerikanischen Bürgerkrieg : eine Monographie zur Geschichte der Oceane und der geographischen Entdeckungen. Müller, Bremen 1868
History of the East Coast of North America, 1869
Episoden aus der Cultur- und Kunstgeschichte Bremens, 1870 (Faksimile ISBN 3-7961-1813-5)
Die Völker Europas, 1872
Zur Vorgeschichte Livlands, Leipzig 1872
Die geographische Lage der Hauptstädte Europas Veit, Leipzig 1874
Geschichte der Entdeckungsreisen und Schiffahrten zur Magellanstrasse 1877
Die natürlichen Lockmittel des Völkerverkehrs, 1877
Auf dem Shannon
Alte und neue Zeit
Reise nach Dalmatien und Montenegro
Literatur
Silke Regin: Johann Georg Kohl. Ethnographische Sprachreflexion im 19. Jahrhundert. Carl Böschen Verlag, Siegen 2001, ISBN 3-932212-27-4
Thomas K. Peucker: Johann Georg Kohl: A Theoretical Geographer of the 19th Century in Professional Geographer, Juli 1968
Weblinks
Schriever
Mann
Bremen
Hoochdüütsch
Boren 1808
Storven 1878
Börger von Düütschland |
6837 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Otto%20Fenichel | Otto Fenichel | Otto Fenichel (* 2. Dezember 1897 in Wien; † 22. Januar 1946 in Los Angeles) weer een Psychoanalytiker ut de so nömmt tweede Generatschoon.
Leben
Vunaf 1915 studeer he Medizin in Wien. Dorbi besöch he ok den Unnericht bi Sigmund Freud un leet sik to een Psychoanalytiker utbillen. 1920 al is he Maat vun de „Wiener Psychoanalytische Vereinigung“ wurrn.
1922 is he ümtogen na Berlin. Dor hett he mit annere tosamen een Grupp vun Psychoanalytikers upmaakt, de sik an Karl Marx siene Lehr holen döen. Toeerst studeer he an dat Psychoanalytisch Instituut in Berlin, vun 1925 af an weer he Lehrmeester vun de Psychoanalyse. In Berlin arbeit he mit Karl Bonhoeffer un Ernst Cassirer tosamen.
1933 wurr he na Oslo beropen. 1935 güng he na Prag. 1938 wanner he in de USA ut. Dor leef he denn in Los Angeles.
In Amerika keem he nich so richtig togange. He starv korte Tiet, nadem he sien groot Wark „The Psychoanalytic Theory of Neurosis“ afsloten harr. In Europa hefft se em ansehn as een, de vun de Geschicht vun de Psychoanalyse Bescheed wüß, as anners nüms.
Lehr
Fenichel warrt as een vun de wichtigst Lüe ut Freud sien School ansehn, just so as Karl Abraham un Sándor Ferenczi. In den groten Striet um Freud siene Lehr in de 1930er Jahren hett he sunner Twiefeln an de Hoofdsaak vun Freud sien Lehr fastholen. Dat weer de Saak mit den Ödipuskomplex. As sien eegen Upgaav seh he dat an, een Lehr tohopentoschostern ut allens, wat in de Analyse bit dohen utfunnen wurrn weer. He maak sik denn an de Arbeit för een „spezielle Neurosenlehre“.
1931 kemen vun em twee Böker rut: „Perversionen, Psychosen, Charakterstörungen“ un „Hysterien und Zwangsneurosen“. Blangenbi hett he de Tietschrift „Imago“ rutgahn laten.
Vun Los Angeles ut versöch he, den Berliner Krink tosamen to holen un schreef geheim Rundbreefe, de bloß för düssen Krink bestimmt weren. De Lüe weren midderwielen öber de ganze Eer verdeelt. Düsse Rundbreef kann een eerst siet 1998 lesen. De vertellt allerhand öber de Geschicht vun de Psychoanalyse in Düütschland in de Jahren 1933 bet 1945. Besunners kann een wat Nees rutkriegen öber dat Theater mit Wilhelm Reich. Freud harr dormals dorför sorgt, dat Reich ut de „Psychoanalytische Vereinigung“ rutsmeten wurrn is.
Böker vun Fenichel
Hysterien und Zwangsneurosen, Wien 1931, nadruckt Darmstadt 1993, ISBN 3-534-06395-3
The Psychoanalytic Theory of Neurosis, 3 vols., 1945/düütsch: Psychoanalytische Neurosenlehre, 3 Böker, 1974ff
119 Rundbriefe, rutgeben vun Johannes Reichmayr un Elke Mühlleitner, 2 Böker, 1998
Up Platt is nix vun Fenichel rutkamen.
Böker öber Fenichel
Russell Jacoby: The Repression of Psychoanalysis, 1983/ düütsch: Die Verdrängung der Psychoanalyse, 1990
Elke Mühlleitner: Ich — Fenichel. Das Leben eines Psychoanalytikers im 20. Jahrhundert. Wien: Paul Zsolnay Verlag 2008 ISBN 978-3-552-05429-5
Up Platt is nix öber Fenichel rutkamen.
Mann
Psychologie
Börger von Öösterriek
Boren 1897
Storven 1946 |
6839 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Madaura | Madaura | Madaura, ok Madaurus oder Madauros, is en ole Stadt vun de Numidiers in dat hüdige Algerien. Toeerst höör Madaura to dat Königriek vun König Syphax, later hett König Massinissa dat innahmen. Syphax weer in den 2. punischen Krieg up de Siet vun Hannibal vun Karthago. Massinissa hett dat mit de Römers holen.
An dat Enn vun dat 1. Johrhunnert nah Christus is Madaura een röömsche Kolonie wurrn. Besunners goot Ansehen harrn de Scholen in düsse Stadt. De antik Schriever Apuleius is in Madaura baren. Apuleius het dat Book De gullen Esel schreben. Dat kann een vundaage jümmers noch kopen.
De Hillige Augustinus studeer een Tiet lang in düsse Stadt. Later hett he an de Inwohners een Breef schreben. Ut düssen Breef kann een sehn, datt in Augustinus sien Tiet veel vun de Inwohners vun Madaura noch keen Christen weeren.
Dree Bischöppe ut Madaura kennt wi vundaag mit Namen. De eerste is Antigonus. He hett dat Konzil to Karthago 349 besöcht. De tweete is Placentius. He besöch dat Konzil vun 407 un een Konferenz vun 411. De drüdde is Pudentius. He weer up een verbaden Bischopskonferenz 484 un is vun de Wandalen ehren König Hunerik, tohopen mit de annern Bischöppe vun düt Dreepen, buten Lands dwungen wurrn.
Hüdigendags is Madaura een dode Stadt. Man schöne Ruinen kann een dor ankieken. Dichtbi liggt de hüdige Stadt Mdaouroch in dat Departement Constantine in Algerien.
Weblenken
Oort
Historie
Antike
Algerien
Gifft dat nich mehr |
6840 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gravimetrie%20%28Eerdphysik%29 | Gravimetrie (Eerdphysik) | De Gravimetrie is en Deelrebeet vun de Eerdphysik un höört to de Potentialverfohren. Dorbi warrt dat Swoorfeld (oder Gravitatschoonsfeld) von de Eer vermeten (gravis kummt ut dat Latiensch un heet so veel as swoor).
Wi dull dat Swoorfeld an en Oort is, hengt dorvon af, woveel Masse sik binnen in de Eer befinnt. Aver ok de Massen in de Ümgeven, so as to’n Bispeel Bargens öövt Influss ut un künnt dat Meten stüürn. Vör dat Ünnersöken bruuks deswegen ganz akraate Instrumente, de Gravimeters schimpt warrt. Wat dorbi meten warrt is an Enn de Swoorversnellen, de von de Swoorkraft utlöst warrt. De Eenheit dorvon nöömt sik Gal. Dat is en Grött ut dat olle cgs-System, wat hüütodaag an sik nich mehr bruukt warrt, man in die Gravimetrie het dat jümmers noch sien Richtigkeit.
De Gravimetrie is en teemlich upwännig Saak, as man dor nich blos de Ümgebung ganz akraat kenn mutt (weswegen sik dat in de Bargens ok nich rech lohnt), sonnern ok de Hööch, wo man meet, en Rull speelt un ok de Temperatur und de Gravitatschoon von den Maand un de Sünn. Disse Saken verännert sik lopend. Üm dat in’n Griff to kriegen wat sik jümmers een Basispunkt socht, wo man no en sünnere Tiet wedderholt meten deit. As de Masse an den Oort jo glieks blifft, sünd de Ännern wegen de optellten Inflüss. Wenn dat faken maakst, kannst dorut den Gang interpoleeren und dormit de annern Meten korrigeeren.
Wenn nu allns wegkorrigeert is, wat dat Meten stüürt, kann man sehn, woveel sik de Swoorversnellen ännern deit in dat ünnersochte Rebeet, un üm woveel de Meetweert afwicht von de Theorie (dat schimpt sik denn Anomalie). Disse Anomalien sünd een Teken dorför, dat wat in de Eer is, dat en annere Dicht hett. Op disse Wies kann man to’n Bispeel Rohstoffen söken, as Ierz jümmers en gröttere Dichte heft. Man wenn dor en Hollruum in de Eer is, sütt een dat ok, as denn jo bannig Masse fehlt.
Eerdphysik |
6843 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Synood%20vun%20Dordrecht | Synood vun Dordrecht | Bi de Synood vun Dordrecht vun'n 13. November 1618 bit to'n 9. Mai 1619 hebbt sik in de Stadt Dordrecht Afordenten vun de nedderlannschen reformeerten Karken un 28 Theologen ut dat reformeerte Europa drapen. Dor güng dat üm de Lehr vun de Remonstranten un üm de Fraag, ob Gott allens vun Anfang an vörherbestimmt hett, wat denn laterhen passeren scholl. De Statthöller vun de Republik vun de Vereenigten Nedderlannen, dat weer dormols Moritz vun Oranien, harr sik so en Synood wünscht, vunwegen dat de Lehr vun de nedderlannschen Karken fastsett weern scholl. De Afordentenversammeln (Staten-General) vun de Nedderlannen hett de Dordtsche Synood denn tohopenropen.
De Karken vun de Nedderlannen, England, Schottland, de Swiez un Düütschland hebbt dor jem ehre Lüüd henstüert. (Frankriek hett dat Mitmaken verbaden, Brannenborg hett sik lever nich sehn laten bi de Synood). De schollen övereenkomen, wat denn nu eegentlich de Lehr vun de reformeerte Karken in de ganze Welt is. Düsse Lehr scholl denn för de Nedderlannen gellen. Amenn hebbt se beslaten, dat Gott ganz an'n Anfang, ehr dat jichens wat dor weer op de Welt, al fastsett hett, wecke Minschen in den Himmel kamen schullen un wecke nich. In Düütschland hefft ünner annern Bremen un Hessen-Kassel bi de Synood vun Dordrecht mitmaakt.
Afordenten ut dat Butenland
England: George Carleton (1559-1628), Joseph Hall (1574-1657), Thomas Goad (1576-1638), John Davenant (1576-1641), Lancelot Andrewes (1555-1626).
Schottland: Walter Balcanqual 1586-1645), Samuël Ward (storven 1643), Guiliemus Amesius (1576-1633)
Heidelbarg: Abraham Scultetus (1566-1624), Paul Tossanus (1572-1634), Hendrik Alting (1583-1644)
Hessen: Georg Cruciger (1575-1637), Paul Stein (1585-1643), Rudolphus Goclenius (1547-1628), Daniel Anglocrator (1569-1635).
Swiez: Johann Jakob Breitinger (1575-1645), Wolfgang Mayer (1577-1653), Sebastian Beck (1583-1654), Mark Rütimeyer (1580-1647), Hans Conrad Koch (1564-1643).
Genf: Jean Diodati (1576-1649), Theodore Trochin (1582-1657)
Bremen: Ludwig Crocius (1586-1653), Matthias Martinius (1572-1630), Heinrich Isselburg (1577-1628).
Nassau-Wetterau: Johann Heinrich Alsted (1588-1638), John Bisterfeld (storven 1619), Georg Fabricius
Emden: Ritzius Lucas Grimersheim (1568-1631), Daniel Bernard Eilshemius (1555-1622).
Weblenken
J.Bogerman - de Dordtse Synode
Acta of Handelingen der Nationale Synode Dordrecht 1618-1619
Historie
Christendom
Protestantismus
Synood
Reformeerte Kark in de Nedderlannen |
6844 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gal | Gal | Gal is en physikaalsche Eenheit ut dat olle cgs-System. Bruukt warrt disse Eenheit vun de Eerdphysikers, wenn de dat Swoorfeld vun de Eer vermeten wüllt, nipp un nau seggt wenn de Swoorversnellen meten wart. Dat Rebeet nöömt sik Gravimetrie.
1 Gal = 1000 mGal = 1 g/cm²
Wenn man dat in dat ne’e un gebrüüklichere SI-Eenheit ümreken will, den is
1 Gal = 0,01 m/s²
De Beteken is na Galileo Galilei nöömt, de fröher al mit de Gravitatschoon rümexperimenteert hett. Op de Eer liggt de Weert vun de Swoorversnellen twüschen 978,03 Gal an den Äquater un 983,22 Gal an den Noordpool. Dat liegt doran, dat de Eer dör ehr küseln afplatt is. An’n Pool is man nööger an de Eerdmitt un dorüm is man dor en beten swörer. In Noorddüütschland sünd wi üm un bi 981 Gal - jümmers von NN utgahn, man mit de Hööch warrt de Eerdversnellen jümmers weniger, nipp un nau seggt 305 mGal jeden Kilometer.
Eerdphysik
Eenheit |
6850 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Seehusen | Seehusen | Seehusen betekent
Seehusen, Deel vun Bremen,
Seehusen, Stadt in’n Landkreis Stendal, Sassen-Anholt,
Seehusen, Oort in de Gemeen Cuxhoben in’n Landkreis Cuxhoben, Neddersassen,
Seehusen, Oort in de Gemeen Grasbarg in’n Landkreis Oosterholt, Neddersassen.
Seehusen is de Familiennaam von
Silke Seehusen (* 1953), düütsche Informatikerin.
Kiek ok bi: Sehusen, Seehausen. |
6851 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Seehusen%20%28Bremen%29 | Seehusen (Bremen) | Seehusen () is en Oortsdeel vun Bremen an dat linke Över vun de Werser. In dat Jahr 1187 is dat Dörp to'n eersten Mal nömmt as Sehusen. Seehusen is anunvörsik een „Duppeldörp“ tosamen mit Hasenbüren, wat blangenan liggt. In Seehusen gifft dat een ole Kark ut dat 13. Jahrhunnert. Düsse Kark is den Hilligen Jakobus toeegent. As Land un Dörp Seehusen in dat 16. bit 18. Jahrhunnert nah Bremen tohören dö, weeren toeerst de Grafen vun Hoya, laterhen de Fürsten vun Brunswieck-Lüünborg und dornah de König vun Hannober de Patroon vun de Seehuser Kark. Dorüm bleef de Gemeende luthersch, wieldeß Bremen reformeert wurrn is. So geef dat allerhand Striet. 1804 hett de Stadt Bremen ok de Karken vun Seehusen öbernahmen. 1995 leven 879 Inwohners in Seehusen. Hüde sünd dat 1.086.
Oort
Bremen |
6859 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dyrehavsbakken | Dyrehavsbakken | Dyrehavsbakken (däänsch Dyrehaven Deertpark) is en Vergnögenspark in Klampenborg an’n Stadtrand vun de däänsche Hööftstadt Kopenhagen.
De Park is 1583 opmaakt worrn un dormit de öllste Vergnögenspark op de Welt, den dat noch jümmer gifft. Mit de Tiet siedeln sik wegen de velen Besökers jümmer mehr Hökers an un de Park entwickel sik to en Mengeleer ut klassische un moderne Fohrgeschäften, de he hüüt is. To de Attrakschonen höört mit de Achterbahn Rutschebanen vun 1932 een vun de öllsten Holtachterbahnen in Europa.
De Park kost kenen Intridd, för jede Fohrt mutt extra betahlt warrn. Mit 2,7 Millionen Besökers in’t Johr liggt de Park bi de Besökertallen in Däänmark direkt achter den Tivoli in Kopenhagen.
Weblenken
Websteed vun’n Park (däänsch)
Vergnögenspark
Däänmark |
6860 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dreihhals | Dreihhals | De Dreihhals (Jynx torquilla) is de eenzige Vagel ut dat Geslecht Jynx, de in Europa leevt. In dat Geslecht gifft dat sünst ok blots noch ene Oort, den Rootbostdreihhals (Jynx ruficollis), de in Afrika leevt. De Oort kennt acht Ünneroorden, de in Delen vun Noordafrika un ganz Eurasien bet Sachalin in’n Oosten leevt. Ene Ünneroort (J. t. himalayana) leevt isoleert in en poor Rebeden in noordwesten Himalaja. De Oort dat eerste Maal wetenschoplich beschreven hett Carl von Linné 1758.
Utsehn
He is so wat 17 Zentimeter groot un bringt bet to 50 Gramm op de Waag. De Vagel hett en griesbruun Utsehn, korte Been, en griesen, recht korten, spitzen Snavel un en langen, griesbrunen Steert mit dree swarte Striepen. Heken un Seken sünd kuum utenannertoholen. Ok de Jungen seht jüst so ut as jümehr Öllern, sünd aver meist wat bruner un de Bost kann binah witt wesen.
Stimm
In de Balz-, Brööt- un Optuchttiet köönt de Dreihhäls temlich opfallen. Annertiets sünd se aver kuum to marken. De Gesang is temlich düüdlich un nich to verwesseln. He sett sik ut ‚gäh‘-Ropen, de in de Toonhööch anstiggt, tohoop, de kort achtereenanner toeerst nasal un denn luut in ‚kje‘ övergaht. Faken singt de Partners, as se op’n Pahl sitt, in Duett.
Vör allen junge Vagels, aver ok öllere sett en Zischluut in, wenn se bedroht sünd. Ok dat Bewegen jüst as en Snaak is denn mitünner to sehn, dat Mimikry schall den Gegner bang maken.
Verbredensrebeet
Bröödrebeet
Dat Brootrebeet vun de Nominatform is ganz Europa, vun’n Atlantik bet to’n Ural. In’n Noorden reckt dat bet an’n Polarkreis, in’n Süüdwesten bet na Middelspanien un in Grootbritannien vör allen in Schottland. In’n Süden un Oosten leevt se mit annere Ünneroorden tohoop: J. t. tschusii (lütter un mehr rootbruun), leevt vun Korsika, Italien över Dalmatien un Delen vun’n Balkan; J. t. mauretanica (ok wat lütter as de Nominatform, heller, mit witte Bost), de op Sardinien, Sizilien, in Delen vun Noordafrika un op de Balearen leevt, un J. t. sarudnyi (blasser as de Nominatform), de in’n Ural und in en breden Striepen dör Süüdsibirien, Zentralasien, noordwesten Himalaja bet an’n Pazifik leevt. Se leevt ok op Sachalin, Japan un an de Küst vun Süüdchina.
Wannern
De Dreihhals is de eenzige europääsche Boombicker, de över lange Streken tüht. Alleen de Vagels op Korsika, Sardinien, Sizilien un Zypern blifft in’n Winter an Oort un Steed oder teht över korte Streken, jüst as J.t.mauretanica un de Vagels in’n Süden vun Asien. De Dreihhals flüggt vun August an weg un kaamt de twete Week in’n März bet eerste Week in’n April wedder trüch.
Överwinern doot se süden de Sahara in en breden Striepen vun Senegal, Gambia un Sierra Leone in’n Westen bet na Äthiopien in’n Oosten; na Süden reckt dat bet na de Demokraatsche Republiek Kongo un Kamerun.
Levensruum
Dreihhäls leevt in apene un halvapene Landschoppen mit enkelte oder wenige Bööm. Slatene Woolden un Steppen ganz ahn Bööm, Wöösten un hoge Bargen möögt se gor nich. Vör allen Parklandschoppen, grote Goorns un Wienborebeden sünd dorgegen ideale Levensrüüm för den Dreihhals. Ok lichte Barken-, Fuhren- un Lärkenwoolden, weniger faken sogor Auwoolden warrt besiedelt. Dat Anbott an Nohren un de Bröödmööglichkeiten in Boombicker- oder natürliche Boomhöhlen begrenzt ehr Vörkamen. Allgemeen möögt de Vagels lever Gegenden mit kontinental Klima. De Rebeden, in de se överwintert, reckt vun’t Flachland bet wiet in de Bargzoon.
Nohren
In sien Brootrebeet bruukt de Dreihhals bestimmte Oorden vun Eemken ut de Geslechter Lasius un Tetramorium. Nich so geern hebbt se Eemken ut dat Geslecht Formica. Mehst freet se Poppen un Larven, aver ok utwassene Eemken, weniger faken ok annere Insekten as Blattlüüs, Rupen vun Botterlickers un Käver oder Frücht un Beren.
De Nohren warrt mehrst op’n Bodden mit de lange backige Tung opleest. De Dreihhals kann ok den Bo vun Eemken mit sienen Snavel opkloppen. Wat he nich verdauen kann, dat speit he wedder ut.
Verholen
De Dreihhals is an’n Dag aktiv un faken in’n Ingang vun siene Broothöhl to sehn. De Vagel höört to de nich ganz so gauen Flegers, wobi he in’t Daal vun sien Flaag, de lieks as en Well geiht, de Flünk an’n Körper anleggt. He kladdert kuum un kann sik blot slecht mit de wieken Steertfeddern afstütten. Faken is he an’n Bodden, tomehrst an’t hüppen. Dat Koppdreihn, dat em den Naam geven hett, is blot in Situatschonen, in de he bedroht is, to sehn. In disse Situatschoon stellt he bi mehrst oprechten Körper de Koppfeddern op un pluustert sien Steert. Den Kopp dreiht un wennt he, ok de Tung kann he rutsleudern. De Vagel is nich scho. In de Bröödtiet leevt se as Poor un territorial, de annere Tiet, besünners in’n Winterrebeden, enkelt un as Buttjers.
Foortplanten un Broot
As Höhlenbröder, de sik sülvst kene Höhlen boen kann, is de Dreihhals op dat Vörhannenwesen vun natürliche Höhlen in Bööm oder vun Boombickers anwiest. He geiht ok op Nestkassens. Faken smitt he ok in Höhlen, de al besett sünd, de annern Vagels un de Eier rut. De Dreihhals is blots solang treu, bet de Jungen flügge sünd, denn geiht Heken un Seken wedder uteneen. Dat Seken leggt meist söss bet teihn Eier, mal ok bet to 14, mitünner aver blots een oder twee. Welke Tieden bröödt he ok tweemal in’t Johr, graad bi de Vagels, de wieder in’n Süden leevt, denn aver mit weniger Eier. De beiden Öllern bröödt so wat 14 Daag lang un de Jungen leevt denn noch 18 bet 22 Daag in’t Nest. Nochmal 14 Daag later sünd se denn al sowiet, dat se jümehr Öllern alleen laten doot.
Bestand
Al in’t 19. Johrhunnert füngen de Dreihhäls an, rorer to warrn. Siet de 1950er Johren is dat sogor noch duller warrn. In de 1980er Johren hebbt se sik kort wedder verhaalt, aver al gau güngen de Bestandstallen wedder dal. Wetenschoplers gaht dorvun ut, dat in Middeleuropa so bi 50.000 Poren na sünd. In Düütschland, de Nedderlannen, Österriek, Tschechien un de Swiez steiht de Dreihhals op de Rode List.
Wichtigste Oorsaken vun dat Trüchgahn sünd de Landschop, de sik dör den Minschen ännert, de Streihaaftwischen, de jümmer rorer warrt, de Insatz vun Bioziden etc.
Kiek ok bi
List vun Vagels, mit allerhand plattdüütsche Vagelnaams un Naams ut de Naberspraken
Projekt: Deerternaams up Platt
Vagels |
6861 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Charlotte%20Ayanna | Charlotte Ayanna | Charlotte Ayanna (boren as Charlotte Lopez; * 25. September 1976) is en puerto-ricaansche Schauspelersche.
Ayanna weer in Puerto Rico boren, aver toog al in junge Johren na Vermont üm. Se harr en swore Kindheit, in de se dörteihn Johren in Pleegfamilien weer, vun wegen dat de Moder mental nich in de Laag weer, sik üm ehr twee Kinner to kümmern.
Filmografie (Utwahl)
Utteken
Ayanna is 2002 bi’t Valenciennes International Festival of Action and Adventure Films as Beste Schauspelersche för ehr Rull in Love the Hard Way uttekent worrn.
Weblenken
Fru
Schauspeler
Börger von Puerto Rico
Engelsch
Boren 1976 |
6862 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Albert%20vun%20Buxhoeveden | Albert vun Buxhoeveden | Albert vun Buxhoeveden (* üm 1165 bi Bremen; † 17. Januar 1229 in Riga) weer Bischop vun Riga.
Albert keem ut dat Ridderslecht vun Bexhöv bi Bremen. He weer Doomherr in Bremen, as em 1199 sien Unkel Hartwig II. to′n Bischop vun Livland möök. He müss dat Land aver eerstmal innehmen un de Inwahner to Christen maken, denn de weren noch Heiden. He föhr 1200 mit en noorddütsch Pilgerheer, dat vun Paapst Innozenz III. Sündenaflaat toseggt kregen harr, op 23 Scheep to de Münn vun’e Düna, wo he 1201 de Stadt Riga grünn.
1202 grünn he den Sweertbröderorden. Dörteihn Maal möök he Reisen na Düütschland un ok en poor Maal na Italien un wedder trüch na Livland, dat he bet 1207 innehmen kunn un an′n 1. April 1207 vun Kaiser Philipp as Lehn vun′t Düütsche Riek kreeg. Ok Semgallen nehm he in un richt dor en Bisdom in. Över Estland keem he eerst mit′n Orden vun′e Ridderschop Christi, denn mit König Waldemar vun Däänmark in en langen Striet. Doch 1224 kunn he ok dit Land ünnerkregen un sien Broder Hermann dor to’n Bischop maken. In′t Johr 1225 möök em Kaiser Friedrich II. to′n Fürsten un sien Bisdom to ene Mark vun′t Riek; Paapst Honorius III. harr em denn Unafhangigkeit vun jeden Metropolitanverband toseggt.
Mann
Bischop
Boren in dat 12. Johrhunnert
Storven in dat 13. Johrhunnert |
6863 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Anders%20Wejryd | Anders Wejryd | Anders Harald Wejryd (* 8. August 1948 in Falköping, Sweden) weer de luthersche Arzbischop vun Uppsala.
Wejryd is in Uppsala un Västerås opwussen. He is 1972 in Västerås to’n Preester wieht worrn un weer vun 1976 bet 1985 Pastoor in Munktorp un 1985 bet 1987 Pastoor in Arboga. Siet 1995 weer he denn de Bischop vun Växjö. An’n 30. März 2006 is he to’n Arzbischop vun Uppsala wählt worrn un hett in de Stichwahl gegen Ragnar Persenius mit 176 to 127 Stimmen wunnen. In'n September vun datsülbige Johr hett he sien Amt antreden. Dat Amt harr he bit 2014.
Weblinks
Porträt vun Wejryd up de Website vun den Ökumeensch Raat vun de Karken
Wejryd, Anders
Wejryd, Anders
Wejryd, Anders
Wejryd, Anders
Wejryd, Anders |
6864 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bunnendoor | Bunnendoor | Bunnendoor (hoochdüütsch Buntentor) is en Oortsdeel vun Bremen un höört to den Stadtdeel Neestadt.
Laag
Bunnendoor liggt dune bi de olen Grenzen vun de Stadt Bremen in’n Süden vun de Werser. De Grenzen vun den Oortsdeel sünd in Noorden de Lüttje Werser, in’n Süden de Garstfeldstraat, in’n Westen de Friedrich-Ebert-Straten un in’n Oosten Huckelriede.
In Bunnendoor is hüde dat letzte Stück vun den olen Stadtgraven op de Neestädter Siet vun Bremen to sehn. Dat heet hüde Piepe, weil dat as een Piep utsehn deit. De Piepe wiest, wo de Grenz nah de ole Stadt weer. Dor löppt hüde de Oosterstraten.
Historie
Bi de Oosterstraten stunn fröher dat „Bunte Door“. Dat weer een vun de twee Porten nah de Stadt rin. Dör düt Door dör föhr een Straat nah buten de Stadt. De güng öber Huckelriede nah Habenhusen oder nah Kattentoorn un Brinkem. Düsse Straat is hüde de Hööftstraat vun dat Bunnendoorsquartier un heet Bunnendoorsteenweg.
In dat Bunnendoorviddel leven fröher lüttje Lüe. De meisten verdenen ehr Geld as Zigarrenmaker. An de Eck vun’n Bunnendoorsteenweg un den Karkweg steiht hüde een Denkmal för düsse Zigarrenmaker.
De Lüe weeren arm und hefft sik Geld toverdeent bi’t Smuggeln dör de Tollgrenz dör. Besunners hefft se mit Toback smuggelt. De Bläder vun den Toback hefft se sik ünner de Boxen üm de Been ümto tüdelt. Dor kümmt woll ok de Ökelnaam vun de Bunnendoorschen vun her: Se weert in Bremen Geelbeen nömmt.
1875/76 is mit Hölp vun de Binnenmission de St.-Jakobi-Kark boot wurrn. Toeerst höör de Gemeende nah de ole Neestädter St.-Pauli-Kark to. 1884 is de Gemeende sülvstännig wurrn.
Hüdigendags
Hüdigendags deit sik allerhand in’n Bunnendoor. In de verleden Jahren is een Beginenhoff boot wurrn, een Galerie vun de Stadt Bremen, een Speelstäe för modern Theater. Bunnendoor liggt bi den Sozialindex vun de Stadtdelen un Oortsdelen vun Bremen in de Midden.
Bi de Wahl för den Bundsdag an’n 18. September 2005 hefft de Bunnendoorschen so afstimmt (tweede Stimm): SPD 38,0 % CDU 15,4 % Bündnis 90/De Grönen 26,0 % De Linke 13,3 %.
Oort
Bremen |
6865 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tamazight | Tamazight | Tamazight is een Spraak vun de Berbers. Se warrt spraken in de Midden vun Marokko, in Deelen vun Algerien un bi Lüe ut düsse Länner, de nah Frankriek utwannert sünd.
Dat gifft um un bi 2,5 bit 3 Million Lüe, de up Tamazight snacken könnt. 60% vun düsse snackt ok noch een anner Spraak, meist Araabsch oder Franzöösch. Vun de Jahren 2001/2002 af an is Tamazight de tweete Nationalspraak vun Algerien. Dat bedutt aber nich Amtsspraak. Besunnern Bistand gifft dat för düsse Spraak nich. Schreben warrt dat meist in araabsche Schrift, man ok in een Aart besünnere latiensche Schrift un in de ole Tifinagh-Schrift.
Spraak
Algerien
Marokko |
6867 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A9odore%20de%20B%C3%A8ze | Théodore de Bèze | Théodore de Bèze (ok Theodorus Beza; * 24. Juni 1519 in Vézelay, Burgund; † 13. Oktober 1605 in Genf) weer een Reformator vun de tweede Generation.
Leben
Kinnertiet
De Béze stamm ut een Familie vun Adel. Sien Vadder Pierre de Bèze weer Landvogt in Vézelay. Vun sien negente Jahr af an wohn he in Orléans un Bourges in Melchior Volmar sien Huus. Melchior Volmar weer een düütsche Philoloog. Bi em lehr de Bèze de Lehr vun de Reformation kennen.
Junge Mann
Beza studeer up Afkaat in Orléans. As he feerdig weer, trock he nah Paris. Vun twee Pröven harr he een goot Inkamen un leev as een latienschen Dichter sunner Sorgen.
Swiez
Noh een swaare Krankheit keem he in sien Binnerst nich mehr torecht. He söch un fraag nah de Wohrheit. 1548 mook he sik up den Weg nah Genf. Dor träe he nah de Reformeerte Karken öber un heiraat. 10 Jahre lang is he denn Schoolmeester för de Greeksche Spraak in Lausanne ween.
1558 keem he nah Genf un bleef dor. In Genf is he Pastoor un Professor vun de Theologie ween.
Nafolger vun Calvin
1564 is Johannes Calvin sturben. Beza folg em na as Präsident vun dat Konsistorium. He weer nu de böverste Theoloog vun de Karken in Genf.
Froonslüe
Sien eerst Fro weer Claude Desnoz. As de sturben weer, heirood Beza to´n tweeden Mal. Dor weer he al 69 Jahre oolt. Sien tweede Fro weer een Wittfro ut Genua. Ehr Naam weer Caterina del Piano.
Enn
1580 al geef he Bott as Vörsitter in´t Konsistorium. 1598 legg he sien Amt as Professor daal un vun 1590 af an hett he nich mehr predigt. De kathoolsche Hillige Franz vun Sales hett versöcht, em wedder to´n kathoolschen Glooben torüch to holen. Dor is ober nix vun wurrn.
Arbeit
Dichter
In sien Tiet in Lausanne hett Beza dat Öbersetten vun de Psalmen in de franzöösche Spraak to Enn bröcht. De Dichter Clément Marot weer dormit anfungen, de Psalmen in Riemels to bringen. Ut de Arbeit vun Marot un Beza is denn later de Psalter vun Genf wurrn. Dat is een Leederbook mit 150 Psalmen in Riemels. Verscheeden Komponisten hefft dor de Musik för schreben. Bit up düssen Dag weert de Psalmen in reformeerte Karken sungen.
Schriever un Theoloog
Beza weer Folgsmann vun Calvin un hett allerhand Saken schreben, weil he em verdeffendeeren wull. Dorbi konn he scharpe un beetsche Saken loslaten. In Calvin siene Footstappen schreef he öber Prädestination un Abendmahl un verdeffendeer em ok vunwegen de Doodsstraaf an Michel Servet in sien Book De haereticis a civili magistratu puniendis (1554). As de Lutherschen Joachim Westphal un Tilemann Hesshusius Calvin angrepen, mell he sik to Woort un street gegen jem an.
Ok bi een Drepen in Montbéliard 1585 güng he in een Diskussion gegen den Lutherschen Theologen Jakob Andreae an un striet em sien Meenung af, datt Lief un Bloot vun Christus allerwegens to glieker Tiet ween könnt. Beza is woll de Eerste ween, de öberleggt hett, datt een unrechten Fürst nödigenfalls ok mit Gewalt vun sien Thron stott weeren draff. Öber düt Thema hett he dat Book De Iure Magistratu schreben.
Diplomaat
De Reformeerten in de Swiez harrn so een groot Vertroon in Beza un he düch ehr so leifig up dat diplomaatsch Parkett, datt se em nich bloß eenmol beropen döen as Afoornten nah de Fürsten in Düütschland. Dor scholl he, tosamen mit annere, de Fürsten tosnacken, sik bi den franzööschen König för de Reformeerten intosetten. Faken weer he as Diplomaat ünnerwegens. 1559 weer em dat to danken, datt de König Anton vun Navarra för de reformeerte Kark wunnen weer. Vunwegen düsse König dat wünsch, weer Beza tosamen mit Petrus Martyr Vermigli bi dat berühmt Drepen vun Poissy dorbi. Dor güng dat üm de Religion un Beza weer nich bange un verdeffendeer de Reformation ehr Saak mit leifig Rhetorik. Bi dat Kolloquium vun Saint-Germain iever he gegen dat Anbeden vun Biller. As de Hugenotten den Orlog gegen den franzööschen König anfungen hefft, weer he Feldprediger bi den Prinz Condé.
Böker
Vun de Bèze
Theodor Beza: De iure magistratum, nee rutgeven vun Klaus Sturm, Texte zur Geschichte der Evangelischen Theologie, Neukirchen-Vluyn, 1965
Öber de Bèze
C. van Proosdij: Theodorus Beza, Medearbeider en Opvolger van Calvijn, Leiden, 1895
Walter Kickel: Vernunft und Offenbarung bei Theodor Beza, Beiträge zur Geschichte und Lehre der Reformierten Kirche, Band XXV, Neukirchen-Vluyn, 1967
Jill Raitt: Art. Beza, Theodor. In: Theologische Realenzyklopädie 5 (1980), S. 765-774
Realenzyklopädie für protestantische Theologie und Kirche, Band 2, Siet 585
Robert Stupperich: „Reformatorenlexikon“, Verlag Max Mohn, Gütersloh 1984 ISBN 3-579-00123-X
Up Platt is nix vun oder öber Beza rutkamen.
Mann
Christendom
Dichter
Historie
Theologie
Bèze,Théodore de
Protestantismus
Reformatschoon
Reformeerte Kark
Genf
Renaissance
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1605 |
6872 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tschuktschen | Tschuktschen | Tschuktschen (ok Luoravetlanen nah jem ehr eegen Spraak) sünd een autochton Volk in den wieten Oosten vun Russland, in Sibirien.
Land un Volk
De meisten vun jem leevt up de Tschuktschen-Halfinsel in den Sülvstännigen Kreis vun de Tschuktschen. De een oder anner leevt ok in de Streek dor umto.
Alltohopen gifft dat up de ganze Welt um un bi 15.000 Tschuktschen. Bi 10.400 vun jem snackt de Tschuktsche Spraak, een ole sibiirsche Spraak.
Binnenland un See
De Tschuktschen leevt in dat Binnenland un an de Küst vun de Beringstraat un vun de Noordpolarsee. De Tschuktschen in’t Binnenland weert Rentiertschuktschen nömmt. Dat heet in jem ehr eegen Spraak cawcw. Dor kümmt woll ok dat russisch Woort tschuktsch vun her. Se befaat sik mit de Tucht vun Rentiere, man ok mit dat fangen vun Fisch un mit de Jagd. De Tschuktschen an de Küst weert Seetschuktschen nömmt un jaagt ok grote Tiere as Wal un Walross. Ut de Knaken vun jem ehr Büüt maakt se fein Snittjerwarks. Dat Huus vun de Tschuktschen warrt Jaranga nömmt.
Bloß een Woort ut de Tschuktschen ehre Spraak is ok up Düütsch bekannt. Dat Woort för Lachs is up tschuktsch qetaget. Un wi seggt to de Aart vun Lachs, de den Keta-Kaviar afgeben deit, Keta-Lachs (Oncorhynchus keta).
Historie
De Russen sünd in dat 17. Jahrhunnert in de Tschuktschen ehr Land kamen un hefft versöcht, dat intonehmen. Man de Tschuktschen sünd dor bannig gegenan gahn. 1730 hefft se een Trupp vun 400 russisch Suldaten slahn. 1747 passeer dat noch mal. Dor mössen de Russen een Verdrag afsluten un jem ehr Garnison verlaten. Man amenn konnen de Tschuktschen doch nix maken. De Russen weeren to veel. Dat bleben bloß noch wenig Tschuktschen öber.
In de Tiet vun de Sowjetunion schollen de Tschuktschen to anstännige Russen un Sowjets maakt weeren. Wie dat fröher weer, dat scholl keene Rull mehr spelen. De Kinner lehren russisch up School un de Lüe mössen in faste Hüser un Dörper wohnen un konnen nich mehr dör dat Land tehn, as vördem. De Groten mössen in de Bedrieve arbeiden, de den russisch Staat tohören döen.
Schriever
Een Schriever ut dat Volk vun de Tschuktschen is hüde in Russland un midderwielen ok in Düütschland bekannt. He heet vun Jurij Sergejewitsch Rytcheu.
Böker öber de Tschuktschen
T. Sjomuschkin: Im Land der Tschuktschen, Berlin, 1953
Up Platt is nix öber de Tschuktschen rutkamen.
Volksgrupp
Russland
Asien
Sibirien |
6876 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jurij%20Sergejewitsch%20Rytcheu | Jurij Sergejewitsch Rytcheu | Jurij Sergejewitsch Rytcheu (; * 8. März 1930 in Uelen, Tschukotka, in den wieten Oosten vun Russland; † 14. Mai 2008 in St. Petersborg, Russland) weer en tschuktschischen Schriever.
Leben
Sien Vadder weer Jäger. He güng toeerst nah Anadyr. Dat is de Hööftstadt vun den Landstreek, wo he leben dö. Dor hett he bi dat Blatt Sowjetskaja Tschukotka mitarbeit. 1949 maak he sik up nah Leningrad. Dor studeer he an de Universität. Blangenbi öbersett he Puschkin un annere russisch Klassiker in de tschuktische Spraak. 1953 keem de eerste Band mit Vertellen vun em rut. De heet Ljudi Naschego berega, up Platt bedutt dat: Minschen vun dat anner Över. 1956 keem sien eerste Roman rut. De heet Tschukotskaja Saga, up Platt Tschuktschisch Saga. Een ganzen Barg Böker keem achternah bit in de 1980er Jahren. Rytcheu leev toletzt in Sankt Petersborg.
He is de eenzigst Schriever vun de autochtonen Volksgruppen in den Noorden vun Russland, de ok buten de Heimaat bekannt wurrn is. Sien Romane sünd in verscheedene Spraken öbersett un to’n Deel sünd dor ok Filme vun dreiht. Up düütsch sünd siene Böker bi den Unionsverlag rutkamen.
Böker
Der Mondhund.
Der letzte Schamane.
Die Reise der Anna Odinzowa.
Im Spiegel des Vergessens.
Unter dem Sternbild der Trauer.
Die Suche nach der letzten Zahl.
Teryky.
Traum im Polarnebel.
Unna.
Wenn die Wale fortziehen.
Up Platt is nix vun Rytcheu rutkamen.
Böker öber Rytcheu
Yuri Slezkine: Arctic Mirrors. Russia and the Small Peoples of the North 1994, ISBN 0-8014-2976-5
Up Platt is nix öber Rytcheu rutkamen.
Schriever
Börger von Russland
Mann
Tschuktschisch
Boren 1930
Storven 2008 |
6886 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Daniel%20Kehlmann | Daniel Kehlmann | Daniel Kehlmann (* 13. Januar 1975 in München) is en Schriever in de hoochdüütsche Spraak.
Leben
Sien Vadder weer de Regisseur Michael Kehlmann. De Familie trock 1981 nah Wien. Dor hett he de School besöcht un later ok Philosophie un de Wetenschop vun de Literatuur studeert.
As he sien Studium to Enn harr, füng he en Dissertatschoon an öber den Begripp vun dat Erhabene bi Kant. „Dat hett nich lang duurt, dor hebb ik de liggen laten“. Dat hett ok dor an legen, „dat dat mit dat Schrieven so goot lopen dö“. In siene Böker Mahlers Zeit un Der fernste Ort leet Kehlmann glieks twee vun Helden een Promotschoon afsluten. Man he vertell denn fudder, wie de in’t Leben nich torecht kaamt.
1997 hett he sien eersten Roman rutbröcht, dat weer Beerholms Vorstellung. He schrifft in verscheeden Bläder (dor mank Süddeutsche Zeitung, FAZ, Frankfurter Rundschau) Essays un vertellt dor ok, wat he vun annere Böker holen deit.
Wark
In siene Böker schrifft Kehlmann Pinto nich öber sien eegen Leben. He denkt sik siene Helden ut un lett sik ok de Geschichten infallen. Dorbi probeert he dat ut, sik süms un den Leser in jem ehre Laag rin to versetten. De Minschen, öber de he schrifft, sünd up de een oder anner Aart unbannige Lüe: unbannig babenhen un iedel as in Ich und Kaminski oder unbannig klook un wiet weg vun de normalen Minschen, as in Mahlers Zeit. De Leser kann mit siene Helden meisttiets nich richtig Fründ weeren. Een fraagt sik bi’n Lesen jümmers, wannehr un up wat vun’n Aart düsse Lüe öber Kopp gaht.
De Roman Die Vermessung der Welt is in Düütschland bi 1,5 Mio. mol verköfft wurrn. Man nich bloß in Düütschland is de unbannig goot lopen. Dat geiht um de Lebensgeschicht vun de beider Forschers Alexander von Humboldt und Carl Friedrich Gauss. Dorbi schrifft Kehlmann nich as en Biograaf, man he hett sik allerhand utdacht un tospunnen to jem ehr Leben. Dat wichtigst Thema vun düt Book is, wie twee Minschen de Welt bekieken doot, de sik anunvörsik bloß för jem ehr Fack interesseren doot un nich för de Minschen um ehr to.
In'n Januar 2009 is Kehlmann sien neen Roman Ruhm - Ein Roman in neun Geschichten rutkamen.
Vun November 2005 af an is Kehlmann drüdde Dozent för Dichtkunst an de Fackhoochschool in Wiesbaden.
Böker vun Kehlmann
Beerholms Vorstellung. Roman. Deuticke, Wien 1997. ISBN 3-216-30290-3
Unter der Sonne. Erzählungen. Deuticke, Wien 1998. ISBN 3-216-30363-2
Mahlers Zeit. Roman. Suhrkamp, Frankfurt 1999. ISBN 3-518-41078-4
Der fernste Ort. Novelle. Suhrkamp, Frankfurt 2001. ISBN 3-518-41265-5
Ich und Kaminski. Roman. Suhrkamp, Frankfurt 2003. ISBN 3-518-41395-3
Die Vermessung der Welt. Roman. Rowohlt, Reinbek bi Hamborg 2005. ISBN 3-498-03528-2
Wo ist Carlos Montúfar? Essays. Rowohlt, Reinbek bi Hamborg 2005. ISBN 3-499-24139-0
Diese sehr ernsten Scherze. Göttinger Poetikvorlesungen. Wallstein Verlag, Chöttingen 2007. ISBN 3835301454
Requiem für einen Hund. Ein Gespräch (mit Sebastian Kleinschmidt). Matthes & Seitz, Berlin 2008. ISBN 978-3-88221-735-3
Ruhm. Ein Roman in neun Geschichten. Rowohlt, Reinbek bi Hamborg 2009. ISBN 3-498-03543-6
Up Platt is nix rutkamen vun Kehlmann.
Priese
1998 Förderpries vun den Kulturkrink bi’n Bundesverband vun de Düütsche Industrie
1999 Der Walruss - (Peta und Livre de los animales exitnctos)
2000 Stipendium vun dat Literarisch Colloquium in Berlin
2001 Gastdozentur för Poetik an de Universität in Mainz
2003 Förderpries vun dat Amt vun den Bundskanzler in Öösterriek
2005 Candide Pries vun den Literarischen Vereen Minden
2005 Finalist för den Düütschen Bookpries: Die Vermessung der Welt
2006 Literatuurpries vun de Konrad-Adenauer-Stiftung; Heimito-von-Doderer-Pries; Kleist-Pries
2007 WELT-Literaturpries; Grand Prix du Livre des dirigeants för Les Arpenteurs du Monde
2008 Per-Olov-Enquist-Pries; Thomas-Mann-Pries
Mann
Schriever
Dichter
Börger von Öösterriek
Hoochdüütsch
Boren 1975 |
6887 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Michel%20Houellebecq | Michel Houellebecq | Michel Houellebecq (* 26. Februar 1958 (anner seggt 1959 oder 1955) up Réunion; sien eegentlichen Naam is Michel Thomas) is en franzööschen Schriever. Vundaage leevt he in Irland un up Lanzarote. In Frankriek warrt Houellebecq ansehn as de Schriever vun sien Generation, de an’n meisten lesen warrt.
Wat to siene Böker to seggen is
Al 1991 is sien Book HP Lovecraft, Contre le monde, contre la vie (HP Lovecraft, Gegen de Welt un gegen dat Leben an) rutkamen. Dar sett he sik ut’neen mit dat Wark un dat Leben vun H.P. Lovecraft. Dat is een Schriever, de fantastisch Literatuur schrifft un för ganz wat Besunners ansehn warrt.
In de ganze Welt bekannt wurrn is Houellebecq vun 1994 af an, as siene Romane Extension du domaine de la lutte (Utwieden vun dat Kriegsrebeet) un Les particules élémentaires (Elementardeelen) in’n Hannel kamen sünd.
In siene Romanen nümmt he sünner Gnaad den Westen siene Konsumwelt ut’neen. Dorbi schrifft he, liek as sien Fründ Frédéric Beigbeider ok Saaken, wo de Minschen sik an argern könnt.
He vertellt vun trorige Minschen, de een Sinn söken doot in een Welt, wo dat keen Sinn in gifft. Se kaamt nich klaar mit jem ehr Leben un mütt lieden, weil se nich so sünd, as all de annern. Af un an schrifft he öber de kathoolsche Lehr oder de Tiet, as de kathoolsche Kark noch wat to seggen harr, as öber een verlaren Paradies. Jümmers wedder geiht dat in siene Böker dorüm, dat de Lüe mit jem ehr Sexualität untofräen sünd. Houellebecq sien Spraak is eenfach. He schrifft, as wenn he man bloß bito wat vertellen woll. Dor kann een den Schriever sien Afstand vun de Welt an gewahr weern.
Wo düütsch snackt warrt, sünd siene dree Bänn’ mit Lyrik nich so bekannt, as de Romanen. Rutkamen sünd La poursuite du bonheur (Up Söök nah dat Glück), Le sens du combat (De Slacht ehr Sinn) un Renaissance. Babenhen hett he ok noch een Hümpel Essays schreben. All tosamen kann een Houellebecq nich bloß as een Schriever ansehn, man ok as een Dichter.
Böker vun Houellebecq up düütsch
Suche nach Glück. Gedichte, DuMont, 2000, ISBN 3-7701-5357-X. (La poursuite du bonheur, 1992)
Suche nach Glück (La poursuite du bonheur) (Taschenbuchausgabe). Rowohlt, 2003, ISBN 3-499-23172-7
Ausweitung der Kampfzone (Extension du domaine de la lutte). Rowohlt, 2000, ISBN 3-499-22730-4
Le sens du combat. Der Sinn des Kampfes. Gedichte, französisch-deutsch. DuMont, 2001, ISBN 3-7701-5358-8
Die Welt als Supermarkt. Rowohlt, 2001, ISBN 3-499-22849-1
Wiedergeburt. Gedichte, französisch-deutsch. DuMont, 2001, ISBN 3-7701-5359-6. (Renaissance, Flammarion, 1999)
Elementarteilchen (Les particules élémentaires), List, 2001, ISBN 3-548-60080-8
Gegen die Welt, gegen das Leben (Contre le monde, contre la vie), Dumont, 2002, ISBN 3-8321-5531-7
Plattform (Plateforme). Rowohlt, 2001, ISBN 3-499-23395-9
Lanzarote. Rowohlt, 2004, ISBN 3-499-23644-3. (Frankreich: Flammarion, 1999)
Die Möglichkeit einer Insel (La possibilité d'une île), Dumont, 2005, ISBN 3-8321-7928-3
Karte und Gebiet (La carte et le territoire, 2010) übersetzt von Uli Wittmann; DuMont Buchverlag, Köln 2011, ISBN 978-3-8321-9639-4.
Unterwerfung (Soumission, 2015), DuMont, Köln 2015, ISBN 978-3-8321-9795-7.
Up Platt is nix vun Houellebecq rutkamen.
Böker öber Houellebecq
Schober, Rita: Auf dem Prüfstand : Zola - Houellebecq - Klemperer. Berlin (Frey), 2003. ISBN 3-925867-72-4
Steinfeld, Thomas (Hg.): Das Phänomen Houellebecq. Köln (DuMont), 2001, ISBN 3-7701-5623-4
Wesemael, Sabine van: Michel Houellebecq. Amsterdam (Rodopi), 2004. ISBN 90-420-1743-0 (französisch)
Websteden
Mann
Schriever
Dichter
Franzöösch
Boren in dat 20. Johrhunnert
Börger von Frankriek |
6888 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tifinagh-Schrift | Tifinagh-Schrift | Tifinagh (ok Tifinar) is de Schrift vun de Tuareg. Se kümmt vun de Berbers her. Dat lett wahrschienlich, datt se ut de Phönikier ehr Alphabet herkamen is.
Dat Alphabet hett 21 bit 27 Teken, dat is in jede Kuntrei anners. Vokalen gifft dat nich. Tifinagh kann een in jede Richtung schrieben: Vun baben nah unnen, vun rechts nah links un just ok annersrüm. Faken warrt vun rechts nah links schreben.
Kinner lehrt de Schrifft vun jem ehre Mudder.
De Spraak vun de Tuareg heet Tamascheq. Ok de Berberspraak Tamazight in Algerien un Marokko warrt in Tifinagh-Schrift schreben.
Afrika
Spraakwetenschop
Algerien
Schrift |
6890 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tamascheq | Tamascheq | Tamascheq is de Spraak vun de Volksgrupp vun de Tuareg. Se warrt in den Süden vun Algerien, in Burkina Faso, Niger, in Mali un Mauretanien un ok in Libyen spraken. Um un bi een Million Minschen snackt Tamascheq un schrievt düsse Spraak in de ole Tifinagh-Schrift.
An’n Anfang vun dat 20. Jahrhunnert wurr dat versöcht, Tamascheq up latiensche Schrift ümtostellen. Man dor is nix vun wurrn. In dat Jahr 1966 is en Standard upstellt wurrn för dat Schrieven.
Tamascheq höört to den Twieg vun de Berberspraken in de Familie vun Afro-Asiaatsche Spraken.
Spraak
Afrika |
6896 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tuareg | Tuareg | De Tuareg sünd en Volksgrupp, de to de Berbers tohören deit. Se wahnt in de Wööst Sahara un in den Sahel in Afrika. Jem ehr Spraak is Tamascheq. Siet Jahrhunnerte leevt se in verscheedene Kuntreien in de hüdigen Staaten Algerien, Burkina Faso, Libyen, Mali, Mauretanien, Niger un Nigeria. Um un bi een Million Minschen höört to düt Volk hento. In de lesten Jahren hett dat jümmers wedder Upstänn vun de Tuareg geben.
De Naam
Dat Woort Tuareg is araabsch. Dat is de Mehrtall vun Targi. Dat bedutt: „Een, de in dat Targa wohnt“. Targa is en Woort ut de Berberspraak un heet „Kanaal“. Dat weer de ole Naam vun een Daal in de Bargen vun den Fezzan. Tuareg heet also De Lüe, de in dat Targadaal wohnt.
Ganz anners warrt dat vun dat Volk in araabsche Spraak vertellt. Tawariq, so seggt se, kümmt vun Tarqi. Dat is een, de vun Gott utstoten wurrn is. Dat stimmt aber nich. Tuareg kümmt vun Targa.
De Tuareg süms nömmt sik Kel Tamascheq/Kel Tamajaq, dat heet: De Lüe, de Tamascheq snackt. Een annern Naam vun de Tuareg in jem ehr eegen Spraak is Imuhaq/Imuschaq, dat bedutt: De Lüe, de free sünd.
Historie
De Tuareg stammt vun de Berbers af. Se schöllt de Upfolgers vun de Garamanten ween, de in’t 7. Johrhunnert vun de Muslime ut den Fessan verdreben wurrn sünd. Toeerst breden se sik in de Midden vun de Sahara ut. Dorbi hefft se dat Wööstenvolk vun de Tubbu in de Tibesti-Bargen afdrängt. As dat Riek vun de Songhai in dat 16. Johrhunnert unnergüng, kemen de Tuareg ok in de Sahelzoon. Later weren se ok Baas vun Timbuktu.
In dat 19. Johrhunnert hefft se lang gegen de Franzosen gegenan streden. Eerst in dat Jahr 1917 hefft se enen Verdrag mit Frankriek slaten un Freden maakt. As de franzöösch Kolonialtiet in Westafrika to Enn weer, wurr dat Land vun de Tuareg updeelt up de neen Staaten Algerien, Mali un Niger. Lüttjere Gruppen vun de Tuareg leevt ok in Burkina Faso un in Lybien. 1990 bit 1995 weren de Tuareg upsternaatsch un hefft enen Upstand maakt gegen jem ehr Regeerung in Mali un in Niger. Een Baas vun düssen Upstand weer Mano Dayak.
De Tuareg treckt mit jem ehr Veeh dör dat Land un wohnt mehrstendeels nich in faste Hüser. Wenn een liekers seggen schall, wat jem ehr Hoofdstadt is, denn so is dat Agadez in den Niger.
Volksgrupp
Algerien
Mali
Niger
Burkina Faso
Libyen
Afrika |
6897 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Guillaume%20Farel | Guillaume Farel | Guillaume Farel (ok Wilhelm Farel; * 1489 in Gap in de Dauphiné in Frankriek; † 13. September 1565 in Neufchâtel in de Swiez) weer en Reformator in de franzöösche Swiez un een Fründ un Mitarbeider vun Johannes Calvin.
Leben un Arbeit
De eersten Jahre
Farel hett in Paris studeert. He lehr bi den Humanisten Faber Stapulensis. Dor wurr he en övertüügten Folgsmann vun de Reformatschoon. 1521 güng he nah Meaux. De Bischop vun düsse Stadt, Guillaume Briçonnet, harr em dorhen ropen. Düsse Bischop woll den Globen in düsse Stadt mit Farel sien Hölp up bedächtige Aart reformeren. Man al 1523 möß Farel de Stadt verlaten un güng nah Straßburg, Zürich, Bern un Basel.
Reformator in de franzöösche Swiez
1524 hett he in Basel in en open Disputatschoon de Partei vun de Reformatschoon anföhrt. Dat güng um den Ünnerscheed twüschen de röömsch-kathoolsche un de protestantsche Karken. Dor hett he en Triumph öber siene Gegenspeelers fiert. Man dat duur nich lang, dor möß he de Stadt liekers verloten. Dor harrn siene Fienden för sorgt. Farel bröch de Reformatschoon denn nah Montbéliard (1525), Aigle (1526) un nah den ganzen Süüdwesten vun de Swiez, besunners nah Neufchâtel. Dor föhr he de Reformatschoon 1530 in.
Genf
Nah Genf is he 1533 kamen. Dor verdeffendeer he in een Disputatschoon öber den Globen in’n Januar 1534 de nee Lehr gegenöber de Stadt ehren Raat. He maak dat so goot, dat de Raat in’n August 1535 de Reformatschoon annehm.
Besunners wichtig för de Geschicht vun de Stadt Genf un för dat Fuddergahn vun de Reformatschoon weer dat, dat he in dat Jahr 1536 Calvin besnacken konn, dat he in Genf blieben scholl. Anunvörsik woll Calvin man bloß dör Genf dörreisen.
Neufchâtel
Man 1538 hett de Stadt Genf ehren Raat de beiden Mannslüe rutsmeten. He meende, dat Calvin un Farel dat mit de Reformatschoon nu doch to dull dreben. Dor hett sik Farel denn Neufchâtel utsöcht, um dor fudderhen to arbeiden. Man ok dor kenn he nix, wenn dat um siene Saak güng. Un so hett dat allerhand Unroh geben. As olen Mann hett Farel noch mol een ganz junge Deern heiraat. Döröber hett he sik mit Calvin vertöörnt, de meen, dat konn ja woll nich angohn. Later hefft se sik denn ober wedder verdragen.
Farel is faken nah Frankriek reist, üm dor wat för de Reformatschoon to doon. Tofredenheit un Roh kenn he nich. He weer een unruhigen Geist.
Wat he schreben hett, keem meist ut den Ogenblick un hett för de Theologie keenen besunnern Weert. Wat he över de Maten goot konn, dat weer snacken un predigen vun Gott sien Woort. Dor dreev em de glönige Iever.
Farel, Guillaume
Farel, Guillaume
Farel, Guillaume
Farel, Guillaume
Farel, Guillaume
Farel, Guillaume
Farel,Guillaume
Theologie
Boren in dat 15. Johrhunnert
Storven in dat 16. Johrhunnert |
6899 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Helium | Helium | Helium (vun’t greeksch ἥλιος hélios „Sünn“) is en Element mit dat Atomteken He un de Atomtall 2, dat jüst as Neon, Argon, Krypton, Xenon un Radon en Eddelgas is. Da bedüüdt, dat Helium nich so licht mit annere Elementen reageern deit un ok nich mit sik sülvst. Anners as de meisten Elemente, de dat as Gas gifft, kommt Eddelgasen nich as Molekülen vör, man blievt als enkelte Atomen. As Waterstoff hett Helium ok en ganz lütte Dicht un is noch sworer to kondenseeren as Waterstoff. Bi ganz deepe Küll liggt Helium in en superfluiden Tostand vör, dat warrt aver nich eenmol fast, wenn en dat bi Normaldruck op 0 K rünnerköhlt. Dat geiht blots, wenn ok bannig hoogen Druck is.
Helium is na den Waterstoff dat tweetfakenste Element in dat Weltall un entsteiht vundaag dör Karnfusion in de Sünn (un ok in all de annern Steerns). Man dat meiste vun’t hele Helium is in de eersten dree Minuuten na den Oorknall tostannen kamen. Gifft aver ok en Oort von Radioaktivität de Alphaverfall nöömt warrt. Dorbi warrt Alphadeelkens freesett, dat sünd nix anners as 4He-Karns (kanns ok seggen Atome ohne jemehr Elektronen).
Historie
De eersten Henwiesen op dat Element Helium weern in dat Spektrum vun de Chromosphäär vun de Sünn funnen worrn. Dor binnen is en helle gele Spektrallien opfallen mit en Bülgenläng vun 587,49 nm. Opdeckt hett dat de franzöösche Astronom Pierre Janssen wiel en totale Sünndüsternis in Indien an’n 18. August 1868.
As he dat bekannt maken de, hett em toeerst nümms glöövt, vun wegen dat noch nie in’n Weltruum en nee’ Element opdeckt worrn is. In dat lieke Johr, an’n 20. Oktober, hett de Englänner Norman Lockyer faststellt, dat dat disse gele Spektrallien würklich gifft. He hett ok dorut slaten, dat se vun en bit dorhen unbekannt Element veroorsaakt wesen müss. Wiel de Lien bannig dicht an de so nöömten Fraunhofer D-Lien leeg, hett he ehr as D3-Lien betekent, üm ehr vun de dicht bi liggenden D1- un D2-Lienen vun’t Natrium aftogrenzen.
He un sien engelschen Kolleeg Edward Frankland hebbt denn vörslahn, dat man dat ne’e Element na dat greeksche Woort för Sünn nömen schull. Un wiel se dorvun utgahn sünd, dat dat ne’e Element en Metall weer, hebbt se de Ennen -ium ranbammelt un nich -on as dat vör de Eddelgasen begäng weer.
An’n 26. März 1895 hett de britsche Chemiker William Ramsay Helium wunnen, as he dat Uran-Mineral Cleverit mit Mineralsüren versett un dat Gas isoleert hett, dat dorbi freesett worrn is. An sik weer he op de Söök na Argon, harr denn aver de lieke gele D3-Lien funnen, nadem he den Stickstoff un den Suerstoff vun dat wunnen Gas rutmaakt harr. Meist to lieken Tiet harrn de britsch Physiker William Crookes un de sweedschen Chemikers Per Teodor Cleve un Nicolas Langlet datsülve faststellt. Se hebbt denn utrekend veel vun dat Gas sammelt, üm denn ok de Atommasse bestimmen to künnen.
In Dexter in Kansas weer en Eerdgasborn funnen worrn, as dor na Ööl bohrt weer. Disse Born bestünn to 12 Volumenprozent ut en unbekannt Gas. De US-amerikaanschen Chemikers Hamilton Cady un David McFarland vun de Universität vun Kansas hebbt rufunnen, dat dat Helium weer. Se hebbt publizeert, dat Helium ok ut Eerdgas wunnen warrn kann. Un in dat sülve Johr hebbt Ernest Rutherford un Thomas Royds rutfunnen, dat Alphadeelken nix anners as Helium-Karns sünd.
De eerste Verfletigen vun Helium hett 1908 de nedderlännsch Physiker Heike Kamerlingh Onnes maakt, as he Helium op en Temperatur vun blots 1 K rünnerköhlt hett. He hett ok versocht, dat Element bi 0,8 K verklamen to laten, künn dat aver nich schapen, wiel dat blots ünner hoogen Druck geiht. Onnes hett to’n eerste mol den vundaag na em nöömten Onnes-Effekt beschreven. Dat eerste Verklamen vun Helium hett 1926 en Student vun Onnes dörföhrt, Willem Hendrik Keesom, de dat Helium ok op lieke Temperatur rünnerköhlt hett aver ünner en Druck vun 25 bar.
Natürlich Vörkamen
In’t Weltall
Na de Oorknalltheorie is de gröttste Deel vun’t Helium in’n Weltruum in de eersten dree Minuten na den Oorknall entstahn. Dat warrt ünnerstütt dör dat grote Vörkamen in’t Weltall. Helium is na den Waterstoff dat tweetfakenste Element. Vun de Materie, de man sehn kann, maakt Helium ungefäähr 23 % ut, ofschoonst Waterstoffatomen achtnmol fakener sünd. Helium warrt butendem ok in Sünnen tüügt: Dat so nöömte Waterstoffbrennen levert de Energie, de den gröttsten Deel vun all Sünnen to’n Lüchten bringt, neemlich die Steerns op de Hööftreeg.
Dör dissen Vörgang kriegt de Steerns de Energie för den gröttsten Deel vun jemehr Bestahn. Wenn de Waterstoff to’n gröttsten Deel in’n Karn opbruukt is, denn tütt he sik tohopen un vergröttert dordör sien Temperatur. Dordör kann de Helium in en Sünn nu wieter „verbrennt“ warr to Kohlenstoff (Heliumflash, Heliumbrennen). In en Schaal üm dissen Karn löpt aver wieter dat Waterstoffbrennen af. Ok de Kohlenstoff warrt to annere, sworere Elementen wieterfusioneert. Dat geiht hoch bit to’n Iesen. Un wenn dat sogor to en Supernova-Explosion kummt, denn künnt ok noch sworere Elementen tostannen kommen, de dör de Explosion denn in’n Weltruum verdeelt warrt. So riekert sik de interstellar Materie mit Helium un sworere Elementen an, de denn ok bi jüngere Steerns vörkamt.
Op de Bavenflachen vun Steerns un in Nevela gifft dat Helium tomeist neutral oder eenfach ioniseert. Anners as sonst in de Physik un de Chemie, warrt dorför nich de Schrievwies mit dat hoochstellte „+“ bruukt, vunwegen dat annere Elementen so dull ioniseert sünd, dat disse Schrievwies to ümständlich warrt (t. B. sössteihnfach ioniseert Iesen in de Sünnkorona). In de Astronomie warrt dorüm röömsch Tallen bruukt, wobi dat neutral Helium as He-I betekent warrt, eenfach ioniseert Helium as He-II un vullstännig ioniseertet Helium as He-III.
Helium kummt ok in verscheeden Planetenatmosphäären vör:
Op Meteoriten un Maand
Op Meteoriten kann Helium dör Wesselwirken (Spallatschoon) mit de Kosmisch Strahlen tüügt warrn. Sünners dat Isotop 3He kann dorüm nütt warrn, üm so nöömte Bestrahlenöller to bestimmen. Dormit is de Tietruum twüschen dat Losslahn vun’n Mudderkörper bit to’n Opslahn op de Eer meent. Bito entsteiht 4He in Meteoriten dör den Verfall vun sworere radioaktive Elementen. Wietere Heliumandeelen in Meteoriten stammt ut de Tiet, as dat Sünnsystem entstahn is, to’n Deel aver ok ut den Sünnwind, de opfungen worrn is.
Dat lieke gellt ok för de Stenen op de Bavenflach vun den Maand. Dat is faken teemlich lang den Sünnwind un de kosmisch Strahlen utsett. Dorüm is Mondsteen sünners riek an Helium, un sünners an dat Istop 3He. Wenn dat irgendwnan mööglich warrn schüll, Fusionsreakters för de Deuterium-Tritium-Fusion to entwickeln, künn dat Winnen vun Helium-3 vun’n Maand weertschaplich intressant warrn. To Tiet hett t. B. China en Energienafraag, de in’t Johr 3 Tünnen Helium-3 föddern de.
Op de Eer
4He kummt binnen de Eer tostannen bi’n radioaktiven Verfall (Alphaverfall) vun swore Elementen as Uran un Thorium, wobi de Helium-Karns as Alphadeelken utsennt warrt un anslutend Elektronen infangt. Helium warrt in verscheeden uran- un thoriumhollig Mineralen funnen, as t. B. Plechblennen.
Ut de Tiet, as de Eer tostannen kamen is, stammt en Andeel vun’t 3He in’n Eerdmantel, de wiet över de Weert liggt, de in de Atmosphäär meten warrt. dat is dat so nöömte Mantelhelium. In’n böveren Eerdmantel, de al to’n groten Deel utgast is un dorüm vundaag gröttstendeels dör dat Helium-4 ut de Alphaverfäll opfüllt warrt, liggt de 4He/3He-Proportschoon bi ruchweg 86.000. Schüll dat Konvekschoonssystem vun den ünneren Eerdmantel wietrekend vun den böveren Mantel afsplitt un de Massen uttuusch twüschen beide Deelen demna teemlich lütt wesen, denn liggt de Proportschoon in’n ünneren, kuum utgasten Mantel twüschen 2.500 un 26.000, wiel dor de Helium-3-Andeel noch veel hööger is.
Disse Saak is vun Intresse sünners in Henblick op de Dynamik vun de Eer un de Konvektschoon in’n Tosamenhang mit Hotspot-Vulkanismus: För de Basalten, de an de middelozeanschen Rüchen dör Smöltvörgäng in’n böveren Eerdmantel tostannen kommt, is en Proportschoon vun 86.000 tyypsch. Dorgegen hebbt de Basalten vun verscheeden Hotspots-Vulkanen (t. B. op Hawaii oder Iesland) Weerten, de dree- bit veermol sieter liggt. Dat warrt dormit verklort, dat disse Vulkanismus dör Mantelplumes veroorsaakt is, de deep in de Eer an de Karn-Mantel-Grenz (Wiechert-Gutenberg-Grenz) entsteiht un dorüm to en grooten Deel ut Material vun’n ünneren Mantel besteiht.
Helium is in lütte Mengden ok Bestanddeel vun de Eerdatmosphäär (5,2 ppm), aver ok vun Eerdgas oder Eerdööl (0,4 %). De Andeel in de Atmosphäär is so lütt, wiel dat meeste Helium op de Eer, vun wegen sien Lichtigkeit un wieldat sik dat Eddelgas ok nich mit annere Elementen verbinnen deit, in den Weltruum witschen deit. In en Hööch vun ungefäähr 1.000 km över Normalnull is Helium dat an’n fakensten vörkamend Element, wiel sik dat dor ansammelt. Man dat kann ok angahn, dat dit Helium ut’n Sünnwind stammt.
Künstlich Herstellen
De weertschopplich bedüdenste un gröttste Heliumborn is dat Eerdgas, wat bit to 7 % Heliumandeel hebben kann. Helium hett bannig siete Smölt- un Kaaktemperaturen. Üm dat Helium vun de annern Stoffen (t. B. Kohlenwaterstoffen un Stickstoffverbinnen) in’t Eerdgas aftoscheeden, warrt also düchtig siete Temperaturen bruukt.
Lange Johren hebbt de USA mehr as 90 % vun dat weltwiet bruukbor Helium wunnen. 1995 weer in de Verenigten Staaten tohopen 1 Milliarde Kubikmeter Helium föddert. De Rest keem ut Fundsteeden in Kanada, Polen, Russland un annere Länner. In Russland kommt grote Mengden in Sibirien vör, wo een nich so licht hinkamen kann. Na de Johrdusendwenn hebbt ok Algerien un Katar Helium wunnen. Algerien is gau to’n tweetbedüdensten Heliumleverer worrn. 2002 hett Algerien al 16 % vun dat Helium wunnen, wat weltwiet in’n Hannel kamen is.
Bi Amarillo in Texas weer 2004 ungefäähr dat Teihnfache vun de Heliummengde lagert, de weltwiet in’t Johr bruukt warrt. Dat weer en strategische Reserve vun de amerikaansch Regeeren. De Reserve müss aver in de Johren na 1996 an de private Weertschap verköfft warrn vun wegen den Helium Privatization Act, de vun de Clinton-Regeeren beslaten worrn weer.
Dat Isotop 3He is blots to ruchweg 1,4 ppm in dat natürliche Helium binnen un dorüm bannig düer. Vun’t Prinzip her kann man dat Isotop ok dör en Karnreakschoon wunnen warrn. T. B. entsteiht dat bi den Betaverfall vun Tritium:
Tritium un Helium-4 künnt dör Bescheten von Lithium mit Neutronen in en Karnreakter tüügt warrn:
Heliumherstellen in de Historie
Fröh in’t 20. Johrhunnert sünd grote Mengden Helium in de Eerdgasfeller vun de US-amerikaanschen Great Plains funnen worrn. Se weern de Grundlaag dorvör, dat de USA de föhrend Leverer vun Helium worrn is. Op Vörslag vun Sir Richard Threlfalls hett de US-Marine wiel den Eersten Weltkrieg dree lütte Heliumbedrieven för Experimenten ünnerstütt, üm Helium to’n Opfüllen vun Sparrballons to winnen. Vun disse Bedrieven weern 5.700 m³ Gas maakt mit en Heliumandeel vun 92 %. Dorvör harrn se man blots en poor Hunnert Liter dorvun tostannen brocht. Lütte Mengden vun dit Gas weern ok in dat weltwiet eerste mit Helium opfüllte Luftschipp bruukt, dat C-7 vun de US-Navy, dat sien Jumfernfohrt an’n 7. Dezember 1921 op de Streck vun Hampton Roads, Virginia, na Boiling Field, Washington D.C. maakt hett.
De US-amerikaansche Regeeren hett 1925 in Amarillo de National Helium Reserve inrichten laten, dormit in Kriegstieten de Versorgen vun de militärschen Luftscheep seker stellt weer un vun zivile Verkehrsluftscheep in’n Freeden. De Nafraag is in’n Tweeten Weltkrieg torüch gahn, man de Anlaag in Amarillo is doch wieter utboot worrn, dormit fletig Helium as Köhlmiddel för Suerstoff-Waterstoff-Rakentendrievstoff un annere Saken, de kolt hollen warrn mött, verfügbor weer. De Heliumverbruuk vun de USA is in’t Johr 1965 op dat Achtfache vun den höchsten Verbruuk to Kriegstieten anstegen.
In de USA sünd fief wietere Föddernalagen boot worrn, nadem dat Helium Acts Amendments of 1960 (Public Law 86-777) beslaten weern. Dat US-Minenministerium hett dorvör en 685 km Pipeline vun Bushton, Kansas, na Amarillo, Texas, boen laten.
Na den Tweeten Weltkrieg weer dat Helium gau jümmer reiner. 1945 is för de Luftscheep noch en Mischen vun 98 % Helium mit 2 % Stickstoff bruukt worrn, man 1949 künn al Helium mit en Reinheit vun 99,995 % verköfft warrn. Disse Reinheit künn weer mit Aktivkahl hentokriegen, de de Verunreinigen in dat Helium – tomeist Neon – dör Druckwessel-Adsorptschoon ruttomaken.
Egenschoppen vun Helium
Helium hett na den Waterstoff de tweetlüttste Dicht un wiest dorto noch de sietsten Smölt- un Kaakpunkten vun all Elementen op. Blots ünner bannig siete Temperaturen kummt Helium fletig oder fast vör. Bi Temperaturen ünner 2,17 K kummt 4He as en suprafluide Phaas vör. Ünner Normaldruck warrt Helium nich fast, ok bi 0 K nich. Erst af en Druck vun mehr as 2,5 MPa – dat is de fiefuntwintigfache Atmosphärendruck – geiht Helium bi utreckend deepe Temperatur in en faste Phaas över.
Gasförmig Phaas
Helium is en Gas ahn Klöör un Röök, dat ok nich giftig is. Bi Standardbedingen verhollt sik Helium meist as en ideal Gas. Ünner meist all Bedingen kummt Helium as Atomen vör. Een Kubikmeter vun dat Eddelgas hett ünner Standardbedingen en Masse vun 179 g. Luft hett dorgegen de sövenfache Masse. Na Waterstoff wiest Helium de gröttste Warmsleddanlaag vun de Gasen op, und ok sien spezifisch Warms is utermatig hooch. För Elektrischen Stroom is Helium en goden Isolater.
In Water löst sik Helium slechter as all anneren Gasen. Dör Faststoffen kann Helium dreemol beter dör diffundeeren as Luft un 65 % beter as Waterstoff. Bi Standardbedingen hett Helium en negativen Joule-Thomson-Koeffizient. Dat bedüüdt, dat Gas warrt warmer, wenn sik dat utdehnt. Eerst ünner de Joule-Thomson-Inversionstemperatur (bi Atmosphärendruck ruchweg 40 K) warrt dat Gas bi’t Utdehnen köhler. Op disse Temperatur mutt Helium dorüm vörköhlt warrn, vördem man dat dör Expansionsköhlen verfletigen kann.
Fletig Phaas
Dat Helium-Isotop 4He liggt twüschen den Kaakpunkt bi 4,21 K un den Lambdapunkt bi 2,1786 K as en Fletigkeit ahn Klöör vör, de ok Helium I nöömt warrt. AS ok annere düchtig kolle Fletigkeiten kaakt Helium I, wenn man dat hitt maken deit un tütt sik tohopen, wenn de Temperatur lütter warrt. Wenn dat Gas an den Lambdapunkt kummt, dehnt sik dat slagordig vun sülvst ut. Dat warrt ’n beten weniger, bit ruchweg 1 K. Denn höört dat Utdehnen op un dat Helium fangt an, sik wedder tosamentotehn.
Suprafluide Phaas
Ünner den Lambdapunkt entwickelt 4He teemlich ungewöhnliche Egenschoppen. Helium mit disse Egenoorden warrt as Helium II betekent. Kaken is bi Helium II vun wegen sien hoge Warmsleddanlaag nich mehr mööglich. Wenn dat ophitt’ warrt, verdampt de Fletigkeit in den gasförmigen Tostand, so gau as de „Kaakpunkt“ tostannen is.
Helium II is en Suprafluid. In disse Phaas fleet Helium dör elk noch so lütte Lock bit in Gröttenorden vun 10−7 bit 10−8 m un hett ok keen meetbor Viskosität mehr. Bi Meten twüschen twee sik bewegende Schieven künn aver en Viskosität nawiest warrn, de liek de vun gasförmig Helium is. Dat warrt mit en Theorie verkloort, na de sik dorin en Andeel Heliumatomen ahn Viskosität un en Deel mit Viskosität befinnt.
Helium II wiest as annere suprafluide Fletigkeiten ok den Onnes-Effekt op: Wenn ut dat Helium II en Ding rutkieken deiht, denn bewegt sik dat Helium ok gegen de Gravitatschoon op disse Bavenflach. Op disse Wies kann Helium II ok ut en Fatt rutkröpen, wenn dat nich akkerat afslaten un versiegelt is. Kummt dat in en Rebeet, dat warmer is, verdampt dat. Vun wegen den Krööpeffekt un de Egenoort, ok ut lüttste Löcker över’n Diek to gahn, is dat bannig swor, fletig Helium in en afgrenzten Ruum to hollen. Üm dat mit Helium II hentokriegen, brukkt een en fiegelinsch utklamüstert Fatt, dormit dat nich verdampt oder weglöpt.
De Warmsleddanlaag vun Helium II is grötter as bi all annern bekannten Stoffen. Dat warrt dör den Effekt vun’n tweeten Schall beschreven. De Warmsleddanlaag is bi Helium II een Million mol so groot as bi Helium I un sogor en poor hunnert mol höger as de vun Kopper. Dat kummt, wieldat de Överdrägen vun de Warms dör quantenmechaansch Effekten bestimmt warrt. De meisten Stoffen, de de Warms goot leiden künnt, hebbt en Valenzband mit fre’e Elektronen, de de Warms goot leddt. Helium II hett so wat nich, mann leddt de Warms mit en Snelligkeit vun 20 m/s bi 1,8 K. Dat is en Vörgang, de dör en Bülgenglieken beschreven warrn kann.
1971 hebbt David M. Lee, Douglas D. Osheroff un Robert C. Richardson ok dat 3He-Isotop in en suprafluiden Tostand brocht. Dorto hebbt se dat Isotop op en Temperatur vun 2,6 mK afköhlt. Dat warrt vermoodt, dat twee 3He-Atomen en Poor billt, liek en Cooper-Poor. Dit Poor hett en magneetsch Moment un en Dreihmoment. För disse Arbeid hebbt de dree Wetenschopplers 1996 den Nobelpries för Physikkregen.
Faste Phaas
Helium is de eenzige Stoff, de bi Normaldruck nich fast to kriegen is. Dat geiht aver, wenn man höögeren Druck hett. Af ungefäähr 2,5 MPa un bi düchtig siete Temperatur (<1,5 K). Bi den Phaaswessel entsteiht en meist vullkamen dörsichtigen Faststoff, de düchtig komprimeert warrn kann. In’t Labor kann fast’ Helium üm bit to 30 % tohopendrückt warrn. Dormit is Helium 50mol beter komprimeerbor as Water. Helium hett in’n fasten Tostand kristalline Strukturen. Bi’t Ankieken kann man den fletigen vun’n fasten Helium kuum ünnerscheeden, wieldat de Breektallen meist liek sünd.
n en annern Fall kann bi meist 0 K un gleiktietig Zentrifugeeren en Tostand tostannen brocht warrn, de as suprafast betekent warrt. En deel vun den Faststoff dämpt dorbi de egen Rotatschoon un dördringt de restlichen Deelen vun de Materie. Woans dat nu tostannen kummt, doröver gifft dat opstunns noch keen Theorien oder Annahmen.
Atomar Opbo
Dat mit Afstand fakenste Helium-Isotop 4He besteiht ut twee Protonen un twee Neutronen in’n Atomkarn un ut en Elektronenhüll mit twee Elektronen. En tweet’ bestännig Isotop is dat eHe wat in’n Atomkarn een Neutron weniger hett. Gifft noch en Reeg vun Isotopen mit dree un mehr Neutronen, de aver unbestännig un dorüm weniger intressant sünd.
De beiden Elektronen vun’t Heliumatom billt de afslaten kugelsymmetrische Elektronenschaal vun dat 1s-Orbital. Disse Elektronenkonfiguratschoon is vun de Energie her düchtig bestännig. Dorüm gifft dat ok keen anner’t Element, dat en högere Ionisatschoonsenergie un en lüttere Elektronenaffinität hett. Dat Heliumatom hett den lüttsten Radius överhööft, liekers dor een Elektron mehr in de Hüll is as bi’n Waterstoff.
Afhangig vun de Orienteeren vun den Spin vun de beiden Elektronen snackt man vun Parahelium bi twee antiparallele Spins (S=0) un vun Orthohelium bi twee paralelle Spins (S=1). Bi dat Orthohelium befinnt sik een Elektron nich in dat 1s-Orbital, wiel dat vun wegen dat Pauli-Verbott nicht mööglich is.
De Beteken vun de beidne Tostännen baseert op en Versehn ut fröhere Tieten: Wiel de elektromagnetsch Övergang twüschen den Grundtostand vun dat Orthohelium un den Grundtostand vun dat Parahelium (also den Helium-Grundtostand) verboden is, schient de beiden „Oorden“ vun’t Helium spektroskoopsch as twee ünnerscheedlich Atomen. Dorüm keem dat, dat Carl runge un Louis Paschen postuleert hebbt, dat Helium ut twee splitt Gasen bestünnen, neemlich dat Orthohelium („richtig Helium“) un dat Parahelium (vör dat se den Naam Asterium vörslahn hebbt.)
Neven de Konfiguratschoon vun’t Orthohelium künnt de Elektronen ok noch annere anregte Tostännen innehmen, t. B. dör Bescheten mit wietere Elektronen. Disse deelwies lang bestännigen anregten Tostännen warrt ok as metabestännige Energieniveaus betekent.
Cheemsch Egenschoppen
Helium is en Eddelgas. De enzige Elektronenschaal is mit twee Elektronen vull besett. Vun wegen de rüümlich Neeg to’n Atomkarn sünd die beiden düchtig stark bunnen. Dat wiest sik ok an de bannig hogen Ionisatschoonsenergie vun’t Helium. Ok dat maakt dat Helium sülvst gegenöver de anneren Eddelgasen so bannig draag, wat cheemsch Reakschonen angeiht.
Helium-Dimer
As dat dör dat Molekülorbital-Schema wiest warrt, billt Helium-Atomen ünnereenanner keen cheemsch Binnen. Bi dat Helium is dat 1s-Orbital mit en Elektronenpoor besett. Bi de vun twee Atomorbitalen is dat binnend as ok dat antibinnend Molekülorbital mit elk een Elektronenpoor besett. Beide Wirken maakt sik gegensietig tonicht, so dat keen Binnen tostannen kummt.
Vun wegen de för all Atomen un Molekülen wirksomen van-der-Waals-Wsselwirken gifft dat aver ok bi dat Helium ein Dimer, man blots mit en bannig siete Binnenenergie vun ruchweg 1,1 mK (=9,5 · 10-26 J) un en enstsprekend groten Binnenafstand vun ungefäähr 52 Å.
Ionsch Binnen
Ünner extreme Bedingen is dat möglich, en Oort cheemsch Verbinnen vun Helium mit en Proton (HeH+) to tügen. Disse Verbinnen is bi Normalbedingen düchtig unbestännig un kann nich in de Form vun en Solt as HeH+X− isoleert warrn.
In en Mischen ut Helium un Waterstoff billt sik wiel en elektrisch Entladen en Heliumhydrid-Ion
En entsprekend Reakschoon kann ok twüschen twee Helium-Atomen aflopen, wenn nooch Energie för’t Ioniseeren toföhrt warrt.
Disse Verbinnen künnt aver nich as richtige cheemsche Verbinnen betekent warrn, man se sünd ehr ionische Agglomeratschonen, de ünner extreme Bedingen kort tostannen kamt aver ok foorts wedder tweigaht.
Helium-Isotopen
Vun Helium sünd acht Isotopen bekannt, wovun blots twee, 3He un 4He bestännig sünd. In de Eerdatmosphäär gifft dat op een Million 4He-Atomen blots een 3He-Atom, man de Proportschoon is afhangig vun’n Oort, woneem de Proov nahmen worrn is. In’t interstellare Medium ist dat 3He hunnertmol fakener. Ok in de Stenen in de Eerdkrust un in’n Eerdmantel is de Proportschoon düüdlich höger as in de Atmosphäär un ännert sik je na Herkunft üm den Fakter 10. In de Geologie warrt disse Ünnerscheden nütt, üm wat över dat Entstahn vun de Steenproov wies to warrn.
3He un 4He wiest vun wegen jemehr ünnerscheedlich Symmetriegenschoppen (3He-Atomen sünd Fermoinen, 4He-Atomen sünd Bosonen) en poor verschedene physikaalsche Egenschoppen op, de sik sünners bi bannig siete Temperaturen wiest. Lieke Andeele vun fletig 3He un 4He scheedt sik bi ünner 0,8 K vun wegen jemehr ünnerscheedlich Quantenegenschoppen in twee Fletigkeiten, de nicht to mischen gaht – jüst as Ööl un Water. Butendem ünnerscheedt sik de beiden Isotopen düüdlich in jemehr suprafluiden Phasen (Helium II).
In’n Tosamenhang mit ankünnigte mit ne’e Ruumfohrt- Missionen vun de USA, Russland un China na’n Maand, weer dat dor vörkamende 3He deelwies as lohnend Born ansehn, üm dormit Karnfusion baseerend op dat Isotop op de Eer möglich to maken. In’n Vergliek to de Alternative, de op Deuterium/Tritium baseert, is 3He nich so radioaktiv, bruukt dorvör aver wedder höögere Temperaturen.
En sünner’t, fiktiv Isotop vun Helium weer dat Diproton, wat ut blots twee Protonen un twee Elektronen bestahn de, wenn’t dat denn geven de. Dat is aver nich möglich, wohrschienlich, wiel dat gegensietige Antrecken vun de Protonen dör de starke Karnkraft in dissen Fall nich reckt, üm de afstöttende elektromagneetsch Kraft twüschen de beiden Protonen uttoglieken. As dat scheint, sünd de Neutronen nödig, üm den Karn as en Oort „Kitt“ tohopentobacken.
Verwennen un Bruuk
Helium warrt ünner hogen Druck affüllt un kann so free köfft warrn. Wunnen warrt dat ut Eerdgas. Bruukt warrt dat op vele Rebeden, woför en Gas bruukt warrt, dat tomindt een vun de ganzen vördeelhaften Egenschoppen vun’t Helium nödig is, as t. B. de siete Smöltpunkt, de siete Dicht, de siete Löslichkeit, de hoge Warmsleddanlaag oder ok, dat Helium swor reageert.
Gas-Mischen vun Helium un Suerstoff (in de Proportschoon 80:20) warrt to’n Beaten för Asthmakranke bruukt, wiel de Viskosität lütter is as bi normale Luft un sik dat dorüm lichter aten lett.
Verscheden Mischen mit Helium-Andeel warrt ok bi’t kommerzielle Duken to’n Aten verwennt, as t. B. Trimix, wat ut Suerstoff, Stickstoff un Helium tohopen mischt is.
Vun wegen de siete Dicht vun Helium gegenöver de Luft warrt Helium ok as Dräggas för Ballons oder Luftscheep insett. Op dit Rebeet hett Helium den Waterstoff meist ganz verdrängt, wiel dat nich brennen deit un dat dorüm nich so gefährlich is, ok wenn de Dräganlaag un ok de Kosten nicht so good sünd as bi Waterstoff.
Bi’t Schweißen warrt Helium as Inertgas bruukt, rein oder tomischt, um de Steed, de schweißt warrt för Suerstoff to schulen. Mit Helium warrt dat Billn vun Sprütters minnert, bito warrt de Inbrenndeep grötter, so dat dat Schweißen beter vöran geiht.
Helium warrt in twee Oorden vun Lasern insett: In den Helium-Neon-Laser un in’n Helium-Cadmium-Laser.
Technisch warrt fletig Helium (de Isotopen 4He un 3He) as Köhlmiddel bruukt, üm bannig deepe Temperaturen (~1 bit 4 Kelvin) to tügen (kiek ok: Kryostat). Mit 4He lett sik dör Verdampen Temperaturen bit to 1 K maken. Dat Isotop 3He verlööft sogor Temperaturen bit rünner op 1 mK. Helium warrt dorüm vör allen ok as Köhlmiddel bi supraleidend Magneten insett, dormit de Supraleider vun’n Tyyp I ünner de Sprungtemperatur blifft. Praktisch Anwennen sünd t. B. de Karnspintomographie (MRT) un de Magnetoenzephalographie (MEG) in de medizinschen Technik un de Magnetresonanzspektroskopie (NMR) in de Forschen. Komprimeert Helium warrt sünners dor insett, woneem en sünners slecht reageerend Köhlmiddel bruukt warrt, as in Thorium-Hoochtemperaturreakters (THTR). En wieteret Rebeet is de Produkschoon vun optische Glasfasern in heliumköhlte Falltoorns.
In Vakuumanlagen warrt Helium nütt, wenn Lecks socht warrt. Dorto warrt de Apparat afpumpt un achter de Pump en Massenspektrometer anslaten. De Apparat warrt denn mit Helium anpußt, wat in dat Spektrometer meten warrn kann, wenn dorvun wat in den Apparat ringahn deit.
In Gasentladensröhren lücht Helium geel-witt.
Heliumgas warrt ok in de Raketentechnik insett, üm bi Fletigdrievstoffraketen, de över Pumpen versorgt warrt, den verbrukten Drievstoff uttotuschen, dormit de dünnwannigen Drievstofftanks nich implodeert, wenn de Direvstoff ut de Tanks rutsogen warrt. Bi druckgasversorgte Raketen, drückt dat Helium den Drievstoff in de Drievwarken. Helium warrt dorvör vun wegen sien lütt Gewicht bruukt. Un as Eddelgas kann dat ok nich mit den aggressiven Drievstoff reageern.
Reinsthelium warrt as Drägergas in de Gaschromatographie (Analytik) insett.
Vun wegen sien thermodynaamschen Egenschoppen is Helium dat beste Arbeidsmedium för Stirlingmotoren
Hyperpolariseert 3He warrt in de Diagnostik versöökswies as Kontrastmiddel för Opnahmen vun de Lung verwennt.
Gefahren
An sik is Helium nich giftig un kann ünner normale Ümweltbedingen keen cheemsch Reakschonen ingahn. Liekers schall man keen Helium inaten oder in afslaten Rüüm utströmen laten, vun wegen dat Helium den Suerstoff verdrängt un so to en Suerstoffmangel föhren kann. Dat kann duerhaften Schaden maken oder sogor to’n Dood föhren. Anteken dorför künnt Bewusstlosigkeit oder Problemen bi’t Orienteeren wesen. Sünners gefährlich is doran, dat de Bedrapene dat Sticken kuum oder gor nich wohrnimmt, bit dat to laat is. Bi’n Bruuk vun Helium-Fletiggas is Schuulkledaasch vörsehn, üm Verfreren to hinnern. Heliumfatten staht ünner düchtig hogen Druck un dröft dorüm nich hitt maakt oder in de Neeg vun Füer brocht warrn. Anners warrt de Binnendruck to stark un de Gasbuddel geiht hooch.
Anners wat
Dör dat Inaten vun Helium ännert sik de egen Stimm düchtig un warrt piepsig. De Klangfarv vun de Stimm is afhangig vun de Resonanzfrequenzen in’n Mundruum, de so nöömten Formanten, de dör de Lippen- un Tungstellen ännert warrn künnt. Butendem hangt de Resonanzfrequenzen aver ok vun de Schallsnelligkeit af, de in verscheden Medien ünnerscheedlich is (cLuft = 350 m/s, cHelium = 1030 m/s). Wenn de eersten dree Formanten in Luft t. B. 220, 2270 und 3270 Hz sünd, denn ännert sik de in Helium to 320, 3900 un 5500 Hz. Dordör ännert sik dat Stimmbild un de Stimm höört sik insgesamt höger an, ok wenn de Hööch vun den Stimmtoon sülvst dör dat Eddelgas nich ännert warrt.
Literatur
Harry H. Binder: Lexikon der chemischen Elemente. Hirzel, Stuttgart 1999, ISBN 3-7776-0736-3
John Emsley: The elements. Clarendon Press, Oxford ³1998, ISBN 0-19-855819-8
A. F. Holleman, Egon Wiberg: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. de Gruyter, Berlin 1995, ISBN 3-11-012641-9
F. A. Cotton, G. Wilkinson, C. A. Murillo, M. Bochmann: Advanced Inorganic Chemistry. Kap. 18 D. Wiley, New York 61999, S. 974, ISBN 0-471-19957-5
C. E. Housecroft, A. G. Sharpe: Inorganic Chemistry. Kapitel 22.8a. Pewson, Prentice Hall 2005, S. 666. ISBN 0-13-039913-2
Ekkehard Fluck, Klaus G. Heumann: Periodensystem der Elemente, Tafel. Wiley-VCH, Weinheim 2002, ISBN 3-527-30716-8
R. B. King (Hrsg.): Encyclopedia of Inorganic Chemistry. Bd 8. Wiley, New York 1994, S. 4094, ISBN 0-471-93620-0
Bornen
Weblenken
Los Alamos National Laboratory – Helium (engelsch)
Fribourg group for Atomic Physics (engelsch)
Low Temperature Laboratoy Helsinki (engelsch)
Heliumisotopen
Chemisch Element |
6903 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rudolf%20Koppmann | Rudolf Koppmann | Rudolf J. Maria Koppmann (* 1913 in Essen; † 25. Juni 2007 in Hünfeld) weer vun’n 20. Mai 1961 bet 1981 as Nafolger vun Joseph Gotthardt de kathoolsche Apostoolsche Vikar vun Windhuk in Namibia un de Titularbischop vun Dalisando di Pamfilia. He höör to den Orden vun de Oblaten.
Koppmann is den 4. Oktober 1938 to’n Preester wieht worrn, weer bet 1957 Preester in Otjiwarongo un is denn vun Joseph Gotthardt to’n Bischop wieht worrn.
Weblinks
Bischof Rudolf Maria Koppmann verstorben (Osthessen-News)
Nahroop up Bischop Rudolf Koppmann
Mann
Bischop
Boren 1913
Storven 2007
Dräger vun’t Bundsverdeenstkrüüz
Börger von Düütschland |
6906 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Songhai | Songhai | Songhai betekent
Königriek Songhai, vörmalig Königriek in Afrika,
Songhai, Volk in Afrika,
Songhai, de Spraak vun dit Volk. |
6907 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6nigriek%20Songhai | Königriek Songhai | Dat Königriek Songhai (Utspraak as son-rai) weer een Königriek in Noordwest-Afrika vun dat 15. bit to´n 17. Johrhunnert. Dat lä dor, wo vundaage Mali is un weer um un bi 50.000 km² groot.
Hüdigendags gifft dat jümmers noch de Volksgrupp vun de Songhrai. Dat sünd üm un bi 750.000 Minschen. De leevt as Buurn, Fischers un Höker an de Övers vun den Nigerstroom. Jem ehr Dörper weert hüdigendags veel besöcht vun de Lüde, de nah Mali reisen doot.
Weblinks
Dat Königriek Songhai warrt 1590 innahmen (hoochdüütsch)
Songhai,Königriek
Songhai,Königriek
Gifft dat nich mehr
Songhai, Königriek |
6908 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Songhai-Spraak | Songhai-Spraak | De Songhai-Spraak is en Spraak in Noordwestafrika. Snackt warrt se in Mali, in den Noorden vun Burkina Faso un in den Niger. Dor is Songhai de Spraak, de nah dat Hausa an’n meisten snackt warrt. Vunwegen de groote Infloot vun dat Königriek Songhai vun dat 15. bit 17. Johrhunnert is Songhai en Spraak, de noch hüdigendags as Lingua Franca bruukt warrt.
Dat gifft twee Twiegen vun de Spraak:
Süüdlich Songhai warrt rund um den Nigerstroom snackt. Dat süüdlich Songhai deelt sik wedder up in dat Zarma, dat Dendi un dat Kaado. Denn gifft dat noch Koyra Chiini un Humburri Senni. Um un bi sünd dat 2,5 bit 3 Millionen Minschen, de düsse Spraak snackt.
Nöördlich Songhai is de lüttjere Twieg vun düsse Spraak. De verscheeden Ünnergruppen weert in de Sahara snackt. Dor hett dat enen groten Infloot vun de Berberspraken geben, besunners vun dat Tamascheq. Vun de Lüe, de mit jem ehr Veeh dör dat Land treckt, weert in den Niger un den Noorden vun Mali Tihishit un Tadaksahak snackt. De Volksgruppen, de in faste Hüser wohnen doot, snackt in den Noorden vun Niger Ingelsi un an de Grenz vun Algerien un Marokko Korandje. De Spraak vun Agadez is midderwielen utsturben un höör ok to düssen Twieg to.
De Forschers hefft sik öber de Fraag in de Haaren, wat Songhai nu to de Niger-Kongo-Spraken tohören schall, oder to de Nilo-saharaanschen Spraken, wo een ober noch nichmal genau weet, wat dat öberhaupt en Spraakfamilie is.
Spraak
Afrika |
6909 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Erika%20Fuchs | Erika Fuchs | Erika Fuchs (boren as Erika Petri; * 7. Dezember 1906 in Rostock; † 22. April 2005 in München) weer en düütsche Översettersche. Fuchs is vör allen bekannt för ehr Översetten vun de US-amerikaanschen Disney-Comics un de Geschichten vun Carl Barks över de Familie Duck.
In ehr Kindheit un Jöögd leev Fuchs in’t pommersche Belgard an de Persante, woneem se 1921 as eerst Deern an dat Jungsgymnasium tolaten worrn is, dat se 1926 mit dat Abitur afslaten hett. Se studeer denn in Lausanne, München un London Kunsthistorie un möök 1931/1932 ehr Examen. 1935 promoveer se denn ok noch mit Summa cum laude to dat Thema Johann Michael Feichtmayr: Ein Beitrag zur Geschichte des deutschen Rokoko. Na den Tweten Weltkrieg arbeid se as Översettersche, toeerst för de düütsche Utgaav vun „Reader’s Digest“ un denn ok bi annere amerikaansche Tietschriften. 1951 is se Chefredaktörsche vun de nee grünnte düütsche Micky Maus worrn, wo se stark op dat Wesen vun de Comics inwarkt hett. Eerst 1988 güng se in Rente.
2001 hett se den Sünnerpries to’n Heimito-von-Doderer-Pries un den Roswitha-Pries kregen. Fuchs weer lange Tiet Ehrenmaat bi de D.O.N.A.L.D. (de Düütsche Organisatschoon vun Nichkommerzielle Anhängers vun’n Luteren Donaldismus).
Wat Fuchs, gode Kennerin vun de Literatur, översett harr, weer vull vun vele lütte Zitate un Anspeelungen op de Literatur. Faken warrt de bekannte Snack „Dem Ingeniör ist nichts zu schwör“ Fuchs torekent, de aver ok en Zitat ut dat Gedicht „Ingenieurlied“ vun’n Dichter Heinrich Seidel is. De luutmalerischen Comic-Wöör, so as „schluck“, „stöhn“, „knarr“ oder „grübel“, de se för de düütsche Spraak mitpräägt harr, warrt hüüt faken ok „Erikativ“ nöömt.
Literatur
Klaus Bohn: Das Erika Fuchs Buch. Disneys Übersetzerin von Donald Duck und Mickey Maus: Ein modernes Mosaik. Dreidreizehn, Lümborg 1996, ISBN 3-929746-10-7
Fru
Schriever
Översetter
Hoochdüütsch
Boren 1906
Storven 2005
Börger von Düütschland |
6911 | https://nds.wikipedia.org/wiki/De%20fofftig%20Penns | De fofftig Penns | De fofftig Penns war ’n plattdüütsche Musikgrupp, de Hip-Hop- un Elektro-Musik maken deit. De dree Jungs ut Bremen-Noord, Malte Battefeld (Riemelmeester Malde) ut Vegesack, Jakob Köhler (Kommodige Jaykopp) ut Grambke un Torben Otten (Plietsche Torbän) ut Aumund, wahnt middewiel in Berlin un Hamborg. Se sünd wull de eersten, de elektroonsch Musik, Hip-Hop un Plattdüütsch, de Spraak, de se vun jemehr Grootöllern lehrt hebbt, mitenanner vermengeleren deen.
Geschicht
Noch in de Schooltiet in’t Johr 2003 ut Jux dat eerste Mol tohoopkamen, treedt De fofftig (Bremer Platt för föfftig or fieftig) Penns twaars eerst siet 2009 live up, aver dat regelmatig un vör allen in Noordüütschland. Jemehr Naam kümmt vun den amerikaanschen Rapper 50Cent, wieldat den sien Leed „P.I.M.P” Vörbild weer för dat eerste Leed vun De fofftig Penns.
För jemehr Leder bruukt de Grupp faken Instrumentals vun bekannte Muuskanten, so as Nachlader, Egotronic or Supershirt. De Lüüd, de de originole Musik maakt hebbt, köönt mit düsse plattdüütsche Versionen tomehrst bannig good leven.
Blangen jümmers mol wedder ‘n Uptritt hier un dor in’t Vörprogramm vun Bands as Testsieger, Egotronic or Schluck den Druck, gung dat in’t Fröhjohr 2010 dat eerste Mol up Tournee. In’n Septembermaand harrn De fofftig Penns Uptritten in ‘n Reeg Scholen in Neddersassen. Butendem weren se in’n Oktobermaand 2009 as plattdüütsche Deelnehmers bi dat Liet International mit vun de Partie. Dat is in Musikwettstriet för de Regional- un Minnerheidenspraken vun Europa, de dormaals in de freesche Stadt Liwwadden stattfinnen dee.
In’n Novembermaand 2010 keem „Platt“, de eerste offitschelle Single vun de Band, as Online-Release rut up dat Label „BoingBoingRecords“ vun den Berliner Muuskant Nachlader.
2013 hefft de Fofftig Penns for Bremen an den Bundesvision Song Contest in Mannheim deelnahmen un sünd dor mit ehren Song Löppt bi up'n 7. Platz kamen. Dor hefft se vun all Bundslänner Punkte bi kregen.
Een Dag later is Dialektro rutkamen. Dat weer de Band ehr eerstet Album. In'n Harfst 2014 is de EP (Mini-Album) Een Vun De Fofftig Penns rutbrocht wurrn. Harfst 2016 keem denn en plattdüütsche Verschoon vun Klaus un Klaus ehrn olen Hit An der Nordseeküste rut. De Original-Interpretens hefft dor den Text vun den Refreng bi tostüert.
In'n April 2018 hett de Band bekannt geven, datt se sik to'n Enne vun dat Johr uplösen will.
Press
Sietdem dat De fofftig Penns ok as Live-Band geven deit, intresseert sik verscheden Medien dor so männichmol vör, wat de Grupp an’t doon is. Dat geev Bidrääg in lokale un överregionole Blöer un ok lütte Uptritten in Radio- un Fernsehsennen.
Priese un Utteknungen
An'n 25. Februar 2012 sünd se uttekent wurrn mit den Heinrich-Schmidt-Barrien-Pries.
Diskografie
26. November 2010: Platt - Single (BoingBoingRecords)
9. November 2012: Löppt - Single (Random Mode Records)
27. September 2013: Dialektro - Album (Welcome Home Music)
12. Dezember 2014: Een Vun De Fofftig Penns (Welcome Home Music)
4. Dezember 2015: Dascha 'n Ding - Single (Welcome Home Music)
11. November 2016: An de Noordseeküste (mit Klaus und Klaus) - Single (Welcome Home Music)
24. November 2017: Duuster (mit Flo Mega) - Single (Welcome Home Music)
7. Dezember 2018: Dat läppert sik – Dat Beste vun De fofftig Penns - Album (Welcome Home Music)
Weblenken
Websteed vun de Grupp (platt- un hoochdüütsch)
De fofftig Penns bi MySpace
Quellen
Musikgrupp
Hip-Hop
Plattdüütsch
Bremen |
6914 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Huckelriede | Huckelriede | Huckelriede is en Oortsdeel in’n Stadtdeel Neestadt in Bremen. 1995 wohnen dor 6.322 Inwohners. Al in dat Jahr 1489 warrt Huckelriede to’n eersten Maal nömmt. De Kundige Rulle seggt dormals, Bremer Börgers schöllt de Huckelriede in jem ehren Testament mit 1 Mark bedenken. De Huckelriede weer to de Tiet en Straat. In Renner sien Chronik vun 1583 steiht to lesen, dat dat eerste Plaster för de Huckelriede vun de Steene vun de Witteborg herkeem, de 1222 twei maakt wurr. In’t 19. Jahrhunnert güng de Naam vun de Straten to een Landgoot an de Habenhuser Landstraten över. Later wiet sik de Naam ut up en Land mit Neeboohüser un 1935/1936 up de Kasernen, de dor anleggt wurrn sünd. In Huckelriede gifft dat vun dat Jahr 1949 af an de Roland-Klinik. Dat is en privaat Krankenhuus. 1956 is en grote Karkhoff in’n Deenst nahmen wurrn. De gröttste Binnensee vun Bremen, de Werdersee liggt ok in Huckelriede. Anunvörsik is de utgraven wurrn, dat dat Water bi Floot vun de Werser aflopen kann.
Oort
Bremen |
6916 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tschuktschen-Halfinsel | Tschuktschen-Halfinsel | Tschuktschen-Halfinsel (ok Tschukotka) is en Halfinsel in den wieten Oosten vun Russland in Asien.
Up de Tschuktschen-Halfinsel leevt de Volksgrupp vun de Tschuktschen. In’n Norden vun Tschukotka liggt dat Polarmeer. In’n Oosten liggt bi dat Kap Deschnjow de Beringstraat. De ehr nöördlich Enn warrt Tschuktschensee nömmt un is een Randmeer vun dat Noordpolarmeer. Dat süüdlich Enn vun de Tschuktschensee geiht över in dat Beringmeer. Dat is de nöördlichst Deel vun den Pazifik. Dör düsse Seestraat warrt Oostsibirien vun Alaska scheden. De is denn ok de Grenz vun Russland un de USA un vun Asien un Amerika. Vun Noord nah Süüd löppt dor ok de Grenz vun enen Dag nah den annern (Datumsgrenz). In den Süden is de Grenz vun Tschukotka bi den Golf vun Anadyr. In’n Westen is de Halfinsel denn aber bi de Anadyrbargen mit Sibirien verbunnen.
Russland
Sibirien
Halfeiland
Iesmeer |
6919 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Huchten | Huchten | Huchten (Hoochdüütsch Huchting) is een Stadtdeel vun Bremen up de lunke Siet vun de Werser.
Historie
Huchten liggt een beten över de Masch up de Vörgeest. Dor hefft al in vör- un fröhgeschichtlich Tieden Minschen wohnt. Siet dat 12. Jahrhunnert breet sik dat Dörp ok up dat Brookland in'n Norden un'n Westen vun de Geest ut. Huchting is hüdigendags een Stadtdeel mit de Oortsdeele Karkhuchting, Middelshuchting, Sodenmatt un Grolland.
Huchting weer fröher een Dörp un bestünn ut de Deele Karkhuchten, Middelshuchten un Brookhuchten. Siet dat 14. Johrhunnert hett de Bremer Raat dor siene Hannen up leggt. De eerste Kark is woll an't Enn vun dat 12. Johrhunnert boot wurrn.
Siet den Anfang vun dat 20. Johrhunnert sünd allerhand nee Wohnhüser boot wurrn. 1946 kreeg Huchting dat Ortsamt, siet 1957 hett de Sellschup för Wohnungsbau in de Stadt Bremen, de Gewoba grote Streken vun Huchting mit nee, moderne Hüser toboot.
Karken
De ole Kark weer Sankt Georg toeegent. An't Enn vun't 19. Johrhunnert is se afreten wurrn. Eduard Gildemeister un Henrich Deetjen hefft dor denn 1878 bit 1879 de neegootsche Backsteenkarken hensett, de dor vundage noch steiht. De Toorn is um un bi 46 Meter hoch. 1966 is de St.Matthäus-Kark boot wurrn, 1971 de Dietrich Bonhoeffer-Kark un 1972 de St.Johannes-Kark in Sodenmatt.
Inwohners
1995 leven in Huchten 29.222 Inwohners, dorvun 3.379 in Grolland, 8.317 in Karkhuchten, 6716 in Sodenmatt un 10.810 in Middelhuchten.
Oort
Bremen |
6920 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Neon | Neon | Neon (gr.: νέος neos „nee“ ) is en Cheemsch Element mit dat Atomteken Ne un de Atomtall 10, wat blangen Helium, Argon, Krypton, Xenon un Radon en Eddelgas dorstellt. In dat Periodensystem steiht dat ganz rechts, wat andüüdt, dat Neon en vulle butenste Elektronenschaal opwiest. Dorüm kann dat Gas ok nich so licht mit sik sülvst oder annere Elementen reageeren. In de Natur kummt Neon as atomar Gas vör un billt keen Molekülen.
Historie
As dat eerste Eddelgas weer 1894 Argon vun Lord Rayleigh un William Ramsay opdeckt worrn. Ramsay hett 1985 denn ok Helium ut Uranierz isoleert, dat bit dorhen blots ut dat Spektrum vun Sünnlicht bekannt weer. Ut de Gesetten vun’t Periodensystem hett he sehn, dat twüschen Helium un Argon noch en wieter’t Element mit en Atommasse vun ruchweg 20 u liggen müss.
Vun 1986 an hett he dorüm toeerst verschedene MInieralen un Meteoriten un de Gasen ünnersöcht, de se bi’t Oplösen oder hittmaken afgeven deen. Ramsy un sien Mitarbeiter Morris William Travers harrn dorbi aver nich recht Spood. Se fünnen vör allen Helium un nich so faken ok Argon. Ok de Ünnersöken vun hitte Gasen ut Cauterets in Frankriek un ut Iesland hebbt keen Resultaten bröcht.
Opletzt hebbt se anfungen föffteihn Liter Rohargon, dat ut fletige Luft isoleert worrn is, to ünnersöken un dör Verfletigenun frakschoneerte Destillatsschoon to splitten. Dat eerste Element, dat afscheedt un an’t Flammenspektrum nawiest weer, weer dat Krypton, man an’n 13. Juni 1898 künnen se denn ok en lichter’t Element ut de siet kaken Frakschoon vun’t Rohargon afscheden, dat se Neon nöömt hebbt, na dat greeksche νέος, neos = „nee“. Korte Tiet later künnen se ut de Frakschoon mit dat Krypton noch en Element isoleeren, neemlich dat Xenon.
De eerste Anwennen vun dat nee opdeckte Gas weer 1920 de Neonlamp, de vun den Franzosen Georges Claudeutklamüstert weer: Neon, dat in en Glasrohr füllt weer, warrt dör hoge Spannungen to’n Lüchten anreegt.
Nukleosynthees
Vör allen dat Neon-Isotop 20Ne is en wichtig Twüschenprodukt bi de Nukleosynthees in Steerns, dat aver eerst bi’t Kohlenstoffbrennen tostannen kummt. Bi’t Heliumbrennen bi ruchweg 200 · 108 K entsteiht 20Ne noch nich wegen den lütten Infangdweersnitt vun 16O för α-Deelken. Blots de Isotopen 21Ne un 22Ne künnt hier ut dat swore 18O tüügt warrn. Wenn dat Helium opbruukt is, stiegt de Temperatur un de DIcht vun en Steern düütlich an un dat Kohlenstoffbrennen sett in. Dorbi warrt twee KOhlenstoffatomen to en anreegt Magnesiumisotop 24Mg* versmölt. Dorut billt sik dat 20Ne dör α-Verfall.
Wenn de Temperatur un de Icht noch witer anstiegt, kummt dat Neonbrennen, bi dat 20Ne dör α-Verfall to 16O reageert oder mit de Heliumkarns, de dorbi free warrt, to 24Mg fusioneert.
Dat passert wegen de in’n Vergliek to 16O grötteren Fienföhligkiet vun 20Ne gegenöver Gammastrahlen noch vör de Reakschoon vun den lichteren Suerstoffkarn statt, de egentlich to vermoden weer. Eerst na’t Enn vun’t Neonbrennen sett denn dat Suerstoffbrennen in, bi dat ut 16O sworere Elementen as Silizium, Phosphor oder Swevel billt warrt.
Vörkamen
Neon is op de Eer en teemlich roor Element, dat as atomar Gas in de Atmosphäär to finnen is un vun de Männichkeit (18,18 ppm) vun de Elementen an de 77. Steed steiht. Ünner de Eddelgasen is dat na Argon dat fakenste. In’n helen Weltruum is Neon dorgegen een vun de fakensten Elementen na Waterstoff, Helium, Suerstoff, Kohlenstoff un Stickstoff. Ut de ünnerscheedlichen Verdelen vun de lichten un sworen Isotopen vun’t Neon op de Eer kann en afleiden, dat en groten Deel vun dat Gas siet Entstahn vun de Eer ut de Atmosphäär utneiht is un vör allen de sworeren Isotopen 21Ne un 22Ne torüchbleven sünd.
In lütte Mengden kann Neon ok in de Stenen vun de Eer funnen warrn. Nawiest worrn is Neon in Granit, Basalt, Demanten un in vulkaansche Gasen. Dör de verscheenen Isotopentosamensetten warrt vermoodt, dat dit Neon dree verschedene Borns hett: Primordial Neon mit en Tosamensetten as in de Sünn weer ahn Kuntakt to de Atmosphäär in Demanten oder in’n Eerdmantel inslaten. Dorto gifft dat atmosphäärsch Neon un Neon, dat dör Spallatschoonsreakschonen mit de kosmischen Strahlen entstahn is.
Op Gasplaneten as den Jupiter kann dat Neon wegen de hogen Gravitatschoon nich weg. Dorüm is de Isotopentosamensetten jüst so as bi’t Entstahn vun den Planet. As de Ruumsond Galileo faststellt hett, is de Isotopenproportschoon vun 20Ne to 22Ne jüst so as in de Sünn.
Winnen un Dorstellen
Neon kann as Nevenprodukt bi’t Opsplitten vun de Luft na’t Linde-Verfohren wunnen warrn. Na’t Afscheeden vun Water, Kohlendioxid, Suerstoff, de Eddelgasen, de bi högere Temperaturen kaakt un den gröttsten Deel vun’n Stickstoff, blifft en Gasmischen över, de to 35 % ut Neon un wieter ut Helium, Waterstoff un ruchweg 50 % Stickstoff besteiht (Andeel na Stoffmengde). Disse Gasmischen kann op verschedene Orden splitt warrn, so dat an’t Enn Hleium un Neon as reine Gasen wunnen warnn künnt. Een Mööglichkeit is, de Gasen över Kondensatschoon bi ünnerscheedliche Kaakpunkten un dat Utnütten vun’n Joule-Thomson-Effekt to scheden. Na’t Afscheden vun’n Waterstoff över katalytische Reakschonen mit togeven Suerstoff un Afscheden vun’t Water warrt dorbi toeerst bi 30 bar un 66 K de Stickstoff fletig maakt un afscheedt. De restliche Stickstoff warrt dör Adsorpschoon an Silicagel wegmaakt, so dat en Restmischen vun ruchweg 76 % Neon un 24 % Helium torüch blifft. Dat warrt toeerst bi Ruumtemperatur op 180 bar verdicht un denn na un na op 50 K afköhlt. Bi de Expansion op 25 bar un dorna op 1,5 bar kondenseert dat Neon, wiel dat Helium in de Gasphaas blifft. En akkeratere Scheden löpt denn över en Kolonn.
An annern Weg geiht över de Adsorpschoon. Dorto warrt dat Neon na’t Afscheden vun’n Stickstoff bi 5 bar un 67 K an en Drägermaterial adsorbeert. Bi 3 bar warrt dat Neon wedder afgeven un kann so vun’t Helium afscheedt warrn. Üm en gröttere Reinheit to kriegen, warrt dat Neon tweemol achter’nanner adsorbeert.
Egenschoppen
Physikaalsch
Neon is en Gas ahn Röök, Smack oder Klöör, dat ünner Normalbedingen atomar vörliggt. Dat Eddelgass kondenseert bi 27 K (−246 °C) un warrt bi 24,57 K (−248,59 °C) fast. Dormit hett Neon dat lütste Temperaturrebeet vun all Elementen, in den dat Fletig is. Jüst so as de annern Eddelgasen kristalliseert Neon in’t kuubsche Kristallsystem mit den Gidderparameter a = 443 pm. Un jüst so as de annern Eddelgasen wiest Neon blots vulle Schalen in de Elektronen hüll op (Eddelgaskonfiguratschoon). Dat ius ok de Grund för dat lütte Reakschoonsvermögen un dat dat Gas eenatomig vörliggt.
Mit en Dicht vun 0,9 kg/m3 bi 0 °C un 1013 hPa is Neon ’n beten lichter as Luft un stiggt also op. In’n Phasendiagramm liggt de Tripelpunkt bi 24,56 K un 43,37 kPa, wiel de kritische Punkt bi 44,4 K, 265,4 kPa un en kritischen Dicht vun 0,483 g/cm3 liggt. Neon is slecht lööslich. In een Liter Water künnt sik bi 20 °C hööchstens 10,5 ml Neon lösen.
As ok de annern Eddelgasen, wiest Neon bi Gasentladungen en tyypsch Lienenspektrum. De Lienen in’t sichtbore Rebeet vun’t Sprktrum leegt vör allen in’t Ro’e un Gele, so dat dat Gas bi en Entladung en tyypsch ro’e Klöör wiest.
Cheemsch
As tyypsch Eddelgas reageert Neon bannig traag. Jüst as bi’t Helium sünd ok vun Neon bit hüüt keen Verbinnen bekannt. Sogor Clathraten, bi de Eddelgasen in annere Verbinnen inslaten sünd, sünd vun’t Neon noch nich beobacht worrn. Na theoreetsche Bereken is Neon dat Element, dat an slechtesten mit annere Elementen reageert. Dat hett sik wiest, dat sülvst dat Neongegenstück to de eenzig bekannten Heliumverbinnen HHeF, de na en Reken bestännig wesen schall, nich bestännig weer. Dat künn an de grötteren Fluor-Waterstoff-Afstännen liggen, wat to sietere Antreckkräft bi’t HNe+-Ion föhrt, oder an afstöten p-π-Wesselwirken in de Neon-Kationen.
Blots ut de Ünnersöken mit Massenspektroskopie sünd eenige Ionen bekannt, an de Neon bedeeligt is. Dorto tellt dat Ne+-Ion un eenige annere as ArNe+, HeNe+ und HNe+.
Isotopen
Vun dat Element Neon sünd tosamen achtteihn Isotopen twüschen 16Ne un 34Ne bekannt. Dree dorvun sünd bestännig un kamt ok so in de Natur vör, neemlich 20Ne, 21Ne un 22Ne. Dat eerste dorvun hett mit 90,48 % den düütlich gröttsten Andeel doran, dat tweete is mit 0,27 % dat roorste op de Eer. 22Ne hett en Andeel vun 9,25 % an de natürlichen Isotopen. All annern hebbt korte Halfweertstieten bit hööchstens en poor Minuuten (24Ne).
Dör den Verlust vun Neon inn Weltruum un dat Billn vun nee Neon dör Karnreakschonen is de Proportschoon vun 20Ne/22Ne un 21Ne/22Ne vun Neongas, dat in Stenen inslaten is un keen Kuntakt to de Atmosphäär harr, nich jümmer dat glieke. Man kann dorüm ut de Isotopenproportschoon Weten över’t Entstahn vun de Stenen seggen. In Stenen, in de Neon dör Spallatschoonsreakschonen tostannen kummt, is de Andeel vun 21Ne höger. Primordial Neon, dat vör lange Tiet al in Stenen un Demanten inslaten worrn is, hett dorgegen en högeren Andeel an 20Ne, vunwegen dat noch nich so veel in’n Weltruum utneiht is.
Bioloogsche Bedüden
Jüst so as de annern Eddlegasen reageert Neon blots slecht mit annere Elementen. Ut den Grund hett Neon keen bioloogsche Bedüden un is ok nich giftig. In hoge Kunzentratschonen kann dat Gas aver so veel Atenluft verdrängen, dat een doodsticken kann. Bi en Druck vun mehr as 110 bar wirkt Neon as en Narkoosmiddel.
Bruuk
In’n Vergliek to Argon is dat Tügen vun Neongas teemlich kumplizeert un dorüm ok dürer, so dat Neon veel weniger Verwennen finnt. Bruukt warrt Neon as Lüchtstoff in Gasentladungsrohren, dor lücht dat Gas in rode Farv. De Lüchtstoffrohrn, de dat grelle witte Licht maakt, warrt faken ok as „Neonrohr“ betekend, man dat is eegentlich vekehrt, as dor normaalerwies Argon mit en beten Quecksülver binnen is. As Füllgas warrt dat ok in Glimm- as ok in Blitz- un Stroboskoplampen.
Helium-Neon-Laser arbeit mit en Mischen ut Helium un Neon; se tellt to de wichtigsten Lasers. De nödige BEsettensinversion vun den Laserwarrt dorbi dör’t Anregen vun Helium un den strahlenfre’en Övergang vun Elektronen na’t Neon ümsett. De stimuleeren Emisschoon passeert an’t Neon bi Bülgenlängen vun 632,8 nm (root) as ok 1152,3 nm un 3391 nm (infraroot). Annere Laserövergäng, as in’t gröne Spektralrebeet bi 543,3 nm sünd mööglich.
Fletig Neon kann bito as Küllmiddel insett warrn. In’n Vergliek to Helium un Waterstoff hett dat den Vördeel vun en veertigmol högere Köhlleistung as fletig Helium un dreemol höger as Waterstoff. In en Mischen mit Suerstoff kann Neon as Atengas to’n Duken in grote Deep bruukt warrn. Dat warrt aver nich faken insett, vunwegen dat Neon in’n Vergliek to Helium, wat ok insett warrn kann, en Pries hett un ok en högeren Atenwedderstand opwiest.
Literatur
P. Häussinger, R. Glatthaar, W. Rhode, H. Kick, C. Benkmann, J. Weber, H.-J. Wunschel, V. Stenke, E. Leicht, H. Stenger: Noble Gases. In: Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley-VCH, Weinheim 2006 (DOI 10.1002/14356007.a17_485).
Helmut Sitzmann: Neon. In: Römpp Chemie Lexikon. Thieme Verlag, Stand Dezember 2006.
Arnold F. Holleman, Nils Wiberg: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. 102. Oplaag, de Gruyter, Berlin 2007, ISBN 978-3-11-017770-1, S. 417–429.
Borns
Websteden
Chemisch Element |
6922 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Noyon | Noyon | Noyon [nɔ.ˈjɔ̃] is een Stadt in den Norden vun Frankriek in de Region Picardie un in dat Département Oise. Se liggt um un bi 100 km in'n Norden vun Paris.
In röömsche Tiet weer de Naam vun Noyon Noviomagus Veromanduorum.
De Grött vun de Gemeende is 1.800 Hektar. Se liggt so wat bi 52 m öber Normalnull. An de 15.000 Inwohners leevt dor. Dat gifft een grote gootsche Kathedraal un een Soot mit Naam Fontaine du Dauphin ut dat Jahr 1771.
Historie
Um un bi 530 n.Chr. is Noyon de Stadt vun een Bischop wurrn. 721 is de Frankenkönig Chilperik II. as König vun Neustrien un Austrien in Noyon sturven un dor ok begraven wurrn. In dat Jahr 768 hefft de Franken Karl den Groten in Noyon to ehren König maakt. Up den 3. Juli 987 kreeg Hugo Capet in Noyon de Kroon vun den König vun Frankriek upsett'. Um un bi 1150 gung dat los mit den Boo vun de hüdige Kathedraal. An'n 13. August 1516 hefft König Franz I. vun Frankriek un Kaiser Karl V. in Noyon Freden slaten. Dorbi kreeg Frankriek Mailand in'e Hannen un geev dor Neapel för up. 1559 is Noyon in den Freden vun Chateau-Cambrésis an Frankriek verköfft wurrn.
Lüe
Johannes Calvin warrt an'n 10. Juli 1509 in Noyon baren. 1588 oder 1592 is Jacques Sarazin dor baren wurrn.
Wat antokieken is
De Kathedraal
Krüüzgang un Kapitelsaal vun dat Klooster bi de Kathedraal.
De Bökeree ut dat 16. Jahrhunnert, ok bi de Kathedraal.
De Palast vun den Bischop ut dat 16. un 17. Jahrhunnert. Dor is vundaage dat Museum vun de Stadt in.
Dat Raathuus ut de Jahren vun 1485 bit 1523.
Dat Calvin-Museum in dat Huus, wo Johannes Calvin in baren is.
De Soot Fontaine du Dauphin vun 1771.
Frankriek
Oort
Protestantismus |
6923 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Picardie | Picardie | De Picardie [pi.kaʁ.ˈdi] weer ene Region un ene histoorsch Provinz in den Norden vun Frankriek. Hüdigendags is de Picardie updeelt in de dree Départements Aisne, Oise un Somme. Gröttere Städer in de Picardie sünd Amiens, Beauvais un Laon. In de Stadt Noyon is de Reformator Johannes Calvin baren.
1493 is de Picardie tosamen mit Burgund an Frankriek fullen. In de franzöösche Revolution is de Region uplööst wurrn, as all histoorsche Provinzen, un updeelt in de ne’en Départements.
Picardie |
6925 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Borghorst | Borghorst | Borghorst betekent
Borghorst, Oort in’n Stadtdeel Olengamm von Hamborg,
Borghorst, Oort in de Gemeen Osdörp in’n Kreis Rendsborg-Eckernföör, Sleswig-Holsteen.
Dat is ok de hoochdüütsche Naam von
Buorghuorst, Oort in de Gemeen Stemmert in’n Kreis Stemmert, Noordrhien-Westfalen.
Borghorst is de Familiennaam von
Hermann Borghorst (* 1947), düütschen Politiker. |
6927 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Regionen%20vun%20Frankriek | Regionen vun Frankriek | De Region (franzöösch région, [ʀeˈʒjɔ̃ ]) is de böverste Ebene von Ünnerrebeden von Frankriek. Frankriek is in achteihn von düsse Verwaltensbezirken indeelt, dorvun dörteihn Metropol-Regionen un fief Översee-Regionen (Franzöösch-Guayana, Guadeloupe, Martinique, Mayotte un Réunion). De dörteihn Metropol-Regionen (twölf Fastland-Regionen un Korsika) sünd wieder in vun twee bet dörteihn Départements indeelt, wieldat de Översee-Regionen blots ut je en Département bestaht un dorüm ok „Översee-Départements“ nöömt warrt.
Historie
De Regionen sünd 1956 as Programmregionen (régions de programme) toeerst inricht worrn. De aktuelle Laag na’t Gesett wöör 1982 fastmaakt. Dorbi hebbt se den Status von en Collectivité territoriale kregen. 2016 wöör de Tall vun de Regionen vun sövenuntwintig op achteihn minnert.
Düsse böverst Deel vun de Collectivités territoriales sünd Eenheiten vunwegen de Verwaltung un dat Regeren vun dat Land. Jeedeen Region hett enen Conseil régional (nds. regional Raat). De arbeid söss Johren lang un warrt denn nee wählt. De Raat bestimmt nu wedder enen Président régional. Dat gifft welke, de wüllt, Frankriek dezentraleseeren, also, dat de Regionen mehr maken könen schelen, as betherto. De Départements schelen in Tokunft man blots noch Delen vun de Regionen ween. Dat gifft aver ok anners welke, de seggt: Nee, nu is ok noog mit de Regionen. Dat schall man so blieven, as dat is. De wichtigst Saken schelen bi de natschonale Regeren in de Hööftstadt oder bi de Départements blieven. Dor is sachts ok Angst mit bi, dat de Regionen de Regeren in Paris wat wegnehmt, wenn se to stark weert.
List vun de Regionen vun Frankriek
Verwaltung
Frankriek |
6928 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hamit | Hamit | Hamit is de Naam vun en Book vun den düütschen Schriever Walter Kempowski. Dat is dat drüdde vun siene Dageböker. De annern beiden heeten Alkor un Sirius. Jüst so, as bi düsse beiden Böker kunn een denken, de Naam keem vun een Steern her. Man dat stimmt nich. Hamit is nich de Naam vun een Steern, man een Woort ut den hoochdüütschen Dialekt vun dat Erzgebirge. Dor bedutt Hamit Heimat. In düt Book schrifft Kempowski öber dat Jahr 1990. Dormals besöch he siene Heimat Rostock un he vertellt, wat he dor beleevt hett. Dat düch em so, as wenn he up eenen frömden Steern weer.
Dat Book is rutkamen bi den Knaus Verlag, München 2006, ISBN 3-813-50227-9
Book ut dat 21. Johrhunnert
Hoochdüütsch |
6929 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Republiek%20Niger | Republiek Niger | De Republik Niger is een Land in Westafrika. In'n Norden stött dat an de Grenzen vun Algerien un Libyen, in'n Westen an Mali un Burkina Faso, in'n Oosten an den Tschad un in'n Süden an Nigeria un an Benin. Niger is een Staat in dat Binnenland vun Afrika un hett keene Küsten. Een groot Deel vun dat Land maakt de Sahara, de Sahel un de Sudan ut. Niger is een vun de Länner up de Eer, de an'n minnsten vöran kamen sünd. Jümmers wedder hefft se dor mit Dröögheid un to wenig Eten to kriegen. Babenhen hett dat een ganze Reeg vun Versöken geven, de Regeren an sik to rieten. Upstännen vun de Tuareg sünd ok begäng ween. Man in'n Oogenblick sütt dat ut, as wenn een beten Roh inträden weer.
Land
De Sahara maakt twee Drüddel vun dat Land ut. Bloß een smalle Streek an de Grenz nah Nigeria hen höört to de Sahelzoon to. Düsse Streek is de nördlichst Kant vun de dröög Savann.
Lüe
In'n Norden vun Niger leevt veel Lüe in Oasen oder treckt mit jem ehr Veeh dör dat Land. Veel geeft aber ok de Veehtucht up un treckt in de Städer. Dor is to'n Deel gar keen Platz mehr in. De gröttste Deel vun de Inwohners leevt in den Süden, meist an de Grenz nah Nigeria un Benin.
94% vun de Minschen in den Niger sünd Muslimen, de Rest deelt sik up in Christen un Minschen, de den olen Gloven vun dat Land utöövt.
Volksgruppen
52 % vun de Minschen in Niger höört to de Volksgruppen vun de Djerma un de Songhai to. 23 % sund Haussa, 8 % Tuareg, um un bi 6 % Beri Beri un bi 4,3 % Fulbe. Denn leevt ok noch bi 3.000 Franzosen in dat Land, meist in de Städer.
Spraken
75 % in Niger spreekt Haussa as eerste oder tweete Spraak. Babenhen warrt Franzöösch, Songhai, Fulfulde, Tamascheq, Kanuri un annere Spraken snackt.
Probleme
In'n Dörsnitt bringt de Froonslüe in Niger 7,4 Kinner to'e Welt. Jedet Jahr weert dat 2,75 % Minschen mehr in dat Land. Dat lett nich so, as wenn sik dat ännern scholl, ofschoonst dat grote Probleme för dat Land mitbringt.
74% vun de Mannslüe un 90 % vun de Froonslüe könnt nich Lesen un nich Schrieven. In'n Dörsnitt duurt een Leben in Niger um un bi 42 Jahre.
Historie
Vun fröh af an hefft Minschen in den Niger leevt. As de Islam na dat Land henkeem, weeren dor al Staaten, de wat vörstellen döen. De bleben ok bestahn, bet de Franzosen in dat Land kemen. 1921 is Niger een franzöösch Kolonie binnen Franzöösch-Westafrika wurrn. Dormals sünd de Grenzen tagen wurrn, ahn to kieken, wat dat mit de Kultur vun dat Land un mit de Spraken up sik harr. 1958 is Niger een autonome Republik wurrn un 1960 weer Niger unafhängig. 1995 is een Upstand vun de Tuareg to Enn kamen un dat wurr een Verdrag afslaten un Freden maakt. Prääsident vun dat Land is in'n Momang Mohamed Bazoum.
Weertschop
In dat Jahr 2001 hett de Volksweertschop vun Niger een Bruttonatschonalprodukt vun knapp 1,7 Milliarden Euro tostann bröcht. Dat sünd 150 Euro up jeden Inwahner vun dat Land in't ganze Jahr. 40% vun dat Inkamen vun dat Land kaamt ut de Landweertschop, man bloß 14% ut de Industrie. Utföhren doot se vör allen Uran. De warrt besunners na Frankriek leevert. Niger is een vun de armsten Länner vun de ganze Eer. 61% vun de Inwahners hefft noch nich mal 1 US-Dollar an'n Dag.
Literatur
Abdourahmane Idrissa, Samuel Decalo (Hrsg.): Historical Dictionary of Niger. 4. Uplaag. Scarecrow Press, Lanham MD 2012.
Thomas Krings, Sahelländer, WBG-Länderkunden, Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt, 2006, ISBN 3-534-11860-X.
Cornelia Nicodemus: Indigene Vorratshaltung und koloniale Krisenpräventionspolitik. Zwangsspeicher und Sociétés Indigènes de Prévoyance in der Kolonie Niger nach 1932. Lang, Frankfurt 2000, ISBN 3-631-36578-0.
Mano Dayak: Geboren mit Sand in den Augen: Die Autobiographie eines Führers der Tuareg-Rebellen. Unionsverlag, Zürich 1997, ISBN 3-293-00237-4.
Holger Weiss: Babban Yunwa. Hunger und Gesellschaft in Nord-Nigeria und den Nachbarregionen in der frühen Kolonialzeit. Helsinki 1997.
Boureima Alpha Gado: Une histoire des famines au Sahel. Étude des grandes crises alimentaires (XIX-XXe siècles). Paris 1993.
Polly Hill: Population, Prosperity and Poverty. Rural Kano 1900 and 1970. Cambridge 1977.
Guy Nicolas: Dynamique et appréhension du monde au sein d´une société haoussa. Paris 1975.
Claude Raynaut: Structures normatives et relations électives. Étude d´une communauté villageoise haoussa. Paris 1972.
Weblinks
Offizielle Website vun de Regeeren (franzöösch)
Offizielle Website vun dat Parlament (franzöösch)
Niger, Republik
Niger, Republik
Niger, Republik |
6930 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerdradar | Eerdradar | Eerdradar (ok Boddenradar oder Georadar) is en Methood in de Eerdphysik. Dorbi warrt mit Radarbülgen de böversten Schichten in de Eer ünnersocht. Dat hannelt sik dorbi üm en Ultrabreedband-Verfohren, dat korte elektromagnetische Impulsen afstrahlt. De Bülgen gaht in de Eer rin und warrt dor reflekteert, broken oder streit un warrt vun’t Instrument denn wedder opnahmen. De Utbreden vun de Bülgen is jüst so as bi de elastischen Bülgen in de Seismik. An de Steed vun de elastischen Egenschoppen staht hier aver de elektromagnetischen in’n Vördergrund. Optekent warrt mit dat Radar de Looptiet, de Amplitude un de Phaas vun de reflekteerten Bülg.
För’t Afstrahlen un Opnehmen vun de korten Impuelsen warrt breedbannige Antennen bruukt, vör allen de Vivaldi-Antenn, de för ultrakorte Impulse sünners goot egent is. Arbeit warrt mit Frequenzen in’t Rebeet vun 1 bit 1000 MHz. Mit Eerdradar kann man nipp un nau de flachen Schichten ünnersöken, aver deep kummt man dormit nich in de Eer. Allgemeen geelt: je höger de Frequenz, ümso beter kann man Strukturen in de Eer oplösen. Man gliektietig stiggt dorbi dat Dämpen vun’t Signal un man kummt nich mehr so deep rin.
Radargramm
Dat Resultat vun en Radarmeten warrt in en Radargramm dorstellt, as op dat Bild to sehn is. De Afstand twüschen de düstergrönen Sennantenn to de Empfangsantenn blifft gliek. Jeed Meten maakt en piele Reeg in dat Bild. Dör’t Schuven vun dat Meetinstrument över dat Profil kriggt man so en twee-dimensional Bild vun de Reflexionen in’n Ünnergrund.
De eersten Signalen duukt na ruchweg 5 ns op. Se hebbt den direkten Weg över de Luft nahmen un wiest, dat de Antennen en Afstand vun 2 harrn. To’n Ümwanneln vun de Looptiet vun dat Signal in en Deep (Tiet-Deepen-Ümwanneln) warrt de Utbreedsnelligkeit vun dat elektromagneetsche Signal bruukt in dat Medium dör dat dat dörlopen deit. De Snelligkeit hangt vun de elektromagneetschen Egenschoppen vun dat Material af. För de Ümwanneln sünd also wietere geologische Informatschonen nödig, de een to’n Bispeel ut Bohren kriegen deit.
Anwennen
Mit dat Boddenradar kann man de flachen Strukturen vun’n Ünnergrund utforschen ahn dor groot in buddeln to möten. De Indringdeep is bi Ingenieurs-Redschoppen also blots en poor Meter. Sünners goot arbeit dat Eerdradar bi de Söök na dat Grundwater, as de Waterhorizont för de Radarbülgen en dullen Reflekter dorstellt. Man, dat is ok en Grund, worüm man nich so ganz deep kummt mit disse Technik. Anwennt warrt disse Technik bi geologische un geotechnische Fragen, to’n Bispeel bi de Söök na Sand un Kies, för Bogrundünnersöken t. B. in’n Barg- un Tunnelbo oder in de Archäologie bi’t Ünnersöken vun Fundsteden. Bi’t Militär kann dat Eerdradar to’n Söken vun Landminen insett warrn.
De Ruumsond Mars Express hett en Radareenheit (MARSIS) an Boord un ünnersöcht dormit den Bodden vun’n Mars in en Deep bit to fief Kilometers. De Antennenastand to’n Bodden is grötter as 300 km un bedriggt gröttstenfalls 800 km. Mit dat Radar kann de Sond ok Strukturen vun de Ionosphäär ünnersöken.
Jüst so en Boddenradar hett de US-amerikaansche Sond Mars Reconnaissance Orbiter mit de Beteken SHARAD (Shallow Radar). Dat Radar hett en högere Meetfrequenz as MARSIS un kann dorüm höger oplösen, man op Kosten vun de Indringdeep. Dat Profil op dat Bild is langs de Spor in de ünneren Bildhälft opnahmen worrn. De Farven wiest de Hööch an: gröön sünd Sietlannen, root sünd hoge Rebeden. De Deep vun’t Profil warrt afschätzt över de wohrschienliche Utbreedsnelligkeit vun de Radarbülgen in’n Steen.
Bohrlockradar
En sünnere Anwennen vun’t Eerdradar is dat Bohrlockradar, dat egens för Bohrlöcker entwickelt is. In de Eerdphysik warrt Testbohren maakt, üm de Egenschoppen vun’t Material to ünnersöken. In dissen Tosamenhang künnt Radarsystemen för Bohrlöcker de Ümgegend vun de Bohren un jemehr Egenschoppen utforschen ahn in den Ünnergrund wieter intogriepen. Dorbi warrt vör allen omnidirekschonale Empfangsantennen insett, de den Afstand to en Reflekter meten doot, aver nich den Winkel, vun wo dat Signal kummt. Mit Richtsensitive Antennen kann man dorgegen den Afstand un de Richt vun dat reflekteerte Echo meten.
Literatur
Jürg Leckebusch: Die Anwendung des Bodenradars (GPR) in der archäologischen Prospektion – 3D-Visualisierung und Interpretation. Leidorf, Rahden 2001, ISBN 3-89646-403-5
D.J. Daniels: Ground-penetrating radar. Inst. of Electrical Engineers, London 2004, ISBN 0-86341-360-9
C. S. Bristow: Ground penetrating radar in sediments. Geological Society, London 2003 ISBN 1-86239-131-9
Harry M. Jol: Ground Penetrating Radar – Theory and Applications. Elsevier, Amsterdam 2009, ISBN 978-0-444-53348-7
Günter Schlögel: Modellierung und Lokalisierung kleinräumiger Einlagerungen (Kriegsrelikte) im Untergrund mit Georadar. Dipl.-Arb., Montanuniv. Leoben 2007, (pdf, 3,5 MB, afropen an’n 9. März 2009)
Olaf Borchert: Receiver Design for a Directional Borehole Radar System Dissertatschoon, Bergische Universität Wupperdaal, 2008, (pdf, 8,2 MB, afropen an’n 12. Oktober 2009)
Eerdphysik |
6931 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Thomas%20Edward%20Bowdich | Thomas Edward Bowdich | Thomas Edward Bowdich (* 20. Juni 1791 in Bristol; † 10. Januar 1824 bi Bathurst) weer en britischen Avendürer, Schriever un Zooloog.
Dör Hülp vun sien Unkel J. Hope-Smith, de de Guvernör vun de britische Siedlungen an de Goldküst weer, kreeg Bowdich en Anstellen as Sekretär in’n Deenst vun de African Company of Merchants, de em 1814 na Cape Coast schicken dei. 1817 schicken se em tosamen mit twee Kollegen na Kumasi to’n König Osei Bonsu vun Ashanti op en Mission, de dat Sekern vun de britische Kuntrull över de Inwahners an de Küst to ehr Opgaav harr. Besünners dör dat diplomaatsche Geschick vun Bowdich kunn de Mission mit Spood afslaten warrn. 1818 keem Bowdich na England trüch un geev een Johr later den Bericht över siene Mission un siene Beobachtungen in Kumasi rut. Siene afrikaansche Sammlung schenk he dat Britische Museum. Bowdich attackeer apentlich dat Leid vun’t Afrikaansche Kommittee. Siene Raatslääg weren Grundlaag bi de Övernahm vun de direkte Kuntrull över de Goldküst dör de britische Regeren.
Bowdich leev vun 1820 bet 1822 in Paris, wo he Mathematik un Naturwetenschoppen studeer. He harr en eng Verhältnis to Georges Cuvier, Alexander von Humboldt un annere Naturwetenschoplers. In de Tiet in de he in Frankriek weer, schreev Bowdich blangen diverse Warken över Afrika ok wetenschopliche Arbeiden. Ut zooloogsche Sicht sien bedüdendst Wark weer An analysis of the natural classifications of Mammalia, for the use of students and travelers, in dat he dree systemaatsche Gruppen vun Söögdeerter as tosamenhöörig erkennen dei un ehr Kennteken beschreev: de Röövdeerter (Carnivora), Gnaagdeerter (Rodentia) un Insektenfreters (Insectivora).
An’n 10. Januar 1824 bleev he na en Malaria-Infekschoon bi Landvermetensarbeiden in’t hüdige Gambia dood.
Warken
An analysis of the natural classifications of Mammalia, for the use of students and travelers (Paris, 1821)
Excursions in Madeira and Porto Santo . . . to which is added A Narrative of the Continuance of the Voyage to its Completion (London, 1825)
An Account of the Discoveries of the Portuguese in . . . Angola and Mozambique (London, 1824)
A Reply to the Quarterly Review (Paris, 1820)
Bowdich, Thomas Edward
Bowdich, Thomas Edward
Grootbritannien
Boren 1791
Storven 1824 |
6932 | https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%A5bjerg%20Mile | Råbjerg Mile | De Råbjerg Mile is ene Wannerdüün in Däänmark bi de Bunken Klitplantage twischen Skagen un Frederikshaven, de sik vun de Westküst vun Däänmark na Noordoosten bewegt. Se is so wat 35 bet 40 Meters hooch, wannert in’t Johr 15 Meter un hett en Flach vun üm un bi een Quadratkilometer.
De Råbjerg Mile hett sik vör 300 Johren billt un 1775 de Kark vun Skagen ünner sik begraven.
Weblenken
Råbjerg Mile (hoochdüütsch)
Däänmark
Düün |
6933 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Arven | Arven | Arven (op Platt so veel as „Dat Arv“) is en däänschen Film vun 2003, bi den Per Fly de Speelbaas weer. De Film is Deel vun ene Trilogie vun de Bænken de eerste Deel weer un Drabet de drüdde.
De Film kreeg twee Bodil-Priesen för de beste Hööftrull vun’n Mann (Ulrich Thomsen) un de beste Blangenrull vun’n Mann (Peter Steen) un söss Robert-Priesen för den besten Speelbaas (Per Fly), den besten Film (Ib Tardini), de beste Hööftrull vun’n Mann (Ulrich Thomsen), de beste Blangenrull vun’n Mann (Peter Steen), de beste Blangenrull vun’n Fro (Ghita Nørby) un de beste Musik (Halfdan E). Den Film hebbt in Däänmark 373.823 Lüüd in’t Kino ankeken.
Weblenken
Film
Film ut dat Johr 2003
Däänsch |
6934 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nigerstroom | Nigerstroom | De Nigerstroom is nah den Nil un den Kongo de drüttlängst Stroom in Afrika. He is 4.184 km lang, man dat steiht ok af un an to lesen, dat he man bloß 4.160 km lang is.
De Loop
De Soot vun den Niger liggt in de Bargen vun Guinea. Vun dor flutt he in eenen groten Bogen nah Nordoost. In Mali geiht he in de Massina över. Later flutt he nah Timbuktu, röögt man eben an de Sahara an un geiht wieder nah Südoost. He ströömt dwars dör de Republik Niger, de ehr Hooftstadt Niamey an siene Övers boot is. Later maakt he de Grenz nah Benin ut un flutt denn fudder nah Nigeria. Dor warrt he upstaut to den Kainji-Stausee. Amenn münnt he denn in den Golf vun Guinea, wat een Deel vun den Süüdatlantik is. De Münn is een groot Delta, dat Nigerdelta.
An den Niger sien Münn ströömt in’n Dörsnitt up’t Jahr in jede Sekunn 6.000 m³ Water in de See.
Schipperee
In den eersten Deel vun den Niger is de Schipperee bloß mit lüttje Bööt möglich. Dat gifft dor allerhand Gefahren bi. Dor höört ok de Nilpeer mit to. Eerst vun Koulikoro af an könnt ok gröttere Scheepe up den Stroom fahren. Düsse Oort liggt bi 60 km Stroom dal vun Bamako.
De Naam
De Naam vun den Stroom kümmt woll vundat latiensche oder portugeesche Woort niger. Dat bedutt Swart. Kann aber ok angahn, dat sik dat ut de Spraak vun de Tuareg afleit hett. In düsse Spraak Tamascheq gifft dat den Begreep gher n gheren, wat soveel bedüden deit as de Strööm ehr Stroom.
Twee Länner in Westafrika hefft jem ehren Naamen vun düssen Stroom hernahmen: De Republik Niger un Nigeria. In de verscheeden Spraken, de ründ um düssen Stroom to snackt weert, hett de Niger verscheeden Naamen, dormank Joliba in de Manding-Spraak un Isa-Ber (grote Stroom) in de Spraak Songhai.
Stroom
Afrika |
6935 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1509 | 1509 |
Wat passeert is in düt Jahr
14. Mai: In de Slacht vun Agnadello warrt de Armee vun de Republik Venedig heel un deel slahn.
14. September: Een Eerdbeven leggt Deelen vun Konstantinopel in Schutt un Asch.
26. September: Een swaare Stormfloot mit Naamen Cosmas- un Damian-Floot in de Nordsee. De fritt so veel Land, datt Dollart un Jadebusen so groot weert, as nienich vördem.
Spanien nümmt de Städer Tripolis un Oran in Nordafrika in un verdrievt de Korsaren.
Diego Columbus, de Söhn vun Christoph Columbus maakt de Insel Jamaika to Spanien sien Eegendom.
Diego Columbus warrt Vizekönig vun Hispaniola, wat laterhen de Dominikaansche Republik is.
Boren
10. Juli: Johannes Calvin, franzööschen Reformator in Genf († 1564)
25. August: Ippolito II.d’Este, Erzbischop vun Mailand, Kardinal († 1572)
Storven
21. April: Hinrich VII., König vun England, de eerste ut de Tudor-Dynastie (* 1457)
20. Mai: Caterina Sforza, Graavsche vun Forli (* 1463)
Adam Kraft, Steenhauer
Johr
16. Johrhunnert |
6937 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1564 | 1564 |
Wat passeert is
De Schulchan Aruch, een Sammlung vun jöödsche Gesetten, is rutkamen.
Boren
6. Februar: Christopher Marlowe, engelsche Dichter († 1593)
15. Februar: Galileo Galilei, italieensche Astronom († 1642)
9. März: David Fabricius, Theoloog, Amateur-Astronom un Kartograaf († 1617)
23. April: William Shakespeare, engelsche Dichter († 1616)
25. Juli: Hans Friedrich von Drachsdorf († 1629)
24. September: William Adams ut England, de um de Welt reis († 1620)
15. Oktober: Hertog Heinrich Julius vun Brunswiek-Lüünborg († 1613
Hans Rottenhammer, düütsche Maler in de Tiet vun dat fröhe Barock († 1625
Pieter Brueghel de Jüngere
Storven
18. Februar: Michelangelo, italieensche Künstler (* 1475)
27. Mai: Johannes Calvin, Reformator ut de Swiez (* 1509)
1. Juni: Loy Hering, Steenhauer ut Eichstätt (* 1484 oder 1485)
25. Juli: Ferdinand I., Kaiser vun dat Düütsche Riek (* 1503)
15. Oktober: Andreas Vesalius, Anatom ut Belgien (* 1514)
1. November: Wibrandis Rosenblatt, Froo vun Johannes Oekolampad, Wolfgang Capito un Martin Bucer (* 1504)
Johr
16. Johrhunnert |
6941 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rene | Rene | Rene (hauchdüütsch Rheine) is ene Stadt in’d Noorden van Westfoalen, an de Iämse. De Stroom geiht midden döer de Stadt. Rene liggt in’d westdüütsche Bundsland Noordrhien-Westfoalen, direkt an’ne Grenz to Neddersassen, un is de grautste Stadt midden in’n Kreis Stemmert tüsken de lüttken Oorte Nienkiärken, Saoltbiärgen, Hüörsel un Detten. Manchereener van de Rheinsken seggt up Plattdüütsch ok Rheni oder Rene för siene Stadt.
In’d Süden van Rheni/Rene gifft dat de Oorte Mesum, Hohnhurst un Iälte, wat vandage to de Stadt höört.
Geschichte un Spraoke
In’d Jaohr 838 n. Chr. is de Naome van düsse Oort dat eerste Maol in eene Urkunde as „Reni“ upschreven wuorn. 500 Jaohr later, in’d Jaohr 1327, is Rene ene Stadt wuorn. Aover dat is noch nich lang so, dat Rene so’n graute Stadt is as vandage. Eerst bi de Industrialisierung is ut de lüttke Landstadt en Industriestadt wuorn met ville Fabriken van de Textilindustrie. Vandage liäven 77.052 Mensken in Rene. Van düsse Mensken küert man noch weinig giärne de plattdüütschen Tungenslag in siene westfälske un mönsterlänsk Form. Vandage küert se in Rene leiver Hauchdüütsch, vor allem de junge Lüde.
Fröher was Rene in de Hanse west un höört nu to de Niege Hanse.
Poltik
De Büörgermester van Rene is Peter Lüttmann. He is nich Let van ene Partei. De Stadraod häw 48 Lets. Lüttman is Vüörsitter van dän Raod, aower is kien Let daovan.
CDU: 23 Sitte
SPD: 9 Sitte
De Grönen: 7 Sitte
FDP: 3 Sitte
UWG Rheine: 2 Sitte
De Linke: 2 Sitte
BfR: 2 Sitte
Siähnswördigkeiten
Midden in’e Stadt is en olle Kiärke (baut van 1400 to 1527). De Naome van düsse Kiärke is St. Dionys. En paar olle Börgerhüser sünd direkt daoniäven an’d Marktplatz. Ne andere fiene Kiärke is de Basilika St. Antonius met de grautste Kiärkentorm in’d ganze Mönsterland.
Nich wiet weg van de Stadt is de Bentlager Bosch, en fienen Wald mit olle Bäumkes un Pättkes för’d Wandern un Laupen. Midden in’n Bosch is ok en Klooster. Dao kann man na’n Spaziergang ene Tasse Kaffee drinken un sik Billers in’d Museum ankieken. Niäven düssen Bosch sünd ene Saline un daoniäven en Deerpark, de NaturZoo Rheine. Dao künnt de Kinners ihre Plaseer hebben un daobi ok wat lehrn.
Sport
In Rene gaw dat en Fruenfootball-Bunnsligavereen, den 1. FFC Heike Rene. He spiëlde 16 Jaore in de 1. Bunnesliga un häw sik 2016 uplöst.
Naowise
Oort
Kreis Stemmert
Mönsterland |
6945 | https://nds.wikipedia.org/wiki/354 | 354 |
Wat passeert is
Kaiser Konstantius II slutt eenen Verdrag mit de Könige vun de Alamannen in den Breisgau Gundomad un Vadomar un maakt Freden. He sütt sik süms as Winner un nümmt den Binaamen Alamannicus Maximus an
De greeksche Rhetor Libanios maakt siene School up
Synood gegen Athanasius in Arles
Julian II. warrt fungen vun Konstantius II.
Boren
13. November: Augustinus vun Hippo, Hillige un Lehrer vun de Kark († 430)
Storven
Constantius Gallus, Ünnerkaiser vun Konstantius II. (* 325) |
6946 | https://nds.wikipedia.org/wiki/430 | 430 |
Wat passeert is
De röömsche Feldherr Flavius Aetius sleiht de Juthungen torüch, de in Raetia infullen sünd.
De Wandalen fangt an, de Habenstadt Hippo Regius in Nordafrika to ümstellen. Dat schall 18 Monate duurn, ehr de Stadt innahmen is. In düsse Tiet starvt de Karkenvader Augustinus
Rugila oder Ruga warrt Baas över de Hunnen. Sien Brodersöhn Attila is vun 410 af an een Börg an den röömschen Hoff in Ravenna
Synood in Rom ünner dat Leit vun Coelestin I.. Dor warrt de Lehr vun den Patriarch vun Konstantinopel, Nestorius veroordeelt as Ketteree.
Nee utfunnen
Zosimos vun Panapolis verbetert de Destillation. He bruukt as Eerste dat Woort Chemie.
Boren
Sidonius Apollinaris, Bischop un Schriever ut Gallien (†479)
Julius Nepos, Kaiser vun't weströömsche Riek (†480)
Üm 430: Odoaker, König vun Italien
Üm 430: Anastasios I., Kaiser vun't ooströömsche Riek (†518)
Üm 430: Hunerik, König vun de Wandalen (†484)
Storven
28. August: Augustinus vun Hippo, Karkenvader un Bischop (* 354)
Abdas, Bischop vun Susa
Üm 430: Palladios, Mönk, Bischop un Schriever (* üm 364)
Üm 430: Aurelius vun Karthago, Bischop
0430
5. Johrhunnert |
6949 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mesrop%20Maschtoz | Mesrop Maschtoz | Mesrop Maschtoz (oostarmeensch Մեսրոպ Մաշտոց, nah de wetenschuplich Schrievwies Masrop Meštoc'; *um un bi 360 in Hatsik in de armeensche Provinz Taraun, † 17. Februar 440, woll in Valashapar) weer en armeenschen Hilligen un hett dat armeensch Alphabet utfunnen. Up westarmeensch heet he Mesrob Maschdoz (die westarmeensche Schrievwies is aver desülvige as de oostarmeensche).
In de Grootstadt Antiochia hett he sik mit de hellenistische Kultur bekannt maakt. Laterhen hett he en Tiet lang in de Stadt Walarschapat as Suldaat in den Deenst vun den König vun Armenien stahn. Man denn is Mesrop Mönk wurrn un in dat Jahr 392 is he to’n Preester maakt wurrn. Dortiets geef dat keen Bibel in armeensche Spraak un överhaupt nix, wat up armeensch schreben weer. Dor hett he sik ranmaakt un hett tohopen mit annere kloke Lüe vun de Kark en Alphabet mit 36 Bookstaven för de armeensche Spraak utfunnen. Dorbi hett he ok dat greeksche Alphabet to Grunn leggt. Later hett he denn Delen vun de Bibel in de armeensche Spraak öbersett un mithölp vun sien Bookstaven upschreven.
Babenhen hett he oorntlich mitmaakt, as dat dorüm güng, den christlichen Globen nah Georgien un nah Armenien to bringen. As de Katholikos Sahak sturven weer, hett he in dat Jahr 439 sien Amt mit övernahmen.
Sien Schöler Korium hett seggt, he harr ok dat georgisch Alphabet utfunnen, man dat is nich wiß.
Spraakwetenschop
Armenien
Armeniers
Mann
Christendom
Antike
Bischop
Boren in dat 4. Johrhunnert
Storven in dat 5. Johrhunnert |
6953 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kelvin | Kelvin | Kelvin is de SI-Basiseenheit för de Temperatur, de vör allen in de Physik bruukt warrt. Dat Teken vör Kelvin is K. In Düütschland un Österriek is dat Kelvin ok de vörschreven Eenheit blang dat °C (Grad Celsius). Bi Kelvin is dat siet 1968 nich mehr in de Mood dat Grad dorbi to seggen, dat heet eenfach blots Kelvin. De Naam kummt von den ingelschen Physiker William Thomson, de later ok Lord Kelvin nöömt wür. De Indeelung von de Skala is jüst as bi dat Grad Celsius, so dat de Ünnerscheed von 1 °C ok genau 1 Kelvin Ünnerscheed bedüürt. Ümreken kann man dat ganz eenfach:
TK = T°C + 273,15 (dat heet: 0 °C sünd 273,15 K)
oder annersrüm:
T°C = TK - 273,15 (dat heet: 0 K sünd -273,15 °C)
In de nafolgend Tabellen sünd aver ok de Ümreken to all de annern Skalen weddergeven.
Ümreken
Physik
SI-Eenheit |
6955 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Baukemer-Junge | Baukemer-Junge | De Baukemer-Junge is een Ingeborener Kerl van Baukem. Ob jong oder oll speelt ken Rolle. Baukemer-Junge is und blift man, wo man sik nu grad befind. Baukemer-Jungens zihn oog in Baukem op das Maiobendfest. Do wird dann im Hapener-Forst een Baum geplant, ower blot von de Jonggeselle. Dat Baukemer-Jungen-Lied wird dabei gesonge.
Noordrhien-Westfalen |
6961 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1915 | 1915 |
Wat passeert is
Eerste Weltkrieg
22. April: De Düütschen hefft bi Ypern in Belgien to'n eersten Mal in'n eersten Weltkrieg Giftgas bruukt
24. April: De Völkermord an de Armenier in de Törkie fangt an
3. Mai: Italien geiht weg ut den Dreebund mit Düütschland un Öösterriek-Ungarn un slutt sik bi de Entente an
9. Juli: Düütsch-Süüdwestafrika gifft sik in de Hannen vun de Süüdafrikaners
6. September: Düütschland, Österriek un Bulgarien sluut sik to de Middelmächte tosamen
14. September: Dat Osmaansche Riek slutt sik an bi de Middelmächte
8. Oktober: Düütsche un Öösterrieker nehmt de Hööftstadt vun Serbien, Belgrad in
Boren
31. Januar: Bobby Hackett, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1976)
7. Februar: Eddie Bracken, US-amerikaansch Schauspeler († 2002)
12. Februar: Lorne Greene, Schauspeeler ut de USA († 1987)
12. Februar: Karl Fleischer, düütsch Feernsehjournalist un Nahrichtenspreker († 2002)
23. Februar: Heinz Flotho, düütsch Footballnatschonalspeler († 2000)
16. März: Wilhelm Simetsreiter, düütsch Footballspeler († 2001)
21. März: Hank D’Amico, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1965)
21. März: Günter Lange, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen († 1975)
26. März: Flip Phillips, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2001)
4. April: Muddy Waters, Blues-Muskant ut de USA († 1983)
7. April: Billie Holiday, US-amerikaansch Jazz-Singerin ( † 1959)
1. Mai: Hans-Martin Schleyer, düütsche Ünnernehmer († 1977)
6. Mai: Cesare Del Cancia, italieensch Radrennfohrer († 2011)
12. Mai: Frére Roger, Karkenmann un Grünner vun de Gemeenschup vun Taizé († 2005)
15. Mai: Paul Anthony Samuelson, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger († 2009)
27. Mai: Herman Wouk, US-amerikaansch Schriever († 2019)
28. Mai: Joseph Greenberg, US-amerikaansch Linguist († 2001)
16. Juni: Mariano Rumor, italieensch Politiker un Ministerpräsident († 1990)
28. Juli: Charles Hard Townes, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger († 2015)
28. August: Otto Peschel, düütsch Kommunalpolitiker († 1986)
27. August: Norman Foster Ramsey, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger († 2011)
29. August: Ingrid Bergman, sweedsch Schauspelerin († 1982)
2. September: Grachan Moncur II, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1996)
6. September: Franz Josef Strauß, düütsch Politiker, Bunnsminister un bayerisch Ministerpräsident († 1988)
15. September: Al Casey, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2005)
15. September: Helmut Schön, düütsch Footballnatschonalspeler un Bundstrainer († 1996)
6. Oktober: Humberto Sousa Medeiros, portugiesch-amerikaansch Kardinal († 1983)
9. Oktober: Henner Henkel, düütsch Tennisspeler († 1943)
11. Oktober: Victor Cosson, franzöösch Radrennfohrer († 2009)
11. November: Sidney Charles Bartholemew Gascoigne, austraalsch Astronom († 2010)
19. November: Anita Lizana, Tennisspelerin ut Chile († 1994)
29. November: Eugene Polley, US-amerikaansch Utfinner († 2012)
29. November: Billy Strayhorn,US-amerikaansch Jazzmusiker un -komponist († 1967)
7. Dezember: Eli Wallach, US-amerikaansch Schauspeler († 2014)
12. Dezember: Sylvain Grysolle, belgisch Radrennfohrer († 1985)
12. Dezember: Frank Sinatra, Schauspeeler, Singer un Entertainer ut de USA († 1998)
19. Dezember: Édith Piaf, franzöösche Singersche († 1963)
Storven
9. Januar: Georg Krogmann, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1886)
9. Mai: François Faber, luxemborgsch Radrennfohrer (* 1887)
9. Mai: Anthony Wilding, niegseelännsch Tennisspeler (* 1883)
19. Juni: Benjamin Franklin Isherwood, US-amerikaansch Iesenbahn- un Schippbuingenieur (* 1822)
19. Juni: Sergej Iwanowitsch Tanejew, russisch Komponist (* 1856)
20. August: Paul Ehrlich, düütsch Chemiker, Mediziner, Forscher, Seroloog un Nobelpriesdräger (* 1854)
6. Dezember: Otto Kitzler, düütsch Cellist un Dirigent (* 1834)
19. Dezember: Alois Alzheimer, düütsch Dokter (* 1864)
Johr |
6963 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vulkan | Vulkan | En Vulkan is en geologsch Gebüld, dat entsteiht, wenn hitt opsmölten Steen (Magma), vun binnen de Eer upstiggt un baven denn as Lava rutkummt. Wiel dat bannig hitt is, gleiht dat hell un wat de Lava in den Weg kummt, fangt to brennen an. Kann’s dorüm ok Füerbarg to seggen. En Vulkan hett dorbi faken mehrere Kraters. Man dor kummt nich blots Lava rutschoten, ok Steen, Gas un so wieter. Un dat gifft ok nich blots enkelte Bargens, de hitt Tüüch utspeet. Allns tohoop, wat mit Vulkanen in Tosammenhang steiht, warrt Vulkanismus nöömt. De Wetenschop, de sik dormit befaat, is de Vulkanologie.
De Naam kummt ut de röömsche Mythologie un leid sik af vun de italiensche Insel Vulcano, wat na de ollen Römers de Warksteed un de Smeed vun den Gott Vulkan, de dat Füer ünner sik harr, wesen is. Die Insel ist nämlich ok so en Füerbarg.
In Düütschland geev dat fröher ok mol Vulkanen, to'n Bispeel in de Eifel oder in de Rhön. In de Eifel ist da ungefähr 23.000 Johr her, dat dor en Vulkan aktiv wörr. Dat is bannig lang her, aver in geologsche Tieten is dat noch nich lang noog, as dat man seggen kunn, de Eifel is al utgahn. So warrt dat nöömt, wenn en Vulkan nich meer vun binnen de Eer spiest war.
Ünnerscheedlich Vulkanen
Vulkanen warrt to’n End ünnerscheden na de Förderoort in Zentralvulkan un Spleetvulkan, wobi aver de meisten to de Zentralvulkanen höört. To’n annern warrt ok na de Form ünnerscheeden in de flacheren Schildvulkanen un de Schichtvulkanen, de ok gefährlicher sünd, wiel de faken ok explodeert. De verscheeden Form hett mit de Chemie vun de Lava to doon.
Indeelt warrt de Vulkanismus aver ok na de Öört, wo se to finnen sünd. Man letztlich entscheed sik doran ok de chemisch Tosamsetten und de Oort und Wies vun en Vulkan. Normalerwies sünd Vulkanen överall dor, wo sik tektonische Platengrenzen befinnt. Wo sik de Eerdplaten utenanner bewegt, ströömt vun ünnern Magma hoch un formt niege Eerdkrust. Dat passeert blos in de Ozeane ünner Water an en mittelozeanisch Rüch. Wo de Platten tosamstöt, dukt en dorvun rünner, torüch in den Eerdmantel. Man seggt dorto, de Platt warrt subduzeert. Dorbi gift dat ok Vulkanismus, de dorüm Subdukschoonsvulkanismus nöömt warrt. Dat Magma entsteiht dorbi in een Deep vun bet to 120 km. En drütte Ort Vulkane sünd de „Hotspots“. Dat is ingelsch un heet so veel as „hitten Plack“. De Hotspots sünd nich op en Platengrenz anwiest, man künnt överall vörkommen. Vun jüm warrt glövt, dat se ut ganz deep ut de Eer spiest warrt, villicht vun de D"-Schicht an de Karn-Mantel-Grenz.
Bekannte Vulkanen
Wenn en Vulkan utbreken deit is tomeist veel Opregen, vun wegen dat dat en Gefohr vör de Minschen dorstellt, de in die Neeg leevt. Vulkanen, vun de man al mol wat hörrt hefft, sünd to’n Bispeel:
de Vesuv in Italien
de Ätna op Sizilien in Italien
de Mount St. Helens in de USA
de Mauna Loa op Hawaii, USA
de Krakatau in Indonesien
de Merapi in Indonesien
de Unzen in Japan
de Popocatépetl in Mexiko
de Kilimandscharo in Tansania
de Nyiragongo in’n Kongo
Eerdwetenschoppen
Vulkanologie |
6965 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hunerik | Hunerik | Hunerik (* üm 430?; † 484) weer de Söhn vun Geiserik un vun 477 bit 484 König vun de Wandalen.
Nümms kann genau seggen, wannehr Hunerik baren is, man dat warrt vertellt, dat weer vör den Övergang vun de Wandalen vun Spanien nah Afrika in dat Jahr 429. Vun dat Jahr 442 af an weer he mit Prinzess Eudokia verlööft. Dat weer den röömschen Kaiser Valerian III. sien Dochter. Vördem weer Hunerik mit Theoderik I. sien Dochter verlööft oder ok verheiraat. Dat weet een nich so genau. Theoderik weer de König vun de Westgoten. Hunerik sien Vadder Geiserik hett düt Verlööfnis uplööst. He meen, Theoderik sien Dochter harr versöcht, em mit Gift an de Siet to bringen. Dorüm hett he de Deern ok wat andoon, ehr he ehr torüchschicken dö. Dat warrt aber ok seggt, Geiserik hett dat Verlööfnis uplööst, weil he en beter Partie för sien Söhn hebben woll un versöch, den Kaiser sien Verwandschup mit sien eegen Familie to verbinnen.
As he jung weer, leef Hunerik as een Börg an Valentinian sien Hoff. As Rom denn nah den Kaiser sien Dood in dat Jahr 455 vun de Wandalen utplünnert wurrn is, nehm Geiserik de Wittfro vun den Kaiser un ehr beiden Dochters Eudokia un Placida mit nah Afrika. De Wittfro heet Licinia Eudoxia un dat warrt seggt, se harr de Wandalen ropen, weil se ehr Fienden den Dood vun ehren Mann torüchbetahlen wull. Ehr Dochter Eudokia wurr mit Hunerik verspraken, as se dree Jahr oolt weer. 455 oder 456 hefft de beiden denn heiraat. De beiden hefft enen Söhn harrt, den sien Naam weer Hilderik. He weer König vun de Wandalen vun 523 bit 530. Baren is he um un bi 455 oder ok 460, sturven is he 533. Later güng Eudokia nah Jerusalem. Dat warrt seggt, se neih ut vör ehr ariaanschen Mann. Üm un bi 466 is se dor sturven.
Hunerik is in dat Jahr 477 König vun de Wandalen wurrn. He folg dorbi sienen Vadder Geiserik up. In de Jahren 483 un 484 is he achter de Kathoolschen in sien Riek her ween un hett sik dor een Naamen mit maakt. Vele Bischöp mössen in de Tiet dat Riek verlaten. An’n 23. Dezember 484 is he sturven.
Person von de Germanen
Algerien
Mann
Historie
Antike
König
Boren in dat 5. Johrhunnert
Storven in dat 5. Johrhunnert |
6966 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bach | Bach | Bach is de Familiennaam von
Barbara Bach (* 1947), US-amerikaansche Schauspelerin,
Carl Philipp Emanuel Bach (1714–1788), Komponist, Söhn vun Johann Sebastian Bach,
Dirk Bach (1961–2012), düütschen Schauspeler un Komiker,
Johann Christian Bach (1735–1782), Komponist, Söhn vun Johann Sebastian Bach,
Johann Christoph Friedrich Bach (1732–1795), Komponist, Söhn vun Johann Sebastian Bach,
Johann Gottfried Bernhard Bach (1715–1739), Orgelspeler, Söhn vun Johann Sebastian Bach,
Johann Sebastian Bach (1685–1750), düütschen Komponist,
,
Patrick Bach (* 1968), düütschen Schauspeler,
,
Vivi Bach (1939–2013), däänsche Schauspelerin un Singerin,
Wilhelm Friedemann Bach (1710–1784), Komponist un Orgelspeler, öllst Söhn vun Johann Sebastian Bach.
Bach betekent
Bach, Stroom in Sassen un Sassen-Anholt, de in de Luppe münnt,
Bach an der Donau, Gemeen in’n Landkreis Regensburg, Bayern,
Bach, Gemeen in’n Bezirk Reutte, Tirol, Öösterriek,
Bach, Gemeen in dat Département Lot, Frankriek,
Bach, Oort in de Stadt Erbach in’n Alb-Donau-Kreis, Baden-Württemberg,
Bach, Oort in de Gemeen Ainring in’n Landkreis Berchtesgadener Land, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Arnbruck in’n Landkreis Regen, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Aschau im Chiemgau in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Babensham in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Marktgemeen Bad Endorf in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Bernau am Chiemsee in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Bodenkirchen in’n Landkreis Landshut, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Dieterskirchen in’n Landkreis Schwandorf, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Fischbachau in’n Landkreis Miesbach, Bayern,
Bach, Oort in de Marktgemeen Frontenhausen in’n Landkreis Dingolfing-Landau, Bayern,
Bach, Oort in de Marktgemeen Geisenhausen in’n Landkreis Landshut, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Griesstätt in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Großkarolinenfeld in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Hebertsfelden in’n Landkreis Rottal-Inn, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Hopferau in’n Landkreis Ostallgäu, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Irschenberg in’n Landkreis Miesbach, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Kirchdorf in’n Landkreis Mühldorf am Inn, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Kirchham in’n Landkreis Passau, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Kollnburg in’n Landkreis Regen, Bayern,
Bach, Oort in de Marktgemeen Kraiburg a.Inn in’n Landkreis Mühldorf am Inn, Bayern,
Bach, Oort in de Stadt Landau a.d.Isar in’n Landkreis Dingolfing-Landau, Bayern,
Bach, Oort in de Stadt Miesbach in’n Landkreis Miesbach, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Niederbergkirchen in’n Landkreis Mühldorf am Inn, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Obing in’n Landkreis Traunstein, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Perasdorf in’n Landkreis Straubing-Bogen, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Pfaffing in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Postmünster in’n Landkreis Rottal-Inn, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Rimsting in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Seeg in’n Landkreis Ostallgäu, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Simbach in’n Landkreis Dingolfing-Landau, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Taufkirchen in’n Landkreis Erding, Bayern,
Bach, Oort in de Marktgemeen Teisendorf in’n Landkreis Berchtesgadener Land, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Todtenweis in’n Landkreis Aichach-Friedberg, Bayern,
Bach, Oort in de Stadt Traunstein in’n Landkreis Traunstein, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Tuntenhausen in’n Landkreis Rosenheim, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Unterreit in’n Landkreis Mühldorf am Inn, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Velden in’n Landkreis Landshut, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Wackersberg in’n Landkreis Bad Tölz-Wolfratshausen, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Weyarn in’n Landkreis Miesbach, Bayern,
Bach, Oort in de Stadt Windischeschenbach in’n Landkreis Neustadt an der Waldnaab, Bayern,
Bach, Oort in de Gemeen Windeck in’n Rhien-Sieg-Kreis, Noordrhien-Westfalen,
Bach, Oort in de Stadt Lohmar in’n Rhien-Sieg-Kreis, Noordrhien-Westfalen,
Bach, Oort in de Gemeen Eitorf in’n Rhien-Sieg-Kreis, Noordrhien-Westfalen,
Bach, Oort in de Gemeen Nisterau in’n Westerwaldkreis, Rhienland-Palz,
Bach, Oort in de Gemeen Bennewitz, Landkreis Leipzig, Sassen,
Bach, Oort in de Gemeen Minihof-Liebau, Bezirk Jennersdorf, Burgenland, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Bad Kleinkirchheim, Bezirk Spittal an der Drau, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Deutsch-Griffen, Bezirk Sankt Veit an der Glan, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Glanegg, Bezirk Feldkirchen, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Glödnitz, Bezirk Sankt Veit an der Glan, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Ludmannsdorf, Bezirk Klagenfurt-Land, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Neuhaus, Bezirk Völkermarkt, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Nötsch im Gailtal, Bezirk Villach-Land, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Sankt Stefan im Gailtal, Bezirk Hermagor, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Sankt Urban, Bezirk Feldkirchen, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Velden am Wörther See, Bezirk Villach-Land, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Völkermarkt, Bezirk Völkermarkt, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Weitensfeld im Gurktal, Bezirk Sankt Veit an der Glan, Kärnten, Öösterriek,
Bach, Oort in de Marktgemeen Ardagger, Bezirk Amstetten, Niederösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Miesenbach, Bezirk Wiener Neustadt-Land, Niederösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Oberndorf an der Melk, Bezirk Scheibbs, Niederösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen St. Georgen am Reith, Bezirk Amstetten, Niederösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen St. Georgen an der Leys, Bezirk Scheibbs, Niederösterreich, Öösterriek,
Bach, Katastraalgemeen in de Gemeen Texingtal, Bezirk Melk, Niederösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Andorf, Bezirk Schärding, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Engerwitzdorf, Bezirk Urfahr-Umgebung, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Haibach ob der Donau, Bezirk Eferding, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Heiligenberg, Bezirk Grieskirchen, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Lengau, Bezirk Braunau am Inn, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Rutzenham, Bezirk Vöcklabruck, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen St. Marienkirchen, Bezirk Schärding, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Schardenberg, Bezirk Schärding, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Walding, Bezirk Urfahr-Umgebung, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Waldzell, Bezirk Ried im Innkreis, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Weyregg am Attersee, Bezirk Vöcklabruck, Oberösterreich, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Großarl, Bezirk St. Johann im Pongau, Land Salzburg, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Altaussee, Bezirk Liezen, Steiermark, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Öblarn, Bezirk Liezen, Steiermark, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Sankt Stefan ob Stainz, Bezirk Deutschlandsberg, Steiermark, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Semriach, Bezirk Graz-Umgebung, Steiermark, Öösterriek,
Bach, Oort in de Gemeen Strassen, Tirol, Öösterriek,
Bach, Oort in de Frakschoon Mitteldorf, Tirol, Öösterriek,
(1814) Bach, en Asteroid,
Vincent Bach, US-amerikaanschen Instrumentenhersteller,
Orgelbauanstalt Karl Bach, düütsch Örgelboünnernehmen.
Kiek ok bi: Baach. |
6971 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Carl%20Philipp%20Emanuel%20Bach | Carl Philipp Emanuel Bach | Carl Philipp Emanuel Bach (* 8. März 1714 in Weimar; † 14. Dezember 1788 in Hamborg) weer een düütschen Muskant un Komponist.
Carl Philipp Emanuel Bach weer een Söhn vun Johann Sebastian Bach un Maria Barbara Bach. Sien Ökelnaam is Berliner Bach oder ok Hamborger Bach. 1740 is he in Reppin Cembalospeeler an't Kamerorchester vun den preußschen König Frederik den Groten, wurrn. 1768 güng he as Karkenmusikdirekter nah Hamborg. He musizeer in den fienföhligen Stil, de to sien Tiet in Mood weer. Wat he an Musik schreben hett, is nich ahn Indruck up Joseph Haydn un up den jungen Ludwig van Beethoven bleben.
Leven
Carl Philipp Emanuel Bach is de tweete Söhn vun Johann Sebastian un Maria Barbara ween. Siene Paten sund Georg Philipp Telemann, Adam Immanuel Weldig (he hett bit 1713 dat Huus vun de Familie Bach in Weimar verhüürt) un Catharina Dorothea Altmann ween. Mit siene Familie is Carl Philipp Emanuel 1717 na Köthen umtrocken. Dor is siene Mudder 1720 sturven. 1723 gung dat denn fudder na Leipzig, wo sien Vadder Thomaskantor wurrn is. He is denn Schöler an de Thomasscholen in de Stadt wurrn. 1731 gung he bi un fung an, de Rechtswetenschop an de Universität in Leipzig to studeern un 1734 wessel he na de Universität Viadrina in Frankfort (Oder). 1738 hett he sien Studium afslaten, man siene Loopbahn as Akademiker hett he denn doch achteran stellt. He woll sik lever mit de Musik befaten.
Bach komponeer vun 1731 af an. Siene eersten Versöke hett he avers nich sunnerlich hooch taxeert. Tominnst lett dat so, wenn een en Breef ut dat Johr 1786 lesen deit:
Vergeevt Se mi mien Dumm Tüüch un mien Smeerkraams! An'n posseerlichsten is de gnadige vun den König, wo Händel sien Jöögsdarbeiden bit an dat buterst bewohrt blievt. Ik will mi gor nich mit Händel verglieken, man ik hebb just en Riet un mehr ole Arbeiden vun mi verbrennt un frei mi, datt dat nich mehr gifft
1740 is he as Cembalo-Speeler an den Hoff vun Frederik II. na Reppin beropen wurrn. De König weer in datsülvige Johr up'n Throon kamen un he scholl dor in de Kapell mitmaken. Bach weer dormols een vun de meist beröhmten „Claveeristen“ vun Europa. For sien leevst Instrument, dat Cembalo, hett he um un bi 150 Sonaten un mehr as 50 Kunzertstucke schreven. In de Kapell vun den Kroonprinzen in Rhiensbarg harr he vordem al Johann Joachim Quantz un de Graun-Bröder kennen lehrt. As Frederik II. sien Kamer-Cembalist hett he in Berlin den jungen Hartog vun Württemberg, Carl Eugen, Unnerricht geven. Em hett he de sess Württembergschen Sonaten for Cembalo (Nürnbarg, 1744) todacht. Twee Johr ehrder harr he al siene sess Preußischen Sonaten an Frederik II. to egent. Se gellt as de wichtigsten Tüüchnisse vun den neen Stil up dat Flack vun de Klaveer-Sonate.
1744 hett Bach Johanna Maria Dannemann freet. Se weer de Dochter vun en Wien-Koopmann ut Berlin. De beiden hefft eene Dochter (Anna Philippina Bach, 1747-1804) un twee Söhns mit'nanner harrt. Johann Adam Bach (ok Samuel nömmt, 1745-1789) hett as Afkaat in Hamborg arbeit'. Johann Sebastian Bach „de Jüngere“ (1748-1778) is Kunstmaler wurrn. 1746 is Bach upstegen to'n Kamermusicus. Ut siene Berliner Tied - dormols hett he den Binaam „Berliner Bach“ harrt - stammt sien Magnificat (1749, een Oosterkantate (1756), en Reeg vun Sinfonien un Kunzerten un dree Bänne mit Leeder: Geistliche Oden und Lieder mit Melodien na Texte vun Christian Fürchtegott Gellert (1758), Oden mit Melodien (1762) un Sing-Oden (1766), dorto noch en poor weltliche Kantaten un Stucke for'n Ogenblick. De meiste Arbeit hett Bach sik avers mit dat Klaveer maakt. Dor hett he in düsse Tied meist 100 Sonaten un annere Solo-Warke for komponeert, dormank de Sammlung mit veränderten Reprisen (1760-1768) un ok wat Kantaten für Kenner und Liebhaber. Bito sund allerhand wichtige Sonaten for Flööt tostanne kamen, unner annern de Hamborger Sonaten.
Vun den Stil her is Bach en sunnerlichen Vertreder vun de musikaalsche Fienföhligkeit ween. Bi em gifft dat tweireten Melodien un roore Sprüng, Harmonien un Wennen, de ut de Traditschoon vun de Barockmusik rut träen doot. Up dat Flach vun de Musik steiht he gegen de neen Lüe in de Dichtkunst - Klopstock, Herder un den jungen Goethe – over. Veel Egenorden vun den Stil, de in de Literatur eerst noch kamen schollen, hett he al vorweg nahmen.
1753 hett he sien wichtigst Lehrbook rutgeven: Versöök over de wohre Aart, dat Klaveer to spelen En tweeten Deel is dor 1762 in Berlin vun rutkamen.
In'n Määrt 1768 is he sien Patenonkel Georg Philipp Telemann nafolgt in dat Amt vun den Stadt-Musikdirekter un Kantor an de Gelehrtenschool vun dat Johanneum in Hamborg. Vunwegen düssen Posten hett he denn ok den Binaam „Hamborger Bach“ kregen. In düt Amt hett he sik mehr mit Karkenmusik befaat'. 1769 hett he dat Oratorium Die Israeliten in der Wüste tostanne brocht un twuschen 1769 un 1788 hett he mehr as 20 Passionen, noch en anner Oratorium Die Auferstehung und Himmelfahrt Christi un um un bi 70 Kantaten, Litaneien, Motetten un annere Stucke for de Liturgie schreven. For dat Klaveer hett he de sess Bänne Sonaten Für Kenner und Liebhaber komponeert.
Bach is 1788 in Hamborg sturven. Sien Graffmal in dat Gruftgewölv vun den Hamborger Michel kann bit up den hüdigen Dag vun jedereen besocht weern. Na sien Dood hefft Klopstock un Gleim as Dichterlüe en „Woort achternah“ up em schreven. De grottste Deel vun siene Musik is later vun den Sammler Georg Poelchau kofft wurrn. Ok Friedrich Wilhelm von Thulemeier hett bannig gode Kopien vun Bach siene Kompositschonen bewohrt.
Literatur (Utwahl)
A. E. Cherbuliez: Carl Philipp Emanuel Bach; Zürich 1940
Semjon Aron Dreiling: Pompöser Leichenzug zur schlichten Grabstätte. Die vergessenen Toten im Gruftgewölbe der Hamburger St.-Michaelis-Kirche 1762–1813; Hamborg: Medien-Verlag Schubert, 2006; ISBN 3-937843-09-4 [to dat Graff in'n Michel in Hamborg].
H. Miesner: Philipp Emanuel Bach in Hamburg; Leipzig 1929; Nahdruck Wiesbaden 1969
Hans-Günter Ottenberg: Carl Philipp Emanuel Bach; München: Piper, 1988; ISBN 3-492-18235-6
Dorothea Schröder: Carl Philipp Emanuel Bach; Reihe Hamburger Köpfe; Hamborg: Ellert und Richter, 2003; ISBN 978-3-8319-0130-2
Weblenken
Literatur over Carl Philipp Emanuel Bach in de Bibliographie des Musikschrifttums
Verteeknisse, Konkordanzen, Chronologie un anner Material to'n Studeern vun de Musik vun C.P.E. Bach
Informatschoonen to de nee Gesamtutgave vun C.P.E. Bach siene Warke vun dat Packard Humanities Institute, tohopen mit dat Bach-Archiv Leipzig, de
Sächsischen Akademie der Wissenschaften to Leipzig un de Harvard University
Vollstännig Wotquenne-Verteeknis as Oversicht
Carl Philipp Emanuel Bach: Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen (Onlinepublikatschonen vun de Originalutgaven):
Exempel nebst achtzehn Probe-Stücken in Sonaten... to Deel I (1753)
Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen, Zweyter Theil (1762)
Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen Deel I (Editschoon vun 1787) un Deel II (Editschoon vun 1797)
Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen Uttöge vund en Text in moderne Afschrift
Warkverteeknisse
na Arden
Helm-Werkverzeichnis (H)
Wotquenne-Werkverzeichnis (Wq)
Alfred Wotquenne: Thematisches Verzeichnis der Werke von C. Ph. E. Bach Onlinepublikatschoon vund e Original-Utgave (1905)
Belege
Karkenmusiker
Preußen
Hamborg
Mann
Komponist
Boren 1714
Storven 1788 |
6972 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Christian%20Bach | Johann Christian Bach | Johann Christian Bach (* 5. September 1735 in Leipzig; † 1. Januar 1782 in London) weer een düütschen Muskant un Komponist.
Johann Christian Bach is de jüngste Söhn vun Johann Sebastian Bach. Sien Mudder weer Johann Sebastian sien tweete Froo Anna Magdalena. Sien Ökelnaamen sünd Mailänner Bach oder ok Londoner Bach. Johann Christian Bach is to'n kathoolschen Globen överwesselt. 1760 is he kathoolschen Orgelspeeler an den Dom to Mailand wurrn. 1762 al güng he nah London as De Königin ehr Musikmeister. He komponeer italieensche Opern, twee Oratorien, Kantaten, Konzerte för Klaveer un noch allerhand mehr. Sien Musik is nich ohn Indruck up Wolfgang Amadeus Mozart bleben.
Weblinks
Mann
Düütschland
Klassische Musik
Komponist
Boren 1735
Storven 1782 |
6973 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Christoph%20Friedrich%20Bach | Johann Christoph Friedrich Bach | Johann Christoph Friedrich Bach (* 21. Juni 1732 in Leipzig; † 26. Januar 1795 in Bückeborg) weer een düütschen Muskant un Komponist.
Johann Christoph Friedrich weer een Söhn vun Johann Sebastian Bach un sien tweete Froo Anna Magdalena. Vun dat Jahr 1758 af an weer he bi den Fürsten vun Bückeborg Hoff-Kapellmeister. He hett Motetten, Kantaten, Oratorien, Kamermusik un Stücken för dat Klaveer schreben. Sien Ökelnaam weer de Bückeborger Bach.
Mann
Klassische Musik
Komponist
Boren 1732
Storven 1795 |
6975 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Gottfried%20Bernhard%20Bach | Johann Gottfried Bernhard Bach | Johann Gottfried Bernhard Bach (* 13. Mai 1715 in Weimar; † 27. Mai 1739 in Sangerhausen) weer en düütschen Orgelspeler.
Johann Gottfried Bernhard Bach is en Söhn vun Johann Sebastian Bach un sien eerste Fro Maria Barbara. 1735 is he Orgelspeler in Mühlhausen in Döringen wurrn. 1737 güng he nah Sangerhausen. Dor is he al 1739 in’t Oller vun 22 Jahren sturven. He hett ok Musik schreven, man vun siene Stücken is nix nahbleven.
Mann
Klassische Musik
Komponist
Boren 1715
Storven 1739 |
6976 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wilhelm%20Friedemann%20Bach | Wilhelm Friedemann Bach | Wilhelm Friedemann Bach (* 22. November 1710 in Weimar; † 1. Juli 1784 in Berlin) weer en düütschen Muskant un Komponist.
Leven un Wark
Wilhelm Friedemann Bach is de öllste Söhn vun Johann Sebastian Bach un sien eerste Fro Maria Barbara. Dat warrt seggt, he harr von Bach siene Söhns an’n meisten Talent. Man he keem nich so richtig in’e Gängen mit sien Leben. Just so, as siene jüngeren Bröder besöch he de Thomasscholen in Leipzig. Later hett he en korte Tiet studeert. 1733 güng he nah Dresden. Dor is he Orgelspeler an de Sophienkarken wurrn. 1746 is he beropen wurrn as Musikdirektor an de Marienkarken in Halle. Dor hett he bit 1764 arbeit. Vun dor af an harr he keen blieben Stäe un hett vun’e Hand in’n Mund leevt. Mit Konzerten, Komponeren un Unnericht verdeen he sik sien Broot. Vun 1770 af an leev he in Brunswiek. 1774 trock he nah Berlin. Dor is he denn as en armen, poveren Mann sturven. Sien Ökelnaam weer de Dresdner Bach oder ok de Bach ut Halle. He hett Stücken för Orgel, Klavier un Orchester schreven, dorto geistlich un weltlich Vokalmusik.
Weblinks
Mann
Börger von Düütschland
Klassische Musik
Barock (Musik)
Komponist
Boren 1710
Storven 1784 |
6986 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Marzipan | Marzipan | Marzipan (vun italiensch: marzapane - ut araabsch: mautaban) is Söötkraam, de traditschonell in de Städer an de süüdliche Oostseeküst maakt warrt. Beröhmt sünd dat Lübecker Marzipan un dat Königsbarger Marzipan.
Marzipan warrt vun Sucker, mahlte Manneln un je na Rezept Rosenwater maakt. Ok annere Saken (to’n Bispeel Invertsucker, dat sik dat Marzipan beter holen deit) köönt rinkamen.
Schnökerkraam |
6987 | https://nds.wikipedia.org/wiki/A/H5N1 | A/H5N1 | A/H5N1 warrt dat Virus nömmt, dat hüdigendags Oorsaak vun dat Utbreken vun de Vagelgripp is. In de internationale Spraak vun de Wetenschup warrt dat as en HPAI (high pathogen avian influenza virus) ankeken. Dat heet up Platt: En Virus vun Vagels, dat besünners krank maakt.
Besünnere Egenaarten
Düsse Virus sett teihn Proteinen free, just so as annere Viren vun de Influenza ok. De Naams vun düsse Proteinen sünd Hämaglutinin (HA), Neuraminidase (NA), Nukleoprotein (NP), twee Matrixproteinen (M1) und (M2), de Polymerase Proteinen (PB1), (PB2) un (PA). Dorto kaamt noch de Proteine sunner Struktur (NS1) und (NS2). An dat NS1-Protein sitt een Afsnitt, dor liggt dat möglicherwies an, wie dull dat mit de Krankheit warrt. Bi A-H5N1 hett düsse Protein een besunnere Aart, dat Fuddergeven vun Signalen in de Zellen vun dat minschlich Lief bannig dull to stören. Vunwegen düt Stören warrt dat Immunsystem dorto bröcht, vunwegen een Sweer Badenstoffen uttostötten.
Een nee Studie in de Tietschrift Nature hett in de Midd vun den März 2006 bekannt maakt, datt A/H5N1 anners as de Viren vun de Gripp bi de Minschen, nich in de böveren Afsneden vun Nees un Strott, man deep ünnen in de Blasen vun de Lungen andocken deit. Dat schall de Grund ween, so warrt seggt, worüm dat nich faken passeert, datt een sik mit de Vagelgripp bi’n Minschen ansteken kann. Minschen steekt sik ehrder an, wenn ut Hals un Strott Viren över den Aden in’e Luft verdeelt weern. För sowat sitt düsse Viren to deep in de Lung.
Duurhaftigkeit
Dat hangt ganz vun de Temperaturen af, wie lang een Influenzavirus buten sien Weert leven kann. So is dat ok mit den Ünnertwieg A/H5N1. In’n Summer bi een normal Temperatur vun um un bi 20 °C könnt Viren, de eenerwegens anbackt sünd, twee bit acht Stunnen an’n Leven blieben. Bi 22 °C könnt se in Schiet, man ok in de Liever vun dode Deerter un in Water tominnst veer Dage gefährlich blieven. Bi een Temperatuur vun 0 °C leevt se mehr as 30 Dage un in Ies könnt se jümmerto gefährlich blieven.
Bi mehr as 22 °C geiht dat mit A/H5N1 nich lange goot. Bi 56 °C könnt de Viren nah 3 Stunnen nix mehr maken un bi 60 °C sünd se nah een halve Stünn nich mehr in’e Gangen. Vun 70 °C af an starvt se af un könnt ok numms mehr ansteken.
Ünneraarten
Dat gifft veer Twiegen vun Viren bi de Gripp: Influenza-A, Influenza-B, Influenza-C un dat Thogotovirus. Vagels warrt bloß vun de Influenza-A-Viren un jem ehr Ünnergruppen angrepen.
In eenssen weg verännert sik de Gene vun de Viren. Up düsse Aart gifft dat jümmers nee Sorten vun de Viren. Düt Verännern warrt Mutation nömmt.
Just nah de Eegenaart vun jem ehr Bavensiet warrt de Viren in Ünnergruppen updeelt. Bitherto gifft dat 16 H-Ünneraarten un 9 N-Ünneraarten. De Ünneraart H5N1 hett up sien Bavensiet de 5. Ünneraart vun dat Hämoglutinin sitten (H5) un de 1.Ünneraart vun de Neuraminidase (N1). All Ünneraarten vun den Virus gaht bloß up een bestimmte Aart vun Weert. un maakt em krank. Bi annere Weerten leevt se, ohn Krankheit to bringen. Vun düsse Deerter weert se denn wieter verdeelt över de Welt. De Ünnergrupp A/H5N1 grippt veel unbanniger an as A/H7N7 un SARS.
Midderwielen gifft dat ok bi de Ünneraart A/H5N1 al wietere Ünneraarten, de noch mehr angriepen doot. Besünners de A/H5N1 Ünnergrupp ut Asien (A/Vietnam/H5N1/1203/2004) is upfullen vunwegen ehr beetsch Angriepen un vunwegen den Dood, den se al bröcht hett. Een Grupp vun Forschers in Hongkong hett seggt, se harrn utfunnen, datt düsse Ünnergrupp unbannig veel Stoffen freesetten deit, de besunners in de Lung Sweeren utlööst. Normalerwies sünd düsse Stoffen (Zytokine, besünners Interleukin 6 een Versöök vun dat Lief, sik gegen Angriepers to verdeffendeeren. Vunwegen datt nu aber so unbannig veel Zytokine freesett weert, warrt de Lung kaputt maakt. Normalerwies duurt dat nich lang un dat gifft eenen deegten Schock un dat Lief brickt tosamen un kann nich mehr.
De Gene ännert sik
As baven seggt, is de Ünneraart A/H5N1 besünners beetsch. Se grippt toeerst de Lung an, breedt sik denn in't ganze Lief ut un maakt bi Vagels ok Hart, Lebber un Brägen kaputt. Darüm duurt dat nich lang un de Vagels, de se angrepen hett, sünd doot.
Midderwielen hefft sik de Gene vun düt Virus al dree mal ännert. Forschers meent, dat weer 1997 un 2003 ween. Vör düsse Mutationen is de Virus ok al een paar mal in Europa upträden. Man dormals weer he nich so beetsch un nich so gefährlich. Ok vundaag kann een af un an Wildvagels finnen, wo düsse ole Aart vun den Virus insitten deit. Dat is ünner annern in dat Jahr 2004 in Frankriek passeert un in de Midden vun den November 2005 bi een Aanten dichtbi Padua. Düsse Vagels seht dor gar nich nah ut, as wenn se krank weern.
De Mutation in dat Jahr 2003 is toeerst in Hongkong un in Vietnam un denn in dat Jahr 2006 bi de Kinner, de in de Törkie sturben sünd, upträden. De Tietschrift Nature schrifft in ehr Band 439 vun'n 19.Januar 2006, datt sik een Gen vun dat Virus so ännert hett, datt dat nun beter an de minschliche Zell andocken kann. Bito hett dat noch een anner Gen geven, datt sik ok verännert hett. Düsse Mutation bringt dat nu mit sik, datt de Viren länger Tiet in de Nese vun den Minschen överleven könnt, ofschoonst de annernvorsik nich warm genug is. In'n Ogenblick kann een noch nich seggen, of dat bedüden deit, datt sik de Viren nu beter vun Minsch to Minsch utbreden könnt.
De Organisation för Gesundheit in de Welt (WHO) hett dorgegen seggt, een kann vundaag noch gar nich weten, wat sik bi de Gene ännern mutt, dormit H5N1 fix un up Duur vun Minsch to Minsch övergahn kann. Een weet ok nich, so heet dat dor, wat nu möglicherwies in den Minschen siene Zellen een Poller fehlen deit, wo de Virus an fastmaken kann. Wenn dat so is, denn kann sik H5N1 in'n Ogenblick noch nich ohn Problemen vun Minsch to Minsch utbreden. Ok kann een, so heet dat fudder, in'n Momang noch nich vörutseggen, wat in Tokumst passeert. So is dat in'n Ogenblick swaar to seggen, wenn nich unmöglich to seggen, of sik de Viren wieterhen ännert un of dat wahrschienlich is, datt eens Dags een gefährlich Pandämie över de ganze Welt geiht.
Utgangspunkt
Dat dücht so, as wenn Forschers ut China den Utgangspunkt vun de gefährlichst Ünneraart vun H5N1 rutfunnen hefft. So steiht dat jedenfalls in een Studie to lesen, de in'n Februar 2006 rutkamen is. De Forschers hefft vun'n Anfang vun dat Jahr 2004 af an mehr as 51.000 Aanten, Gööse un Höhner ünnersöcht. De Saak speel sik in 6 Provinzen in Südoostchina af. Dorbi hefft se rurfunnen, dat allerhand vun dat Fedderveeh den Virus in sik driggt. Vunwegen dat Sprütten gegen de Vagelpest, datt dor in China begäng is, starvt de Vagels nich un de Viren könnt sik in Roh verännern un utbreden. Besunners in de Provinzen Guangdong, Hunan un Yunnan hefft sik de Gene vun dat Virus al so duchtig verännert, datt de Forschers annehmen doot, datt de Vagelgripp un de Virus H5N1 siet mehr as tein Jahren in Südchina togange is. Anners as de Politikers un offiziell Stäen in China dat seggt, meent de Forschers, datt de besunners gefährlich Ünneraart vun H5N1 in Südchina upkamen is un sik vun dor ut in de Länner in de Nahberschup utbreedt hett.
Kiek ok bi
Vagelgripp
Virus
Gripp |
6988 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vagelgripp | Vagelgripp | Vagelgripp warrt een Vagelkrankheit nöömt, de vun Influenza-Viren her kümmt.
Dat Woort Vagelgripp is nich düütlich. Op de een Siet seggt een dat an Stäe vun dat offiziell bruukte Woort Vagelpest, op düütsch Geflügelpest un in engelsche Spraak, so as dat international begäng is, HPAI (high pathogen avian influenza). Vun düsse Süük gaht Vagels doot. Op de anner Siet seggt een Vogelgripp ok to een Soort grippal Infekt bi Vagels. Dor gaht de nich vun doot. Düsse Soort Süük warrt op engelsch LPAI (low pathogen avian influenza) nöömt.
In de leste Tiet warrt dat Woort Vagelgripp in de Medien meist blots för de Oort vun düsse Krankheit bruukt, bi de de besünnere Virus H5N1 in't Speel is.
Just so as bi all anner Süken vun dat Fedderveeh, bi de een Virus vun de Influenza in't Speel is, mutt de Krankheit bi de Behörden anmellt weern, wenn se eenerwegens utbraken is.
In den een oder annern Fall is dat in de verleden Johren vörkamen, datt de Virus ok op Söögdeerten övergahn is.
Krankheit |
6991 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Neenlanne | Neenlanne | Neenlanne (hoochdüütsch Neuenlande) is een Oortsdeel vun Bremen.
Historie
Al in dat Jahr 1184 warrt dat in Urkunnen in latiensche Spraak nömmt. Dor heet dat Nova Terra, üm un bi 1200 heet dat denn ok in Urkunnen Nienlande. Dat vörmalig Dörp Neenland is in de tweete Hälft vun dat 12.Jahrhunnert upboot wurrn. Siet 1598 höör dat to Övervieland to un weer een Deel vun de Landkuntreien vun Bremen. 1623 is een Deel vun dat ole Dörp Lehnstedt na Neenlande hento kamen. Dat weer to de Tiet, as de Bremer Neestadt up dat linke Över vun der Werser boot wurrn is. De anner Deel vun Lehnstedt is bi den Boo vun de Neestadt daalslaken wurrn. Later is Neenland tohopensmeten wurrn mit de Streken um dat Bunnendoor to de Landgemeen Neenland-Bunnendoorsteenweg. Vun 1880 af an höör düsse Landgemeen to Kattenesch. Vun 1951 af an weer Neenland een Ortsdeel vun den Stadtdeel Neestadt-Süd. Vun 1979 af an is Neenland een Ortsdeel vun den Stadtdeel un vun dat Ortsamt Neestadt.
Kark
Toeerst höör dat Dörp nah de St.-Martini-Kark in de Ooltstadt to Bremen. As in dat Jahr 1750 de Rabbelnhuser Karken boot wurrn is, keem Neenland to Rabbelnhusen. Man dat weer bannig wiet weg. Dorüm wollen de Neenlanner dor nich blieben un hefft sik in dat Jahr 1772 bi de St.-Pauli-Karken in'e Neestadt anslaten. Een egen Kark hefft se nienich kregen.
Flegerhaven un Autobahn
In de Kuntreien vun't Dörp lä in't 19. Jahrhunnert Land, wat vun dat Militär to'n Scheten bruukt wurrn is. Up düt Land wurr later de Flegerhaven för Bremen boot. An de Kant vun den Flegerhaven sünd de Focke-Wulf-Flegerwarken boot wurrn. Nah den tweeten Weltkrieg is jümmers mehr Hannel un Industrie nah Neenland kamen. De Neenlanner Straten lett vundaag as een Stadtautobahn. De A-281, een Bunds-Autobahn, warrt justament as een Lenk vun den Neestädter Haben nah de A-1 just dör Neenland dörboot.
Inwohners
1813: 103 Inwohners
1862: 3.155 Inwohners (Mit Bunnendoorsteenweg)
1955: 3.655 Inwohners
1979: 7.843 Inwohners
1995: 1.425 Inwohners (Ortsdeelen nee updeelt)
Oort
Bremen |
6992 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lehnstedt | Lehnstedt | Lehnstedt (ok Ledense) is een vörmalig Dörp bi Bremen. Dor höörn acht Vullbuernhööv, twee Kötnersteden un en Reeg vun Brinksitters to. In't 9. Johrhunnert warrt dat al nömmt. Dormals heet dat Liudwineshusun, in't 11. Johrhunnert warrt dat Lideneshusen schreben, 1230 heet dat Ledenshusen um un bi 1300 is de Naam Ledensen. Al in de Fröhgeschicht hefft an de Stäe vun Lehnstedt Minschen leevt. 1598 höör Lehnstedt nah Övervieland to. Bi den Boo vun de Bremer Neestadt is de gröttere Deel vun dat Dörp vun de Neestadt daalslaken wurrn. Een lüttjen Deel keem dormals nah Neenland. In den Ortsdeel Süder-Vörstadt in de Bremer Neestadt gifft dat hüdigendags de Lehnstedter Straat, de 1864 anleggt wurrn is. To Lehnstedt höör de Feldmark Lehnstedt.
Borns
Monika Porsch, Bremer Straßenlexikon, Band 2 - Neustadt, Bremen, 2000
Oort
Bremen
Gifft dat nich mehr |
6993 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bremer%20B%C3%B6rgermeester | Bremer Börgermeester | Bremer Börgermeesters sünd Lüe, die in de Stadt Bremen dat Amt vun den Börgermeester un vun den Präsident vun den Senat utöövt.
Bremer Börgermeesters vör 1803
Heinrich Doneldey (* um 1300)
Bernhard von Dettenhusen († um 1378)
Albert Doneldey (* vor 1310; † nach 1377), Börgermeester 1365–1377
Nikolaus Hemeling (* vör 1310; † 1391), Börgermeester 1367–1391
Johann Brand der Ältere (um 1340 bis 1405), Börgermeester 1390–1403
Johann Vasmer (* 1365, dootslahn 1430)
Meimer vun Borken (1513 Börgermeester)
Daniel von Büren de Ole († 1541) 1500 bit 1538 Börgermeester
Daniel von Büren de Junge (* 22. Juni 1512;†10. Juli 1593) 1544 bit 1591Börgermeester
Henrich Zobel (* vör 1558 bit 1597)
Hermann Wachmann ( * 1579; † 1658)
Henrich Meier (* 1678;† 1747), Börgermeester 1720
Heinrich Smidt (* 1667, † 1736) 1730 Börgermeester
Werner Köhne ( * 1656, † 1737)
Daniel von Büren de Late (* 1693;† 1749), Börgermeester 1736
Diederich Meier (* 1687;† 1751), Börgermeester 1742
Henrich Lampe (* 1680;† 1756), Börgermeester 1745
Henrich Gerhard Schumacher (*1695;†1766), Börgermeester 1751
Henrich Köhne sen., (* 1692;† 1768), Söhn vun Werner Köhne, Börgermeester 1756
Diederich Smidt (* 1711, † 1787), 1767 Börgermeester (Söhn vun Bgm. Heinrich S.)
Henrich Köhne jun., Söhn vun Henrich Köhne sen.
Georg Gröning, Swiegersöhn vun Henrich Köhne jun.
Bremer Börgermeesters vun 1803 af an
1803 - 1810/17: Heinrich Lampe
1814 - 1821: Georg Gröning
1817 - 1822: Christian Hermann Schöne
1821 - 1857: Johann Smidt, wählt an’n 26. April 1821 (mit dree Kollegen in’t Börgermeesteramt)
1822 - 1845: Simon Hermann Nonnen
1845 - 1847: Diederich Meier
1847 - 1853: Issak Hermann Albrecht Schumacher
1853 - 1857: Johann Smidt, för’n Övergang as 2. Börgermeester
1857 - 1863: Arnold Duckwitz
1864 - 1867: Karl Friedrich Gottfried Mohr
1868 - 1871: Johann Daniel Meier
1871 - 1875: Otto Gildemeister
1876 - 1879: Friedrich Moritz Christian Pfeiffer
1879 - 1882: Friedrich Ludolf Grave
Bremer Börgermeesters vun 1882 bit 1918
In de Jahren vun 1882 bit 1918 hett de Senat in Bremen för jedet Jahr eenen Börgermeester ut siene Midden wählt. In jem ehr Senatastiet konnen se up düsse Aart mehr as eenmal Börgermeester weern. In düsse List staht de Jahren vun de Amtstiet as Börgermeester achter den Naamen.
Otto Gildemeister: 1882, 1884, 1886
Carl Friedrich Christian Buff: 1883, 1885, 1888, 1890
Dr. Stephan August Lürman: 1887, 1889, 1892, 1894
Dr. Alfred Dominicus Pauli: 1891, 1892, 1896, 1898, 1903, 1905, 1908, 1910
Dr. Albert Gröning: 1895, 1897, 1900, 1902
F. August Schultz: 1899, 1901
Dr. Carl Georg Barkhausen: 1904, 1906, 1911, 1913, 1916
Dr. Victor Wilhelm Marcus: 1907, 1909, 1912
K. F. H. Stadtländer: 1914
Dr. Clemens Carl Buff: 1915, 1917
Bremer Börgermeesters vun 1918 af an
De Börgermeester is ok Vörsitter (Präsident) vun den Senat. Dormit is he de Böverst vun dat Bundsland Bremen und de Böverst vun de Stadt Bremen. In Bremen gifft dat anners as in de meisten annern düütschen Grootstäder keenen Oberbürgermeister man bloß den Börgermeester un sienen Stellverträer, de ook Börgermeester is.
1918 - 1919: Hermann Christian Ferdinand Hildebrand
1919 - 1920: Karl Deichmann
1920 - 1933: Dr. Martin Donatus Ferdinand Donandt
1933 - 1934: Dr. Richard Markert; bit 13. Mai 1933 Kommissar för dat Riek
1934 - 1937: Karl Hermann Otto Heider
1937 - 1944: Johann Heinrich Böhmcker
1944 - 1945: Dr. Richard Duckwitz, as Övergang
1944 - 1945: Paul Wegener, Stadtholler vun dat Riek in Oldenborg un Bremen
April 1945: Richard Duckwitz, as Övergang
26. April - 30. April 1945: Johannes Schroers, as Övergang
2. Mai 1945 - 31. Juli 1945: Erich Vagts
31. Juli 1945 - 20. Juli 1965: Wilhelm Kaisen, SPD
20. Juli 1965 - 28. November 1967: Willy Dehnkamp, SPD
28. November 1967 - 18. September 1985: Hans Koschnick, SPD
18. September 1985 - 4. Juli 1995: Klaus Wedemeier, SPD
4. Juli 1995 - 8. November 2005: Dr. Henning Scherf, SPD
8. November 2005 - 15. Juni {2015: Jens Böhrnsen, SPD
15. Juni 2015 - 15. August 2019: Carsten Sieling, SPD
vun'n 15. August 2019 af an: Andreas Bovenschulte, SPD
Stellverträder vun Andreas Bovenschulte is hüdigendags de Senatorsche Maike Schaefer vun Bündnis 90/De Grönen.
Bremen
List
!Börgermeester
Börgermeester (Bremen) |
6994 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bremer%20Stadtdelen | Bremer Stadtdelen | Bremer Stadtdelen sünd Delen vun de Stadt Bremen.
De Stadt is in fief Bezirken un 19 Stadtdelen opdeelt. To 18 Stadtdelen höört wedder 84 Oortsdelen. Veer Oortsdele höört direkt to een Bezirk. Vunwegen de Verwaltung sünd 17 Ortsämter insett, elkeen tostännig för een (or mehr) Stadtdel or Oortsdel. Unnen staht nu de fief Bezirken mit jümehr 19 Stadtdelen un mit de 88 Oortsdelen. De Slötelnummern vun de Oortsdelen hefft veer Tallen, man de leste is jümmers de Null. An'e eerste Steed steiht jümmers de Bezirk, an'e tweete Steed de Stadtdeel un an'e drüdde Steed de Ortsdeel.
1 Stadtbezirk Midden
11 Stadtdeel Midden
1110 Ooltstadt
1120 Bahnhoffs-Vörstadt
1130 Oosterdoor
12 Stadtdeel Habens (Bremen)
1220 Industriehabens
1230 Överseehaben in Bremerhoben
1240 Neestädter Haben
1250 Hogendoorshaben
2 Stadtbezirk Süd
21 Stadtdeel Neestadt
2110 Ole Neestadt
2120 Hogendoor
2130 Neestadt
2140 Süder Vörstadt
2150 Gaarnstadt Süd
2160 Bunnendoor
2170 Neenland
2180 Huckelriede
23 Stadtdeel Övervieland
2310 Habenhusen
2320 Oorssen
2330 Kattentoorn
2340 Kattenesch
24 Stadtdeel Huchten
2410 Middelshuchten
2420 Sodenmatt
2430 Karkhuchten
2440 Grolland
25 Stadtdeel Woltmershusen
2510 Woltmershusen
2520 Rabbelnhusen
26 keen Stadtdeel
2610 Seehusen
27 keen Stadtdeel
2710 Stroom
3 Stadtbezirk Oost
31 Stadtdeel Ööstliche Vörstadt
3110 Steentoor
3120 Fehsenfeld
3130 Pederswerder
3140 Hulsbarg
32 Stadtdeel Swachhusen
3210 Nee-Swachhusen
3220 Börgerpark
3230 Börgerweid-Barkhoff
3240 Riensbarg
3250 Radio Bremen
3260 Swachhusen
3270 Geete
33 Stadtdeel Vahr
3310 Gaarnstadt Vahr
3320 Nee Vahr Noord
3330 Nee Vahr Südwest
3340 Nee Vahr Südoost
34 Stadtdeel Hoorn-Lehe
3410 Hoorn
3420 Lehe
3430 Lehesterdiek
35 keen Stadtdeel
3510 Borgfeld
36 Stadtdeel Överneeland
37 Stadtdeel Oosterholt
3710 Ellener Feld
3720 Ellenerbrook-Schevemoor
3730 Tenever
3740 Oosterholt
3750 Blockdiek
38 Stadtdeel Hemeln
3810 Segelsbrugg
3820 Hastedt
3830 Hemeln
3840 Arbargen
3850 Mahndörp
4 Stadtbezirk West
41 keen Stadtdeel
4110 Blockland
42 Stadtdeel Findörp
4210 Regensborger Straat
4220 Findörp-Börgerweid
4230 Weidedamm
4240 In de Hööven
43 Stadtdeel Walle
4310 Utbremen
4320 Steffensweg
4330 Westend
4340 Walle
4350 Ooster Füürbarg
4360 Hogeweg
4370 Överseestadt
44 Stadtdeel Gröpeln
4410 Lindenhoff
4420 Gröpeln
4430 Ohlenhoff
4440 In de Wischen
4450 Oslevshusen
5 Stadtbezirk Noord
51 Stadtdeel Borgleessem
5110 Borg-Grambke
5120 Werderland
5130 Borgdamm
5140 Leessem
5150 St.Magnus
52 Stadtdeel Vegesack
5210 Vegesack
5220 Grohn
5230 Schönebeek
5240 Aumund-Hammersbeek
5250 Fähr-Lobbendörp
53 Stadtdeel Blomendal
5310 Blomendal
5320 Rönnebeck
5330 Lüssum-Bockhorn
5340 Farge
5350 Rekum
Weblinks
Ortsgesetz über Beiräte und Ortsämter
Verwaltungsbezirks-Neuordnungsverordnung
Stadtdelen, Bremer |
7007 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Daniel%20von%20B%C3%BCren | Daniel von Büren | Daniel von Büren is de Naam von
* Daniel von Büren de Ole († 1544), Bremer Börgermeester vun 1500 bit 1538,
Daniel von Büren de Junge (1512–1593), Bremer Börgermeester vun 1544 bit 1591,
Daniel von Büren (1693–1749), düütschen Politiker. |
7008 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Daniel%20vun%20B%C3%BCren%20de%20Ole | Daniel vun Büren de Ole | Daniel von Büren, de Ole († 1544) weer Börgermeester in sien Vaderstadt Bremen vun 1500 bit 1538. In den Rat vun de Stadt is he in dat Jahr 1486 kamen. He hett sik dorför insett, datt in dat Jahr 1522 de eerste evangeelsche Predigt in Bremen in de St.Ansgarii-Karken holen wurrn is. De Prediger weer Heinrich von Zütphen.
Mann
Bremen
Reformatschoon
Historie
Protestantismus
Senator (Bremen)
Börgermeester (Bremen)
Boren in dat 15. Johrhunnert
Storven in dat 16. Johrhunnert |
7009 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Daniel%20vun%20B%C3%BCren%20de%20Junge | Daniel vun Büren de Junge | Daniel von Büren, de Junge (* 22. Juni 1512; † 10. Juli 1593) weer vun 1544 bit 1591 Börgermeester vun sien Vaderstadt Bremen.
In dat Jahr 1538 is he in den Rat vun de Stadt kamen. Dor weer Bremen al up de Siet vun de Reformation. He weer Jurist un wüß vun Theologie wat af. He weer de Spreker vun de Lüe ut den Rat, de in dat Jahr 1562 dorför sorgt hefft, datt Bremen nah den reformeerten Globen övergahn dö. Nah düssen Wessel vun den lutherschen nah den reformeerten Globen hefft de meisten Ratsherren de Stadt verlaten. 1591 hett Daniel von Büren de Junge as Börgermeester Bott geven.
Mann
Bremen
Protestantismus
Historie
Senator (Bremen)
Börgermeester (Bremen)
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven in dat 16. Johrhunnert |
7010 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Vasmer | Johann Vasmer | Johann Vasmer (* üm un bi 1365; † 20. Juni 1430) weer Börgermeester in Bremen.
Johann Vasmer stamm woll ut Mellinghusen bi Sulingen in de Graafschup Hoya. In dat Jahr 1389 is he Bremer Börger wurrn un hett den Eed afleggt. 1417 keem he in den Root vun de Stadt. 1422 is he Börgermeester wurrn. Vunwegen allerhand Döreenanner mit upsternaatsche Börgers hett Vasmer de Stadt Bremen in’n Mai 1430 verlaten. He slaat sik anner Maaten vun den Rat an, de ok ut de Stadt weggahn weern un nu in Stood seten. As he vun dor ut nah Ollnborg reisen wull, hefft em de Bremers in Rekum an’n 6. Juni 1430 upgrepen, as he just över de Werser gahn wull. In Bremen hefft se em anklaagt vunwegen Hoochverraat. De Rat hett em verordeelt, de Stadtvogt hett sien Ja to düt Ordeel geven un denn hett de Henker em an’n 20. Juni 1430 up enen Möhlenbarg bi dat Osterdoor buten de Stadt den Kopp afneiht. Later hett sien Söhn de Stadt Bremen bi Kaiser un Riek anklaagt. De Stadt möß dat denn wedder gootmaken un een Krüüz upstellen an de Stäe, wo se em to Dode bröcht hefft. Düt Vasmer-Krüüz steiht hüdigendags noch in dat Bremer Osterdoor-Viddel in de Straat „Am Steinernen Kreuz“.
Mann
Bremen
Historie
Senator (Bremen)
Börgermeester (Bremen)
Boren in dat 14. Johrhunnert
Storven in dat 15. Johrhunnert |
7011 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1404 | 1404 |
Wat passeert is
16. Dezember: Wilhelm VI. ut dat Huus Bayern warrt Graaf vun Holland
In Bremen warrt de Roland ut Steen haut un up'n Markplatz upstellt
De Bremers boot in Atens in Butjadingen de „Vredeborgh“
De Düütsche Oorden nümmt Sarmaiten in. To keen Tiet is de Staat vun den Oorden grötter
Boren
9. Februar: Konstantin XI., lest Kaiser vun dat Byzantiensch Riek
14. Februar: Leon Battista Alberti, Boomeester un Humanist ut Italien (†1472)
Storven
4. August: Gerhard VI., Graaf vun Holsteen-Rendsborg (* üm un bi 1367)
14. September: Albrecht IV., Hertog vun Österriek (*1377)
1. Oktober: Bonifatius IX., Paapst vun 1389 af an (*1350)
12. November: Marie vun Châtillon-Blois, Hertogsche vun Anjou (* 1343 oder 1345)
16. Dezember: Albrecht I., Hertog vun Bayern un Graaf vun Holland (*1336)
Rutger vun Brüggenei, Bischop vun Kurland un Preester bi'n Düütschen Oorden
Johr
15. Johrhunnert |
7012 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1562 | 1562 |
Wat passeert is
In Frankriek fangt de Hugenottenkrieg an. Dor striet de kathoolschen Truppen vun den König gegen de reformeerten Hugenotten
De Stadt Bremen wesselt vun den lutherschen nah den reformeerten Gloven
De Jesuiten grünnt in Innsbruck jem ehr Gymnasium. Dat is de Anfang vun de Universität in Innsbruck
Friedrich IV. vun Wied warrt Arzbischop vun Köln
De Psalter vun Genf, dat Psalmenbook vun de reformeerte Karken mit Riemels un Melodien up all 150 Psalmen ut de Bibel warrt to 'n eersten Mal kumplett rutgeven
Boren
12. Januar: Karl Emanuel I., Söhn vun Emanuele Filiberto vun Savoyen
in'n April: Jan Pieterszoon Sweelinck, nedderlannsch Komponist un Orgelspeler († 1621)
22. September: Vicenzo I. Gonzaga, Hertog vun Mantua un Montferrat († 1612)
25. November: Lope de Vega, spaansche Dichter († 1635)
Valerius Herberger
Storven
20. Januar: Balthasar vun Promnitz, Bischop vun Breslau (* 1488)
19. Oktober: Eggerik Beninga, freesch Schriever un Historiker, een vun de eersten Staatslüüd ut Oostfreesland (* 1490)
2. November: Gebhard vun Mansfeld, Arzbischop vun Köln (* üm un bi 1500?)
7. Dezember: Adrian Willaert, fläämsche Komponist, hett de School vun Venedig grünnt (* 1490)
Johr
16. Johrhunnert |
7017 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Heidendom | Heidendom | Heidendom is een Woort för den Gloven vun de Minschen, de nich to dat Volk vun de Jöden tohöört oder de sik nich an den Gott vun de Bibel holen doot.
Dat Woort Heiden is öbersett ut de hebreesche Spraak vun dat Ole Testament. Dor heet dat Woort Gojim un bedutt „Völker“. Just so is dat in dat greeksche Nee Testament. Dat Woort ethnoi heet just eben „Völker“. Un ok bi de latienschen Karkenvaders heet dat Woort, wat wi mit „Heiden“ översetten doot gentes, will seggen: Völker.
De Jöden hefft sik süms as Gott sien eegen Volk ankeken. De annern Völker, dat weern de „gojim“. Dat bedüüd: De hören dor nich mit to, to den Bund mit Gott. Dat is man bloß een Volk, dat Gott sien Volk is. De annern sünd Heiden/Völker buten den Bund.
In 't nee Testament sünd de Heiden de, de nich to Gott sien neet Volk, de Christen, tohören doot. De Völker buten de Kark. Just so seht dat ok de Karkenvaders.
Heiden meent also nich Lüe mit een bestimmte Aart vun Gloven oder Ungloov. Ok nich Lüe, de annere Gödder anbeden doot. Dat doot se woll. Man dat Woort Heiden heet bloß, dat de Lüe nich to Israel oder to de Kark tohören doot.
Heidendom is denn aber man doch allens, wat in düsse Völker glöövt warrt, besunners ok dat Boon, Snittjern un Anbeden vun Gödder ut Holt un Steen. In de Kuntreien, wo dat Christendom dör de Mission henkeem, as in Germanien oder in de Länner vun de Wikingers harrn de Christenlüe eerst mol mit so 'n Aart vun Heidendom to kriegen.
Christendom |
7018 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Willem%20Kaisen | Willem Kaisen | Carl Willem Kaisen (* 22. Mai 1887 in Hamborg; † 19. Dezember 1979 in Bremen) weer een düütschen Politiker vun de SPD. He weer vun 1945 bit 1965 Börgermeester vun Bremen.
Kaisen is upwussen in een Familie, de dat mit de SPD holen dö. Geld harrn se nich, un dorüm konn he nich up de högere School gahn un eerst recht nich studeeren. Sien Froo Helene Schweida stamm un Bremen un so is he kort vör den Eersten Weltkrieg nah Bremen trocken. He föhr de SPD in de Bremer Börgerschup an un in dat Jahr 1928 is he Bremer Senator wurrn un weer tostännig för soziale Saaken. In de Tiet vun den Nationalsozialismus möß Kaisen sien Posten upgeven un treck sik torüch up siene lüttje Buuree in Bremen-Borgfeld.
An 'n 1. August 1945 hett de Militärregeeren vun de US-Amerikaners Kaisen to 'n Börgermeester vun Bremen maakt. He regeer mit een breede Koalition vun Liberalen bit Kommunisten. Bi de eersten freen Wahlen nah den Krieg hefft de Bremers klaar maakt, datt se em in düt Amt bolen wollen un hefft em wählt. In sien Tiet hett de SPD later mit groden Vörsprung vör de annern Parteien de Wahlen wunnen, man Kaisen hett fudder mit de Anneren tosamen regeert.
Bi de Börgers vun Bremen weer he vunwegen sien togreepsche Aart, un weil he för jeden to snacken weer, baven alle Maten geern sehn, man in de SPD hett he allerhand Fienden harrt. Vunwegen dat Anbinnen vun de Bunnsrepubliek Düütschland an den Westen hett he sik eernsthaftig mit den dormoligen Vörsitter vun de SPD, Kurt Schuhmacher vertöörnt.
Sien Nahfolger in dat Amt wer denn Willy Dehnkamp.
Ehren
Kaisen is 1965 Ehrenbörger von Bremerhoben worrn.
Kiek ok bi
Bremer Senat
Senat Kaisen I
Senat Kaisen II
Senat Kaisen III
Senat Kaisen IV
Senat Kaisen V
Senat Kaisen VI
Senat Kaisen VII
Mann
Bremen
Politiker (Düütschland)
SPD
Senator (Bremen)
Börgermeester (Bremen)
Börgerschup (Bremen)
Boren 1887
Storven 1979
Börger von Düütschland |
7020 | https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%BC%C3%BCn | Düün | En Düün is en Sandbarg, de dör den Wind tohooppüüstert worrn is. Dünen köönt en poor hunnert Meter groot warrn un - wenn se nich dör en Plantendeck verankert sünd - „wannern“ (Wannerdünen).
Op de Böverflach hett de Düün lütte Rippel, de dör den Wind foormt warrt. De Wind foormt de Düün so, dat se mööglichst wenig Wedderstand för den Luftstroom dorstellt.
Dünentypen
In de Geomorphologie warrt twischen verschedene Dünentypen ünnerscheden:
de Seesdüün is de fakenste Form vun Dünen. Op de Luvsiet stiggt de Düün mit ring Fall an un fallt op de Leesiet steil af. Seesdünen billt sik, wenn konstante Winn ut een Hööftwindricht weiht, un wannert na Lee.
de Parabeldüün is wat smaller as en Seesdüün un is nau anners krümmt. De konvexe Siet wiest na Lee. De Grund för disse Form sünd ruge Stellen an de Böverflach, de de Grund sünd, dat de Düün in’e Merr gauer wannert as an’n Rand.
de Langsdünen sünd kilometerlange Sandwäll, de vör allen in de westliche Sahara vörkaamt, op Grund vun de starken Passatwinn, de konstant in een Richt weiht.
de Krüüz- oder Steerndünen gifft dat dor, wo de Richt vun’n Wind sik över’t Johr ännert. De Steerndünen köönt en poor hunnert Meter hooch warrn (to’n Bispeel in de Sahara). De Düün wannert nich, de Sand warrt blots jümmer wedder ümschicht.
de Küstendünen sünd de eenzigen Dünen, de in humide Rebeden optreden doot. De Sand för dissen Typ warrt vun Strööm rantransporteert un stammt ut de Sanders, de na de Iestiet opkamen sünd. Warrt de Sand nich dör Planten (to’n Bispeel Strandhaver) festholen, warrt he dör den Wind afdragen.
Bekannte Dünen
De hööchsten Dünen op de Welt gifft dat in de Namib-Wööst in Namibia mit en Hööch vun mehr as 300 m. Dorto höört ok de roden Dünen in’n Sossusvlei. De tweetgröttsten Sanddünen gifft dat in de Sahara in Algerien un Libyen.
De gröttste Wannerdüün in Europa is de Dune du Pyla mit 117 m in Frankriek bi Arcachon. Grote Wannerdünen gifft dat ok in Litauen bi Nidden un in’n Slowinzischen Natschonalpark (Lontzkedüün, 42 m) bi Leba in Polen. Ok in Däänmark gifft dat mit de Råbjerg Mile en grote Wannerdüün.
Singdünen
Welke Dünen maakt dör dat Afrutschen vun’n Sand an’e Leesiet Töön, so dat de Düün singt.
Al Marco Polo hett ut de Gobi vun böse Wöstengeister vertellt, de „de Luft mit de Kläng vun verschedenste Musikinstrumenten füllen dein, männichmal aver ok mit Trummeln oder Wapenlarm“.
De Töön, de de Dünen maakt, liggt mehrsttiets bi 100 Hz un köönt bet to 100 dB luut warrn.
Weblenken
De Sang vun de Dünen (hoochdüütsch)
Singdünen - mit Toonbispelen (engelsch)
Geomorphologie |
7021 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lontzked%C3%BC%C3%BCn | Lontzkedüün | De Lontzkedüün (poolsch Łącka Góra) is de gröttste Wannerdüün an de pommersche Oostseeküst. Se liggt op de 17 km lange Nehrung twischen den Lebasee un de Oostsee. De Düün is 42 Meter hooch, so wat 500 Meter lang un bewegt sik dör de Westwinn 12 Meter in’t Johr na Oosten. Dorbi rullt se över Woold un Moor weg. Op de annere Siet vun de Düün kaamt Stubbenfeller vun fröheren Woold wedder an’t Licht.
Siet 1966 is de Lontzkedüün Deel vun’n Slowinzischen Natschonalpark.
Polen
Düün
Oostsee |
7023 | https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Marskraters | List vun de Marskraters | Dat gifft en poor hunnertdusend Kraters op’n Mars. Dorvun hebbt aver blots en poor Naams. Dit is ene List vun de nöömten Kraters. De mehrsten Kraters op’n Mars sünd na Wetenschoplers un Science-Fiction-Schrievers oder Städer op de Eer nöömt.
Weblenken
USGS: Nomenklatur för Objekten op’n Mars (engelsch)
USGS: Nomenklatur för de Marskraters (engelsch)
Mars
List |
7025 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ruwenzori-Bargen | Ruwenzori-Bargen | De Ruwenzori-Bargen sünd en Grupp vun Bargen in de afrikaanschen Länner Uganda un de Demokraatsche Republiek Kongo. De hööchst Punkt is de Margherita-Topp op’n Stanley mit 5.109 Meter.
Siet 1994 höört de Bargen to dat Weltnaturarv vun de UNESCO.
Geografie
De Ruwenzori-Bargen, de to’n Deel to’n Natschonalpark Ruwenzori-Bargen höört, liggt so wat 40 Kilometers noorden den Äquater un direkt oosten dat Oostafrikaansche Gravensystem twischen Albertsee in’n Noorden un Eduardsee in’n Süden. Dör dat Daal vun’t Gravensystem löppt de Stroom Semliki, de vun’n Eduard- to’n Albertsee fleet. Wat wieder in’n Westen op de annere Siet vun’n Graven liggt de Blagen Bargen un de Tshiaberimu. In’n Oosten liggt de Georgsee. De hogen Toppen liggt tomehrst in den Distrikt Kasese in Uganda, to den de Süüdoosten vun de Bargen höört. De Noordoosten höört to’n Distrikt Kabarole un de Noorden un Noordoosten to’n Distrikt Bundibugyo. De Westen höört to Noordkivu in’n Kongo.
De Ruwenzori-Bargen hebbt en temlich fuchtig Klima mit grote Mengen Regen. An rund 300 Daag in’t Johr regent dat un dör den Dunst liggt de Bargen faken in’n Nevel. Baven op de Toppen warrt dat temlich köhl un Snee un Gletschers herrscht vör.
Historie
De greeksche Geograf Ptolemäus schreev in’t 2. Johrhunnert över de Maandbargen, in de de Borns vun’n Nil liggen schullen un op de merrn in Afrika Snee to finnen wesen schull. Bet in’t 19. Johrhunnert weren disse Bargen faken op Koorten vun Afrika op. Ok Äschylos harr al in’t 5. Johrhunnert v. Chr. vun Ägypten snackt, dat vun Snee nehrt warrt. Nich kloor is, wat de Ruwenzori-Bargen würklich vun Ptolemäus meent weren. Dat gifft hüüt dree Bargen in Afrika, op de jümmer Snee liggt, de Ruwenzori-Bargen, den Keniabarg un den Kilimandscharo. Dat Water vun de Ruwenzori-Bargen fleet, anners as bi de annern beiden, to’n Nil, aver de Born is annerwegens.
Henry Morton Stanley harr al in’n Dezember 1875 vun de Inheemschen höört, dat se Bargen kennt, de koolt un witt weren. Do harr he de Minschen blots noch nich glöövt un nich wieder na de Bargen söökt.
Romolo Gessi hett in Breven schreven, dat he in’t Johr 1876 bi’t Utforschen vun de Övers vun’n Albertsee vun feern Bargen, op de Snee leeg, sehn harr. He weer aver so wiet weg, dat he nich seker weer, wat he würklich wat sehn harr, oder wat he sik wat tosamentüdelt harr.
För den Westen denn würklich de Ruwenzori-Bargen opdeckt, hett Stanley, as he 1887 na’n Albertsee keem Emin Pascha weddertofinnen. An’n 24. Mai 1888 schrifft he dat eerste Maal, dat he de Bargen vun feern sehn hett. Eerst in’n Mai 1889 keem he wedder un nu wull he sik de Bargen mit siene Expeditschoon vun mehr as 1000 Minschen nauer ankieken. W. G. Stairs, de to de Expeditschoon tohöör, keem in en Daal in’n Noordwesten bet op ene Hööch vun 3254 Meter un taxeer de Hööch vun de Bargen op 5080 Meter, wat temlich good to de 5109 Meter passt, de de Bargen, as wi hüüt weet, hooch sünd. Stanley wähl den Naam Ruwenzori, de na sien Menen vun de velen Namen, de he höört harr, de mehrst bruukte weer. Ok de Italiener Gaetano Casati harr de Bargen luut sienen Reisbericht twee Weken vörher an’n 30. April 1889 sehn, he snack vun de Bargen as de Wirica oder Ruwenzori.
1890 keem Emin Pascha mit en düütsche Expeditschoon wedder in de Gegend. Mit em keem Franz Stuhlmann, de in’n Juni 1891 vun’n Westen ut in’t Butagudaal versöök, an de Sneegrenz antolangen. He keem bet in ene Hööch vun 4063 Meter, knapp ünner de Grenz, müss denn aver opgeven. He nööm de Bargen Runssóro. Stuhlmann weer ok de eerste, de de Planten in de verschedenen Högen beschreven hett un faststell, dat de Ruwenzori keen enkelt Barg is, nee, en ganze Keed. He deel de Keed in veer Gruppen, de he Kraepelin, Moebius (oder Kanjangungwe bi de Inheemschen), Semper (oder Ngenwimbi) un Weismann nööm.
G. F. Scott Elliott möök 1894/1895 ene Reis, bi de he fief Maal optostiegen waag. Dör de Dalen Yeria, Wimi, Mobuku un Nyamwamba in’n Oosten un dat Butagudaal in’n Westen, wo he bet op 3962 Meter keem. He stell fast, dat in de Dalen fröher Gletschers weren, bet dusend Meter deper as hüüt.
C. S. Moore keem in’t Vörjohr 1900 dör dat Mobukudaal op ene Hööch vun 4541 Meter un weer de erste, de bewiesen kunn, dat de Keed echte Gletschers bargt. Dree Weken na Moore keem Ferguson, de to Moore sien Expeditschoon höör un toeerst wegen Fever in Fort Gerry trüchbleven weer, över dat Mobukudaal bet op ene Hööch vun 4450 Meter. Wedder en beten later möök Stephen Bagge, en Amtsmann ut’n Distrikt Toro, en Reis dör’t Nyamwambadaal bet in de Bambuszoon. He hett de Inwahners vun’t Mobukudaal opföddert, en Padd dat Daal hooch antoleggen, de later vele Reisgruppen en Help weer.
In’n September 1900 möök Harry Johnston, de Baas vun dat nu britische Rebeet Uganda, en Expeditschoon op’n Gletscher, de em dör’t Mobukudaal bet op 4520 Meter föhr. He wull de Bargen op de regionalen inheemsche Namen döpen, Stuhlmann sien Semper schull Kiyanja heten un en annern Barg, de vun’t Mobukudaal to sehn weer, nööm he Duwoni.
In’n August 1901 kemen W. H. Wylde un Ward in’t Mobukudaal bet op 4550 Meter. In’n Januar 1903 keem A. B. Fisher mit siene Fro tohoop bet to den Punkt, an den ok Johnston keem. J. J. David will in’n April 1904 op 5000 Meter wesen hebben. He keem dör’t Butagudaal. In’t sülvige Johr möök M. T. Dawe en botaansche Exkursion na’t Mobukudaal.
In’n Oktober 1905 harr dat Britische Museum A. B. Woosnam, G. Legge, R. E. Dent, M. Carruthers un A. F. R. Wollaston utsannt, Planten un Deerter in de Bargen to studeren.
In’n November 1905 kemen Douglas, W. Freshfield, A. L. Mumm un Moritz Inderbinnen dat Mobukudaal hooch. Dör slecht Weder kunnen se aver blots ene Exkursion maken, bi de Mumm bet an’n Gletscher keem. In’n Januar 1906 kemen Fisher un siene Fro nochmal un stegen wedder över dat Mobukudaal op den Gletscher. Ok R. Grauer, H. E. Maddox un H. W. Tegart kemen 1906 op den Kamm un Grauer steeg op de Eduardspitz.
In’n Februar 1906 kemen ok Wollaston un Woosnam to disse Spitz un se kladdern wieder op den Kiyanja, wo se bet 4915 Meter kemen, knapp ünner den Topp.
Bargen
Stanley
Margherita (5.109 m) op de Grenz vun DR Kongo un Uganda
Alexandra (5.091 m) - DR Kongo
Albert (5.087 m) - DR Kongo
Möbius (4.918 m) - Uganda
Savoia (4.977 m) - Uganda
Wasuwamesu (4.462 m) - DR Kongo
Speke
Vittoria-Emanuele (4.890 m) - Uganda
Johnston (4.834 m) - Uganda
Baker
Edward (4.842 m) - Uganda
Semper (4.794 m) - Uganda
Wollaston (4.626 m) - Uganda
Moore (4.623 m) - Uganda
Ludwig vun Savoyen
Sella (4.627 m) - Uganda
Weismann (4.620 m) - Uganda
Stairs (4.545 m) - Uganda
Portal
Kihuma (4.391 m) - Uganda
Middle Portal (4.545 m) - Uganda
Rutara (4.280 m) - Uganda
Literatur
Ludwig Amadeus vun Savoyen: Il Ruwenzori, 1908
Uganda |
7026 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Scalpay | Scalpay | Scalpay is en schottsch Eiland, dat to de Binneren Hebriden höört. Scalpay liggt an de Noordoostküst vun Skye noorden vun Broadford un in’n Süden vun Raasey. De hööchste Punkt vun dat Eiland is mit 398 Meters de Mullach na Carn. Dat Eiland is in Privatbesitt un warrt as Farm för Wild bruukt. De Vegetatschoon besteiht ut Heid un Woold.
Eiland
Schottland
Atlantik |
7027 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dune%20du%20Pyla | Dune du Pyla | De Dune du Pyla an de Küst vun’n Atlantik bi Arcachon in Frankriek is de gröttste Düün in Europa.
Se löppt vun Noorden na Süden un is bet to 117 m hooch, 500 m breed, üm un bi 2,7 km lang. Ehr Volumen warrt dormit op bi 60 Millionen m³ taxeert. De Düün liggt an’t Becken vun Arcachon süden de Stadt Arcachon un den Oort Pyla sur Mer, güntsiet dat Cap Ferret. Op de westen Siet to de See hen stiggt se mit 5 bet 20 Graad an, op de oosten Siet mit 30 bet 40 Graad.
Historie
Meer, Wind, de Waterströöm, Störm, Tieden un toletzt ok de Minsch hebbt de Düün foormt. Ehr innere Struktur wiest, dat se sik vör üm un bi 18.000 Johren billt hett un de verscheden Klimata un Planten in de nakamen Tieden hebbt ehr Sporen trüchlaten.
Hüüt is de dör’n Wind transporteerte Meng Sand ringer un de Düün dorüm sieder, aver de Tieden, de Erosion un de Wind sorgt dorför, dat sik wieder in’n Süden bi Petit-Nice en ne’e Düün billt.
1994 hett de Gemeen La Teste-de-Buch beslaten, den Noorddeel vun de Düün stabiler to maken. Mit Bulldozers hebbt se dat Profil vun de Düün ännert, hebbt lütte Palisadentüün opboot un Braam, Strüker un Pinien plant. Na fief Johren wies sik, dat dat Projekt klappen dei. De Planten hebbt de Düün faster maakt un se op ehren Weg na de Hüüs opholen.
In’n Süden aver warrt veel Sand anweiht un de Düün is temlich aktiv. Dör en Bresche, dör de de Wind tocht, sünd de 1994 opboten Tüün kaputt gahn. De Düün freet wieder den Woold, de achter ehr liggt.
Tourismus
Hüüt besöökt elk Johr bi twee Millionen Touristen de Düün. De Foot vun de Düün is to’n gröttsten Deel mit Fuhren bewussen. Op de Achtersiet vun de Düün liggt Parkplätz, so dat se mit’n Auto bequem anlangt warrn kann.
De Gegend is ok vun groot ökoloogsch Intress, un de 6800 ha Düün mit 4000 ha Woold rundrüm sünd dorüm siet 1978 en Rebeet mit Naturschuul.
Weblenken
Informatschoonssiet (hoochdüütsch)
Fotos vun de Dune du Pyla (hoochdüütsch)
Frankriek
Düün |
7028 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fresenleed | Fresenleed | Dat Fresenleed is een vun de berühmtesten Leder op Platt mit de Melodie vun Simon Krannig. De ursprüngliche Text „Mine Heimat“ hett um 1905 Martha Müller-Grählert schreven un Fried Fischer-Friesenhausen anpasst.
Text
1
Wor de Nordseewellen trecken an de Strand,
Wor de geelen Blömen bleuhn int gröne Land,
Wor de Möwen schrieen gell int Stormgebrus,
Dor is mine Heimat, dor bün ick to Hus.
2
Well’n un Wogenruschen weern min Weegenleed,
Un de hohen Dieken seh’n min Kinnertied,
Markten ok min Sehnen un min heet Begehr:
Dör de Welt to flegen, ower Land un Meer.
3
Wohl hett mi dat Lewen all min Lengen still,
Hett mi all dat geven, wat min Hart erfüllt;
All dat is verswunnen, wat mi drück un dreev,
Hev dat Glück woll funnen, doch dat Heimweh bleev.
4
Heimweh nach min schöne, gröne Marschenland,
Wor de Nordseewellen trecken an de Strand,
Wor de Möwen schrieen gell int Stormgebrus,
Dor is mine Heimat, dor bün ick to Hus.
Plattdüütsch
Leed |
7029 | https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6m%C3%B6 | Römö | Römö (däänsch Rømø) is en däänsch Eiland in de Noordsee, wat noorden vun Sylt. Römö höört geograafsch de Noordfreeschen Eilannen to. Römö hett över en 9,8 Kilometer langen Damm, den Rømødamm, de 1948 boot worrn is, per Straat Verbinnen to’t faste Land un todem geiht en Fähr na Sylt. Dat Eiland höört to de Gemeen Skärbäk un de gröttste Oort op Römö is Havneby.
Historie
Bet to en Volksafstimmung 1920 höör Römö as Deel vun’n Kreis Tondern to Sleswig-Holsteen.
Dat Eiland weer in’n Tweten Weltkrieg en Stüttpunkt vun de Wehrmacht un Deel vun’n Atlantikwall. En poor vun de Bunkers gifft dat noch.
In’n Noorden vun Römö hebbt hüüt de däänschen Luftwapen en Stüttpunkt.
Op Römö liggt de evangeelsch-lutherische St.-Clemenskark. Disse freesche Seemannskark ut dat Johr 1797 hett ok en schönen Seemannskarkhoff. Römö hett ok en Sommerland, en lütten Vergnögenspark, de in Däänmark fakener to finnen is.
Öörd
Toftum
Juvre
Bolilmark
Kongsmark
Tvismark/Nørre Tvismark
Mølby
Vråby
Havneby, mit Fähr na Sylt
Østerby
Kromose
Sønderstrand
Weblenken
Websteed vun de Kommun to de Römö tohöört (däänsch)
Eiland
Däänmark
Noordsee |
7031 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lure%20vun%20Garlst | Lure vun Garlst | De Lure vun Garlst is en oolt Musikinstrument ut de late Bronzetiet, ene Lure. 1830 hebbt Boarbeiters bi’n Bo vun de Bremerhobener Heerstraat bi Garlst in de Neeg vun Oosterholt-Scharmbeek en ganzen Hümpel Hügelgräver funnen. In een vun disse Gräver weer dat ole Stück mit bi. Se is de op’t wietst in’n Süden funnene Lure, de annern hebbt se all in Sweden, Däänmark oder wieter in’n Noorden vun Düütschland funnen. De Lure liggt hüüt in’t Landsmuseum in Hannober. In de Bronzetiet weer dat Stück woll so twee Meter lang, hüüt sünd blots noch en poor Fragmentstücken över.
De Bronzegeter Otto Hägemann ut Hannober hett för Hans Hahne vun dat Provinzialmuseum Hannober Anfang dat 20. Johrhunnert twee Naboten vun de Lure maakt. De beiden liggt nu in de Sammlung vun dat Landsamt för Archäologie vun Sassen-Anholt.
Archäoloogsch Fund
Beröhmt Musikinstrument |
7034 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Skye | Skye | Skye (Schottsch Gäälsch Eilean Sgitheanach oder ok Eilean à Cheo) is dat gröttste Eiland vun de Binneren Hebriden, de vör de Westküst vun Schottland in’n Atlantik liggt.
Geografie
Skye hett tosamen mit de lütteren Eilannen in de Neeg en Flach vun 1736 Quadratkilometers, en Läng vun 80 Kilometers un en Breed vun 35 Kilometers.
Vun’t schottsche Hööftland is Skye dör den Sund vun Sleat, Kyle Rhea un Kyle Akin oder Loch Alsh trennt, de Lütte Minch billt de Grenz to de Büteren Hebriden. De Oostküst sünd Rona, Raasay, Scalpay un Pabay vörlagert, in’n Süden liggt, trennt dör den Soay-Sund dat Eiland Soay.
De Küst vun’t Eiland hett temlich vele Buchten un Sealochs, so dat keen Punkt op dat Eiland wieder as acht Kilometers vun’t Över vun de See weg is. De Buchten deelt Skye in fief gröttere Halvinseln: Sleat in’n Süden, Minginish in’n Süüdwesten, Duirinish in’n Noordwesten, Waternish in’n Noordnoordwesten un Trotternish in’n Noorden. De hööchste Punkt in en bargig Rebeet is de Sgurr Alasdair (993 m över NN) in de rugen Black Cuillins, un dormit ok de hööchste Punkt vun de helen Hebriden.
Verwaltensdelen
Hööftstadt vun dat Eiland is Portree. De Distrikt Skye un Lochalsh is een vun de acht Verwaltenseenheiten vun dat Highland. Dat Eiland sülvst warrt in söven Gemenen indeelt:
Bracadale 377 km²
Duirinish 324 km²
Kilmuir 139 km²
Portree 230 km²
Sleat 168 km²
Snizort 216 km²
Strath 282 km²
Inwahners
Skye hett na den Zensus vun 2001 9.232 Inwahners.
Weertschop un Verkehr
Verkehr
En Verbinnen to’t faste Land besteiht över de Skye-Brüch na Kyle of Lochalsh oder mit Fähren vun Mallaig na Armadale (blots in’n Sommer) un vun Kylerhea na Glenelg. Ok gaht Fähren vun Uig na Tarbert op Harris un na Lochmaddy op North Uist un vun Sconser na Inverarish op Raasay. Na Inverness un Glasgow fohrt Bussen. Vun den Bahnhoff an de Skye-Brüch in Kyle of Lochalsh geiht Töög na Inverness. De Öörd op dat Eiland sünd dör de Straat A 87 verbunnen.
Sleat
De Süden warrt as de „Goorn vun Skye“ betekent. De fröhere Seet vun den Klan MacDonald, dat Slott Armadale, is hüüt blots noch en Ruin ahn Dack. Blangen de Ruin liggt en Besökerzenrum dat över de Historie vun den Klan Utkunft gifft. Dorto höört ok en oolt Park mit amerikaansche Boomriesen, de dör dat mille Golfstroom-Klima good wasst.
In disse Gemeen liggt ok dat Sabhal Mòr Ostaig, dat gäälsche Kolleg, dat to de Universität vun de Highlands un Eilannen höört.
Duirinish
Över Loch Dunvegan liggt dat Slott Dunvegan, Stammseet vun den Klan MacLeod siet över 800 Johren. Nerrn vun dat Slott warrt Boottörns to de Robbenfelsen anbaden.
Minginish
Minginish is de Heimat vun de Black Cuillins, de hööchste Bargkeed op Skye, de alle Farvtöön vun gries bet deepswart opwiest. De hööchste Barg is de Sgurr Alasdair (993 m över NN), mit beste Utsicht op de Keed vun’t Fischerdörp Elgol. Vun Elgol ut sünd Boottörns to de Cuillins mööglich.
In Carborst liggt de Destille Talisker, de eenzige Brenneree för Single-Malt-Whisky op Skye. Hier lagert ok de Whisky Johnnie Walker, den dat blots noch as Hannelsmark gifft.
Trotternish
De Halvinsel in’n Noordoosten gillt as de schöönste vun Skye. To de Attrakschonen höört to’n Bispeel The Old Man of Storr, en so wat 50 Meters hoge Felsennadel. Kilt Rock, en poor Kilometers in’n Noorden, is en geern besöökt Utsichtspunkt.
In dat Museum vun’t Leven op dat Eiland in Staffin warrt wiest, woans de Minschen op Skye leevt. Op den Karkhoff vun Kilmuir liggt dat Graff vun Flora MacDonald, en histoorsche Figur vun Skye.
Uig is as Fährhaven Utgangspunkt vun de Fähr vun Caledonian MacBrayne to de Büteren Hebriden.
Weblenken
Över den Klan MacLeod (hoochdüütsch)
Eiland
Schottland
Atlantik |
7036 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Beer%20%28Marskrater%29 | Beer (Marskrater) | Beer is en Krater op’n Mars, de na den Astronoom Wilhelm Beer nöömt is.
Beer un sien Mitarbeider Johann Heinrich Mädler hebbt in de fröhen 1830er Johren de eersten Koorten vun’n Mars maakt, de good to bruken weren. De Krater liggt in’n Süüdwesten vun Meridiani Planum, üm un bi 10° westen vun den Krater Mädler. |
7039 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Muck | Muck | Muck is ene vun de Lütten Inseln, de en Deel vun de Binneren Hebriden in Schottland sünd. Se warrt ok Isle of Monk nöömt. De wichtigste Oort op dat Eiland is Gallanach. Dat Eiland harr in dat Johr 2011 27 Inwahner.
Fähren fohrt vun Port Mór na Canna, Rum un Eigg as ok na Mallaig un Arisaig op't faste Land.
De hööchste Punkt op dat Eiland is Beinn Airein. Muck is ok för de Robben un de Swienswalen bekannt, de an un vör de Küsten leevt.
Weblinks
Websteed vun dat Eiland (engelsch)
Eiland
Schottland
Atlantik |
7041 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rethen%20%28Landkreis%20Gifhorn%29 | Rethen (Landkreis Gifhorn) | Rethen is en lütte Dorp in den südlichen Deel van den Landkreis Gifhorn in Neddersassen, un höört to de Samtgemeen Popendiek. De Oort is wahrschienlich in de Tied vun Karl den Groten grünnt worrn. In dat Middelöller weer Rethen en Oort an de Grenz twischen de Diözese Hilmssen un Diözese Halverstidde. Rethen weer tiedwies ene sülvstännige Gemeende, höört nu aver to de Gemeende Vordörp und hett hüüt so wat 1.200 Inwahners.
Geografie
Geografisch Laag
Rethen is bloot wenig Kilometer nördlich vun de Stadt Brunswiek. De Oort liggt in de Neeg vun de Lümborg Heid un höört to de Gemeen Vordorp, deren Hööftoort sik etwa dree Kilometer süüdoosten vun Rethen find. Rethen liegt direkt an der neddersasse L 321. Groot Straaten in de Neeg sünd de B4 (4 km in’n Oost), de B214 (6km in‘n West) un de A2 (6km in‘n Sued).
Geologie
Dat Dörp liggt in de Mitt vun de hoge Landschap Papendiek 75 de 80 Meter över de See. En Sünnerheit in Rethen sen de Schichten von Kalk ob de Bovensieb. Dat kann en paar Fossil ut de Kriedtied finnen.
Historie
To’n eersten Maal harr en Minsch „Rethene“ schreven, dat was 1301 in en Zertefikaat. Dat Zertefikaat segg, dat Balduin von Wenden den Kloster St. Crucis in Brunswiek den Oort Rethene verköpt harr.
Gemeenreform
1970 keem de irste Gemeenreform. Do haarn se Rethen mit 14 annern Gemeen tosam' leggt, un dat heet nu „Samtgemeen Popendiek“. 1974 keem de twete Gemeenreform. Do haarn se Rethen mit Vordörp en Eickhorst tosam' leggt, un dat heet nu „Gemeen Vordorp“.
Navergemenen
Bekannt Lüüd ut de Doorp
Otto Hänssgen
Hans Schmidt
Heinrich Bethmann von Rethen
Avtor von Rethen
Weblinks
Oort
Landkreis Gifhorn |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.