Datasets:

ctaguchi
/

wiki_ast_processed

Dataset card Viewer Files Files and versions Community

Split (1)

train · 133k rows

content stringlengths 12 264k
archivu un día como güei comunidá entra nel portal de la comunidá ve al chigre pa esclariar duldes y facer propuestes plantega equí les duldes gramaticales y léxiques y consulta'l dalla manual básicu pa facer el to primer artículu llista d'artículos que toles wikipedies habríen de tener imaxe del día archivu sabíes que otres wikis wikipedies n'otres llingües con más de artículos inglés cebuanu con más de artículos suecu con más de artículos alemán chinu español francés italianu neerlandés portugués polacu rusu samaranu vietnamita xaponés con más de artículos árabe catalán persa ucraín con más de artículos checu coreanu eusquera finés húngaru indonesiu malayu noruegu rumanu serbiu serbocroata turcu con más de artículos armeniu asturianu azerbaixanu bielorrusu búlgaru chechenu croata danés eslovacu eslovenu esperantu estoniu gallegu griegu hebréu hindi inglés simple kazaquistanín lituanu llatín min nan minangkabau nynorsk tailandés tamil urdu uzbequistanín volapük xeorxanu con más de artículos afrikaans albanés azerbaixanu del sur bengalín bielorrusu clásicu bosniu bretón cantonés chechenu galés haitianu kirguís letón luxemburgués macedoniu malayalam malgaxe marathi nepal bhasa occitanu piamontés tagalu tártaru taxiquistanín telugu xavanés ver la llista completa de wikipedies proyeutos hermanos n'asturianu principal
el zazaki ye la llingua falada pol pueblu zaza na anatolia oriental turquía d'acuerdu con ethnologue l'idioma zazaki clasifícase como parte del grupu noroccidental de la seición irania de la rama indoirania de la familia indoeuropea xeneralmente asóciasela col gorani nel grupu zazagorani el zazaki presenta munches asemeyances d'estructura y vocabulariu col xileki faláu n'irán na costa del mar caspiu según el censu turcu en había hablantes de zazaki el de la población total de los que utilizábenlu como segunda llingua y como llingua materna sicasí según ethnologue el númberu total de falantes de zazaki ye d'ente y millones incluyendo tolos dialeutos paul clasificación el zazaki ye una llingua irania de la familia indoeuropea dende'l puntu de vista fonéticu los parientes más cercanos son el mazandarani l'hewrami el xilaki y otres llingües del la rexón del caspiu por embargu la clasificación del zazaki vieno a ser un tema de discusión política una minoría de los llingüistes clasifíquenlu como un subdialeutu del curdu la mayoría de los falantes en turquía identifíquense como curdos mientres qu'otros non el zazaki amuesa asemeyances col shabaki y el bajelani los idiomes gorani bajelani y shabaki fálense alredor de la frontera ente irán ya iraq magar piénsase que los falantes d'estes llingües tamién emigraron dende'l norte d'irán a los sos territorios actuales dilectos el zazaki tien delles variedaes dialeutales zazaki nortizu faláu nes provincies de tunceli erzincan erzurum sivas gumushane mus varto y kayseri sariz los sos subdialeutos son dersim occidental dersim oriental vartu dialeutos fronterizos como sarız koçgiri giniyanidiom zazaki central faláu nes provincies d'elazığ bingöl solhan girvas y diyarbakır lossos subdialeutos son bingol palu dialeutos fronterizos omo hani kulp lice ergani piran zazaki sureñu faláu nes provincies de şanlıurfa siverek diyarbakır çermik egil adiyaman y malatya los sos subdialeutos son siverek çermik gerger dialeutos fronterizos como mutki y aksaray referencies enllaces esternos ethnologue on zazaki language weblinks of zaza people academic research center of zazaki zazaki wikipedia only zazaki news llingües indoeuropees llingües de turquía zazas wikipediapáxines con enllaces interllingüísticos
llingua puede ser varies coses llingua con esti términu tamién faise referencia al idioma llingua un muérganu móvil de la boca referencies enllaces esternos
un idioma del llatín idiōma y esti del griegu 'peculiaridá idiosincrasia propiedá' o llingua ye un sistema de comunicación verbal llingua oral y gráfica o xestual llingua signada mesma d'una comunidá humana cada idioma subdividir en dialeutos por definición caúna de les formes en que se fala una llingua o idioma nuna rexón específica pero anguaño dúldase qu'esista un criteriu válidu pa faer tal división de llingües o idiomes en dialeutos d'una manera oxetivo y seguro la determinación de si dos variedaes llingüístiques son parte o non del mesmu idioma ye más una cuestión sociopolítica que llingüística introducción el númberu d'idiomes xeneralmente aceptáu ta en redol a o l'etnólogu llingües del mundu na so resultancia del añu indica qu'hai alredor de llingües nel mundu 'l'etnólogu llingües del mundu' anque'l númberu d'idiomes anguaño falaos ye malo de precisar por cuenta de los siguientes factores de primeres nun hai un criteriu universal que dexe decidir si dos fales con ciertu grau d'inteligibilidad mutua tienen de considerase dialeutos d'un mesmu idioma históricu o dos llingües distintos de segundes esisten árees del planeta insuficientemente estudiaes como pa precisar si los grupos humanos presentes nelles falen realmente les mesmes llingües qu'otros grupos humanos más conocíos esto aplícase especialmente a nueva guinea ciertes árees del amazones onde esiste constancia de más de tribus ensin contautar el sureste del tíbet oeste de nepal norte de birmania y les llingües de les islles andamán de terceres de xemes en cuando afayar falantes o persones que recuerden dalguna llingua que se presuponía estinguida y que son capaces d'emplegala na so vida cotidiana asina asocedió col kusunda de nepal o'l ópata de méxicu que fueren dau por estinguíos pero décades más tarde atopáronse falantes que conocíen la llingua la llingüística a partir de saussure centrar nel estudiu del signu llingüísticu fonéticu o gráficu los usuarios antes falantes y pa reconocer l'usu de la llingua por comunidaes con capacidaes distintes utilicen llinguaxes fonéticos gráficos o xestuales clasificación sicasí la llingüística histórica pudo establecer que toes eses llingües deriven d'un númberu muncho más amenorgáu de families de llingües esi fechu sirve davezu de base pa la clasificación filoxenética de les llingües del mundu amás d'esi tipu de clasificación tamién pueden faese diversos tipos de clasificación tipolóxica referíes al tipu d'estructures presentes nuna llingua más que al so orixe históricu y el so parentescu con otres llingües llingües por númberu de falantes idiomes per orde alfabéticu ver tamién gramática fala xíriga escuela oficial d'idiomes traducción llinguaxe llingua natural proyeutu rosetta iso comunidá imaxinada idiomes n'internet llingües mutuamente intelixibles llista de llingües indíxenes d'américa bibliografía portal de llingües del mundu promotora española de llingüística referencies enllaces esternos llingües
xineru ye'l primer mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes variantes dialeutales según les zones del dominiu llingüísticu astur esti mes pue conocese colos nomes de xinero xineiru xeneiru xiñeiru o xeñeiru referencies enllaces esternos
l' de xineru ye'l día nel calendariu gregorianu falten díes pa que s'acabe l'añu si l'añu ye bisiestu abreviatures fecha de nacencia fecha de la muerte fechos amerigo vespucci descubre la badea de guanabara onde más llueu se diba fundar rio de janeiro publicación en londres reinu xuníu del primer númberu del periódicu the times apaez en lima perú el primer númberu del periódicu el mercurio peruano dirixíu por hipólito unanue descubrimientu del primer asteroide ceres jeanjacques dessalines proclama la independencia d'haití resucitando l'antiguu nome indiu de la islla arxentina publicación del primer númberu d'el argos de buenos aires que señala una nueva etapa nel periodismu arxentín gran bretaña proclámase soberana sobre les islles malvines hondures elix el primer presidente de la república el xeneral francisco ferrera estaos xuníos entra en vigor l'acta d'emancipación pa los esclavos del sur chile establezse'l sistema métricu decimal arxentina entra en vigor el códigu civil arxentín redactáu por dalmacio vélez sársfield panamá entamen los trabayos pa la construcción de la canal de panamá independencia d'australia fidel castro toma'l poder en l'habana camerún algama la independencia en cuba el gobiernu nacionaliza la united fruit co independencia del archipiélagu de samoa occidental anguaño samoa independencia de brunéi n'arxentina el pesu sustitúi al austral como moneda del país creación de la república eslovaca sulevamientu de los indios de chiapas el mesmu día de la entrada en vigor del tratáu de llibre comerciu nafta ente canadá estaos xuníos y méxicu entra en vigor l'euru entamen a circular los primeros euros constitúise oficialmente l'anstituto de la lhéngua mirandesa pa normalizar el mirandés que ye oficial en portugal nes tierres de miranda de l douro asturies noreña intégrase nel conceyu de siero hasta nacencies rodrigo borja elixíu papa col nome d'alexandru vi d'agostu de lorenzo de medici señor de florencia na segunda mitá del quattrocento y mecenes d'abril de cádiz bartolomé esteban murillo pintor español d'abril de manuel murillo toro políticu y escritor colombianu qu'ocupó en dos ocasiones la presidencia de la república de colombia d'avientu de pierre de coubertin francés promotor de los xuegos olímpicos de la era moderna de setiembre de mariano azuela escritor mexicanu autor de varies noveles ambientaes na revolución mexicana de marzu de xavier cugat compositor y direutor d'orquesta catalanocubanu d'ochobre de dana andrews actor noeteamericanu d'avientu de jacques le goff historiador francés especialista de la edá media carlos barral poeta y editor español llaviana atanasio corte zapico médicu y políticu asturianu de febreru de alassane ouattara políticu costamarfiliegu argentan normandía baxa michel onfray filósofu francés muertes parís joachim du bellay poeta francés heinrich rudolf hertz físicu alemán de febreru de diego martínez barrio políticu español presidente de la segunda república ver tamién d'avientu de xineru referencies enllaces esternos
les ciencies naturales son ciencies que tienen por oxetu l'estudiu de la ñatura estudien los aspeutos físicos non humanos del mundu como grupu les ciencies naturales distínguense de les ciencies sociales per un llau y de les artes y humanidaes per otru el términu ciencia natural ye tamién emplegáu pa estremar entre ciencia como una disciplina que sigue el métodu científicu y ciencia como un campu de conocimientu en xeneral como vg ciencies de la computación o incluso la ciencia de la teoloxía ciencies naturales en wikipedia bioloxía botánica zooloxía física xeoloxía química referencies enllaces esternos
marzu ye'l tercer mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes referencies enllaces esternos
febreru ye'l segundu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes los años normales y los bisiestos referencies enllaces esternos
abril ye'l cuartu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes referencies enllaces esternos
mayu o mayo en delles zones del dominiu llingüísticu astur ye'l quintu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes cantares llioneses y asturianos sobre'l mes de mayu sedie' l mes de mayu corunau de frores afeitandu los campos de diversas colores organeando las mayas y cantandu d'amores espigandu las mieses que sembran llabradores referencies enllaces esternos
xunu ye'l sextu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes variantes el mes de xunu según les zones del dominiu llingüísticu astur conozse colos nomes de xunu xunu primeru xunio xuniu xuñu o yuño referencies enllaces esternos
agostu ye l'octavu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes lleva esti nome n'honor del emperador romanu augustu referencies enllaces esternos
payares o noviembre ye l'oncenu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes el nome vien de paleapaya d'escandapalearesantigües cabañes con techumbre de paya similar a la palloza lleonesa o gallega payares ye un pueblu asitiau nel valle de payaresda nome al puertu y ye la puerta de asturies los ganaderos de ena y de los valles lleoneses cercanos suben al ganau pel branu al puertu y pa noviembre baxenlu por esti vezu estos ganaderos encomencipiaron a llamar a noviembre el mes del payares llueu esti vezo extendiose pel centru d'asturies siendo d'usu común l'alla da por válidu esti terminu pa denominar al mes si bien tamién da por válidu noviembre pues nel occidente y l'oriente d'asturies esti vezu nun s'extendió referencies enllaces esternos
setiembre ye'l novenu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes el nome vieny de que nel calendariu romanu yera'l sétimu mes del añu referencies enllaces esternos
ochobre ye'l décimu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes nel dominiu llingüísticu astur conozse tamién coles variantes otubre utubre outubre y outubri toos estos nomes vienen del llatín october bris al tratase del octavu mes del calendariu romanu referencies enllaces esternos
avientu o diciembre ye l'últimu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes referencies enllaces esternos
xunetu ye'l sétimu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes otros nomes el mes de xunetu tamién se conoz nel dominiu llingüísticu astur colos nomes de xunín xunu postreru xunicu xunellín xuneto xuliu xulio o mes de la yerba cantares lleoneses y asturianos sobre'l mes maduraba don xuniu las mieses y los praos tenía redor desi muitos ordios segadas de zreisas maduras las zreisales cargadas eran a mayor siesta los días allegaos referencies enllaces esternos
un calendariu ye una tabla d'axeitamientu temporal pa organizar la vida antaño taba sofitada nos ciclos llunares anguaño los repertorios mayormente tán sofitaos nel ciclu que fai la tierra alredor del sol pallabres rellacionaes día mes añu estación calendarios del mundu calendariu chinu calendariu gregorianu calendariu hebréu calendariu hindú calendariu irlandés calendariu maya calendariu musulmán calendarios antiguosen desusu calendariu azteca calendariu armeniu calendariu xulianu calendariu exipciu calendariu helénicu calendariu republicanu francés x xii calendariu revolucionariu soviéticu x calendariu suecu iii ii ver tamién calendariu de fechos referencies enllaces esternos instrumentos de midición cronoloxía
referencies enllaces esternos calendarios
la xeografía ye la ciencia que tien por oxetu l'estudiu de la superficie terrestre y la distribución espacial y les rellaciones recíproques de los fenómenos físicos biolóxicos y sociales que nella tan manifestaos nun xacíu clásicu la xeografía ye la descripción de la tierra pero anguaño amás de describir la xeografía tenta de desplicar ye la ciencia que agrupa les demás ciencies tanto naturales como sociales dende la historia hasta les matemátiques ya que los campos d'estudiu son pervariaos en xeografía matemática estúdiase cartografía con métodos de la xeodesia y xeometría orografía con métodos de les matemátiques y la xeometría topografía con métodos de la xeometría y les matemátiques xeografía astronómica con métodos de l'astronomía y xeometría xeomática con métodos de la informática y xeometría en xeografía física estúdiase bioxeografía con métodos de la bioloxía la botánica la zooloxía la edafoloxía y la ecoloxía climatoloxía con métodos de la meteoroloxía y la estadística glacioloxía con métodos de la climatoloxía y la estadística hidroloxía continental y marina con métodos de la oceanografía y la estadística paleoxeografía de la xeografía en general y xeología pedoloxía con métodos de la edafoloxía y xeomorfoloxía xeomorfoloxía con métodos de la litoloxía y la xeofísica en xeografía humana estúdiase xeografía de la población con métodos de la demografía la socioloxía y les matemátiques xeografía económica con métodos de la economía les matemátiques y la socioloxía xeografía rural con métodos de l'agronomía la climatoloxía la estadística y la economía xeografía urbana con métodos del urbanismu la socioloxía y les matemátiques xeohistoria con métodos de la historia xeopolítica con métodos de les ciencies polítiques y la economía los métodos de la historia aparecen en toes elles falando incluso de xeografía cultural asina como los estadísticos y matemáticos tamién utilícense métodos d'astronomía y xeodesia pa facer los mapes cartografía asina como la determinación de códigos de signos que ayuden a interpretalos per otru llau la xeografía puede estudiase de forma xeneral o concretada nuna zona rexón o país determináu falamos asina de xeografía xeneral y xeografía rexonal que ye la que s'ocupa de la aplicación de los análisis xeográficos a países concretos referencies
un país coincidente de vezu con un estáu nacional ye un área xeográfica y una entidá políticamente independiente col so propiu gobiernu alministración lleis davezu una constitución policía fuercies armaes lleis tributaries y un grupu humanu munches vegaes partes d'un estáu nacional con una llingua historia o cultura carauterístiques son llamaos países gales y escocia pero nun son naciones ver tamién llista de países referencies enllaces esternos
esta ye una llista alfabética de los países del mundu inclúi tolos estaos independientes de facto tengan o non reconocencia internacional territorios dependientes con población nativa y árees de soberanía especial los países ensin reconocencia xeneral conséñense en cursiva y si son independientes de facto indícase un na so situación a abkhasia acrotiri y dhekelia l'afganistán albania alemaña andorra angola anguila antigua y barbuda arabia saudita armenia arxelia aruba l'arxentina australia austria l'azerbaixán b les bahames baréin bangladex barbados belize bélxica benín bermudes bielorrusia bolivia bosnia y herzegovina botsuana el brasil brunéi bulgaria burkina fasu burundi el bután c cabu verdecaimán islles camboya el camerún el canadá la república centroafricana el chad chequia chile la china ciudá del vaticanu cocos keeling islles colombia les comores el congo la república democrática d'el congu cook islles corea del norte corea del sur costa de marfil costa rica croacia cuba curaçao d dinamarca djibouti dominica la república dominicana e l'ecuador los emiratos árabes xuníos eritrea eslovaquia eslovenia españa los estaos xuníos d'américa estonia etiopía exiptu f les filipines finlandia les islles fixi francia g el gabón gambia ghana granada grecia guatemala guinea guineabisáu guinea ecuatorial la guyana h haití hondures hungría i la india indonesia irán iraq irlanda islandia israel italia k el kazakstán kenia el kirguistán kiribati kosovu kuwait l laos lesothu letonia el el líbanu liberia libia liechtenstein lituania luxemburgu m macedonia el madagascar malasia malaui les maldives malí malta marruecos les islles márxal mauriciu mauritania méxicu micronesia moldavia mónacu mongolia montenegru mozambique myanmar birmania n altu karabakh namibia nauru el nepal nueva zelanda nicaragua el níxer nixeria niue noruega o omán osetia del sur p los países baxos paláu estáu de palestina panamá papúa nueva guinea el paquistán el paraguái perú polonia portugal puertu ricu q qatar r el reinu xuníu rumanía rusia ruanda s el sáara occidental república árabe saariana democrática saint kitts y nevis saint lucia san vicente y les granadines les islles salomón el salvador samoa san marín santu tomé y príncipe senegal serbia islles seixeles sierra lleona singapur siria somalia somalilandia sri lanka sudáfrica sudán sudán del sur suecia suiza surinam suazilandia t taiwán el taxiquistán tanzania tailandia timor oriental togu tonga transnistria trinidá y tobagu tunicia el turkmenistán turquía tuvalu u ucraína uganda uruguái l'uzbequistán v vanuatu venezuela el vietnam x xamaica el xapón xeorxa xipre xipre del norte xordania y el yeme z zambia zimbabue entidaes non incluyíes los siguientes territorios nun tán inxeríos na llista por nun tener población nativo islles ashmore y cartier territoriu australianu d'ultramar islles heard y mcdonald territoriu australianu d'ultramar islles del mar del coral territoriu australianu d'ultramar badea de guantánamo base naval norteamericana na islla de cuba islla baker territoriu norteamericanu d'ultramar islla howland territoriu norteamericanu d'ultramar islla jarvis territoriu norteamericanu d'ultramar atolón johnston territoriu norteamericanu d'ultramar arrecife kingman territoriu norteamericanu d'ultramar atolón midway territoriu norteamericanu d'ultramar islla navaza territoriu norteamericanu d'ultramar atolón palmira territoriu norteamericanu d'ultramar islla wake territoriu norteamericanu d'ultramar islla clipperton territoriu francés d'ultramar territoriu francés d'ultramar islla bouvet territoriu noruegu d'ultramar jan mayen territoriu noruegu d'ultramar territoriu británicu d'ultramar en disputa territoriu británicu d'ultramar l'antártida el tratáu antárticu posterga mientres se caltenga en rixu les reivindicaciones de soberanía que fixeron delles naciones estes nun son xeneralmente reconocíes anque esisten reconocencies recíproques ente dalgunos reclamantes tampoco figuren países constituyentes entidaes o territorios que son oficialmente parte integrante d'otros países como por exemplu república srpska una de les dos entidaes polítiques que constitúin bosnia y herzegovina federación de bosnia y herzegovina una de les dos entidaes polítiques que constitúin bosnia y herzegovina guadalupe departamentu francés d'ultramar guayana francesa departamentu francés d'ultramar martinica departamentu francés d'ultramar mayotte departamentu francés d'ultramar reunión departamentu de francia departamentu francés d'ultramar monte athos estáu monásticu autónomu del monte sagráu república monástica en grecia bonaire conceyu especial de los países baxos saba conceyu especial de los países baxos sint eustatius conceyu especial de los países baxos escocia país constituyente del reinu xuníu gales país constituyente del reinu xuníu inglaterra país constituyente del reinu xuníu irlanda del norte país constituyente del reinu xuníu república popular de donetsk entidá constituyente de nueva rusia nun tien reconocimientu xeneral república popular de lugansk entidá constituyente de nueva rusia tampoco tien reconocimientu xeneral'' finalmente nun apaez la orde de malta que se declara entidá soberana non estáu tien rellaciones diplomátiques con países y ye observador permanente na onx anque nun tien territoriu sacantes árees estraterritoriales en roma ver tamién territorios dependientes micronaciones continente país referencies enllaces esternos países países
españa oficialmente reinu d'españa ye un estáu soberanu miembru de la xunión europea constituyíu n'estáu social y democráticu de derechu so la forma d'una monarquía parllamentaria y compuestu de comunidaes autónomes y ciudaes autónomes el so territoriu con capital en madrid ocupa la mayor parte de la península ibérica al qu'han d'amestase los archipiélagos de les islles baleares nel mar mediterraneu occidental y el de les islles canaries nel océanu atlánticu nororiental asina como nel norte del continente africanu les ciudaes autónomes de ceuta y melilla amás de los distritos y posesiones menores de les islles chafarines el peñón de vélez de la gomera y el peñón d'alhucemas l'enclave de llivia nos pirineos completa'l conxuntu de territorios xunto cola islla d'alborán y una serie d'islles y isllotes frente a les sos propies costes tien una estensión de km siendo'l cuartu estáu más estensu del continente tres rusia ucraína y francia con una altitú media de metros sobre'l nivel del mar ye'l segundu país más montañosu d'europa tres suiza la so población ye de habitantes según datos del padrón municipal de d'alcuerdu cola constitución española el castellanu o español ye la llingua oficial del estáu en yera la llingua materna del de los españoles otres llingües tamién españoles son reconocíes como cooficiales n'estremaes comunidaes autónomes conforme a los estatutos d'autonomía la constitución reconoz que les modalidaes llingüístiques d'españa son ún de los patrimonios culturales oxetu d'especial respetu y proteición el territoriu peninsular comparte llendes terrestres con francia y col principáu d'andorra al norte con portugal al oeste y col territoriu británicu de xibraltar al sur nos sos territorios africanos comparte llendes terrestres y marítimes con marruecos comparte con francia la soberanía sobre la islla de los faisanes na boca del ríu bidasoa y cinco faceríes pirenaiques etimoloxía el nome d'españa deriva d'hispania nome col que los romanos conseñaben xeográficamente al conxuntu de la península ibérica términu esti a la so vez deriváu del nome iberia preferíu polos autores griegos pa referise al mesmu espaciu sicasí el fechu de que'l términu hispania nun ye de raigame llatina tien llevao a la formulación de delles teoríes sobre'l so aniciu dalgunes d'elles controvertíes hispania provién del feniciu ispnya un términu que'l so usu ta documentáu dende'l segundu mileniu enantes de cristu n'inscripciones ugarítiques los fenicios constituyeron la primer civilización non ibérica que llegó a la península pa esparder el so comerciu y que fundó ente otres gadir anguaño cádiz la ciudá habitada más antigua d'europa occidental los romanos tomaron la denominación de los vencíos cartaxineses interpretando'l prefixu i como costa islla o tierra con ya col significáu de rexón el lexema spn que n'hebréu pue lleese como saphan tornóse como coneyos en realidá damanes unos animales del tamañu del coneyu espardíos per áfrica y el creciente fértil los romanos poro diérony a hispania'l significáu de tierra abondante en coneyos un usu recoyíu por cicerón césar pliniu'l vieyu catón titu liviu y en particular cátulu que refierse a hispania como península cuniculosa en dalgunes monedes acuñaes na época d'adrianu figuraben personificaciones d'hispania como una dama sentada y con un coneyu a los sos pies abondando nel orixe feniciu del términu isidoru de sevilla nes sos etimoloxíes postula que tien el so orixe n'ispani el topónimu feniciupúnicu de sevilla ciudá a la que los romanos denominaron hispalis sobre l'orixe feniciu del términu l'historiador y hebraísta cándido maría trigueros propunxo na real academia de les bones lletres de barcelona en una teoría estremada basada nel fechu de que l'alfabetu feniciu al igual que l'hebréu carecía de vocales asina spn sphan n'hebréu y araméu significaría en feniciu el norte una denominación que tendríen tomao los fenicios al llegar a la península ibérica bordeando la costa africana viéndola al norte de la so ruta polo que ispnya sería la tierra del norte pola so parte según jesús luis cunchillos na so gramática fenicia elemental la raigame del términu span ye spy que significa forxar o batir metales asina ispnya sería la tierra na que se forxen metales aparte de la teoría d'orixe feniciu la más aceutada magar el significáu precisu del términu sigue siendo oxetu d'alderiques a lo llargo de la historia propuxéronse estremaes hipótesis basaes en semeyances aparentes y significaos más o menos rellacionaos nel entamu de la edá moderna antonio de nebrija na llinia d'isidoru de sevilla propunxo'l so orixe llariegu como deformación de la pallabra ibérica hispalis que significaría la ciudá d'occidente y que al ser hispalis la ciudá cimera de la península los fenicios y posteriormente los romanos dieron el so nome a tol so territoriu posteriormente juan antonio moguel propunxo nel sieglu xix que'l términu hispania podría provenir de la pallabra eusquera izpania que vendría a significar que xebra la mar al tar compuesta por les voces iz y pania o bania que significa dixebrar o partir al respeutive miguel de unamuno declaró en la única torga qu'alcuentro ye que según dalgunos paisanos míos el nome españa deriva del vascuence 'ezpaña' llabiu faciendo notar la posición que tien la nuesa península n'europa otres hipótesis camentaben que tanto hispalis como hispania yeren derivaciones de los nomes de dos reis llexendarios d'españa hispalo y el so fíu hispano o hispan fíu y nietu respeutivamente d'hércules de magar el periodu visigodu el términu hispania ata entós usáu xeográficamente entamó a emplegase tamién con una connotación política como amuesa l'usu de la espresión laus hispaniae pa describir la historia de los pueblos de la península nes cróniques d'isidoru de sevilla esisten delles teoríes sobre cómo xurdió'l propiu xentiliciu español según una d'elles el sufixu ol ye carauterísticu de les llingües romances provenzales y poco frecuente nes llingües romances falaes entós na península polo que cunta que tendría sío importáu de magar el sieglu ix col desendolcu del fenómenu de les pelegrinaciones medievales a santiagu de compostela polos numberosos visitantes francos que percorrieron la península favoreciendo que col tiempu se divulgara l'adautación del nome llatín hispani a partir del espagnol o espanyol col qu'ellos designaben a los cristianos de l'antigua hispania posteriormente tendría sío'l llabor de divulgación de les élites formaes les que promocionaron l'usu d'español y españoles la pallabra españoles apaez venticuatro vegaes nel cartulariu de la catedral de huesca manuscritu de mientres que nel capítulu estoria de espanna de la crónica general redautada ente y por iniciativa d'alfonsu x el sabiu emplegóse esclusivamentel xentiliciu espannoles adautación ya al castellanu d'entós que progresivamente evolucionó ta ser la llingua oficial d'españa historia edá antigua los íberos foron los primeros pueblos de los que se tien constancia escrita qu'ocuparen la península ibérica sábese qu'había poblaciones protoíberes por restos arqueolóxicos los griegos y fenicios foron los que dexaron los primeros escritos anque nunca entraron en contautu con ellos los vascones entraríen nesta categoría anguaño defínense los íberos polos sos rasgos culturales según esti criteriu los turdetanos o túrdulos qu'ocuparon les tierres del antiguu reinu de tartessos considéranse íberos mientres que según criterios etnográficos o llingüísticos nun lo seríen la bibliografía sobre los íberos ufre con frecuencia datos contradictorios y esto débese a que a vegaes adóptase un criteriu y otres otro ente los años ec y ec tomaron forma na so configuración posterior les comunidaes prerromanes del noroeste y la cornisa cantábrica entrando na edá del fierro les poblaciones qu'ocupaben una amplia estaya ente estos dos pueblos conócense como celtíberos abulta que los montes en que vivíen los vascones xamás foron dafechu romanizaes polo que se camienta l'orixe d'esta población inciertu y seguro mui antiguu como la so llingua baraxándose la posibilidá de que se tratara d'una población protoibérica alrodiu del añu ec los fenicios llegaron a la península y fundaron años dempués de la guerra de troya gadir la gades romana que güei ye cádiz ello asitia la fundación nel ec y conviértela na ciudá d'europa occidental de la que se tienen referencies más antigües de la so fundación a la so vez los griegos fundaron les sos colonies na costa mediterránea d'iberia nome que dieron a la península entre la primer y segunda de les guerres púniques ente roma y cartagu los cartaxineses invadieron la península les sos colonies más importantes afitáronles na islla d'ibiza y en cartaxena nome que debiera facer referencia a la nueva cartagu y absorbieron otres ciudaes nun entamu fenicies como cádiz o málaga derrotada cartagu roma entamaría una paulatina ocupación de la península que se prollongaría a lo llargo de cuasi años nes primeres décades de la ocupación los romanos tuvieron que facer frente al llargu sitiu de numancia ciudá celtíbera allugada nes orielles del dueru nes proximidaes de la anguaño soria que se prollongaría por cuasi años y a la guerra de guerrilles plantegada pol caudillu lusitanu viriatu tres la muerte de viriatu ec la llucha de los pueblos prerromanos escontra roma volveríase más disgregada y esporádica anque nun finaría dafechu hasta los tiempos del emperador augustu col relativu sometimientu de cántabros y astures la ocupación remataría col plenu dominiu de la península baxo'l poder romanu y la so conversión en provincia baxo'l nome d'hispania el nome d'hispania deriva d'ispania y esti a la so vez escurque d'una pallabra púnica col significáu de tierra de coneyos anque hai otres posibilidaes ver etimoloxía nel puntu d'esti mesmu artículu per primer vegada apaez con sentíu históricu en titu liviu ec que fala d'hispania y de hispani hispanos con sentíu unitariu los habitantes d'hispania adoptaron la cultura romana la so llingua y les sos lleis adquiriendo gran importancia dientro del imperiu puesto qu'inclusive tres emperadores romanos traxanu adrianu y teodosiu además del filósofu luciu ánneo séneca y otros personaxes importantes nacieron na península edá media nel añu suevos alanos y vándalos invadieron la península ibérica pocos años dempués nel los visigodos entraron n'hispania como aliaos de roma espulsando a alanos y vándalos de la península y arrequexando a los suevos en gallaecia la monarquía visigoda afitó una capital que centralizaba tanto'l poder políticu como'l relixosu en toletum sicasí el carácter eleutivu de la monarquía visigótica determinó cuasi siempre una enorme inestabilidá política carauterizada por continues rebeliones y asesinatos nel añu los árabes arriben al áfrica más noroccidental l'añu tres la victoria de los árabes frente a los godos na batalla de guadalete entamó la conquista musulmana de la península ibérica convirtiéndose ésta nun emiratu o provincia del imperiu árabe denomada alándalus con capital na ciudá de córdoba l'avance musulmán foi veloz nel cayó toledo la capital visigoda dende entós foron avanzando pal norte y toles ciudaes foron capitulando o conquistaes nel controlaben tola península anque nel norte yera más bien nominal que militar los visigodos resistieron dalgunos años más na septimania hasta'l de magar entós dirixeron los sos esfuercios hacia l'otru llau de los pirineos escontra'l reinu carolinxu esto permitió revueltes na poco controlada zona noroeste de la península dempués de la cayida del reinu visigodu la península quedó dominada hasta la cordal cantábrica onde taben los pueblos astures cántabros y vascones poco sometíos al reinu godu y dada la so escasa importancia nun sufrieron abondo la presión del islam que sustituyera na península ibérica al poder exercíu pol reinu godu munchos de los señores godos o hispanorromanos convirtiéronse al islam conservaron les sos posiciones y poder surden entós movimientos nel norte que dan aniciu a un periodu de restablecimientu del poderíu cristianu na península ibérica per un llau hacia l'añu los astures sublévense venciendo a una espedición de castigu musulmana establecen el reinu d'asturies y elixen por aclamación a pelayu como rei per otru llau na parte nororiental de la península y na septimania goda los godos que fuxeren al reinu de los francos pidieron ayuda a estos asina carlomagnu anició una serie de campañes militares col determín d'afitar un territoriu de distensión militar más conocíu como marca la marca hispánica constituyóse nel entamu del sieglu ix pa evitar la penetración de los musulmanes nel territoriu del reinu de los francos asina foi como los francos dixebraron esi territoriu n'estremaos condaos onde señores feudales d'orixe francu o godu representaben al rei de los francos teniendo poro un desenrollu dalgo estremáu al qu'esperimentaron los reinos cristianos ibéricos occidentales estos condaos en plenu procesu de feudalización emanciparíense de facto del dominiu francu dempués de la crisis carolinxa del sieglu ix al entamar a tresmitise hereditariamente los condaos magar hasta los condes de barcelona renovaron el pautu de vasallaxe colos reis francos los sieglos viii y ix significaríen un creciente poderíu musulmán na península magar de la oposición de los nucleos cristianos del norte na fin del sieglu viii l'omeya abderramán i afuyíu de siria fai d'alándalus no políticu un emiratu independiente del califatu de damascu nel sieglu x abderramán iii torna alándalus en califatu independiente de damascu ya con autonomía relixosa y non solo política como hasta entós ye una época de puxu cultural gracies a les innovaciones nes ciencias les artes y les lletres con una especial atención que dedicaron al desenrollo de les ciudaes les ciudaes más importantes foron valencia zaragoza toledo sevilla y córdoba ésta nel sieglu x con alhakam ii llegó a ser la mayor ciudá d'europa occidental cuntando con habitantes y mayor centru cultural de la época sicasí la decadencia de los territorios musulmanes entamó nel sieglu xi cuando comenzaron les pugnes ente les estremaes families reales musulmanes y el califatu s'esgayó nun mosaicu de pequeños reinos llamaos de taifes mentanto cerca de los pirineos apaecieron otros dos reinos cristianos navarra y aragón al avanzar l'espardimientu cristianu pola península el qu'hasta entós fora reinu d'asturies cola so capital fincada n'uviéu dende'l reináu d'alfonsu ii el castu trensformóse en reinu de lleón en con garcía i al repartir alfonsu iii el grande los sos territorios ente sos fíos años dempués en muertu'l rei xube al tronu ordoñu ii de lleón qu'aglutina baxo la so corona a los territorios de galicia asturies y lleón fixando definitivamente nesta ciudá la so capital y confirmando la so supremacía como reinu de lleón l'avance de les conquistes hacia'l sur y la aglutinación en tornu a lleón d'un territoriu cada vez más amplio trai consigo la nacencia de sounidaes políticuterritoriales nel so interior ye'l casu del castiella esti será adquirío pol rei navarru sanchu iii el mayor que lu dexará a la so muerte n'herencia al so fíu fernandu casáu esti cola hermana del rei lleonés formará una coalición navarrocastellana que tres una guerra y la muerte del rei de lleón na batalla de tamarón permitióy acceder al tronu d'ésti sicasí a la so muerte los territorios vuelven a ser repartíos ente los sos fíos son el reinu de lleón el reinu de galicia castiella que tamién adquier el rangu rexu y la ciudá de zamora a lo largu de los sieglos siguientes estos territorios pasarán a manes del mesmu o d'estremaos monarcas en socesives ocasiones conformando la corona de castiella con unes úniques cortes los estremaos territorios conservaben el so carácter de reinu y delles particularidaes xurídiques el rei qu'aglutinaba baxo la so corona toos estos territorios entitulábase rei de lleón de castiella de galicia añidiendo socesivamente los de los nuevos territorios que se diben conquistando ensin que sicasí conservaren una autonomía semeyada a la de la corona d'aragón asinamesmu nacerá de lleón otra unidá territorial de gran trescendencia posterior portugal que se constituyirá como reinu cal señalar a lo cabero como ún de los momentos más destacaos los reinaos d'alfonsu vi y alfonsu vii en lleón l'adopción del títulu d'emperador el primeru como emperador de les dos relixones el segundu como emperador d'españa el devenir de los reinos cristianos peninsulares nes décades siguientes pasará pola constitución de cuatro unidaes monárquiques la denominada corona de castiella conceptu qu'implica la esistencia d'un solu monarca sobre dellos y estremaos reinos y territorios lleón y la propia castiella además de galicia y otros la corona de aragón que se constituyera mediante la xunión dinástica en del reinu d'aragón y el condáu de barcelona el reinu de navarra y el reinu de portugal asina como toa una serie de reinos de taifa musulmanes nel sieglu xiii la corona de castiella la más puxante de les hispániques enantó los sos dominios hacia'l sur peninsular mientres que la d'aragón añidiría los reinos de valencia y de mallorca col rei xagó i el conquistador y posteriormente formaríen parte d'esta corona cerdeña sicilia y otros territorios del oriente mediterraneu na fin d'esti periodu y en competencia con portugal la corona de castiella anició la conquista de les islles canaries hasta entós habitaas esclusivamente polos guanches la ocupación al entamu foi llevada a cabo por parte de señores normandos que rendíen vasallaxe al rei enrique iii de castiella esti procesu de conquista nun finará hasta y será rematao por la propia aición de la corona castellana mientres na corona d'aragón la gran mortandá provocada pol andanciu de la gran peste de asina como de les males colleches qu'entamaron col ciclu de lo mal any primer provocaron una gran inestabilidá tanto social como económica a la muerte del rei martín i l'humanu los representantes de los estaos que constituyíen la corona d'aragón escoyeron nel compromisu de caspe a fernandu d'antequera de la castellana casa de trastámara como futuru rei fernandu i nel que recayíen por herencia materna los derechos dinásticos magar d'una revuelta protagonizada pol conde d'urxel fernandu i foi coronáu y entamó'l reináu de los trastámara na corona d'aragón dempués del espardimientu pol reinu de nápoles nel periodu d'alfonsu v el magnánimu la corona d'aragón sufrió una crisis nel principáu de cataluña provocada poles disputes ente xuan ii fíu de fernandu d'antequera y la xeneralidá de cataluña y el conseyu de cientu consell de cent por mor de la prindada del so fíu y herederu carlos de viana asina como poles tensiones de les clases sociales ente la busca y la biga y les revueltes de los campesinos de remensa que coincidieron cola guerra civil catalana y debilitaron a cataluña que perdió d'esi mou la hexemonía na corona aragonesa en contrapartida valencia convirtióse nel puertu marítimu que centralizó la espansión comercial de la corona d'aragón muestra de la so puxanza ye qu'algamó los habitantes a mediaos del sieglu xv paralelamente la capital llevantina esperimenta un puxu cultural conocíu como sieglu d'oru valencianu aragón ensin salida al mar quedó como proveedor de cereal ganáu y llana del restu de los estaos de la corona la so economía yera fundamentalmente agrícola y los privilexos de los ricoshomes y nobles impidieron el desendolcu d'una burguesía competente polo que'l so pesu nel marcu d'equilibrios ente los estaos de la corona aragonesa amenorgó cola xuba al tronu de fernandu'l católicu segundu fíu y herederu de xuan ii les tensiones sociales amenorgaron cola robla de la sentencia arbitral de guadalupe afitóse una nueva estructura nel campu catalán p'acabar cola conflictividá del mediu rural edá moderna na fin de la edá media col matrimoniu de sabela i de castiella y fernandu ii d'aragón estes dos corones peninsulares aliáronse conquistando'l reinu musulmán de granada en y posteriormente el de navarra en que continuó siendo un reinu acuñando moneda propia y con aduanes nel ríu ebro hasta les guerres carlistes del sieglu xix los reis navarros abellugáronse nes sos posesiones allende los pirineos y posteriormente convertiríense en rei de francia tamién entamaron una política matrimonial con portugal que finó en cuando felipe ii d'españa xubió al so tronu meciendo por cabera vez baxo un mesmu soberanu tola península ibérica en decrétase espulsión de los xudíos que nun tuvieren aceptao la conversión al cristianismu semeyando a felipe iv de francia el d'ochobre d'esi mesmu añu el xenovés cristóbal colón en nome de los reis católicos llega per primer vegada a américa coles sos naves en memoria d'esti fitu afitóse'l doce d'ochobre como'l día de la fiesta nacional d'españa antaño nomada tamién de la hispanidá y día de la raza entama la carrera pola esploración y conquista de les tierres americanes a la que se meceríen posteriormente otros países como portugal francia ya inglaterra entamando la colonización europea d'américa partiendo a islles del caribe hasta mesoamérica a cargu de francisco hernández de córdoba y dempués hernán cortes nel reináu de los reis católicos entama tamién una tímida espansión norteafricana conquistándose delles ciudaes ente elles melilla tres la muerte de sabela la católica en la so fía xuana asocédela nel tronu de castiella xuana taba casada con felipe i al que llamaron el fermosu fíu del archiduque d'austria y emperador del sacru imperiu romanoxermánicu felipe muerre bien mozu y a xuana incapacítasey por lloca el so fíu carlos i d'españa herieda les corones de castiella y aragón además del sacru imperiu romanoxermánicu y les posesiones de la casa de borgoña na so madurez decide retirase a la vida relixosa recluyéndose nel monesteriu de yuste cáceres en el so fíu felipe ii hereda la corona hispánica con toles sos posesiones y el so hermanu fernandu i d'habsburgu'l sacru imperiu romanoxermánicu felipe ii d'españa corónase rei de portugal en col nome de felipe i de portugal l'ordinal segundu caltúvolu pa respetar la vía castellana felipe i de castiella foi felipe'l fermosu nel so reináu prodúcense la victoria de lepantu en cola que se consiguió arrebater l'espardimientu de los turcos nel mediterraneu y la desastrosa aventura de la grande y felicísima armada en españa y en mayor midida castiella dada la prohibición de comerciu pa la corona de aragón sigue prosperando baxo la dinastía habsburgu per aciu del comerciu coles colonies americanes pero al tiempu sostenta guerres escontra francia inglaterra y les provincies xuníes cuando'l caberu rei de la dinastía de los habsburgu carlos ii d'españa morrió ensin descendencia felipe de borbón sobrín nietu de carlos ii y nietu del rei de francia lluis xiv asocediólu nel tronu col nome de felipe v d'españa siendo aceptáu y xuráu por tolos territorios d'españa a los pocos años de reináu prodúzse la guerra de socesión española ente y los decretos de nueva planta de felipe v suprimen o amenorguen los fueros y vezos de los reinos y territorios que llucharan escontra él na guerra de socesión dalgunos quieren ver nestos decretos una xunificación llegal d'españa pero per un llau los decretos al ser estremaos pa valencia aragón onde primero foi igual que'l de valencia pero llueu foi modificáu baleares y cataluña afectaron de miente estremada a cada territoriu y además tanto navarra como les provincies vasques y el valle d'arán que nun faltaran al so xuramentu de llealtá a felipe v siguieron calteniendo los sos fueros en españa robla'l tratáu d'utrecht col que pierde les sos posesiones europees y poro dexa de ser la primer potencia mundial el restu del sieglu xviii foi'l sieglu de la ilustración fernandu vi y carlos iii fíos y socesores de felipe v faen una política de renovación que modernizó españa no que se conoz como despotismu ilustráu nesti sieglu anque españa continúa siendo una importante potencia francia y el reinu xuníu pasen a ocupar un protagonismu cada vez mayor nel escenariu internacional edá contemporánea la edá contemporánea nun entamó mui bien pa españa en na batalla de trafalgar la escuadra hispanofrancesa foi derrotada énte gran bretaña colo que significa la fin de la supremacía española nos mares mundiales a favor de gran bretaña mientres napoleón que tomara'l poder tres trunfar la revolución francesa aprovechando les disputes ente carlos iv y el so fíu fernandu ordenó l'unviu del so exércitu escontra españa en col pretestu d'invadir portugal y cuntando cola complicidá de manuel godoy a quien prometiera'l tronu d'una de les partes nes que camentaba dixebrar el país vecín imponiendo al so hermanu xosé i nel tronu ello ocasiona la guerra de la independencia española qu'avagaría años nesi tiempu ellaboróse la primer constitución española y una de les primeres del mundu nes nomaes cortes de cádiz foi promulgada'l de marzu de festividá de san xosé polo que popularmente se la conocía como la pepa tres la derrota de les tropes de napoleón na batalla de vitoria en fernandu vii vuelve al tronu d'españa nel reináu de fernandu vii la monarquía española esperimentará'l pasu del vieyu réxime al estáu lliberal tres la so llegada a españa fernandu vii deroga la constitución de y escorrexa a los lliberales constitucionalistes dando entamu a un terriu absolutismu mentanto la guerra d'independencia hispanoamericana continuará'l so cursu y magar del esfuerciu bélicu de los defensores de la monarquía española al rematar el conflictu únicamente les islles de cuba y puerto ricu n'américa siguirán formando parte del territoriu estatal d'españa qu'al finar la década ominosa y col encontu lliberal a la pragmática sanción de a la so vez organizaráse nuevamente en monarquía parllamentaria d'estamiente entrambos procesos revolucionarios darán orixe a los nuevos estaos nacionalaes esistentes anguaño y la fin del reináu de fernandu vii señala tamién la estinción del absolutismu en tol mundu hispánicu la muerte de fernandu vii abre un nuevu periodu de fuerte inestabilidá política y económica el so hermanu carlos maría isidro encontáu nos favoratibles absolutistes rebélase escontra la designación de sabela ii fía de fernandu vii como heredera y reina constitucional y escontra la derogación de la llei sálica de la dinastía borbón qu'impedía la socesión de muyeres a la corona españando la primer guerra carlista el reináu de sabela ii caracterízase pola alternancia nel poder de progresistes y moderaos magar esta alternancia motívase más por pronunciamientos militares d'entrambos signos que por una pacífica cesión del poder en función de los resultaos eleutorales la revolución de nomada la gloriosa obligó a sabela ii a abandonar españa convocáronse cortes constituyentes que se pronunciaron pol réxime monárquicu y a iniciativa del xeneral prim úfrese la corona a amadéu de saboya fíu del rei d'italia el so reináu foi breve pol cansanciu provocáu polos políticos del momentu y el refugu d'importantes sectores de la sociedá además de pola pérdida del so cimeru encontu el mentáu xeneral prim asesináu enantes de qu'amadéu llegara a pisar n'españa siguidamente proclamóse la i república que tampoco gozó de llarga vida anque sí mui axitada n'once meses tuvo cuatro presidentes figueras pi y margall salmerón y castelar nesti convulsu periodu produxéronse graves tensiones territoriales llegándose a producir fenómenos tan pintorescos como la declaración de la ciudá de cartaxena como cantón independiente y finó colos pronunciamientos de los xenerales martínez campos y pavía que sumió'l parllamentu la restauración proclama rei a alfonsu xii fíu de sabela ii españa esperimenta una gran estabilidá política per aciu del sistema de gobiernu preconizáu pol políticu conservador antonio cánovas del castillo básase nel turnu de los partíos conservador cánovas del castillo y lliberal sagasta nel gobiernu en morrió alfonsu xii y encargóse la rexencia a la so viuda maría cristina hasta la mayoría d'edá del so fíu alfonsu xiii nacíu tres la muerte del so pá la rebelión independentista de cuba en afala a los estaos xuníos a intervenir na zona y tres el tracamundiáu incidente del españíu del acorazáu maine el de febreru de nel puertu de l'habana declara la guerra a españa cola derrota españa perdió les sos últimes colonies cuba filipines guam y puertu ricu n'ultramar sieglu xx el sieglu xx entama con una gran crisis económica y la sosiguiente inestabilidá política hai un paréntesis de prosperidá comercial afaláu pola neutralidá española na primer guerra mundial la socesión de crisis gubernamentales la marcha desfavoratible de la guerra nel rif l'axitación social y el descontentu de parte del exército desembocan nel güelpe d'estáu del xeneral primo de rivera el de setiembre de afitó una dictadura militar que foi aceptada por gran parte de les fuerces sociales y pol propiu rei alfonsu xiii na dictadura suprímense llibertaes y derechos l'abegosa coyuntura económica y el crecimientu de los partíos republicanos fai la situación cada vez más insostentable en primo de rivera presentó la so dimisión al rei y marchó a parís onde morrió al pocu tiempu asocediólu na xefatura del direutoriu''l xeneral dámaso berenguer y dempués por breve tiempu l'almirante aznar esti periodu fue nomáu dictablanda decidíu a buscar un desenguedeyu a la situación política y afitar la constitución el rei permite la celebración d'eleiciones municipales el domingu d'abril de estes dieron una rotunda victoria a les candidatures republicanosocialistes nes grandes ciudaes y capitales de provincia magar el númberu total de conceyales yera mayoritariamente monárquicu el martes d'abril el rei declara las eleiciones celebradas el domingo me revelan claramente que no tengo hoy el amor de mi pueblo esa mesma nueche exíliase en francia una vegada'l rei abandonó les sos obligaciones proclámase la ii república'l d'abril la segunda república ábrense dos etapes bieniu reformista nos dos primeros años gobernó una coalición de partíos republicanos y socialistes el d'avientu de promúlgase la constitución de la república española declaróse la llibertá de cultu la voluntariedá de la enseñanza relixosa y otórgase'l votu a la muyer lo que noxó enforma a la ilesia católica qu'emitió una pastoral posicionándose al llau de la monarquía acometióse la reforma militar amenorgando l'escesivu númberu d'oficiales pasu previu pa modernizar l'exércitu y acabar col poder autónomu de los militares poniéndolos baxo l'autoridá del poder civil emitiéronse decretos destinaos a alliviar la situación de los xornaleros de la mitá sur d'españa y acometiéronse reformes agraries y sociollaborales como la llei de contratos de trabayu de de payares de pola que se regulaben los convenios coleutivos dictaminábense les condiciones de suspensión y rescisión de los contratos afitábase per primer vegada el derechu a vacaciones pagaes díes al añu y protexíase'l derechu de fuelga que baxo ciertes condiciones nun podía ser causa de despidu n'agostu de siguiendo la senda abierta por primo de rivera y descontentu poles reformes el xeneral sanjurjo executa un golpe d'estáu que fracasa espectacularmente bieniu conservador o bieniu negru nes eleiciones celebraes en nes que per primer vegada como consecuencia de la constitución de exerciten el so derechu al votu les muyeres trunfaron les dreches anque ensin mayoría suficiente nesti periodu payares de febreru de gobernaron los partíos de centruderecha encabezaos pol partido republicano radical d'alejandro lerroux xunto cola derecha católica de la ceda a diferencia de la relativa estabilidá política del primer bieniu colos dos gobiernos presidíos por manuel azaña el segundu foi un periodu nel que los gobiernos presidíos pol partido republicano radical tuvieron un permediu de tres meses de vida formáronse gobiernos en dos años ente los puntos básicos taben revisión de la constitución de y de la llexislación reformista del primer bieniu especialmente la social y la relixosa y abolición de la llei de reforma agraria de declaróse una amnistía por delitos políticos lo que sacó de la cárcel a tolos condergaos pol intentu de golpe d'estáu d'agostu de encabezáu pol xeneral sanjurjo conxelación de los salarios ya inclusive disminución aumentu de la xornada llaboral el clero volvió a cobrar sueldos del estáu reforzóse'l papel de los militares de duldosa llealtá hacia la república pese al xuramentu que toos ellos fixeran asina los más significaos ocuparon los puestos clave na cúpula militar el xeneral fanjul un conocíu monárquicu ultraderechista ocupó la subsecretaría del ministeriu el xeneral franco foi'l xefe del estáu mayor central a pesar de la oposición del presidente de la república en cuantes a la política agraria nun se renovó la ley de yunteros polo que miles de families viéronse espulsaes de sópitu de les tierres que cultivaben les organizaciones socialistes de xornaleros quedaron dafechu estartaes y los xurados mixtos nel campu dexaron de funcionar la entrada de la ceda nel gobiernu n'ochobre de desencadenó'l fechu más importante del periodu la revolución d'ochobre de que tuvo'l so focu n'asturies l'exércitu intervién y la insurrección acaba con más de mil muertos nos meses siguientes a la revolución d'asturies nun hai tampoco un plan de gobiernu perceutible más allá de la represión de los revolucionarios asturianos o los intentos de inculpar a azaña nos fechos les presiones recibíes dende tolos grupos parllamentarios acaben cola disolución de les cortes y la convocatoria de les eleiciones de febreru de eleiciones de tanto los grupos de derecha como d'esquierda formen llistes comunes p'agrupar el votu la ceda temerosa de nun consiguir la mayoría absoluta organiza'l frente nacional pela so parte los republicanos d'azaña y los socialistes a los que se sumen los comunistes ensámense nel frente popular la campaña desendólcase n'ambiente belicosu el resultáu foi axustáu el frente popular consigue'l de los votos más de escaños mentanto que'l frente nacional del votu malpenes escaños los conflictos d'orde públicu sucédense y son constantes los falanxistes insisten en provocar disturbios y en cometer atentaos escontra militantes d'otros partíos y fuerces del orde los grupos revolucionarios entamen una campaña de fuelgues ocupaciones de tierres y ataques a edificios relixosos dende les eleiciones asocediéranse les reuniones de xenerales pa propiciar un pronunciamientu militar en marzu de l'atentáu por parte de falanxistes escontra jiménez de asúa intelectual socialista y ún de los padres de la constitución de da lugar a la illegalización de la falanxe y a la detención de la so xunta política incluido josé antonio primo de rivera a finales d'abril dende la cárcel primo de rivera redactó una carta dirixida a los oficiales del exércitu que se distribuyó'l de mayu nella facía un llamamientu a la sublevación guerra civil el de xunetu de subleváronse les guarniciones del áfrica española dando aniciu la guerra civil españa quedó dixebrada en dos zones una baxo l'autoridá del gobiernu republicanu y otra controlada polos sublevaos na que'l xeneral francisco franco foi nomáu xefe d'estáu el sofitu alemán ya italianu a los sublevaos muncho más firme que'l sofitu de la xunión soviética y méxicu a la españa republicana y los continuos enfrentamientos ente les facciones republicanes permitieron la victoria de los sublevaos el d'abril de dictadura la victoria del xeneral franco supunxo l'afitamientu d'un réxime autoritariu el desendolcu d'una fuerte represión sobre los vencíos obligó al exiliu a miles d'españoles y condergó a otros tantos a la muerte o al internamientu en campos de trabayu el réxime practicó axusticiamientos asesinatos y desapaiciones forzoses más de desapaecíos la persecución política represión educativa relixosa y llingüística foi la tónica de años dende'l primer momentu los monárquicos vieron na llegada de los conservadores al poder como una bona ocasión pa retomar la so influencia sicasí los primeros años de la dictadura nun dexaron espaciu a la monarquía xuan de borbón conde de barcelona y padre de xuan carlos foi ún de los personaxes clave nesti periodu tres de la muerte d'alfonsu xiii nel exiliu yera'l principal aspirante al tronu mentanto'l pronunciamientu escontra la ii república quiso delles vegaes xuntase a les tropes golpistes cosa que refugó franco mentanto la ii guerra mundial estropiáronse les rellaciones ente'l conde de barcelona xuan de borbón el conde de barcelona criticó la posición proalemana de franco qu'ayudó direutamente al exe bandu conformáu por alemaña italia y xapón que lluchaba escontra los aliados col unviu de la división azul combatientes voluntarios españoles al frente oriental el dictador tomó baxo la so tutela y supervisión a xuan carlos i de borbón que viaxó con años a españa pa la so educación magar que franco caltuvo al país non belixerante na ii guerra mundial el so non disimuláu sofitu a les potencies del exe afaló a un aisllamientu internacional de calter políticu y económicu el resultáu foi un desastre económicu absolutu fundiéndose la producción a niveles inferiores a los algamaos enantes de la república la fame y la miseria azotó al réxime que namái contaba cola ayuda de rexímenes amigos salazar en portugal y perón n'arxentina aporte de trigu la decadencia del réxime sumió al estáu nuna fondera crisis en acabóse l'ayuda arxentina y el réxime énte la profunda crisis viose obligáu a buscar ayudes nesta situación el réxime de franco dexó de ser un enemigu políticu pa convertise n'alliáu estratéxicu pal control del sur d'europa na guerra fría ente estaos xuníos y la xunión soviética esto fizo que'l réxime franquista tuviese acercamientu a estaos xuníos fuera toleráu poles potencies occidentales y a la fin reconocío por les mesmes finando'l so aisllamientu robláronse alcuerdos económicos con estaos xuníos permitiendo l'asitiamientu de bases militares conxuntes hispanoestaoxunidenses n'españa en el presidente americanu truman concedió a españa millones de dólares y nel periodu comprendíu ente y españa recibió un total de millones de dólares poles bases militares asina mesmo españa consiguió l'ayuda del fmi y de la oece en marruecos que fora protectoráu español y francés adquirió la so independencia en franco nomó a xuan carlos de borbón nietu d'alfonsu xiii príncipe d'españa el so socesor a títulu de rei transición y democracia el dictador morrió'l de payares de a los dos díes proclamóse rei a xuan carlos i que tuviera baxo la tutela del dictador dende los diez años abrióse un periodu conocíu como transición remató col afitamientu d'una monarquía parllamentaria en dempués de la renuncia a los sos derechos históricos realizada por d xuan de borbón pá del rei tres les primeres eleiciones democrátiques adolfo suárez del partíu unión de centru democráticu centrodrecha foi elixíu presidente de gobiernu llevó a cabu importantes reformes polítiques y entamó les negociaciones pa la entrada d'españa na comunidá económica europea dimitió en nesti periodu la banda terrorista vasca eta cometió un gran númberu d'atentaos especialmente escontra miembros del exércitu y de les fuerces de seguridá asina como otros de calter indiscrimináu na sesión de votación d'investidura del socesor de suárez leopoldo calvosotelo ucd el de febreru f tuvo llugar un intentu de golpe d'estáu aniciáu por altos mandos militares el congresu de diputaos foi tomáu pol teniente coronel tejero l'intentu foi albortáu el mesmu día en roblóse en bruxeles el protocolu d'aferimientu a la otan dando aniciu al procesu d'inxertadura na alianza que remató na primavera de demientres el gobiernu d'ucd nes eleiciones siguientes venció'l partíu socialista obreru español con felipe gonzález como presidente de gobiernu caltúvose nel poder nes trés siguientes llexislatures en españa incorporóse a la comunidá económica europea precursora de la xunión europea y esi mesmu añu celebróse un referendu nel que se consultó al pueblu sobre la permanencia o non na otan el psoe defendió'l sí en españa apaeció de forma llamativa nel escenariu internacional cola celebración de los xuegos olímpicos en barcelona la declaración de madrid como ciudá cultural europea y la celebración en sevilla de la esposición universal expo nesti periodu prodúxose una fonda modernización de la economía y la sociedá españoles caracterizada poles reconversiones industriales y la sustitución del modelu económicu tardofranquista por otru de corte más lliberal lo qu'afaló a trés importantes fuelgues xenerales la xeneralización del pensamientu y los valores contemporáneos a la sociedá española el desendolcu del estáu de les autonomíes la tresformación de les fuerces armaes y l'enorme desendolcu de les infraestructures civiles sicasí hubo tamién una situación d'eleváu desemplegu y hacia la fin del mesmu prodúxose una importante entrulladura económica que nun entamó'l so recobramientu hasta cuando la tasa de desemplegu amenorgó del al y se destapó'l casu gal de terrorismu d'estáu les eleiciones de dieron la victoria al partíu popular con josé maría aznar como presidente cargu qu'exerció per dos llexislatures algamando nes eleiciones xenerales de la mayoría absoluta que caltuvo hasta onde'l psoe declaró vencedor sieglu xxi el sieglu xxi entamó colos efectos del de setiembre de que llevaron a españa a venceyase en dos conflictos la ocupación d'afganistán y la invasión d'iraq esti últimu conflictu y la xestión del atentáu del de marzu de en madrid provocaron un distanciamientu ente'l gobiernu y parte de la opinión pública española too ello desembocó na eleición d'un nuevu gobiernu del psoe tres les eleiciones xenerales celebraes el de marzu de l'euru moneda oficial na llamada zona euru d'europa dende convirtióse na moneda de cambiu oficial el de xineru de reemplazando a la peseta los ciudadanos entamaron a usalu na vida cotidiana magar de les protestes pola xuba encubierta de los precios que supunxo esti cambiu de moneda ente y prodúxose una importante espansión de la economía española basada fundamentalmente nel sector de la construcción que quedó acenada poles consecuencies globales de la crisis económica de na fin del sieglu xx españa recibió a una gran cantidá d'inmigrantes de países llatinoanoamericanos como ecuador colombia arxentina bolivia perú o república dominicana asina como d'estremaes zones d'áfrica asia y europa el fuerte crecimientu económicu de tipu espansivu que presentó'l país dende requirió una gran cantidá de mano d'obra según anunció'l direutor del bancu d'españa en febreru de españa podría asitiase como la séptima mayor economía del mundu el partíu socialista obreru español ganó les eleiciones celebraes el de marzu de convirtiéndose josé luis rodríguez zapatero nel quintu presidente del gobiernu de la democracia con zapatero como presidente del gobierno retírense les tropes españoles que permanecíen n'iraq ello ocasionó un considerable enfriamientu de les rellacionies diplomátiques colos estaos xuníos roblóse la constitución europea y realizóse'l referendu de la constitución europea nel que los ciudadanos españoles aprueben el tratáu tamién s'aprobó'l matrimoniu homosexual ente otres reformes de calter social prometíes nel programa eleutoral de los socialistes el miércoles de marzu de la organización terrorista eta anunció'l so segundu altu al fuegu frayáu'l sábadu d'avientu d'esi mesmu añu col allugamientu d'una furgoneta bomba na recién estrenada terminal del aeropuertu de barajas atentáu nel que dos persones perdieron la vida les eleiciones del de marzu de dieron la victoria de nuevo al psoe y renovaron el gobiernu de josé luis rodríguez zapatero los socialistes ganaron los comicios con escaños más que nes eleiciones de frente a los del partíu popular más que nes eleiciones de los partíos nacionalistes sofrieron un importante descensu a esceición de ciu que caltuvo los sos diputaos izquierda uxunida perdió'l so grupu parllamentariu propiu nel congresu de los diputaos al algamar solo escaños les eleiciones de postiaron y reforzaron el bipartidismu gobiernu y política españa ye una monarquía parllamentaria con un monarca hereditariu qu'exerce como xefe d'estáu el rei d'españa y un parllamentu bicameral les cortes xenerales división de poderes el poder executivu fórmalu un conseyu de ministros presidíu pol presidente del gobiernu qu'exerce como xefe de gobiernu ye'l monarca quien propón al presidente del gobiernu tres les eleiciones xenerales y quien lu caltién nel cargu mientres conserve l'enfotu del congresu de los diputaos el poder llexislativu afítase nes cortes xenerales que son el órganu supremu de representación del pueblu español les cortes xenerales compónense d'una cámara baxa el congresu de los diputaos y una cámara alta el senáu el congresu de los diputaos cuenta con miembros elixíos por votación popular en llistes zarraes y per aciu de representación proporcional escoyíos por circuscripciones provinciales pa servir en llexislatures de cuatro años el sistema nun ye absolutamente proporcional pola mor de qu'esiste un númberu mínimu d'escaños por circuscripción y úsase un sistema proporcional soncemente correxíú pa favorecer les llistes mayoritaries el sistema d'hondt el senáu cunta anguaño con escaños de los que son escoyíos direutamente per aciu del votu popular por circuscripciones provinciales en cadaguna de les cuales elíxense senadores siguiendo un sistema mayoritariu pa la llista mayoritaria pa la siguiente esceptu nes islles baleares y canaries nes que la circuscripción ye la islla y los otros son designaos polos órganos autonómicos pa servir tamién por periodos de cuatro años el poder xudicial ta formao pol conxuntu de xulgaos y tribunales integráu por xueces y maxistraos que tienen la potestá d'alministrar xusticia en nome del rei víase poder xudicial d'españa estáu de les autonomíes españa ye anguaño lo que se noma un estáu d'autonomíes un estáu formalmente unitariu pero que funciona como una federación descentralizada de comunidaes autónomes cada una d'elles con estremaos niveles d'autogobiernu les diferencies dientro d'esti sistema débense a que'l procesu de trespasu de competencies del centru a la periferia foi atalantao nun entamu como un procesu asimétricu que garantizara un mayor grau d'autogobiernu solo a aquelles comunidaes que buscaben una triba de rellación más federalista col restu d'españa comunidaes autónomes de réxime especial andalucía cataluña galicia navarra y país vascu per otru llau el restu de comunidaes autónomes comunidaes autónomas de réxime común dispondría d'un menor autogobiernu sicasí taba albidrao qu'a midida que foran pasando los años estas comunidaes foran adquiriendo gradualmente más competencies anguaño españa ta considerada como ún de los países europeos más descentralizaos ya que tolos sos estremaos territorios alministren de miente llocal los sos sistemes sanitarios y educativos asina como dalgunos aspectos del presupuestu públicu dalgunos d'ellos como'l país vascu y navarra además alministren la so financiación pública cuasi ensin cuntar esceición fecha del cupu cola supervisión del gobiernu central nel casu de cataluña navarra y el país vascu tán equipaos colos sos propios cuerpos policiales dafechu operativos y enxebre autónomos que reemplazan les funciones de la policía nacional nestos territorios sacante en navarra aínda en procesu de trespasu víase mossos d'esquadra ertzaintza y policía foral de navarra defensa la responsabilidá de la defensa nacional recái nes fuerces armaes que tienen asignaes per aciu del artículu octavu de la constitución española la misión de garantizar la soberanía e independencia de españa defender su integridad territorial y el ordenamiento constitucional les fuerces armaes españoles dixebráronse tradicionalmente en trés armaes exércitu de tierra armada y exércitu del aire a estes armeas súmase la guardia real un cuerpu protocolariu esgayáu que fai llabores fundamentalmente de seguridá españa forma parte de les naciones más importantes del eufor y del eurocuerpu asina mesmu ocupa una posición destacada na estructura de la otan na qu'inxirió en además de ser la sexta flota naval más poderosa y poseer el cuerpu d'infantería de marina más antiguu del mundu política internacional españa forma parte d'organizaciones globales como les naciones xuníes dende'l d'avientu de la organización del tratáu del atlánticu norte dende'l de mayu de y la organización pa l'andecha y el desendolcu económico continentales como la xunión europea dende'l de xineru de la organización pa la seguridá y la facendera n'europa el tratáu de la xunión europea occidental y de l'axencia europea de defensa y organizaciones que estrechen llazos hestóricos y culturales del vínculu transatlánticu como la xunión llatina la comunidá iberoamericana de naciones y l'abinia el gobiernu español contribúi a la financiación de la onu nun del so presupuestu añal drechos humanos na robla y ratificación de la convención escontra la tortura y otros tratos o penes crueles inhumanos o degradantes cat y na convención internacional sobre la eliminación de toles formes de discriminación racial cerd españa reconoció la competencia de recibir y procesar comunicaciones individuales por parte del comité pa la eliminación de discriminación racial perteneciente a la comisión de drechos humanos organización territorial españa ye un estáu organizáu territorialmente en comunidaes autónomes y ciudaes autónomes el títulu viii de la constitución afita la organización territorial del estáu en municipios provincies y comunidaes autónomes éstes con competencies pa xestionar los sos propios intereses con un ampliu nivel d'autonomía poderes llexislativos presupuestarios alministrativos y executivos nes competencies esclusives que l'estáuyos garantiza al traviés de la constitución de cada estatutu d'autonomía anque navarra nun se constituyó propiamente en comunidá autónoma siendo una comunidá foral y nun teniendo desendolcáu un estatutu d'autonomía sinón articulando un ameyoramientu de los sos fueros tradicionales ye considerada comunidá autónoma a tolos efectos según la interpretación del tribunal constitucional cada comunidá autónoma ta formada por una o delles provincies faciendo un total de dende adoptóse nomenclatura de les unidaes territoriales estadístiques o unidaes nuts de trés niveles con fines meramente estadísticos basaos nes normatives europées y fixados pol eurostat les provincies españoles y les dos ciudaes autónomes alcuéntranse clasificaes nos niveles nuts les comunidaes autónomes alcuéntrense clasificaes nos niveles nuts y pa los niveles nuts creáonse los grupos de comunidaes autónomes reclamaciones territoriales y territorios en disputa españa reclama históricamente la retrocesión de la colonia anguaño territoriu británicu d'ultramar de xibraltar magar amosóse últimamente favoratible a fórmules de soberanía compartida la reclamación entamó dende'l momentu en que tropes angloholandeses tomaron la plaza en nome del archiduque carlos durante la griesca de socesión española pasando posteriormente a manes britániques per aciu del tratáu d'utrecht la reclamación que incluyó operaciones militares foi particularmente intensa durante'l sieglu xviii sumió durante'l xix y primer metada del xx y foi llevada pol gobiernu franquista a naciones xuníes durante la década de ellí encuadrada nos procesos descolonizadores españa obtuvo l'encontu a la so postura al reconocer les resoluciones al efeutu y que'l procesu descolonizador debía respetar el drechu a la integridá territorial d'españa y que los intereses y non los deseyos de los xibraltareños debíen ser respetaos víase historia de xibraltar'' españa nun reconoz sicasí la soberanía británica sobre l'istmu qu'amece'l continente col peñón otramiente portugal nun reconoz la soberanía española sobre la fastera na provincia de badajoz d'olivenza qu'inclúi los municipios d'olivenza y táliga magar nun reclama activamente la so soberanía cedida por portugal a españa per aciu del tratáu de badajoz les resoluciones del congresu de viena son interpretaes de forma diverxente por dambos países mientres portugal camienta qu'aquelles obligaben a españa a devolver olivenza españa cuida que se trata d'una cenciella declaración de bonos deseyos ensin capacidá resolutiva razón pola qu'olivenza siguió amecida a españa a la fin españa nun reconoz les pretensiones de soberanía de portugal sobre les islles xabaces tamién la soberanía sobre'l despobláu isllote de perejil alcuéntrase disputada con marruecos anque desaloxada tres l'incidente de la islla perejil por alcuerdu ente entrambos países nun s'alcuentra asitiada ellí denguna fuerza militar o policial ensin que denguna de les partes tenga renunciao a les sos pretensiones de soberanía otramiente marruecos reclama informalmente la cesión de los territorios de ceuta y melilla asina como les denominaes places de soberanía nel continente africanu dalgunos movimientos irredentistes en marruecos como'l partíu istiqlal reclamen l'inxerimientu nel nomáu gran marruecos de les islles canaries independentismu esisten n'españa estremaos movimientos políticos de signu independentista venceyaos a nacionalismos como por exemplu'l vascu el gallegu o'l catalán que reclamen la independencia d'españa de los territorios nos que son activos estos movimientos danse cimeramente en cataluña galicia navarra y el país vascu onde esisten partíos esplícitamente independentistes como la unión do povo galego esquerra republicana de catalunya aralar o ea asina como los seguidores de la llamada izquierda abertzale la so postrera denominación formal ye batasuna partíu illegalizáu n'españa pero llegal en francia otramiente partíos como'l bng pnv y ciu oscilen ente postures autonomistes y abiertamente independentistes arriendes esisten otros nacionalismos de menor influencia como'l castellán y l'andaluz y partíos políticos que los refrenden como'l pcas y eulvca iulvca xeografía asitiada n'europa occidental ocupa la mayor parte de la península ibérica y fuera d'ella dos archipiélagos el de les islles canaries nel océanu atlánticu y el de les islles baleares nel mar mediterraneu y dos ciudaes ceuta y melilla nel norte d'áfrica asina como l'enclave de llivia en francia arriendes tien posesiones menores non continentales como les islles chafarines el peñón de vélez de la gomera y el peñón d'alhucemes toos frente a la costa africana la islla d'alborán les islles columbretes y una serie d'islles y isllotes alcuéntranse frente a les costes peninsulares n'estensión territorial ye'l cuartu país d'europa per darrera de rusia que ye'l mayor inclusive teniendo en cuenta solo'l territoriu conteníu n'europa ucraína y francia y el segundu de la xunión europea les llendes físiques d'españa son les siguientes al oeste portugal y l'océanu atlánticu el mar mediterraneu al este l'estrechu de xibraltar océanu atlánticu y mar mediterraneu al sur y los pirineos xunto col golfu de vizcaya y el mar cantábricu al norte clima españa tien un clima mui estremáu a lo llargo de tol so territoriu predomina el calter mediterraneu en cuasi tola so xeografía les costes del sur y mediterranees tienen un clima nomáu mediterraneu de costa que tamién tien el valle del guadalquivir temperatures suaves precipitaciones abondantes cuasi tol añu exceptu en branu a midida que nos adentramos nel interior el clima ye más estremu alcontrámonos col clima mediterraneu continental qu'abarca cuasi tola península temperatures baxes n'iviernu altes en branu y precipitaciones irregulares dependiendo de la posición xeográfica polo xeneral les comunidaes occidentales reciben más precipitaciones que les orientales asina pues galicia y el cantábricu tienen un clima oceánicu caracterizáu pola abondanza de precipitaciones durante tol añu especialmente n'iviernu y unes temperatures fresques el clima de monte puede observase n'altitudes altes cordillera cantábrica pirineos altos puntos de la c ibérica sistema central y cordilleres bétiques asina como n'altitúes altes en canaries au se dan temperatures baxes iviernos fríos o mui fríos y precipitaciones xeneralmente abondantes los climes áridos o semiáridos menos de mm añales alcontrámoslos en dellos puntos peninsulares del este almería afamáu'l desiertu de tabernas o'l cabu de gata au se rexistren menos de mm añales granada guadix murcia alicante y valle del ebru onde l'efeutu foehn ye'l principal causante de tan baxes precipitaciones el calter sotropical ye característicu de les islles canaries con unes temperatures calecíes durante tol añu y poques precipitaciones más abondantes nes islles occidentales sicasí esti clima tamién se da nes costes sureñes de la península málaga granada almería onde tienen temperatures relativamente cálides mentanto tol añu anque les precipitaciones son dalgo más abondantes qu'en canaries sistemas montañosos el relieve d'españa carauterízase por ser eleváu abondo con una altitú media de metros y montés si se compara col restu de países d'europa con esceición de suiza austria y los microestaos d'andorra y liechtenstein cuya altitú permediu ye mayor abondo na españa peninsular el relieve articúlase alredor d'un gran tesu central qu'ocupa la mayor parte del centru de la península ibérica y que tien una altitú media de metros fuera de la meseta ta la depresión del ríu guadalquivir asitiada nel suroeste de la península y la del ríu ebru nel noreste de la mesma los cimeros sistemes montañosos son pirineos sistema ibéricu cordal cantábrica sistema central y cordales bétiques sobética y penibética demografía españa tenía habitantes en xineru de la densidá de población de habkm ye menor que la de la mayoría d'otros países d'europa occidental y la so distribución a lo llargo del territoriu ye mui irregular les zones más densamente poblaes concéntranse na costa y alredor de madrid mientres que'l restu del interior alcuéntrase mui soncemente ocupáu árees metropolitanes l'aniciu d'entidaes alministratives qu'agrupen a los municipios que costitúin un área metropolitana ta nes manes de les comunidaes autónomes hasta'l momentu nun esiste denguna área metropolitana regulada por un órganu alministrativu asina por exemplu l'área metropolitana de barcelona foi suprimida en pola xeneralidá de cataluña dalgunes árees metropolitanes coinciden sicasí con comarques que la so regulación ta tamién en manes de les comunidaes autónomes asina ya too según estudios non oficiales les árees metropolitanes en sentíu demográficu que sobrepasaben en los habitantes son les siguientes área metropolitana de madrid habitantes área metropolitana de barcelona habitantes área metropolitana de valència habitantes área metropolitana de sevilla habitantes área metropolitana de málaga habitantes área metropolitana de bilbao habitantes área metropolitana central d'asturies habitantes área metropolitana de alacantelx habitantes área metropolitana de zaragoza habitantes área metropolitana de vigo habitantes área metropolitana de granada habitantes área metropolitana de la bahía de cádiz habitantes área metropolitana de las palmas de gran canaria habitantes área metropolitana de murcia habitantes demografía habitantes en según el institutu nacional d'estadística ine distribuyíos per comunidaes autónomes según la siguiente tabla referencies enllaces esternos otan
el principáu d'asturies principao d'asturias en gallegoasturianu principado de asturias en castellanu o simplemente asturies ye una comunidá autónoma uniprovincial d'españa asítiase nel noroeste de la península ibérica llendando al norte col mar cantábricu al oeste con galicia al este con cantabria y al sur con castiella y llión recibe'l nome de principáu por razones históriques al ostentar l'herederu de la corona d'españa'l títulu nobiliariu de príncipe d'asturies asturies tien una población en retrocesu de habitantes repartíos per un territoriu de km dividíu alministrativamente en conceyos la so capital ye la ciudá d'uviéu mentes que xixón ye la llocalidá más poblada otros conceyos con gran población son avilés siero mieres o llangréu asturies según el so estatutu d'autonomía ta considerada comunidá histórica nel so artículu poseye un muérganu d'autogobiernu d'orixe medieval llamáu xunta xeneral fundáu nel añu como consecuencia de la so tresformación en principáu por orde de xuan i de castiella tamién poseye dos idiomes propios l'asturianu y el gallegoasturianu llingües que nun siendo consideraes oficiales cuenten con un estatus xurídicu de proteición toponimia el términu asturies vien dau pol nome de los sos antiguos pobladores los ástures primitivos habitantes de les ribes del ríu ástura l'esla hasta la dominación romana el nome d'ástures englobaba non solo a los de la meseta cismontanos sinón tamién a la xente del norte tresmontanos ye bien dable que l'etnónimu ástures designare nun principiu a una de les munches tribus que más tarde pasaren a definir un conxuntu de xentilidaes baxo un mesmu nome por asemeyu como asina asocedió ente los galaicos colos kallaekos de toles maneres nun paez haber dulda que los stures tomaren el nome del ríu qu'habitaben el stura esla la etimoloxía rellaciona astura cola raíz pie protoindoeuropéu steur pokorny ampliu enancháu qu'aplicao a una corriente fluvial pudiere significar tamién pasu abegosu amás de ser un axetivu afayadizu pa designar al ríu más importante del territoriu ástur nun ofrez oxeción llingüística nenguna ye propio del celta camudar el diptongu ie eu primero en ou y dempués en u teutates touta tutatis y una bona prueba d'ello dánosla estrabón cuando trescribe'l nome antiguu na forma astoures el raigañu caltiénse nel sánscritu sthūrá enancháu trupu avésticu stūra ampliu enancháu llargu xermanu stūr ampliu islandés stūra y les más variaes formes del alemán y anglosaxón stieren stiuri stiura stiure steuer stēor etc y magar que nun s'afayen fácilmente vocablos derivaos d'esta raíz nes llingües celtes de güei tuvo de ser d'usu común nel galu darréu la bayura d'hidrónimos conseñaos na bretaña pliniu glosa'l stur y un sturia na boca l'elba na galia cisalpina asitiábase la tribu de los esturos y un ríu stura anguaño trés ríos en kent suffolk y dorset llámense stour amás del esla en llión astura y un regatu de nome astuera en llastres colunga suxeríerase otra hipótesis astura pue remanecer del euskera asturu suerte aztikeria maxa aztura vezu o asta y ura peña y agua respeutivamente y en tal casu sería orixinalmente una designación de los vascones pa los celtes o la rexón qu'ocupaben el mesmu hidronímicu ástura documéntase como estola nel oriente d'asturies nun escritu de pa referise al ríu seya al que los romanos llamaríen simplemente como fluvium historia ocupada por grupos humanos dende'l paleolíticu inferior nel superior asturies carauterizóse poles pintures rupestres de la so rexón oriental nel mesolíticu desendolcóse una cultura orixinal l'asturiense introduciéndose darréu la edá del bronce identificada polos sos megalitos y túmulos na edá del fierro el territoriu tuvo sometíu a la influyencia cultural celta con raíces na tradición llocal del bronce final atlánticu desenrolláronse un conxuntu de comunidaes que construyiríen y habitaríen en castros estes poblaciones evolucionaríen llocalmente a lo llargo de tol primer mileniu enantes de la nuesa era hasta l'arribada de los romanos al noroeste peninsular que percibiríen a diches poblaciones como parte d'una materialidá étnica los ástures que nun correspondería cola realidá ya que difícilmente eses comunidaes caltendríen una conciencia clara de pertenencia a una estructura sociopolítica más allá d'entidaes llocales comarcales estructuraes n'unidaes territoriales como valles o cuenques fluviales la conquista romana ente'l ec y el ec fadría entrar a asturies na historia nesti periodu romanu destaquen les esplotaciones auríferes realizaes pol estáu romanu col oru del occidente asturianu como centru del esquema territorial n'época altoimperial la esplotación minera decayería nos sieglos iiiii dc en favor de les mines romanes de la rexón de la dacia conquistada pal imperiu entóncenes l'otru esquema complementariu d'estos momentos seríen les esplotaciones agropecuaries les villes romanes como les de veranes xixón o memorana ena amás del surdimientu de nucleos fortificaos como sessio xixón tres más d'un sieglu ensin presencia forana los suevos y los visigodos ocuparon el territoriu nel sieglu vi anque'l so grau d'influyencia cultural y política ye tovía discutíu ente los historiadores l'abanicu va ente los que defenden la independencia dafechu del reinu de toledo hasta los que falen d'una total visigotización magar les escavaciones arqueolóxiques más recientes faen suponer la presencia d'una estructura política indíxena estable dende mediaos del sieglu vii dando mayor verosimilitú a la postura primera nel sieglu viii nel contestu de la conquista musulmana de la península ibérica asturies amuésase como un área de difícil penetración y influyencia si bien el grau de presencia musulmana tamién ye un tema debatíu acordies col mitu establezse en la independencia del reinu d'asturies tres la victoria de pelayu na batalla de cuadonga de magar entós esti reinu escomienza la so espansión incorporando baxo la so órbita'l desiertu demográficu dende'l ríu eo hasta'l dueru creando per esti periodu un arte propiu l'arte asturianu estendíu pelos sos dominios hasta'l sur de galicia nel sieglu x el centru de poder treslládase dende uviéu a llión dando llugar al reinu de llión dende esi momentu l'aislamientu favorecíu pola cordelera cantábrica el treslláu de los centros de decisión del reinu y el movimientu de la frontera colos reinos de taifes d'alándalus fai que les referencies históriques seyan escases tres la rebelión del fíu d'enrique ii de trestámara créase'l principáu d'asturies hebo dellos intentos d'independencia los más conocíos fueron los del conde gonzalo peláez o la reina urraca qu'inda consiguiendo importantes victories al final fueron derrotaos poles tropes de castiella nel sieglu xvi algamó pela primer vegada los habitantes duplicándose cola llegada del maíz americano nel sieglu siguiente el de mayu de la xunta xeneral del principáu d'asturies declárase soberana y decláray la guerra a francia siendo la primer institución d'españa en refugar la invasión asturies solicida ayuda a inglaterra de manera oficial unviando emisarios a esti país nesi momentu fórmense cuerpos militares propios como'l reximientu de candás y lluanco el de xineru de l'oficial rafael del riego oriundu de tuña tinéu sublévase en cádiz proclamando la constitución de dende entama la esplotación del carbón aniciando la revolución industrial nel país especialmente na zona centru del principáu más tarde establécense otres industries siderúrxiques puxantes en la felguera mieres y xixón nel sieglu xix y n'avilés na segunda metá del xx arriendes de la industria naval dende'l xix el d'ochobre de la cuenca minera entama un alzamientu revolucionariu contra'l gobiernu de la ceda recién constituyíu dalgo qu'entendíen como un avance del facismu n'españa y el so cabezaleru josé maría gil robles yera consideráu por munchos como'l hitler español la revolución de duró díes siendo reprimida duramente pol exércitu de la república española nel corriente d'esta sulevación minera proclámase la república d'obreros y campesinos d'asturies na revolución d'ochobre protagonizada polos mineros de les cuenques uviéu queda afarada en bona parte lleguen a quemase ente otros edificios el de la universidá atacáu polos revolucionarios que cuntaba con una biblioteca na que guardaba fondos bibliográficos de valor estraordinariu que nun se pudieron recuperar o'l teatru campoamor nesti casu prendíu poles fuercies gubernamentales la cámara santa na catedral foi dinamitada anque pudieron salvase les sos ayalgues el de xunetu de col xeneral francisco franco bahamonde como cabezaleru una parte del exércitu español sulevóse contra'l gobiernu de la ii república dando empiezu a la guerra civil n'astuties el conflictu divídese en dos bandos al sumase uviéu al güelpe d'estáu del de xunetu el d'agostu de proclámase en xixón el conseyu soberanu d'asturies y llión presidíu pol dirixente sindical y socialista belarmino tomás que llegó a solicitar l'ingresu na sociedá de naciones el d'ochobre de acaba'l conflictu cola victoria de les tropes nacionalistes nel frente norte y l'exiliu de los miembros del conseyu soberanu nos años y nel términu d'una dura represión a lo llargo de los cuarenta años de dictadura franquista la política proteicionista fadría d'asturies la sesta provincia más rica d'españa propiciao tamién poles nacionalizaciones de la minería siderurxa y del sector naval nel añu apaez el llamáu surdimientu época de renacencia cultural y llinguística asturianes promovida por organizaciones asturianistes como conceyu bable al tiempu qu'esporpollaba movimientu autonomista en recupérense los ayuntamientos democráticos y en concédese l'autonomía destaca tamién la influyencia escasa del asturianismu políticu encabezada entóncenes pol partíu asturianista que solo algamó representación na xunta xeneral en dos ocasiones iii y iv llexislatures fuertemente afeutáu pola reconversión industrial de la década de el principáu tenta güei de potenciar los sos recursos paisaxísticos y naturales con vistes al sector turísticu xeografía física asturies tien una superfície aproximada de km llenda al norte col mar cantábricu al oeste con galicia al sur cola provincia de llión y al este con cantabria la so situación xeográfica favoreció un aislamientu históricu cola meseta y un acercamientu de les rellaciones mercantiles y de comunicación col llamáu arcu atlánticu cerca del del territoriu asturianu dedícase a superficie forestal el a cultivu y paciones y el a aries urbanes o d'usu artificial del suelu llocalización divisiones alministratives tres la muerte del rei pelayo el territoriu asturianu algamaba cásique'l d'anguaño ye nel llibru liber testamentorum pelayanu del sieglu xii onde se define'l territoriu de la provincia asturiense del reinu de llión intra fines asturiarum a pirineis montibus usque in ora maris a flumine magno quod dicitur ove usque in flumin quod dicitur deva según elli el territoriu asturianu defínese ente los montes cantábricos y la mar y dende'l ríu eo fasta'l ríu deva nos más de los mapes cartográficos fechos del sieglu xvi endelantre vese una división alministrativa doble les asturies d'uviéu y les asturies de santillana la d'uviéu tenía la llende occidental nel ríu eo mentes que pela parte oriental llegaba hasta'l ríu seya onde entamaba l'asturies de santillana que llegaría hasta cerca de santander san andero perteneciendo al territoriu de vizcaya nun primer momentu y constituyendo llueu xunto con laredo santoña y cabezón de la sal el territoriu de les cuatro villes d'onde surdirá cantabria pel sur les asturies llendaben cola cordelera cantábrica nel mapa cartográficu editáu en por charles hubert primer xeográfu del rei d'españa entama a nomase principáu d'asturies tando entovía dividíu na asturies d'uviéu y l'asturies de santillana de magar cola división provincial a imitación de la francesa dibúxase la contorna d'anguaño dende esti momentu desapaez de la cartografía l'asturies de santillana pasando esi territoriu dende'l ríu deva a la provincia de santander güei'l territoriu asturianu asítiase na zona templada del hemisferiu norte nel norte de la península ibérica ente los y los de llatitú norte y los y los de llonxitú oeste topografía el relieve asturianu ta marcáu pola fragmentación del macizu ibéricu na oroxenia alpina polo que se da un anovamientu na cordelera cantábrica también foi importante'l sometimientu costeru sufríu nel terciariu pola dinámica llitoral a rasgos xenerales carauterízase poles siguientes dos unidaes morfoestructurales la rasa costera les rases asturianes son amplies llaneres qu'empiecen nel veril de los cantiles y terminen por confundire coles estribaciones montesines más cercanas a la mar ye la única unidá qu'homoxeniza'l relieve asturianu y enánchase a lo llargo de tol llitoral seicionada namás polos calces fluviales principales siendo poro la única unidá común a tou esti territoriu la cordelera cantábrica el borde meridional d'asturies ye percorríu por un cordal de montes peraltos que s'empobina haza'l mar al traviés de les sierres llitorales y se funde al sur colos relieves llanos de la meseta lleonesa la cordelera cantábrica estiéndese dende galicia hasta cuasi'l país vascu sicasí ye nel tramu asturianu onde presenta relieves más acusaos y cotes más altes otro rasgos importantes son fuertes pendientes asturies ye mui montesina con una pendiente media del y del territoriu con pendientes superiores al alta altitú media la metá del territoriu asítiase penriba de los metros d'altor disposición complexa tien una rasa llitoral al norte y la llinia de cumes de la cordelera cantábrica al sur ente dambes la disposición orográfica ye pervariada según seya de la fastera occidental central o de la oriental dientro del relieve asturianu estrémense dos unidaes d'importancia desigual la rasa llitoral del territoriu y el macizu asturianu hidrografía asturies tien abondanza d'agua los ríos llagos y banzaos son alimentaos davezu poles numberoses precipitaciones que recibe ríos los más de los ríos asturianos son curtios con fuerte pendiente y caudal intensu por mor de la proximidá de los montes a la mar faciendo altes cabeceres los únicos ríos que cuenten con una cuenca más o menos definida coinciden colos que ofrecen unes dimensiones superiores al restu ello ye el nalónnarcea el navia y el seya les trés cuenques fluviales más importantes el complexu nalónnarcea que riega la parte central d'asturies ye'l de mayor estensión llonxitudinal y tamién el más caudalosu el ríu nalón naz nel puertu de tarna treviesa'l valle de llangréu y pasa pel conceyu d'uviéu recoyendo les agües del caudal y del nora na redolada de pravia axúntase'l narcea hasta aportar al cantábricu formando al morrer la ría de san esteban el ríu navia que naz na provincia de lugo riega'l postreru occidental d'asturies y termina'l so percorríu na villa que lleva'l so nome formando una pequeña ría na so boca el ríu seya el más representativu del oriente asturianu naz nel macizu de los picos d'europa y tres recibir aportaciones de los ríos de monte y dempués del piloña y del zardón muerre formando ría a l'altura de ribeseya rexistren un caudal mediu como consecuencia de les precipitaciones abondantes la direición dominante de los cursos fluviales eo navia sella deva ye surnorte sacantes el nalón que presenta una direición seno llagos y banzaos los llagos y llagunes asturianos son pequeños y poco abondantes la zona de mayor abondanza llacustre alcuéntrase nos conceyos de cangas del narcea somiedo el au del vae ye'l mayor d'asturies y área del monte de cuadonga los más son d'orixe glaciar ocupando sectores de valle d'antiguos circos otros tienen el so orixe en depresiones o na alimentación de dalgún ríu soterrañu o nel desxelu los banzaos o pantanos suelen tar asitiaos en depresiones naturales del terrén y de manera artificial pretenden retener l'agua pa estremaos usos rescamplen los del ríu navia arbón doiras y salime los del nalón tañes y rusecu asina como'l de la barca nel ríu narcea clima el clima xeneral n'asturies ye oceánicu con precipitaciones abondoses repartíes a lo llargo del añu y temperatures seles tanto n'iviernu como en branu debío a lo accidentao de la xeografía asturiana hai infinidá de microclimes de los que se podríen distinguir trés la franxa climática del llitoral oceánicu lluviosu mui influyida pola mar la franxa climática suroeste oceánicu interior con un clima más continetalizáu la franxa central con menor influyenciada marítima y una evidente presencia del clima alpín como en toles rexones del cordal cantábrica mediu ambiente el plan d'ordenación de los recursos naturales d'asturies porna estableció nel añu como desenrollu de la llei de mayu de la proteición de los diferentes espacios naturales del país esta llei de proteición autonómica ye'l desenrollu autonómicu de la llei estatal de proteición y conservación de los espacios naturales flora y fauna esisten n'asturies cinco parques naturales el parque natural de las ubinasla mesa el parque natural de ponga el parque natural de les fontes del narcea y del ibias el parque natural de redes y el parque natural de somiedo asina como un parque nacional el de los picos d'europa problemes medioambientales delles aiciones humanes influyen negativamente sobre'l mediu natural asturianu y xeneren dellos problemes medioambientales quemes forestales esti ye ún de los problemes más graves a los qu'ha enfrentase'l país la mayoría son provocaos por distintos intereses económicos como pagar precios más baratos pola madera d'un terrén calcináu esti problema xorrez amás pola composición de munches viesques asturianes poblaespor pinos o ocalitos que prienden con mayor facilidá que los árboles autóctonos contaminación la mayor parte del territoriu asturianu sufre problemes de contaminación de l'agua del suelu o de l'atmósfera derivaos de la elevada producción de residuos urbanos y de les emisiones contaminantes de los vehículos y la industria los derrabes de petroleu al mar les agües de los ríos que va mui pocos años corríen prietes pol carbón o les arribaes de carbón como les producíes pol barcu castillo de salas fundíu frente a xixón son dalgunos exemplos d'esta problemática ensugamientu de los humedales los humedales son zones nes que desendolca una bayura d'especies animales y vexetales sicasí delles d'estes aries fueron secaes pa convertiles en terrenos cultivables o edificables como nes sableres de salinas o verdiciu perda de la biodiversidá asturies tien una gran variedá d'especies vexetales y animales sicasí la sobrevivencia de dalgunes d'elles como l'osu pardu o'l gallu montés ta en peligru por mor de l'esfarrape del so hábitat natural política y gobiernu el principáu d'asturies asturies exerce'l so autogobiernu que la constitución españolay garantiza como comunidá autónoma la norma institucional básica ye l'estatutu d'autonomía d'acuerdu con ello el principáu d'asturies ta formáu por una serie d'instituciones de gobiernu ente elles la xunta xeneral ye'l muérganu supremu de representación del pueblu asturianu los sos miembros son elixíos polos ciudadanos de forma democrática pa desempeñar el papel llexislativu ta constituyíu por diputaos escoyíos por representación proporcional con llistes de partíos zarraes per un total de años asinamesmo correspuende a la xunta xeneral aprobar los presupuestos de la comunidá autónoma la presidencia del principáu encabezada pol presidente esti escueye'l conseyu de gobiernu que'l so llabor ye controláu pola cámara el presidente ye la representación más alta d'asturies polo tanto ye'l representante del poder executivu d'esti territoriu el gobiernu o conseyu de gobiernu conocíu popularmente como'l gobiernín ye'l muérganu superior colexáu que dirixe la política y l'alministración del principáu el gobiernu ta presidíu pol presidente del principáu el vicepresidente y los de les otres conseyeríes con too ello guarda una serie de competencies de distintu ámbitu como la educación la sanidá o la economía arriendes d'estes instituciones esisten otres instituciones creaes pol mesmu estatutu esti ye'l casu de la sindicatura de cuentes muérganu de garantía y control al quey correspuenden les funciones de fiscalización de l'actividá económicofinanciera del sector públicu d'asturies la institución máxima del poder xudicial n'asturies recái sobre'l tribunal superior de xusticia les sos competencies inclúin toles instancies y graos sacante los recursos de casación y revisión nos órdenes civil penal y social los recursos que se deduzan contra los actos y disposiciones de les alministraciones públiques nos términos qu'estableza la llei orgánica del poder xudicial nel orde contenciosoalministrativu y les cuestiones de competencia ente muérganos xudiciales n'asturies el conseyu de gobiernu ye una entidá integrada na estructura gubernativa asturiana la so capital y sede ye la ciudá d'uviéu el primer presidente d'asturies ente y foi rafael fernández álvarez del psoe que foi siguío por pedro de silva hasta ente y tenemos una continuación de gobiernos socialistes encabezaos por juan luis rodríguezvigil primero y antonio trevín dempués ente y sergio marqués ye escoyíu presidente na única etapa de gobiernu del pp n'asturies el so socesor vicente álvarez areces consigue caltenese nel gobiernu ente y siendo'l presidente asturianu con más años nel poder en gana les eleiciones francisco álvarez cascos de fac viéndose obligáu a repetir los comicios en y faciéndose col gobiernu del principáu hasta güei javier fernández del psoe asturies nun poseye una policía autonómica pero sí cuenta con una unidá de policía ascrita dende payares de encargada de la custodia d'edificios públicos la escolta de personalidaes la coordinación y control de les funciones de seguranza conseñaes a les empreses de seguranza privada y la inspeición y control del xuegu símbolos asturies tien trés símbolos representativos propios recoyíos nel so estatutu d'autonomía la bandera cola cruz de la victoria en mariellu sobre fondu azul de los brazos de la cruz cuelguen les lletres griegues alfa mayúscula y omega minúscula surde gracies al ilustráu xovellanos na época de la invasión napoleónica cuando la xunta xeneral del principáu d'asturies declárase soberana y crea un exércitu pa responder a los invasores a principios de sieglu xx fernán coronas day el nome dazuleste l'himnu oficial ye lasturies patria querida escrita por ignacio piñeiro un músicu cubanu que fixo'l cantar pa homenaxar a so padre que yera asturianu y volviere a asturies pa morrer albídrase que la melodía foi adaptada d'una que cantaben los mineros silesianos que diben a trabayar a a les mines de la cuenca del caudal a principios del sieglu xx adoptóse oficialmente'l d'abril de el día d'asturies ye la xornada festiva del principáu celébrase'l día de setiembre coincide cola festividá de la virxe de cuadonga patrona d'asturies establecióse oficialmente'l de xunu de anque dempués d'un llargu discutiniu arroxáu polos partidarios del de mayu que víen al de setiembre como un día relixosu y inconexu cola formación del reinu d'asturies organización territorial conceyos a efeutos alministrativos el principáu d'asturies ta dividíu en conceyos figura llegalmente equivalente al municipiu la entidá menor que'l conceyu ye la parroquia que nun tien por qué coincidir necesariamente cola parroquia eclesiástica dientro de cada parroquia puen dase diferentes barrios y aldees los conceyos con más habitantes son veer la llista completa l'estatutu d'autonomía fala tamién de la posibilidá d'ordenación de comarques aunque llegalmente entá nun se desenrollaron sí esisten dalgunes alministraciones d'esti tipu establecíes en dellos conceyos pa la prestación de los servicios que son competencia conceyera asina como pa la ordenación planificación y promoción al esterior de la comarca estes son la comarca d'avilés que comprende los conceyos d'avilés illas corvera y castrillón y la comarca del nalón que comprende llangréu samartín llaviana casu y sobrescobiu a efeutos xurídicos n'asturies alcontramos trés circunscripciones eleutorales siendo la mayor de toes elles a efeutos poblacionales la central desde'l puntu de vista xudicial asturies dixébrase en partíos xudiciales con xulgaos de primer instancia na capital de caún d'ellos dende'l puntu de vista sanitariu asturias tien aries sanitaries distritos sanitarios zones básiques de salú y zones especiales de salú datos institutu d'información sanitaria parroquies eleiciones autonómiques los últimos resultaos de les eleiciones a la xunta xeneral fueron stylemargin auto colspan width bgcolorccc aligncenter eleiciones autonómiques bgcolorddd partíu alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright bgcolorff fsapsoe bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcoloreff appp bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcd pceixa bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright b bgcolorcfc alignright c bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorffa cds bgcolorffc alignright bgcolorffc alignright bgcoloreeee pas bgcolorffff alignright d bgcolorffff alignright bgcolordddd uras bgcolorffff alignright bgcolorf fac bgcolorb alignright bgcolorb alignright bgcolorb alignright bgcolorb alignright bgcolorffff upyd bgcolorfae alignright bgcolor podemos bgcolorfa alignright bgcolorfa alignright bgcolorff c's bgcolorfdc alignright bgcolorfdc alignright vox alignright total alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright economía indicadores económicos la economía asturiana cuenta con un sector primariu en retrocesu qu'ocupa al de la población activa con ganadería vacuna destacando la producción llechera agricultura maíz patates y mazanes y pesca siempre foi mui significativa la minería del carbón pero anguaño nun goza del papel preponderante d'antaño reduciendo'l so númberu de mineros nos años a los malapenes de güei el sector secundariu emplega al de la población activa siendo importantes la siderurxa especialmente allugada ente xixón y avilés l'alimentación los astilleros les armes les químiques equipos de tresporte etc nel sector terciariu afítase'l de la población activa y va n'aumentu asina la capital uviéu ye la ciudá que más crez en númberu d'habitantes siendo entá la mariñana xixón la más poblada fechu sintomáticu de la concentración de la población nos centros urbanos y de la importancia que'l turismu vieno d'adquirir nel país nos caberos años col eslogan asturies paraísu natural a pesar del esmantelamientu industrial que cincó a la comunidá en décades anteriores la renta por habitante medró nos caberos años hasta asitiase en en el paru ye ún de los principales problemes allugándose'l ésti nel mes de setiembre de en persones el preciu de la vivienda n'asturies ye'l séptimu más caru d'ente les comunidaes d'españa en pagábense euros por metru cuadráu siendo xixón la ciudá más cara euros el metru cuadráu dende'l puntu de vista financieru hai que destacar la presencia de la caxa d'aforros d'asturies caxastur fundada en los conceyos d'asturies tienen una delda pública global de miles d'euros infraestructura asturies tien ciertu aislamientu por mor del so relieve accidentáu dende la dómina romana les llexones comunicábense cola meseta al traviés de la vía de la plata que cruza la cordelera cantábrica llegando hasta la ciudá de sevilla l'actual a en cuantes al tren col deserollu del ferrocarril nel sieglu xix comunicóse col restu de la península principalmente con llión y cantabria nel principáu alcuéntrase ún de los puertos más importantes del cantábricu el musel que tien rutes comerciales diaries con francia y reinu xuníu aeropuertos asturies cuenta únicamente con un aeropuertu comercial l'aeropuertu d'asturies asitiáu en santiagu'l monte castrillón y un aeródromu l'aeródromu de la llamorgal allugáu en llanera l'aeropuertu d'asturies tien llinies aeries diaries con palma de mallorca madrid barcelona lanzarote sevilla y selmanales con tenerife sur alacant málaga valencia bruxeles londres y xinebra l'aeropuertu rexistró un aumetu curiosu de pasaxeros dende en hasta en pero notó una baxada en hasta siendo'l aeropuertu d'españa a elli puede accedese al traviés de l'autovía del cantábricu a y la carretera n puertos por tamañu y importancia comercial destaca'l puertu d'el musel emplazáu nel cabu torres xixón ye ensin dulda el primer puertu graneleru del estáu el sestu nel ranquin xeneral de puertos españoles y el cuartu en resultaos d'esplotación la llinia principal de tresporte marítimu correspuende a l'autopista del mar xixón naoned sant nazer rede viaria les dos grandes exes asturianes son les autovíes a y a que crucen el país de norte a sur y d'este a oeste respeutivamente amás esiste un númberu puxante d'autovíes nueves dalgunes tovía en construcción o proyeutu como l'a l'a y otres terminaes como l'asi autovía minera y l'asii autovía industrial ferrocarril asturies poseye una de les infraestructures ferroviaries más importantes d'españa dada la importancia d'esti tresporte nel pasáu industrial del país güei cuenta con una rede enanchada de trenes de redolada na zona central ver trenes de redolada d'asturies servicios ofrecíos por renfe operadora y renfe feve tamién realicen servicios rexonales y de llarga distancia con ferrol santander llión madrid alacant y barcelona anguaño ta en construcción la variante de payares una infraestructura ferroviaria concebida pa dar accesu al ave con tiempos más reducíos con madrid y el restu d'españa sicasí vien recibiendo numberoses crítiques per parte de dalgunos sectores de la sociedá debío al so impautu medioambiental y al sobrecostu de les obres otros tresportes públicos tuvo gran sonadía l'anuncia del metrotrén d'asturies esti proyeutu al aumentar la densidá del tresporte ferroviariu en xixón y ser soterráu diba ser conocíu como'l metru de xixón la segunda fase permaneció paralizada dende la finalización de l'anterior en quedando'l túnel construyíu per tou esti tiempu ensin usu pero con un costu de mantenimientu de más de euros añales xeografía humana y sociedá demografía asturies cuenta con habitantes ine lo que representa un del total d'españa la so densidá de población de habitantes per km y ye daqué superior a la media española la población carauterízase por poseyer la tasa de mortalidá más alta d'españa por mil y la más baxa tasa de natalidá por mil polo que dende la población ta menguando dao que la natalidá representa namás el de la tasa de mantenimientu de la población anque les ciudaes grandes sí caltienen la so población en la población de asturias esperimentó un pequeñuy curtiu repunte que foi asumíu principalmente por uviéu y xixón y habitantes respeutivamente y otros conceyos nel restu de los conceyos la población amenorgó ye significativu'l despoblamientu nes cuenques mineres y el descensu sele na población d'avilés persones en el porcentaxe d'estranxeros ye del ine trés veces menos que la media estatal y solo per delantre de galicia y estremadura los principales coleutivos estranxeros son l'ecuatorianu del total d'estranxeros el colombianu y el portugués llingua la llingua propia del principáu d'asturies ye l'asturianu sacante na tierra del eonavia onde lo ye'l gallegoasturianu dambes llingües tienen un estatus de proteición nel estatutu d'autonomía sicasí la única llingua oficial del principáu sigue siendo'l castellanu según el ii estudiu sociollingüísticu d'asturies en el de los asturianos utiliza l'asturianu como llingua habitual el el castellanu y el les dos el de la población residente na comunidá utiliza davezu otres llingües l'asturianu ye una llingua romance falada por unes persones n'asturies noroeste de llión oeste de zamora y noreste de portugal tien el so orixe nel llatín vulgar faláu y evolucionáu nos reinos medievales d'asturies y de llión el testu más antiguu que se conoz nesta llingua ye la nodicia de kesos que data del añu mentes que'l documentu normativu escritu n'asturianu más vieyu que se conserva ye'l fueru d'avilés de a partir de la transición española la oficialidá del asturianu ye una de les reivindicaciones de diversos movimientos sociales gozando d'un alitar lliterariu conocíu como surdimientu en creóse l'academia de la llingua asturiana institución del principáu encargada de la so normativización estudiu la promoción y defensa l'asturianu poseye un estándar principal el reguláu pola academia de la llingua asturiana basáu na variante central demográficamente mayoritaria y dos normatives ortográfiques l'asturiana y la propuesta pol institutu de la llingua mirandesa anstituto de la lhéngua mirandesa qu'asoleyó una más restrixida a la variante mirandesa cuenta con una serie de variedaes dialeutales dividíes en trés bloques l'asturianu occidental l'asturianu central y l'asturianu oriental el gallegoasturianu' fálenlu unes persones ente los ríos eo y navia filolóxicamente ascríbese al grupu llingüísticu gallegoportugués presentando dalgunes traces que lu averen al asturianu occidental la so ortografía ta regulada pola alla dende vienen oficializándose dalgunos topónimos de llocalidaes na so forma tradicional anguaño queden mui pocos conceyos ensin la so toponimia vernácula oficializada usu actual de la llingua n'asturies como en tol dominiu llingüísticu asturlleonés el procesu de sustitución llingüística del idioma propiu pol castellanu alcuéntrase mui avanzáu col patrón clásicu pel que l'idioma desapaez primero nes ciudaes y llueu failo na zona rural güei anque'l afirma entender l'asturianu solo ente'l y el ye capaz de falalo mentes que'l so conocimientu escritu y usu social ye inferior al asina si bien en el tenía al asturianu como llingua materna les encuestes de reflexaben una cayida d'hasta cuasi la metá asitiándose nel nel ámbitu familiar y en xeneral nos ámbitos más primarios cercanos y informales l'asturianu resiste con mayor puxu l'avance del castellanu nestes situaciones hasta ciudadanos puen ser de contino falantes d'asturianu y hasta falantes avezaos sumando a los semifalantes pero según les rellaciones van faciéndose más públiques y formales el nivel d'usu de la llingua asturiana va amenorgando al pasu nos dominios más públicos nun lleguen de fechu a d'asturianos qu'aseguren usar la llingua vernácula davezu la falta de normalización nel ámbitu públicu y priváu y la escolarización precaria son percibíos polos asturianos traduciéndose nuna evidente falta de prestixu social y una ruptura significativa del relevu xeneracional del idioma la tendencia que se deduz del ii estudiu sociollingüísticu d'asturies afita dende una perda cuasi total de falantes patrimoniales en malapenes dos xeneraciones oficialidá del asturianu d'acuerdu coles encuestes el de la población ta a favor de la declaración d'oficialidá de la llingua asturiana y gallegoasturiana xunto col castellanu el ta a favor de la presencia del asturianu na escuela y a más de la metá de los encuestaos prestaríayos que fuere llingua vehicular a lo menos en parte del procesu educativu a pesar d'ello l'estatutu d'autonomía d'asturies sigue incumpliendo l'artículu de la constitución española que diz de forma imperativa la declaración d'oficialidá supón el reconocimientu per parte de l'alministración d'esa llingua como mediu de comunicación normal dientro d'ella y pa colos alministraos ello ye que los derechos de los falantes d'asturianu nun se deriven de reconocimientu de la oficialidá o non del idioma sinón de la so propia esistencia asina los asturianofalantes al igual que los falantes del restu de llingües españoles tienen el derechu reconocíu pola contitución a utilizar el so idioma nes sos rellaciones cola alministración y nos actos de calter públicu la carta europea de les llingües minoritaries asina lo afirma y ye una norma d'aplicación direuta n'españa una vuelta ratificada pol estáu en base a ello el de xunetu de el plenu del conceyu de bimenes siendo alcalde joaquín garcía convirtióse nel primeru d'asturies en declarar la oficialidá del asturianu lo que se dio en llamar l'espíritu de bimenes estendióse a otros conceyos como castrillón casu llanera llangréu llaviana teberga y morcín sicasí n'aquelli manifiestu pola oficialidá suscritu por alcaldes munchos fueron oxetu presiones polítiques talu foi'l casu de joaquín llorís entóncenes alcalde de cabranes quien disponiéndose a lleer el maniniestu nuna concentración n'uviéu foi llamáu al orde pol güei senador isidro fernández rozada finalmente dende febreru de hasta xunu de el tribunal superior de xusticia declara nules toles mociones estipulando que la competencia llingüística ye únicamente suya de magar entós tolos branos celébrase en bimenes la fiesta de la oficialidá en conmemoración d'aquellos fechos cultura y ociu belles artes y artes populares asturies ye la patria d'orixe artistes pictóricos importantes dende retratistes reales como miguel jacinto meléndez o carreño de miranda hasta pintores costumistes estilu cimeru nel país como ye'l casu de nicanor piñole evaristo valle o álvarez catalá venceyáu al costumistmu asturianista debío a la so ascendencia y crianza en cangas otros artistes de relevancia puen ser paulino vicente el mozu el pintor y tamién escultor candasu antón rodríguez el moscón amado gonzález hevia juan rubio camín o félix magdalena esti últimu con influyencies neoclásiques la obra d'aurelio suárez ye ún de los pocos exemplos de pintura surrealista asturiana los museos pictóricos más relevantes d'asturies son el muséu de belles artes d'asturies el muséu evaristo valle el muséu nicanor piñole el muséu barjola y el muséu casa natal de xovellanos otros como'l muséu palaciu de revillagigedo o'l llaboral centru d'arte y creación industrial acueyen esposiciones itinerantes de diversos tipos nel ámbitu de l'arquiteutura asturies poseye una herencia artística bayurosa de la que rescampla l'arquiteutura prerrománica autóctona arte asturianu con monumentos d'estilu ramirense como santa maría del naranco santa cristina de ena y samiguel de lliño asina como la ilesia de santuyano uviéu d'estilu alfonsín nel conceyu de villaviciosa atopamos la ilesia de san salvador de valdediós conocida popularmente como'l conventín y la ilesia de san salvador de priesca nel conceyu de cabranes destaca san xulián de viñón l'arte románicu ta mui presente ya que toa asturies yera una encruceyada de rutes xacobees destacando'l monesteriu de san pedru de villanueva cerca de cangues d'onís les ilesies de san esteban d'aramil siero san xuan d'amandi villaviciosa y santa maría de xuncu ribeseya el góticu nun ye mui abondosu anque esisten muestres curioses d'esti estilu como la catedral de san salvador d'uviéu alcuéntrase más presente'l barrocu pente medies de l'arquiteutura palaciega con exemplos notables como'l palaciu de campusagráu y el de velarde esti últimu sede del muséu de belles artes d'asturies de factura barroca destaca n'obra civil pública la ponte y portalgu de lluniego los fitos sielles o canapés presentes a lo llargo de la carretera a madrid y l'edificiu balneariu de les caldes de les caldes uviéu en la unesco declaró los monumentos d'uviéu y del reinu d'asturies patrimoniu de la humanidá esta declaración afeuta a la cámara santa de la catedral d'uviéu y la basílica de santuyano xunto con la foncalada una fonte pública allugada nel cascu vieyu d'uviéu d'época d'alfonsu iii en cuantes a arquiteutura contemporánea les muestres más representatives atopámosles nel centru cultural internacional oscar niemeyer esti proyeutu foi donáu al principáu pol arquiteutu brasilanu oscar niemeyer premiu príncipe d'asturies de les artes como regalu pol xxv aniversariu de la gala na so idea proyeutó una plaza abierta un llugar pa la educación la cultura y la paz sicasí nun se pue obviar que tanto la so construcción como la so xestión posterior nun tuvieron exentes de polémiques na llaboral ciudá de la cultura asitiada en xixón axúntase teatru formación o esposiciones temporales d'arte modernu na capital asturiana érguese una de les construcciones más representatives de l'arquiteutura moderna el palaciu de congresos d'uviéu del arquiteutu santiago calatrava premiu príncipe d'asturies de les artes en na lliteratura destaquen trés momentos históricos d'esplendor de les lletres asturianes dende la entrada nel sieglu xvii al barrocu gracies a antón de marirreguera y bernaldo de quirós el primeru escomienza nel sieglu xix cola ilustración asturiana de la mano de gaspar melchor de xovellanos so hermana xosefa xovellanos bruno fernández cepeda y antón balvidares siguíos por representantes de la corriente popular poética como xosé caveda y nava domingo hevia benito canella teodoro cuesta xuan maría acebal xosé maría flórez y gonzález xosé napoleón acebal y nolón amás de destacar enriqueta gonzález rubín como narradora el segundu identifícase col rexonalismu lliterariu a principios del sieglu xx con pin de pría constantino cabal enrique garcíarendueles pachín de melás y el famosu fernán coronas tres l'apaición de conceyu bable en al acabu de la dictadura franquista y en plena transición española tien llugar la tercer y última etapa d'esplendor de la lliteratura asturiana el surdimientu nesti momentu históricu llega a igualase en númberu a tolos autores de lo llargo de tola historia de la lliteratura n'asturianu anovando dafechu temes como la política l'amor o l'erotismu y adquiriendo gran relevancia la novela y los cuentos d'esta etapa que munchos críticos insisten en dividir en el primer surdimientu y el segundu surdimientu destaquen nomes como manuel asur miguel solís santos xuan xosé sánchez vicente antón garcía xuan bello dolfo camilo díaz ismael gonzález arias ana vanesa gutiérrez berta piñán xandru fernández o xulio arbesú les formaciones musicales más abondoses son les que representen les diferentes vocaciones espresives en tornu a la música tradicional más o menos evolucionada haza les nueves tendencies sonores destaquen gaiteros como xuacu amieva vicente prado el pravianu o hevia muyeres tuenda o n'arba ente los grupos tradicionales de recopilación etnográfica cristóbal caunedo héctor braga anabel santiago o marisa valle roso ente les figures anovadores de la tonada grupos de la llamada música celta la coá propinde corquiéu llan de cubel o felpeyu como los más conocíos llacín villa de xixón o camín de fierro ente les numberoses bandes de gaites ensin faltar d'artistes del surdimientu como'l dúu nuberu y cantautores como pedro pereira asturies tien tamién una bayura enorme de grupos de rock destacando los berrones dixebra ilegales warcry fe de ratas avalanch o stukas hai dellos cantautores destacaos como alfredo gonzález o toli morilla y tamién alcontramos artistes de hiphop como darck la eme mario fueyo o arma x francisco carrio nos circuitos comerciales gozaron recién d'ésitu melendi con un estilu qu'entemez dende la rumba al rock pasado per tou tipu d'estilos tangu pop o flamencu mentes que na década de los destacó tino casal ún de los miembros de la movida madrilana más xenuinos a principios de la década de entamó a surdir un movimientu de música alternativa mui arreyáu al xéneru indie conocíu como xixón sound que truxo incorporaciones destacables como australian blonde o manta ray esti riegu nun dexó d'aportar nomes nuevos como mus nosoträsh o'l cantautor nacho vegas antiguu componente de manta ray la orquesta sinfónica del principáu d'asturies ospa que tien a rossen milanov como direutor titular ye la principal orquesta del país ye significativu tamién el coru de la fundación príncipe d'asturies creáu en y dirixíu anguaño por josé esteban g miranda esti coru considérase como una de les formaciones más importantes d'europa siendo distinguíu nel añu pol parllamentu européu pol so serviciu destacáu en pro de la unión europea vezos y costumes la danza prima ye la mayor y más xenuina d'ente les asturianes prauticada nos momentos de celebración común y armada en cículu o en files paraleles garrándose del deu moñín y marcando'l pasu al tiempu esisten otros bailles y dances propies de gran sonadía como ye'l casu del pericote el corri corri el xiringüelu el saltón y por supuestu la xota estes celebraciones suelen acompañase musicalmente con gaita que ye l'instrumentu rei n'asturies asina como con zanfoñes bandurries violines acordiones panderos o castañueles el cantu tradicional más representativu del principáu ye la tonada nes sos distintes modalidaes nesti campu destaquen los artistes del sieglu xx como cuchichi el maragatu obdulia álvarez díaz la busdonga xuacu'l de sama juanín de mieres o autores más nuevos como mari luz cristóbal caunedo joaquín pixán el che de cabaños lolo'l de cabranes anabel santiago o marisa valle roso n'asturies esiste toa una rede de concursos y festivales de canción asturiana con una nómina curiosa de cantantes amateurs y semiprofesionales tienen tamién gran acoyida los populares cantares de chigre la vistimienta tradicional asturiana ta formada por los traxes y priendes comunes de los asturianos de a correspuende a un momentu modal común a toa europa y qu'evolucionó con elementos propios del país y de les costumes de determinaos oficios los elementos más xenerales d'estos traxes son la montera picona el xilecu los calzones la camisa y la faxa nel casu de los homes y el xustiyu el mandil la saya el dengue y el pañuelu nel casu de les muyeres son mui representatives les madreñes unos zuecos de madera concebíos p'andar per terrenos llentos que gracies a la so utilidá tovía siguen usándose hasta güei l'arquiteutura tradicional ye riquísima y presenta traces comunes con otros territorios del arcu atlánticu la construcción más singular y carauterística ye l'horru un graneru llevantáu del suelu por cuatro o más pegoyos que lu aislen de la humedá y de los ataques de les mures constrúyese de madera y la cubierta pue ser de teya pizarra o vexetal el cabazo ye una modalidá d'horru gallegu propia de la tierra del naviaeo qu'ofrez continuidá colos vecinos lucenses la panera ye una ampliación del horru que surdió tres la introducción del maíz americano asina mesmo son mui orixinales dalgunes construcciones rurales con cubierta vexetal como ye'l casu de los teitos ente les viviendes campesines más comunes figuren la casa mariñana y la casa de corredor más complexa y orientada al mediudía otres edificaciones destacaes son les llamaes cases d'indianos construyies polos emigrantes asturianos al tornar al so llugar d'orixe y identificaes poles palmeres nos sos xardinos en cuantes al ciclu festivu asturianu los eventos más significativos son el magüestu l'antroxu san xuan la navidá asina como les distintes romeríes estivales fiestes de prau destaca el de setiembre por ser el día d'asturies mitoloxía asturiana la mitoloxía asturiana ye l'imaxinariu que se tresmitió a lo llargo de xeneraciones n'asturies y en parte de llión trátase d'un conxuntu d'histories de tresmisión oral centraes en personaxes singulares o n'esplicar la esistencia d'elementos o particularidaes llocales l'orixe d'esta mitoloxía posiblemente recueya parte de les creyencies prerromanes de calter anismista como ye'l casu de les ayalgues el busgosu o les xanes más tarde la celtificación de los ástures tresformaría estos mitos p'amoldalos al so mou de percibir el mundu lo mesmo ocurriría dempués cola romanización retocándolos y afayándolos a la cultura dominante tamién los visigodos anque yá romanizaos llevaríen los sos mitos xermánicos y nórdicos que la ilesia católica encargaríase de remocicar al envís d'introducise pali que pali na sociedá personaxes les xanes xana ye'l nome que sey da n'asturies a la ninfa les xanes n'asturies tan lligaes a les fontes y saltos d'agua representaes como una moza d'enorme guapura roxa y de güeyos claros péñense a la oriella les fontes o llagos con peñes d'oru esperando a los homes pa embruxalos les ayalgues les ayalgues son les riqueces enterraes o escondíes d'otres dómines anque tamién se conoz por esi nome a una muyer mortal que sufre un fechizu siendo condenada a vivir nuna cueva enllena d'oru y piedres preciosos curiaes por cuélebres el fechizu col que se ven condenaes dótales tamién de ciertos poderes sobrenaturales como'l de poder entendese colos animales y plantes pa fender el fechizu un home debe de day muerte al cuélebre el cuélebre el cuélebre ye una culiebra xigante que curia a les ayalgues o a les xanes como son inmortales col pasar de los sieglos les escames vuélvenseyos enforma grueses saliéndoyos tamién ales d'esperteyu nun suelen salir de les cueves y cuando lo faen ye pa devorar al ganáu o a dalgún aldeanu el nuberu tamién conocíu nel occidente como reñubeiru o xuan cabritu ye'l ser qu'aguiya a les ñubes y a les tormentes represéntase como un home con barba pertupida que viste pelleyos de chives y un sombreru d'ala ancha pue ser terriblemente dañín coles persones escentellando praos y semaos si bien pue ser arrogando colos que lu ayuden el trasgu ye ún de los personaxes mas conocíos de la mitoloxía asturiana ye un ser pequeñu que tien la manzorga afuracada viste traxe y gorru coloráu vive nes cases y ye mui revolvín llegando a ocasionar grandes estroces causa graves trestornos na vida familiar n'aquelles cases qu'habita xiringando al ganáu azotando coses al suelu impidiendo que les persones duerman pela nueche etc el mitu del trasgu ta emparentáu a lo llargo del mundu con otros como puen ser los leprechaun o los boggie el trasgu vendría ser una personificación folclórica del fenómenu poltergeist na cultura tradicional asturiana el busgosu ye un ser metá home la metá castrón d'acuerdu col mitu mayoritariu ye'l señor de la viesca y de tolo qu'habita nella ye enemigu sangrín de los lleñadores y cazadores el diañu burllón ésti normalmente represéntase cola figura del caballu anque pue tresformarse n'otres criatures como castrones o inclusive humanos nun suel ser dañín pa colos humanos normalmente solo gasta bromes pesaes la güestia ye una procesión d'almes en pena qu'anuncien la muerte d'una persona normalmente ta formada por conocíos del muertu lleven güesos prendíos a mou de cirios y sudarios blancos en delles versiones del mitu lleven tamién la caxa del muertu pa carretar al ánima del futuru difuntu el güercu ye l'apaición a una persona d'un muertu futuru normalmente de lo so familia cuando'l que vio al güercu d'una persona visualiza a ésta nun tiempu y nun llugar nel que nuny foi posible tar físicamente ye cuando se creye quey queden poques hores o díes de vida el güercu pue considerase una anuncia de muerte o una despidida silenciosa l'home llobu igual que n'otres cultures del mundu n'asturies puen alcontrase histories que falen d'homes que per aciu de dalgún maleficiu viéronse condergaos a tresformase en llobos y a vivir como aquellos animales deporte asturies desenrolló una actividá deportiva puxante especialmente dende'l sieglu xx los más populares son el fútbol el piragüismu el balonmano el oquei y especialmente los bolos los clubes de fútbol más importantes d'asturies son el real sporting de xixón con temporaes en primer división y participaciones europees subcampeonatu de lliga y de copa del rei que güei milita en segunda división y el real uviéu que militó per temporaes en primer división en y agora milita en segunda división otros cuatro equipos xugaron en segunda división real avilés cf temporaes unión popular de langreo temporaes caudal deportivo temporaes y club deportivo ensidesa temporada en baloncestu el principal equipu ye l'uviéu cb anteriormente destacó'l xixón baloncestu equipu que tuvo temporaes na máxima categoría la lliga acb en balonmano asturies ye patria de grandes xugadores como los hermanos alberto entrerríos y raúl entrerríos o l'avilesín rubén garabaya toos ellos internacionales absolutos dellos equipos asturianos qu'anguaño compiten nes categoríes máximes de los sos deportes respeutivos son xixón hockey club en oquei sobre patines femenín xixón mariners en fútbol americanu club natación santa olaya en natación masculina y femenina el llano béisbol club en béisbol club unioquei xixón en floorball astur patín en patinaxe de velocidá sobre ruedes a nivel individual destaca n'asturies el pilotu carbayón fernando alonso campeón doblu del mundu de fórmula nos años y tamién n'automovilismu destaquen los pilotos alberto hevia campeón d'españa de rallyes d'asfalte en y y subcampeón en y josé antonio lópez fombona o daniel alonso tamién rescamplen el ciclista samuel sánchez medaya olímpica d'oru nos xuegos olímpicos de beixín na modalidá de ciclismu en ruta y chechu rubiera un acontecimientu deportivu mui popular tanto dientro como fuera d'asturies ye'l descensu internacional del seya prueba de piragüismu con participantes de varios países y que tien llugar tolos años nel tramu final del ríu seya ente les arriondes y ribeseya el primer sábadu d'agostu dende la década de con esti eventu da empiezu la selmana internacional de piragüismu n'asturies que finaliza col descensu internacional del cares n'asturies esisten tamién deportes autóctonos con gran afición d'ente estos los bolos son el más importante y n'asturies práutícase en varies modalidaes cuatriada batiente palma vaqueiru etc amás tienen importancia los deportes ivernales y de monte cuenta cola estación ivernal y de monte valgrandepayares que ye una de les primeres estaciones d'esquí con km de pistes más km d'esquí de fondu y que foi inaugurada en amás en marzu de inauguróse la estación ivernal de fontes d'iviernu con pistes d'esquí que tienen en total una llonxitú de m gastronomía tien elementos que la emparenten cola normanda y bretona el platu más conocíu ye la fabada potente guisu fechu con fabes una variedá de faba blanca acompañaes por chorizu morciella llacón y tocín esto sírvese aparte y se conoz col nome de compangu'' amás destaca la variedá de pexe fresco y mariscos del cantábricu y la calidá de la so carne de xata y de bue esisten más de cien variedaes distintes d'escelentes quesos artesanos de los que'l de cabrales ye'l más conocíu anque más populares n'asturies son el gamonéu l'afuega'l pitu etc y cuenta con denomación d'orixe si se prefier un postre dulce lo más tradicional ye l'arroz con lleche y les casadielles bien frites o al fornu atopamos tamién la famosa tarta charlota de xixón los carbayones y moscovites n'uviéu y el famosu tocín de cielu de grau ente otros postres tienen mui bona acoyida los frixuelos postre fechu con fariña lleche y azucre tamién ye típica la empanada asturiana la bebida asturiana por escelencia ye la sidra con un procesu d'ellaboración y un xeitu de consumu integráu dafechu na vida social asturiana colos sos pocos graos d'alcohol ente cuatro y seis la sidra allegra romeríes y xuntances y sigue desempeñando en chigres y espiches el papel indiscutible de bebida nacional d'asturies nos caberos años apaecieron con notable aceptación la sidra de nueva espresión y la esperada denomación d'orixe y nun podemos olvidanos de la sidra dulce ensin alcohol una bebida que se suel consumir nos amagüestos menos integrao pero non menos importante nel occidente tamién ye típico'l vinu que se produz nesa zona como por exemplu'l vinu de cangas del narcea con denomación d'orixe ver tamién reinu d'asturies príncipe d'asturies xeografía d'asturies montes d'asturies historia d'asturies aeropuertu d'asturies llista de conceyos d'asturies tresporte d'asturies camín de santiagu de la costa provincies d'españa asturias cebú filipines fasteres históriques d'asturies referencies enllaces esternos información turística estaya d'asturies nel open directory proyect
según l'estatutu d'autonomía d'asturies el territoriu del principáu ta formáu por conceyos los conceyos tán dividíos en parroquies en toa asturiespueden agrupase en comarques o mancomunidaes cada conceyu tien el so propiu alcalde mapa llista de conceyos ver tamién parroquies d'asturies comarques d'asturies partíos xudiciales d'asturies referencies enllaces esternos asturies llistes d'asturies
conceyu pue referise a una conxusta asamblearia o muérganu desliberativu conceyu abiertu sesión que faise en públicu convocando a elli a tolos vecinos del pueblu conceyu municipal muérganu que de cutio xunto al alcalde compón una municipalidá o ayuntamientu una demarcación alministrativa n'asturies y galicia conceyu y concello respeutivamente son los nomes que reciben los municipios dixébrense al empar a efeutos alministrativos en parroquies los conceyos esistieron tamién na lleón demientres tola edá moderna y en cantabria hasta n'álava y navarra concejo ye'l nome que reciben los pueblos que posein cierta autonomía dientro d'un municipiu el conceutu de conceyu inviértese respeutu al esistente n'asturies o galicia siendo equivalentes a les parroquies d'aquellos llugares ver conceyos de navarra en burgos concejo o lugar ye una dixebra qu'ha'l so propiu rexidor y forma parte d'un partíu o agurupación de dellos llugares de la merindá cada merindá municipiu cunta dende llueu con un alcalde anguaño la denomación merindaes engloba'l norte de la provincia de burgos en castiella y lleón en portugal cabu verde y brasil esisten dixebres alministratives semeyantes baxo'l nome de concelho otros conceyu ecuménicu xunta d'eclesiásticos d'una relixón pa tratar y decidir sobre dogmes y doctrina conceyu de la mesta asociación gremial de pastores y dueños de ganaos qu'axuntábense en xunta añalmente pa tratar de los negocios concernientes a los ss ganaos o gobiernu económicu d'ellos la xestión de les cañaes y pa distinguir y separtar les oveyes qu'amezárense coles de so ver tamién conseyu llista de conceyos d'asturies referencies enllaces esternos alministración llocal
la parroquia tamién llamada collación ye n'asturies la división alministrativa tradicional inmediatamente inferior al conceyu l'estatutu d'autonomía del principáu d'asturies recóyelo asina nel so artículu sestu nél prevé la reconocencia de la personalidá xurídica de les parroquies rurales como forma tradicional de convivencia y asentamientu de la población asturiana en desenrollu de dichu artículu díctase la llei de de payares pola que se reconoz tala personalidá xurídica y que prevé nel so articuláu aspectos tan importantes comol procedimientu de reconocencia les competencies de la parroquia rural el réxime orgánicu y funcional de les mesmes y los recursos de les parroquies les parroquies d'asturies tamién tienen una instancia inferior los barrios n'asturies nun tienen por qué coincidir cola parroquia eclesiástica magar que xeneralmente sí coincidan otres rexones del mundu onde les parroquies son unidaes alministratives en galicia tradicionalmente y d'alcuerdu col so estatutu d'autonomía la parroquia ye una institución asemeyada a l'asturiana n'andorra les parroquies son les unidaes alministratives nes que ta dividíu'l país otros países con una alministración asemeyada basada na parroquia antigua y barbuda barbados bermudes canadá dominica inglaterra granada guérnesei xamaica xerséi louisiana una parroquia ye'l nome que recibe'l condáu del restu'l país montserrat nueva gales del sur portugal llamaes freguesias saint kitts y nevis san vicente y les granadines gales referencies enllaces esternos xeografía instituciones d'asturies derechu d'asturies
la edá de piedra ye'l periodu nel que los seres humanos crearon ferramientes de piedra la madera los güesos y otros materiales tamién fueron utilizaos pero la piedra en particular el pedernal foi utilizada pa fabricar les ferramientes y armes de corte el tiempu qu'abarca esti periodu ye heteroxeneu según de la rexón de que se fale anque ye posible falar d'un periodu xeneral nomáu la edá de piedra pal conxuntu de la humanidá nun se pue escaecer que dalgunos grupos humanos enxamás desenrollaron la teunoloxía del metal fundíu y polo tantu quedaron sumios na edá de piedra hasta que s'alcontraron con cultures teunolóxicamente más desarrollaes en xeneral creyese que la edá de piedra emprincipió en dalguna parte del mundu va entre y millones d'años cola apaición de la primera ferramienta humana o prehumana esti periodu foi siguíu pola edá del bronce nesti les ferramientes de bronce llegaron a ser comunes el pasu d'una a otra edá foi ente los y ac tradicionalmente vien dividiéndose esta edá en paleolíticu con un sistema económicu de cazarecolección y neolíticu nel que se produz la revolución haza el sistema económicu productivu agricultura y ganadería referencies enllaces esternos
col términu de xuliuxuliu podemos referinos a como sustantivu xuliu o xunetu el mes séptimu del calendariu xulianu y gregorianu xuliu o joule una unidá pa midir la enerxía como nome propiu xuliu o xulio un nome propiu masculín y nesta acepción particularmente a xuliu césar políticu y militar na dómina final de la república romana referencies
la historia o hestoria ye'l rellatu de fechos pasaos que foron consideraos dignos de recuerdu por una sociedá determinada tamién ye la disciplina académica qu'estudia los acontecimientos del pasáu qu'afeuten a les sociedaes humanes esisten dos enfoques pa esti estudiu enfoque clásicu el periou qu'entama cola aparición de la escritura hasta anguaño dende esti puntu vista gran númberu de pueblos de la tierra nun tendrien historia hasta que se produz el contautu con sociedaes con escritura los acontecimientos ocurríos enantes d'esti periodu históricu denomínase prehistoria enfoque multiculturalista el periou dientru del cual ye posible obtener o reconstruyir un rellatu fiable de los acontecimientos que afeuten a un grupu humanu la historia clasifícase disciplines y ciencies auxiliares de la historia arqueoloxía epigrafía historiografía numismática referencies ver tamién repertoriu de fechos nota si usté fai dalguna aportación nesti sen en wikipedia rogamosy que consulte primero la seición de plantilles de cronoloxía pa asina algamar una coherencia ente tolos autores
el deporte ye una actividá física xeneralmente suxeta a determinaos reglamentos tien la doble vertiente del exerciciu y de la competición dalgunos deportes practíquense con vehículos o otros inxenios y nun requieren facer esfuerciu nesi casu son más importantes la maña y la concentración que l'exerciciu físicu idealmente'l deporte divierte y entretién ye una forma metódica ya intensa d'un xuegu que tiende a la perfeición y a la coordinación del esfuerciu muscular con mires a un ameyoramientu físicu y espiritual del ser humanu dalgunos deportes practíquense n'equipu y otros individualmente los deportes puen agrupase de la manera que vien darréu deportes tradicionales deportes de tirar bolos llanzamientu de barra llave rana patefa gomeru carreres carrera de llecheres carrera de panoyes carrera de sacos carrera con madreñes carrera con calderos deportes de fuercia tiru cuerda tiru al palu deportes agrícoles y mineros corta de tueros con hachu corta de tueros con tronzón concursu de cabruñar concursu de siega con gadañu concursu del sábanu concursu de corta de tueros concursu d'entibadores mineros deportes tradicionales de combate baltu deportes de pelotu baloncestu balonmano balón volea béisbol críquet escuax fútbol fútbol americanu fútbol australianu fútbol canadianu fútbol sala golf frontón oquei oquei sobre herba oquei sobre patinos oquei sobre xelu pelota vasca rugbi rugbi league tenis de mesa tenis voleibol waterpolo atletismu atletismu culturismu halterofilia deportes de llucha aikido boxéu esgrima jujutsu yudu kárate kendo llucha canaria sumo taekwondo deportes acuáticos esquí náuticu natación pesca piragüismu remu submarinismu surf vela windsurf deportes con armes caza tiru con arcu deportes aéreos acrobacia aérea paracaidismu paramotor parapente vuelu ensin motor vuelu llibre deportes na ñatura alpinismu deportes estremos escalada espeleoloxía senderismu deportes de ñeve esquí de fondu o nórdicu esquí alpín saltos d'esquí snowboard deportes con medios mecánicos automovilismu ciclismu motociclismu patinaxe skateboard snakeboard otros deportes air oquei hípica indiaca ultimate billar parkour referencies deporte
l'asturianu ye una llingua romance propia d'asturies perteneciente al subgrupu asturllionés esisten trés variedaes predominantes dientro d'asturies l'asturianu central oriental y occidental que ye la variante mayoritaria en lleón y zamora u se conoz como llionés qu'al empar poseyen más subvariantes magar que por razones hestóriques y demográfiques l'estándar llingüísticu fízose basáu nel dialeutu central d'asturies en cantabria conozse tradicionalmente al idioma col nome de montañés esiste una gramática del asturianu un diccionariu de la llingua asturiana y unes normes ortográfiques del asturianu historia la llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del llatín llantáu pol imperiu romanu nel territoriu de los ástures y cántabros ya dende'l sieglu i de la llingua astur o llingües que falaben estos puelos preromanos poco se sabe pero de xuru que foi'l deprendizax del llatín con vezos llingüísticos y articulatorios estremaos a los romanos y por supuestu a los d'otros pueblos peninsulares lo quey dió'l so fustax propiu al traviés d'un procesu de formación calmu y progresivu de temprana documentación sobre too nos fueros avilés uviéu campumanes cartafueyos notariales de los sieglos xiixiii o'l llibru d'alexandre erroniamente atribuyíu a les lletres castellanes l'asturianu ye una de les fales meyor conseñaes na península ibérica la normalización llingüística ye por embargu un fechu muncho más recién mesmo qu'otres llingües minoriegues de la península darréu'l s xiv l'asturianu entamó a encoyer tres convertise'l castellanu na llingua de les clases altes y l'alministración asina nun ye fasta'l sieglu xvii que nun apaez el primer autor modernu con nome ya obra conocíos antón de marirreguera a elli síguiy francisco bernaldo de quirós del que numai llegó hasta güei'l poema el caballu llueu del sieglu xix dase un resurdimientu del asturianu que concuaya cola actitú amosada por gaspar melchor de xovellanos que reconocía la vitalidá del dialeutu d'asturies ya entamaba ente otros proyeutos un diccionariu en el que foi gran amigu d'él xosé caveda y nava iguaba la so colección de poesías en dialecto asturiano que diba ser el primer llibru imprentáu nesta llingua nel sieglu xix rexístrense los primeros intentos d'escribir n'asturianu codificáu en xuan junquera huergo finaba una gramatica asturiana xera fundamental que nun llegó a editase en apolinar de rato y hevia espublizaba'l vocabulario de palabras y frases bables que se hablaron antiguamente y de las que hoy se hablan en el principado de asturias sin embargo metanes el s xx l'asturianu entá se consideraba en xeneral un dialeutu o un conxuntu de fales conciencia a la que respondía la espublización d'abondos trabayos estremaos que dende venía realizando l'institutu d'estudios asturianos idea a traviés del so boletín la reconocencia de la esistencia del idioma asturianu cuayó en cola fechura d'un garrapiellu d'intelectuales nomáu conceyu bable ya encumó en cola confecha de l'academia de la llingua asturiana alla los sos estatutos vindiquen la codificación y la tresmisión de la llingua como ún de los sos oxetivos cimeros dende l'academia edita un boletín oficial lletres asturianes lla en cuantes a la codificación la gramática bable de cano rodríguez supunxo un importante intentu afitó la ortografía so la cenciellez ya menor distancia col castellanu nes siguientes décades ye perimportante'l llabor de l'alla qu'espublizó nel mesmu añu de la so fundación les primeres normes ortográfiques y entamos normativos siguieren la conxugación de verbos la gramática de llingua asturiana y a lo cabero el diccionariu de llingua asturiana demientres los caberos años les midíes pa protexer ya dar puxu a la llingua tienen llograo amenorgar l'asitiamientu de diglosia llantada a lo llargo los sieglos al endefechu entá nun foi a rabicar el billingüismu espardíu n'asturies que ye inorganicu ye dicir que tiende a la meza de les dos variedaes llingüístiques implicaes y asimétricu esto ye el castellanu sigui amenazando al asturianu darréu d'ello la vindicación del estatus de llingua oficial pal asturianu y la garantía de los plenos derechos de los asturianofalantes entá continúa vindicándose nes estayes sociales ya polítiques va pocu el tribunal constitucional alcordó pol autu de febreru reconocer el derechu de los ciudadanos a esbillar la llingua del procedimientu nes sos comunicaciones col principáu d'asturies imponiendoy a ésti la so obligación de tramitar los escritos ya'l so valir a tolos efeutos familia llingüística y carauterístiques xenerales indoeuropea itálica romance iberorrománica forma parte del subgrupu nomáu ástur tien como dialeutos internos tamién al nomáu montañés y estremeñu les carauterístiques xenerales y comunes a les fales del subgrupu ástur son ye dable que'l trazu más carauterísticu que define fonéticamente al dominiu llingüísticu asturlleonés seya l'enclín al piesllu de les vocales átones finales lleñi nuechi baxu llechi y non finales firida vicín vixigu custiella mulín furmiga etc el piesllu masivu que reduz a aui el vocalismu átonu produzse en tol dominiu asturlleonés y espárdese con particular fuercia pa les fales de transición col castellanu estremeñu ñubi grandi libru uerti na fala del rebollal nochi oci 'foz' mesmu y cántabru lus poblis lus hombris yo triji bebi tu uenti tardi lechi sin embargu pal asturianu l'alla tien normativizáu l'usu de les formes etimolóxiques nueche lleche vecín molín costiella etc palatalización de la inicial l lleche llingua lluna llosa llabor ye aquesti'l trazu común a toles faces del asturianu que llu dixebra mesmo del gallegu que del castellanu y fales de transición caltenimientu del fonema inicial f llatín que nel dialeutu oriental llo fai de xeitu aspiráu hx fégaduégadu afogaraogar femaema resultáu de palatal j viniente de ly y c'l latinos nun siendo nel dialeutu mirandés que presenta y nes faces b y d d'occidente que presenten t muyer abeya fueya güeyu soluciones en fonema prepalatal fricativu sordu pa los grupos latinos ss dyod x ks coxu xatu baxu mesmu resultáu pa los grupos iu gi ge nun siendo nel dialeutu asturianu oriental xuguugu xuntaruntar xeluelu xemaema muxirmuir resultáu palatal en tol dominiu asturianu pa los grupos cl pl fl y bl gl inda que con diferente materialidá fonética ll y ch llave clavem llover plovere llama flammam llande glandem inserción d'artículu ante l'axetivu posesivu el mio maríu la to casa enclisis o asitiamientu postverbal de los reflexivos ya complementos direutu ya indireutu nes afirmaciones contóme díxoy diérennos los llibros viénenvos a buscar proclisis o asitiamientu preverbal de los reflexivos ya complementos direutu ya indireutu nes negaciones ya nes subordinaciones nun me contó nuny dexé tienes que lo facer tuvi queylu dexar callo pa nun te cansar tienes que te llavar dáse tamién proclísis n'oraciones condicionales tres preposición de más infinitivu enantes de lo comer habríes llimpiálo perda de la r cabera del infinitivu énte pronome enclíticu xubilu cayese morrenos caltenimientu del grupu interior mb llamber llombu camba embelga reducción del grupu secundariu m'n a m fame semar enxame nome sacantes delles faces del asturianu oriental y na fala de la cabreira conversión en l del primer elementu de los grupos p't b't v't p'd v'd d'c v'c y t'm yelsu coldu dulda xulgar vilba dolce trelce selce lleldu recaldu mayoralgu davezu los diptongos ueuo y ie nun desendolquen énte n ponte fonte temblo morrendo conca ensin xustificación etimolóxica apaición de vocal i o yod epentética blandiu llandiu mundiu congriu muriu curtiu el sufixu viniente del llatín antiumamanteumam dulda nel resultáu y asina dase danza frente a sabencia o les pareyes matanzamatancia seguranzasegurancia etc caltenimientu del cuelmu n'r tienru teneru xenru generu vienres veneris senra senara cenrada incinerata tenrá tenera reaición escontra hiatos iguando yod epentética trayer oyer cayer criyar amiestu de e paragóxica tres llíquida átona r y l ámbare nácare trébole árbole cárcele fácile zúcare mármole dócile débile almíbare acíbare que dacuando desendolca con síncopa secundaria nacre zucre deble almibre acibre alcazre deseguranza de la nasal cabera átona que desapaez o afita col amiestu de e paragóxica quexumequexúmene dentamedentámene ensameensámene virxevírxene amiestu sin explicación etimolóxica del sufixu alu aru anu ensin que afeute al significáu de la pallabra viespaviespara ñicuñícaru conchacónchara ascuáscaru llascalláscara lluecalluécara xuncuxúncalu zuecuzuécalu calambrucalámbranu cabruncucabrúncanu murciegumurciéganu demongudemónganu tambutámbanu fuecafuécana etc davezu produzse síncopa secundaria xunclu noclanócala nuclanúcala viespre demongru ruedra ruédara etc apócope de la vocal cabera nos sufixos aseace claseclas envaseenvás fasefas enllaceenlláz nos sufixos iseice dicediz índiceíndiz hélicehéliz vérticevértiz análiseanalís y nos sufixos uce crucecruz conduceconduz duceduz dase en toles variedaes del asturianu y caltria pela llende del gallegoasturianu un fenómenu de metafonía que camuda la á e cuando la pallabra acaba'n a y la vocal del mediu ye zarrada asina dáse salia seya àstura esla plátiga plétiga águila éguila água égua árguma èrguma llárima llérima etc ye un trazu non normativizáu y por cuenta d'ello encamiéntase l'usu de les variantes etimolóxiques dixebra ente los prefixos des dende'l llatín dis y los prefixos es dende'l llatín ex el primeru marca idea contraria facerdesfacer iguardesiguar aniciardesaniciar mecerdesamecer el segundu indica aición esnidiar esgayar esmigayar tendencia a la epéntesis de oclusiva cum líquida nel aniciu de pallabra gurupu 'grupu' taranca 'tranca' barenga 'brenga' berezu 'brezu' garayu 'glayu' torozu 'trozu' calaviya 'llavía' garanu 'granu' embeligu 'ombligu' ye dable que seya un fenómenu de sustratu palatalización de ll del cuelmu r'l perlla pirula garllar garrulare burlla burrula parllar parolare carllos carolus arllós agrum lausi esterllina sterling orlla orula palatalización de ll del cuelmu s'l apusllar apuslar pustula islla islla insula pesllar peslar pestulare usllada uslada ustulata palatalización de ll viniente de l'asimilación r l character caretre caletre calletre miraculu milacru millagru parabola pallabra pallabra periculum pelicru pelligru palatalización de ll por aciu d'una yod a resultes d'un diptongu valentis valiente vallente calentem caliente callente alecrem aliegre allegre colobra culuebra culiebra cullebra alenitus alientu allentu variantes internes asturianu occidental modalidá llingüística del asturianollionés propia del les tierres asturianes occidentales ente los ríos navia y nalón occidente de les provincies de lleón zamora y salamanca la so extensión vien definía poles siguientes isogloses plurales femeninos en as caltenimientu de los diptongos decrecientes ei ou ausencia de neutru de materia asturianu central modalidá que s'espárde ente'l ríu seya y una linia que va de ena a la desembocadura del ríu nalón n'asturies y pel norte de lleón ye la variante modelu de llingua escrita la so extensión vien definía poles siguientes isogloses plural femenín es premedura de los diptongos ou ei en o y e neutru de materia lleche frío carne tienro isoglosa que lu xebra del asturianu occidental asturianu oriental variante que se fala ente'l ríu seya y la llinia que marca'l ríu miera con variante nel norte de cáceres y sur de salamanca la so extensión vien definida poles siguientes isogloses soníu nomáu como efe aspirada f representáu cola grafía onde les otres fales faen f dizse asina oguera acer igos ornu en cuenta de foguera facer figos y fornu plural femenín as esceptuando les poblaciones más averaes al marxe oriental del ríu seya onde se caltién es abes ormigues iyes etc tresformación de e final en i xenti tardi uenti en delles arees caltiénse'l neutru de materia pesllando en u agua friu xenti güenu ropa tendíu carne guisáu etc nos conceyos que llenden col ríu seya tanto al oriente como al occidente alcontramos nel so sistema pronominal l'estremu ente los pronomes direutos mete y los indireutos miti busquéte a ti y alcontrétebusquéti les llaves y alcontrétiles llévame a mi en carrullévami la fesoriaosoria en carru falantes según l'estudiu los asturianos y la lengua asturiana estudio sociolingüístico para el principado de asturias uviéu del profesor de la universidá del país vascu francisco llera ramos n'asturies habría falantes nativos n'asturies a los qu'hai d'amestar más que la usen como segunda llingua siendo a la falar y calletrar nesi estudiu cuntábense alrodiu de falantes d'asturianu central d'asturianu occidental y d'asturianu oriental estensión nel principáu d'asturies el so dominiu espárdese pel territoriu a l'esti del riu navia en cantabria onde con mayor o menor vitalidá algama hasta'l valle del ríu miera na provincia de llión estiéndese pela fastera norte y oeste hasta'l ríu cúa na de zamora pela parte oeste na provincia de salamanca especialmente nes fasteres occidental y meridional nel norte de la provincia de cáceres onde se conoz como estremeñu na comarca portuguesa de miranda de l douro ye llingua oficial y propia d'una población estimada nunos habitantes asturianu o bable n'asturies la llingua asturiana asturianu o bable tienen d'interpretase como términos referíos a la mesma fala pero con distintos matices llingua asturiana o asturianu ye la llingua falada n'asturies sicasí bable nun se refier a tola estensión de la llingua sinón a una variante llocal el términu usóse per primer vegada nel conceyu de carreño en el carreñegu carlos gonzález de posada escribía nes sos memories hestóriques del principáu d'asturies la primer constatación d'esti términu bable al referise al idioma asturianu qu'ellí carreño dicen vable darréu bable emplegóse con mayor o menor frecuencia pero enxamás goció de muncha fama nel raigón popular darréu que los asturianos denominaron mayoritariamente la so tradicional manera de falar como asturiano o asturianu asina consta por exemplu nel tomu i del atles llingüísticu de la península ibérica asoleyáu en au se recueyen los datos arrexuntaos n'encuestes orales efectuaes enantes de la guerra de y onde a la entruga de cuál yera'l nome que recibía la so llingua la mayoría de los encuestaos respondíen asturiano o asturianu lo mesmo ha de caltenese en tiempos más recientes según se desprende de la encuesta de llera ramos efectuada en la persistencia del términu bable nos ambientes más familiarizaos cola tradición escrita puede ser la responsable de que n'ocasiones nos niveles populares bable faiga sinónimu de fala zarrada la insistencia na diversidá llingüística ye dicir l'intentu en desaniciar la referencia al idioma propiu pa falar sólo de bables fizo de bable un heteroglotónimu qu'alquier un significáu despeutivu al ser usáu polos prexuicios políticos y estayes sociales contraries a la normalización del idioma fonoloxía la trescripción faise acordies coles normes del alfabetu fonéticu internacional vocales el sistema vocálicu del asturianu distingue cinco fonemes xebraos en tres graos d'abrimientu mínimu mediu y máximu y tres allugamientos central anterior y posterior consonantes gramática l'alfabetu el sistema fonolóxicu de l'asturianu tien representación escrita per aciu del alfabetu llatín d'esta miente l'asturianu emplega les lletres que vienen darréu vocabulariu la llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del llatín faláu nel territoriu de los antiguos ástures y cántabros poro la inmensa mayoría de les pallabres de la llingua asturiana como de les otres llingües romániques vienen del llatín ablana augua falar güeyu home llibru muyer pesllar pexe prau suañar a esta base llatina hai qu'amestar les pallabres qu'entraren nel fondu léxicu del dominiu asturianu dende llingües falaes enantes de la llegada del llatín sustratu o dempués superestratu a la influyencia del sustratu y superestratu hai qu'amestar los emprestos posteriores a d'otres llingües sustratu de la llingua de los ástures y cántabros sábese bien poco anque ye dadero que tuviere allegau a dos llingües indoeuropees el celta y el lusitanu atrópense col nome de sustratu prellatín a les pallabres veníes de la llingua de los astures o d'otres llingües preindoeuropees falaes nesti territoriu bedul boroña brincar bruxa cándanu cantu carrascu comba cuetu güelga llamuerga llastra llócara matu peñera riega tapín zucar d'otra miente abondos celtismos fueren integraos pola mesma llingua llatina y pasaren dempués al asturianu bragues camín caballu camisa carru cerveza sayu superestratu col nome de superestratu conozse la influyencia que dexaren otres llingües posteriores a la llegada'l llatín nel asturianu fueren especialmente importantes los xermanismos xermanismos los pueblos xermánicos qu'asitiaren na península ibérica especialmente godos y suevos dexaren nel asturianu pallabres como blancu esquila estaca mofu serón espetar gadañu o tosquilar arabismos los arabismos pudieren llegar al asturianu direutamente per aciu de los contautos ente los falantes del dominiu asturianu colos árabes o con xente arabizao del sur de la península n'otros casos pudieren llegar al traviés del castellanu los que vienen darréu son dalgunos de los arabismos del asturianu acebache alfaya altafarra bañal posible llatín balnealem ferre galbana mandil safase xabalín azafate zuna zucre emprestos l'asturianu tamién recibió bona parte del so léxicu de llingües allegaes como'l castellanu el francés l'occitanu o'l gallegu a traviés del castellanu tamién llegaren pallabres d'idiomes más llonxanos n'orde d'importancia el castellanismu asítiase nel primer llugar na llista d'emprestos al asturianu sicasí en dellos casos pola mor del gran allegamientu entel castellanu y l'asturianu ye bien lluendio saber si una pallabra ye un emprestu del castellanu un resultáu común a les dos llingües dende'l llatín o un emprestu del mesmu asturianu pal castellanu dalgunos castellanismos n'asturianu son echar antoxu guerrilla xamón siesta rexa hoxaldre vainilla xaréu la conxunción y nel asturianu central asturianu medieval ye ocho asturianu medieval vuechu senabrés y mirandés vuoitu privilexu asturianu medieval privilleyu el castellanu valió tamién d'intermediariu pa la llegada de pallabres d'otros idiomes especialmente d'américa por exemplu pasando pel castellanu llegaren pallabres del náhuatl cacagüesa chicolate tomate del quechua cóndor llama del caribe caimán caníbal piragua o del arawak iguana furacán tamién pasaren pel castellanu delles pallabres veníes del inglés esprái fútbol güisqui oquei waterpolo o d'otres llingües bumerán de les llingües aboríxenes australianes pasando pel inglés cachalote del portugués caolín del chinu kamikaze del xaponés vampiru del serbiu o vodka del rusu dacuando los emprestos del gallegu son lluendios d'identificar pol allegamientu d'esta llingua coles variedaes más occidentales del dominiu llingüísticu astur suelen considerase pallabres d'orixe gallegu dalgunes como cachelos chombada falcatrúa o quimada los galicismos pallabres tomaes del francés y occitanismos apaecen bien ceo lo que paez ñiciar que los contautos con xente d'alluendi los pirineos fueren frecuentes non namás al traviés del camín de santiago sinón tamién per vía marítima munches d'estes pallabres pertenecen n'efeutu al léxicu marín anque na mayoría de los galicismos llegaren al asturianu per vía direuta n'otros casos pasaren enantes pel castellanu ente los galicismos podemos amentar sable malvís arranchar chalana coñá espáis foina galipote llixeru malvís mesón pote somier tolete vagamar xaqueta xamán xalé xarré xofer xira monxur arxán bixú madama búgare o bugre bugle 'bueyucu' buculus del occitanu vienen pallabres como hostal parrocha o tolla escritura dende los primeros testos l'asturianu emplega l'alfabetu llatín en l'academia de la llingua asturiana editó unes normes ortográfiques que con escases esceiciones son usaes pola práutica totalidá de los escritores n'asturianu orde alfabéticu y valor de los grafemes la trescripción faise d'alcuerdu coles normes del alfabetu fonéticu internacional dígrafos dellos fonemes represéntense con un dígrafu pareya de lletres grafíes dialeutales el dígrafu vaqueira emplégase pa representar dellos sones consideraos variedaes del fonema principalmente n'asturianu occidental ingua el dígrafu ts emplégase pa representar el soníu ts nun cal confundilu col anterior qu'apaez en pallabres con chit nel restu del dominiu nos conceyos de quirós y teberga otso cutsu el dígrafu yy emplégase pa representar el soníu k en zones de les brañes occidentales que se correspuende pero un llau a la y del restu del dominiu o ch y per otru a llch inicial muyyer fiyyu yyegar el grafema hache aspirada representa'l fonema h especialmente nes fasteres del asturianu oriental onde s'aspira la f llatina aba tamién apaez en dalgunes pallabres como guae o ispiar y pue emplegase en dellos emprestos del castellanu como los grafemes y nun apaecen nos más de los tipos de lletra emplegaos davezu tanto nos ordenadores como nes publicaciones gráfiques suelen camudase por h y ll otros grafemes pa reproducir sones de llingües daes principalmente del español y del inglés delles vegaes empléguense les lletres j jota k ka y w uve doble anque nun formen parte propiamente del alfabetu asturianu ex jalisco kuwait otres normes amás l'asturianu de miranda de l douro cuenta con una normativa propia venceyada a la portuguesa signos ortográficos l'asturianu emplega los signos ortográficos que vienen darréu l'acentu agudu enriba una vocal ñicia en dellos casos la sílaba tónica ex daqué llambión escocés móvil pláganu tamién s'emplega dacuando pa estremar monosílabos homónimos pá sustantivu padre pa preposición l'apóstrofu ' ente dos lletres ñicia que perdióse un son ente elles abri'l coche en cuenta de abri el coche la diéresis ponse enriba la vocal u cuando fai falta lleela nes secuencies güe güi güelu llingüística el guión curtiu emplégase delantre'l pronome personal y contestay nes pallabres compuestes políticorelixosu y en dellos casos más el guión llargu úsase principalmente na trescripción de testos dialogaos pa ñiciar que toma la pallabra un personaxe qué hora ye les dos y cuartu los signos d'entruga y allúguense al entamu y a la fin d'una fras interrogativa direuta qué hora ye los signos d'esclamación y allúgense al entamu y al cabu d'una fras esclamativa qué grande ye la coma el puntu el puntu y coma los dos puntos los puntos suspensivos el paréntesis les comines o sistema educativu la llei d'usu y promoción del asturianu diz que los neños con edaes ente los y los años han tener la posibilidá d'estudiar l'asturianu nel collexu como asignatura voluntaria anque nun se considera en tolos centros ye optativu col francés y l'alemán como segunda llingua d'enseñu nel bachilleratu en miranda de l douro ye tamién llingua optativa non asina en lleón aconceyamientos y comuñes l'academia de la llingua asturiana fundóse en col rixu de recobrar l'antigua institución que yá proyeutare xovellanos nel sieglu xviii l'aconceyamientu de xuristes pol asturianu fundóse en cola xida d'allendar curiar ya escucar del cumplir de les lleis asturianes ya españoles avenencies ya tratos internacionales roblaos pol estáu qu'afiten derechos llingüisticos palos asturianofalantes dellos escritores n'asturianu anque'l primer testu n'asturianu data del sieglu x nodicia de kesos y el primer testu llegal ye'l fueru d'avilés del sieglu xii nun ye sinón dellos sieglos depués cuando se tien anuncia del primer facer na lliteratura escrito el primer autor d'un testu lliterariu n'asturianu ye del sieglu xvii antón de marirreguera ca ca bernaldo de quirós xosefa de xovellanos xuan maría acebal teodoro cuesta pepín de pría fernán coronas alfredo villa y villa maría xosefa canellada mánfer de la llera nené losada vicente garcía oliva nacíu en xosé lluis garcía arias nacíu en manuel asur nacíu en xuan xosé sánchez vicente nacíu en manolo villarroel nacíu en andrés solar nacíu en david m rivas nacíu en miguel rojo nacíu en antón garcía nacíu en humberto gonzali nacíu en milio rodríguez cueto nacíu en adolfo camilo díaz nacíu en berta piñán nacida en xuan bello nacíu en pablo antón marino estrada nacíu en xaviel vilareyo nacíu en xosepe vega nacíu en lleón en xandru fernández nacíu en xurde álvarez nacíu en martín lópezvega nacíu en francisco javier pozuelo alegrefran allegrenacíu en lleón en ana vanessa gutiérrez nacida en códigos iso iso nun tien iso ast referencies enllaces esternos academia de la llingua asturiana diccionariu de l'academia de la llingua asturiana oficina de política llingüística del gobiernu del principáu d'asturies xunta pola defensa de la llingua asturiana promotora española de lingüística d'ú se sacó della información pa esti artículu espaciu y tiempu mapa del dominiu llingüísticu fai cien años estaya de webs asturianes en curlie open directory proyect diccionariu asturianu inglés de webster's online dictionary la edición rosetta diccionario general de la lengua asturiana edición en llinia del diccionariu dialeutolóxicu asturianuespañol de xose lluis garcía arias dominiu llingüísticu astur idioma asturianu
la pallabra política vien del términu griegu polis que significa ciudá el so nacimientu foi nel sieglu v enantes de cristu n'atenes la política ye'l procesu y la conducta de toma de decision d'un grupu la ciencia política estudia esa conducta sistemes políticos autocracia dictadura democracia monarquía asoluta monarquía parllamentaria teoríes ya ideoloxíes polítiques anarquismu anarcocapitalismu anarcocomunismu anticomunismu antifacismu autoritarianismu capitalismu centrismu radical comunismu conservadorismu corporatocracia democracia facismu federalismu izquierdismu lliberalismu lliberalismu clásicu llibertarianismu marxismu meritocracia minarquismu monarquía nacionalismu nacionalsocialismu oligarquía política verde poscomunismu republicanismu socialismu socialismu democráticu socialismu llibertariu stalinismu teocracia totalitarianismu política por estáu alemaña arxentina chile china españa estaos xuníos francia hondures india xapón méxicu uruguái otros temes rellacionaos bipartidismu declaración universal de los derechos humanos eleiciones escrutiniu espectru políticu estrema izquierda izquierda centru drecha estrema drecha estáu d'esceción estáu de sitiu globalización altermundialización o antiglobalización partíu políticu política interior política esterior xunión europea referencies enllaces esternos política
cronistes yao historiadores fasta'l sieglu v arriano cornelio nepote flavio josefo heródoto polibio publio cornelio tacito salustio suetonio tito livio tucídides valerio máximo sieglos vi al xv enríquez del castillo diego frissart jean marineo sículo lucio muntaner ramon procopiu pulgar hernando del sampiru sieglos xvi al xviii acosta josé de anglería pedro mártir de campomanes pedro rodríguez capmany y de montpalau antonio de clarendon edward díaz de guzmán ruy díaz del castillo bernal gibbon edward mariana juan de mendieta jerónimo de sahagún fray bernardino de zárate agustín de dende'l sieglu xix hasta anguaño amador de los ríos josé artola miguel benjamin walter bloch marc braudel fernand brenan gerald carande ramón caro baroja julio champollion jeanfrançois childe vere gordon croce benedetto eliade mircea fernández almagro melchor fontana josep gil fortoul josé guha ranahit hobsbawm eric jackson gabriel lafuente modesto lecuna vicente lévi provençal evariste marx karl menéndez pelayo marcelino menéndez pidal ramón pérez gutiérrez francisco pirala antonio sánchez albornoz claudio spengler oswald thomas hugh thompson edward palmer toynbee arnold tuñón de lara manuel vicens vives jaume vilar pierre zabala silvio corrientes historiográfiques escuela de los annales historia ambiental historia de xéneru historia económica materialismu históricu referencies enllaces esternos
la música ye al empar la disciplina qu'estudia los entamos de l'harmonía y les rellaciones de los soníos ente sí l'arte de bien combinar los soníos y el tiempu l'arte de combinar los soníos d'una manera placentera al oyíu un llinguax universal col qu'un emisor tresmite determinaos fechos y sentimientos al traviés d'una secuencia de soníos un mou d'espresión sociocultural que se fundamenta na combinación de ritmu y melodía p'algamar daqué agradable al oyíu elementos de la música ritmu melodía forma harmonía testura istrumentación dinámica musicoloxía terminoloxía de la notación ya interpretación xéneros musicales y formes d'interpretación musicólogos y pedagogos la música na dómina dixital llista de grupos musicales llaboratorios españoles de música llectroacústico música llectroacústico música contemporánea estándares d'afinación na historia compositores anguaño nel estáu español intérpretes de música contemporánea nel estáu español la música de la industria del entretenimientu llista de los meyores temes musicales istrumentos musicales istrumentos musicales constructores d'instrumentos principales estilos musicales música clásica música de cine tangu jazz blues dance gospel spirituals rythm blues rock metal rock pop folk country new age música folclórica música electrónica zarzuela flamencu soul otros estilos musicales bachata bambucu boogaloo canción asturiana tonada emo disco funk glam garage grunge grindcore hardcore heavy metal nu metal indie mix punk death metal black metal power metal thrash metal viking metal ritmos musicales bambucu bossanova chachacha foxtrot lambada mambo marinera merengue rock and roll rumba salsa samba tangu twist vals ska programes d'ordenador pa escuchar música itunes juk radio irate real player xmms winamp windows media player ver tamién música del mundiu referencies
l'astronomía que significa etimolóxicamente el conocimientu de les estrelles ye la ciencia qu'observa y desplica los cuerpos y los fechos fuera la tierra cuando s'atalantó que los elementos que formen los oxetos celestes yeren los mesmos que formen la tierra y que les lleis de la física aplicábense a ellos nació l'astrofísica como una aplicación de la física a los fenómenos observaos pola astronomía la mayoría los astrónomos tienen una bona preparación en física polo que l'astronomía y l'astrofísica tán bien xuníos l'estudiu los planetes del nuesu sistema solar consideróse hasta hai bien poco una disciplina aparte llamada ciencies planetaries o planetoloxía ver tamién historia de l'astronomía n'astronomía la información obtiénse pola detección y analís de la radiación electromagnética una división tradicional de l'astronomía ye según les rexones del espectru electromagnéticu observaes astronomía óptica nel rangu de la lluz visible pol güeyu humanu alredor de nm astronomía infrabermeya trabaya cola lluz infrabermeya que tien una onda más llarga que'l bermeyu la radioastronomía detecta llonxitúes d'onda de mm a cm los receptores son parecíos a los de radiodifusión qu'usa radiación neses llonxitúes la astronomía óptica y de radio puen facese usando observatorios terrestres porque l'atmósfera ye tresparente neses llonxitúes d'onda la lluz infrarroxo ye absorbía pol vapor d'agua asina los observatorios d'infrabermeyos tienen que s'allugar en sitios altos y ensuchos n'astronomía de rayosx astronomía de rayosgamma astronomía ultraviola y astronomía nel llonxanu infrabermeyu pueden facese observaciones sólo dende globos aerostáticos u observatorios espaciales toles disciplines tan basaes na detección de fotones pero tamién de rayos cósmicos neutrinos y nun futuru cercanu gravitones ver ligo ver tamién astronomía galáxica astronomía estragaláxica formación y evolución de les galaxes formación estelar astronomía estelar cosmoloxía astronáutica astrodinámica llista d'astrónomos ya astrofísicos astronomía amateur historia de la astronomía referencies enllaces esternos astronomía
bioloxía ye la ciencia que trata de los seres vivos el términu bioloxía propúnxolu nel sieglu xviii el naturalista francés pierre antoine de monet chevalier de lamarck de bios qu'en griegu significa vida y logos que significa estudiu tamién inventó'l términu 'invertebráu' ye una rama de les ciencies naturales qu'estudia la vida dende tolos puntos de vista tipos y carauterístiques de los seres vivos zooloxía botánica microbioloxía la estructura de los seres vivos y el so funcionamientu dende un aspeutu químicu bioquímica molecular bioloxía molecular xenéticu xenética celular bioloxía celular orgánicu organografía etc anatomía fisioloxía rellaciones col entornu físicu y biolóxicu ecoloxía estudiu de la clasificación de les especies d'alcuerdu a la so historia evolutiva o filoxenia sistemática les clasificacines son munches de carlos linneo nel sieglu xvii ente animales y plantes hasta les propuestes actuales de los sistemes cladísticos con tres dominios que comprenden más de reinos una clasificación bastante aceptada pola so utilidá anque nun seya mui natural divide los seres vivos en cinco reinos reinos monera protista fungi plantae animalia la clasificación más aceptada siguiendo criterios cladísticos propón los dominios que vienen darréu archaea eubacteria o bacteria eukarya o eukaryota tamién estudia organismos que munchos consideren que nun son seres vivos virus viroides priones disciplines biolóxiques y temes rellacionaos zooloxía botánica microbioloxía bacterioloxía micoloxía taxonomía paleontoloxía fisioloxía biofísica bioquímica bioloxía molecular bioloxía celular citoloxía bioloxía estructural xenética anatomía bioteunoloxía bioloxía del desendolcu bioloxía marina ecoloxía etoloxía evolución immunoloxía enfermedaes infeccioses oncoloxía toxicoloxía parasitoloxía neurobioloxía ontoxenia filoxenia referencies bioloxía
allande o ayande ye un conceyu del occidente d'asturies la so capital ye la puela llenda al norte con villayón al sur con cangas del narcea y ibias al este con tinéu y al oeste con pezós grandas de salime y negueira de muñiz lugo lo más del so territoriu ta declaráu como monumentu natural rescampla pente la so bayura forestal los texos milenarios de santa colomba y de llago y el sofreiral de boxu xeografía la deforestación y l'abandonu de los cultivos tradicionales como'l cereal y el viñéu orientaron la so economía haza la ganadería centrada na cabaña bovina y caballar caltiénse sicasí dalguna fastera agrícola residual y destinada al autoconsumu en menor midida tamién sigue siendo un recursu económicu la industria maderera el so territoriu ye estremadamente montesín y accidentáu que s'organiza al rodiu de les sierres d'el palu y la de viaxirón que fai de xebra tanto no cultural como no humanu y lo económico d'esta sierra'l so puntu cimeru ye'l picu panón de metros que se desgaxa nun riestru d'estribaciones que cubren tol territoriu tamién rescampla la sierra de carondio les sos cumes son superiores a los metros y les sierres d'eiboyu y cazarnosu que faen de divisoria con cangas del narcea nel estremu sur llevántense les sierres valcacer con altures superiores a metros y na faza occidental los cordales de berducedo y bedramón y la sierra de murellos hai pequeños cordales que marquen valles y angostes cañadas too ello marca un territoriu con una altitú media elevada utilizándose toes estes pendientes pa un aprovechamientu agrícola climatoloxía el so clima ta marcáu pola so orografía yá que nes sierres altes ye húmedu y fríu y nes zones baxes un pocu más templiente rescamplando'l valle d'el valledor que tien un microclima al ser un valle zarráu el valle presenta un clima más sele y con menos precipitaciones lo quey permite tener nel so suelu especies de tipu mediterraneu flora y fauna sobre la so enguedeyada orografía d'orixe paleozoicu estiéndese una bayura de vexetación de carbayeres de fayes de castaños y d'abedorios anque la flora llariega foi en parte sustituyida por repoblaciones de pinos una gran fauna de xabalinos urogallos rapaces llebres corzos ya inclús dalgún osu completa la bayura natural d'allande víes d'accesu la vía principal ye l'as de pontelinfiernu onde ellaza cola as curniana al puertu de zarréu a grandas de salime qu'altraviesa tol territoriu y xune la puela con cangas del narcea l'as y as comuniquen con la puela con tinéu y uarca historia prehistoria y edá antigua la más antigua presencia humana que se deteutó nel su territoriu son grupos neolitizaos que dexaron la so güelga na arquiteutura megalítica de la que remanez la piedra dolménica d'a tumba del castellín otru periodu bien representáu nes tierres allandeses correspuende a la cultura castreña y de la que namás que'l castru de san uis foi escaváu pudiendo documentase una secuencia d'habitación qu'entamaría nel bronce final sieglu viii ec continuando intensamente demientres la edá del fierro siendo llueu ocupáu tamién polos romanos intre nel que'l castru había tar en venceya direuta coles mines d'oru asitiaes nel territoriu de la redolada metal que foi precisamente l'obleru pa la ocupación romana d'estos territorios estes esplotaciones auríferes dexaron multitú d'esquicios y güelgues nel paisaxe d'allande siendo impresionante la bayura de metros cúbicos de tierra y piedres que foron esfozaes en llinies xenerales podemos esbillar les mines d'esta zona en trés conxuntos el primeru la zona d'el altu'l palu onde s'afayen les conocíes a cova de xan rata la fana la freita y el túnel de montefurao otru conxuntu taría nel valle del ríu d'or tributariu del navia y el grupu caberu taría al rodiu del castru de san uis estes últimes esplotaciones hubieron d'empezar nel sieglu i y finar al entamu del sieglu iii edá media y moderna síguey un periodu poco conocíu ye posible que pol so asitiamientu tuviera baxo'l control del reinu suevu y llueu del visigodu les primeres referencies documentales son del sieglu x pero na so mayor parte considérense sospechoses de falsedá pero yá nel sieglu xi ciertes xuntes eclesiástiques monástiques escomenzaron a dexar sentir la so influyencia económica y feudalizante nesta fastera rescampla l'influxu del monesteriu de san xuan de courias que cuntaba en con una dote d'abondantes tierres allandeses pero habrá otros monesterios que cada vuelta atroparen más tierres destacando asina el de santa maría zalón tamién el cabildru catedraliciu disponía de propiedaes na comarca demientres la baxa edad media nun faltaron los conflictos polos diezmos del arciprestalgu d'allande y la ilesia d'uviéu tenemos un exemplu cola ilesia de san salvador d'uviéu ente los años y l'obispu pedru da a los homes del conceyu d'allande dependientes de la ilesia tolo que s'afaye na so propiedá pa que puedan fazer poblu imponiendo como fueru la cantidá de maravedinos al añu esti determín habría de xurdir efeutu pues pa apaez allande ente los pueblos del occidente asturianu qu'establez hermandá cola villa d'avilés pa emprestar aida nel caltenimientu del orde nos sos territorios tamién hubo d'influyir nel desendolque del privilexu dau por alfonsu ix yá qu'esti conceyu foi pasu na pelegrinación del camín de santiago demientres el reináu de fernandu vi el conceyu d'allande foi moneda de cambéu qu'emplegaba la corona pa pagar los sos servicios a los lleales particularmente a la familia quiñones escontra estes concesiones protestaren los vecinos y en un representante d'allande tuvo presente na xunta xeneral aconceyada n'uviéu pa refugar estes prerrogatives impuestes del dominiu de la familia quiñones pasó a rodrigo de la rúa quien la merca por un millón de maravedinos rodrigo de la rúa fundó mayoralgu a favor del so fíu mayor gutiérrez gonzález de cienfuegos y endelantre'l señoríu d'allande permaneció venceyáu a la casa de cienfuegos qu'obtendrá nel sieglu xv el títulu de condes de marcel de peñalba les prerrogatives foron calteníes hasta la reforma constitucional española de la presencia del conceyu d'allande na xunta xeneral nun foi siempre continuada y la so representación foi exercida por dalgún miembru de la casa cienfuegos los tiempos modernos nun traxeron grandes tresformaciones yá que nel sieglu xviii continuaba siendo fundamentalmente un conceyu agrariu l'escasu complementu industrial taba nos mazos de fierro hidráulicos que s'emplegaben pa espurrir el fierro asitiaos n'el mazu d'arriba el mazu d'abaxu el colobréu y la ponte toos ellos yeren propiedá d'un vieyu poder feudal el conde de peñalba señor de cienfuegos si hai daqué que rescampla de la evolución histórica moderna d'allande ye la resistencia anti señorial protagonizada polos sos vecinos hai continues quexes y recursos contra'l conde hasta qu'en el conceyu d'allande será castigáu pola so resistencia col silenciu perpetuu en díctense unes ordenances nes que se reconoz el señoríu de la casa de cienfuegos sieglu xix endelantre el sieglu xix trairá la guerra d'independencia qu'afeutara al conceyu al ser cruzáu poles tropes franceses la constitución de cádiz trairá la pruyida autonomía conceyil p'allande lliberada de la interferencia señorial demientres esti sieglu l'actividá agrario caltiénse igual y la industria del fierro reconvertiráse en trés ferreríes que na década de los ochenta vense obligaes a pesllar énte la competencia de les fautoríes industriales colos altos fornos la guerra civil española afeuta perpocu al conceyu quedando a un llau de la penetración de les columnes gallegues de los solevaos sí tuvo cierta incidencia llueu l'actividá de les guerrilles sobremanera les operaciones de la partida de serafín fernández más conocíu como el santeiro los sieglos xix y xx tán marcaos pola so mengua demográfica por mor de la emigración tresoceánica que foi aparada momentáneamente coincidiendo cola construcción del altu d'agua de salime anque esti recobramientu nun duró munchu yá que'l banzáu zarraba les sos tradicionales canales de comunicación y convirtió tol valledor nun fondu de sacu que provocó l'abandonu de pueblos enteros los sos pobladores dirixéronse na so emigración haza europa y haza'l centru industrial d'asturies anguaño el despoblamientu disminuyó pero non pola meyora del emplegu n'allande sinón pola falta d'emplegos nos centros de destín d'esa emigración cadarma políticoalministrativa política nel conceyu d'allande el partíu que más tiempu tien gobernao ye'l psoe ver llista d'alcaldes d'allande l'actual alcalde socialista ye josé antonio mesa peiga table border width aligncenter psoe pp cds otros total tr tr table div tr left border stylebackgroundffffff stylebackgroundcolor eee textaligncenter gobiernos municipales dende la democracia widthpx stylebackgroundefefef mandatu widthpx stylebackgroundefefef alcalde widthpx stylebackgroundefefef partíu josé álvarez de la prida cdi miguel ángel díaz pérez cdi antonio garcía linares ap maría cristina pérez rodríguez pp josé blanco villanueva pp jesús jardón rodríguez psoe luis miguel álvarez menéndez pp josé antonio mesa peiga psoe colspan stylebackgroundeee aligncenter asignación d'escaños nes eleiciones de conceyu widthpx stylebackgroundefefef center widthpx stylebackgroundefefef center widthpx stylebackgroundefefef center widthpx stylebackgroundefefef parroquies el conceyu d'allande xébrase en parroquies demografía ye ún de los conceyos con menor población de toa asturies como'l restu de zones rurales asturianes la evolución demográfica del conceyu ye negativa nel sieglu xx hubo dos periodos nos que perdió gran parte de la so población el primeru va de a onde gran parte de los sos habitantes emigró a américa sobremanera a cuba puertu ricu arxentina y república dominicana el segundu en por mor de la industrialización del país que motivó que'l conceyu perdiere cásique les dos terceres partes de la so población economía tol movimientu demográficu afeutó a la so economía tando en bien de retrocesu les práutiques agrícoles amenorgando la superficie cultivao dedicándose les más de les tierres a les plantes de forraxe y arriendes d'ello a una esplotación del ganáu vacuno dominando la castra asturiana pa carne celébrense grandes feries de ganáu que van del de mayu al de setiembre denomaes san miguel de mayo y san miguel de setiembre cultura arte n'allande alcuéntrese delles muestres de la cultura megalítica como la piedra dolménica de la puela túmulos como los de fanfaragón y numberosos castros como'l de san uís d'onde remanez la tosca tiesta de guerreru conservada nel muséu del castru de cuaña o'l de castello en berducedo onde foi descubierta la única arracada o pendilexu prerromanu que se conoz n'asturies d'oro y compuestu por dos lámines en forma de media lluna con filigranes y granuláu que perfaen cenefes na arquiteutura relixosa y señorial hai bayura testimonios ente los que rescamplen la ilesia de zalón d'estilu románicu d'entamos del sieglu xiii perfaese d'una sola nave rectangular y ábside con bóveda que guarda nel so presbiteriu unes importantes pintures murales de la pasión de cristu y coronación de la virxe del sieglu xvi d'un artista desconocíu al que sey denomó mayestru zalón la ilesia de san andrés de la puela magar los sos añedíos modernos que son una obra d'entamos del sieglu xvi con perbonos trazos arquiteutónicos y un retablu manierista que remembra a la escuela de berruguete na so arquiteutura civil rescampla el palaciu o palaciu de cienfuegos asitiáu nuna llomba que domina la villa de la puela la so primer construcción foi nel sieglu xiv reedificada nel xvi pol nuevu señor de cienfuegos consta'l palaciu de trés torres y planta en l con un aspeutu esterior persobriu pol so calter defensivu nuevamente remozáu nel xviii p'adautalu a residencia palaciega del conde de peñalba l'aspeutu de total desorniu namás que s'atenúa nel patiu rectangular y ensin pórticos onde los sos ángulos adósense al primer pisu una galería corrida de madera apoyada en gruesa y tosca columna de mampostería casa torre de santo miyao ye una torre cuadrangular de trés plantes del sieglu xvi que tien dos cuerpos adosaos ún al sur de dos plantes y d'asemeyada construcción y otru al oeste yá posiblemente del sieglu xviii tamién del sieglu xvi ye la torre de samartín casa cuadrangular de trés pisos col escudu de la familia construyida en sillarexu y mampostería la so simetría ta marcada nuna exe central que ye la puerta con dintel y sobre ella podemos güeyar l'escudu hai otres casones como la casapalaciu de los flórez güei convertida en casa de llabor y que ta fecha en tornu a un nucleu central torreáu y realizáu en mampostería con sillares enmarcando vanos que na fachada principal son de rexería ye de rescamplar la casa conceyu de la puela obra de regino pérez de la sala construyida en con tipoloxía clásica d'esta mena d'edificios pórticos con arcos balcón destacáu escudu y reló na so decoración destaquen frontones curvos y reutos y pilastres acanalaes per últimu ha mentase de mena especial l'arquiteutura indiana presente na capital del conceyu con escelentes exemplos construyíos na primer metá del sieglu xx ente ellos el palacete de los socesores de donato fernández la singular casona de los ramosron obra del arquiteutu cangués josé gómez de la que les dos grandes torres dominen el nucleu urbanu el palacete de los olallavalledor del que la construcción presenta detalles de l'arquiteutura suiza de monte obra tamién del arquiteutu cangués josé gómez o'l xalé de las veigas propiedá de la familia rodríguez valledor d'estilu modernista obra del arquiteutu cangués ignacio álvarezcastelao l'horru allandés los horros y paneres d'esti conceyu tienen cubiertes de pizarra nos teyaos sacante los del valle d'arganza que puen ser de teya les paneres foron sustituyendo a los horros a metá del sieglu xviii según va espardiendose'l cultivu del maíz y van necesitandose corredores más llargos pa ensugar el maíz lo que sí se rescampla ye l'especial estilu de decoración de los horros n'allande definíu por motivos xeométricos inscritos en grandes círculos cuatro comes dientro d'un círculu el diseñu más complicáu nun xurde fasta'l sieglu xvii nel qu'apaecen rostros de rasgos estilizaos colos güeyos almendraos el so esplendor algámalo nel sieglu xix y va escayendo según se faen más complexes pues al añedise corredores nun tien xacíu tayar motivos que van quedar ocultos pol contrariu la ornamentación del corredor va ariqueciendo con balaustres torniaes y tables recortaes con cenefes de temes vexetales o xeométriques les meyores muestres d'esta arquiteutura danse nos pueblos de samartín inares argancinas y a pontenova gastronomía allande tien na so cocina la caza y la pesca en numberosos menús rescampla la calidá de los sos embutíos y de les sos carnes roxes amás del so perbón corderu la tarta d'ablanes los fillolos el requesón y les nates sobresalen na estaya de la repostería de gran bayura y escelente tastu el vinu xoven forma parte tamién de la so ufierta gastronómica amás del oruxu o aguardiente sociedá fiestes celébrense delles fiestes nel conceyu anque les principales son les de l'ablanu en la puela del al de setiembre y les de nosa señora de bedramón el d'agostu nel santuariu del mesmu nome del sieglu xvii nel qu'hai una fonte que según diz la lleenda tien propiedaes curatives pal bociu tamién rescamplen les de san jorge de monón el de xunu san pedro de valbona'l de xunu santa isabel en berducedo'l primer domingu de xunetu san cristóbal n'el campu'l ríu'l segundu domingu de xunetu y san roque en fonteta los díes y d'agostu allandeses célebres senén mesa ciclista profesional frank braña actor josé manuel cuervo fernández exalcalde y conseyeru d'educación ver tamién llista d'alcaldes d'allande referencies enllaces esternos sitiu web oficial de la casa conceyu wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
amieva ye un conceyu del oriente de la comunidá autónoma d'asturies llenda al norte con parres al sur con valdeón y sayambre lleón al este con cangues d'onís y al oeste con ponga tamién ye'l nome d'una parroquia del conceyu la capital ye sames ye atravesáu pol ríu seya y tien una población de símbolos la bandera y l'escudu del conceyu d'amieva fueron adoptaos oficialmente'l d'agostu de y espublizaos nel boletín oficial del principáu d'asturies númberu de de mayu de historia prehistoria la so bayura arqueolóxica nun ye mui estensa por mor principalmente de la so orografía que facía más apetecible pa los primeros colonizadores les rexones más baxes nes que sí hai abondos restos prehistóricos pero sí nos permite constatar presencia humana nel paleolíticu superior na parte alta del sella asina na cueva de collubil nes cercaníes de campurriondi los preseos afayaos comprenden a la industria lítica y ósea del periodu paleolíticu los primeros ciclos metalúrxicos apaecen representaos pol dolmen de mian en sames desgraciadamente ta desaparecíu pola intervención de sebastián de soto cortés del que se conserven namás que dos brueses fabricaes en piedra pulío nel muséu arqueolóxicu d'uviéu por mor del pruyimientu coleicionista de la dómina esti dolmen suel rellacionase con otros dos del oriente asturianu los dólmenes d'abamia y santa cruz en cangues d'onís na edá del fierro hai entreseca de poblaos carcovaos lo que llamamos castros nun foi llocalizáu nengún pero delles fontes sofiten qu'esti territoriu tuvo habitáu por pueblos prerromanos de la tribu cántabra de los vadinienses al rodiu de los valles la conquista romana tuvo nesta comarca más consecuencies militares que xeoestratéxiques edá media nel periodu altomedieval apaez meyor definíu'l territoriu del conceyu teniendo dellos documentos que lo prueben como la documentación medieval del monesteriu lleonés de safagún onde mentase'l sieglu x una vía de comunicación que xuntaba les tierres d'amieva cola meseta esto confirmalo tamién los privilexos que'l rei alfonsu vii dio a favor d'una alberguería nel puertu de pontón y la construcción de la ponte de piedra ponte dobra sobre'l ríu del so nome amieva apaez yá na decimocuarta centuria dafechamente afitáu como ún de los conceyos asturianos asina apaez ente'l grupu de conceyos que se xuntó a la causa del rei don pedro con varios conceyos lleoneses toa esta falta de documentación en parte foi por mor de que nun mediu rural d'esta mena el sector predominante foi'l ganaderu lo que contribúi a torgar el siguimientu documental qu'a diferencia de la edá moderna ta munchu meyor documentáu en parte gracies al catastru del marqués de la ensenada fechu en nel que constata esti conceyu como predominantemente d'engarapiellada orografía el tarrén cultiváu nesta dómina yera namás que'l ' al empar el ' dedicábase a pastos estos pastos yeren comunales del conceyu repartíos ente l'altu y baxu amieva y servíen d'alimentu al ganáu yá nesa dómina yera la principal fonte de riqueza esti aprovechamientu mancomunáu de los pastos nun tuvo descuidáu d'engarardielles y pleitos nel sieglu xv hai una griesca colos conceyos lleoneses de valdeón y sayambre tando dichos pleitos en bravén tovía hasta bien entráu'l sieglu xx como xunta conceyil amieva concurrió a la xunta xeneral celebrada en nel conventu uvieín de san francisco pa dar posesión al nuevu correxidor don fernando álvarez de toledo de los cargos qu'apaecen citaos nesti añu podemos incluyir dos xueces ún plebeyu y otru noble encargaos d'impartir xusticia nel conseyu a designación del ayuntamientu que taba perfechu a la so vez por cuatro rexidores vitalicios y un alferi mayor nel sieglu xvi l'ayuntamientu taba gobernáu por cuatro rexidores pertenecientes a les families más poderosas del conceyu garcía de paraya blanco de sebarga martínez y sobrecueva d'argolibiu y vega y cuesta de sames l'alferi yera perteneciente a los cirieñu en los cargos de rexidores recayíen sobre juan gonzález de carbes josé de cangas posada cosme gonzález gonzalo cirieño siendo alferi mayor manuel antonio noriega de parres la casa consistorial taba en sames la capital del conceyu pero con anterioridá l'ayuntamientu tuvo nel llugar d'amieva del que toma'l so nome'l conceyu na llocalidá de cirieñu conservase l'alcordanza de que la casona edificiu del sieglu xv foi emplegada como xulgáu y onde yeren elixíos nel sieglu xvii los procuradores del conceyu sieglu xix en delantre nel sieglu xix cola guerra d'independencia mozos del conceyu integráronse nel reximientu de cangues d'onís que s'ocupó de la defensa del puertu de baeza tanto pela primer como na segunda invasión non algamando nunca francia un dominiu efeutivu d'esti territoriu nel sieglu xix el principal recursu del conceyu yera'l ganáu vacunu yá que malpenes había industrialización lo qu'empezó a provocar la emigración a ultramar llevándose mozos a cuba arxentina venezuela etc un elementu clave pa les meyores de la comunicación foi la construcción de la carretera del pontón a les arriondes vía esta que siguía'l cursu del seya a la marxe d'esta carretera quedó la capital sames lo que cola ruina del vieyu edificiu del ayuntamientu fexo'l so treslláu a precendi per onde diba la vía que ye u ta anguaño n'entamando la guerra civil la sienda del puertu de baeza y la carretera del pontón víes de xunión ente cangues d'onís y lleón convertiránse en pasos estratéxicos anguaño amieva tien como actividá económica cimera la ganadería l'agricultura y la esplotación forestal y entama a rescamplar el turismu rural xeografía el conceyu ye altravesáu de norte a sur pela carretera n y ta a quilómetros d'uviéu rieguen esti territoriu les agües del seya nel so calce conflúin el ríu ponga y el ríu dobra el seya y el ponga configuren valles barriales mentanto'l dobra desciende encaxonáu nel conceyu allúgase'l monumentu natural de la rede de toneyu esti conceyu ta configuráu por fonderes cuenyes al delláu de grandes viesques quey dan una gran guapura natural consérvense grandes viesques autóctones de fresnos llameres salgueros etc que crecen nes orielles de los ríos según se va ascendiendo apaecen los castañale y carbayeres al este del dobra orieétense les primeres estivaciones del macizu occidental de los picos d'europa que ta incluyíu nel parque nacional de cuadonga y picos d'europa onde s'alcuentra'l cumal más altu del amieva la torre'l mediu de metros y la pica rezu de metros climatoloxía el clima ye templáu con réxime térmicu oceánicu les precipitaciones son abondoses per tol añu siendo la radiación solar moderada d'otra miente la concentración de les nevaes nunos pocos díes ivernales fai posible la formación de mantos nevales de pocu espesor que puen tapecer el suelu varios díes nos meses estivales les temperatures son fresques y nunca un lleguen a ser mui caluroses parroquies amieva divídese en cinco parroquies demografía la so población tuvo marcada pola so evolución demográfica onde rescamplen un riestru de causes como lo abegoso del monte qu'anque ta percorríu per una vía de comunicación cola meseta ye una de les menos frecuentaes otra causa ye'l so aislamientu pa coles dos exas principales y esto xuníu a les sos seques superficies pal aprovechamientu agrícola y la inexistencia d'otres actividaes que nun seyan la ganadería tien remaneció adulces nuna gran torna demográfica amieva tien anguaño una población perinferior a la d'entamos de sieglu marcándose esti amenorgamienu nes dos terceres partes de la so población si en esti conceyu tenía habitantes en el conceyu cuntaba namás que con habitantes arriendes d'una gran presión interior qu'afalaba a la emigración con destín a ultramar hasta camudando llueu de direición haza europa y bien llueu haza'l centru d'asturies y teniendo agora una cifra poblacional de persones esta marcha de la población moza n'especial de muyeres tien distorsionao la so pirámide demográfica con mayoría masculina y un altu nivel d'aveyecimientu que s'alcuentra ente los más altos d'asturies trayendo arriendes una escayencia de la natalidá y una xuba de la mortalidá teniendo amás una feble cadarma económica evolución de la población nos caberos años ine economía les principales actividaes económiques son la ganadería polos sos estensos pastos comunales l'agricultura poles sos riques vegues y la esplotación de la viesca toes elles del sector primariu el sector industrial ye menos importante yá que xenera pocu emplegu namás el sadei gracies a la producción de llectricidá de la cia saltos del dobra banzáu de la ocica central de restañu y central de distribución en campurriondi el sector servicios limítase a delles entidaes comerciales ya instalaciones hoteleres empobinaes al turismu rural tou estu tien fecho que la so población tea repartida en nucleos pequeños que se reparten de forma disperso nes zones del valle del sella política nel conceyu d'amieva los partíos que más tiempu gobernaren son el pp y el psoe con años de mandatu caún ver llista d'alcaldes d'amieva por embargu na presente llexislatura gobierna'l forista josé félix fernández fernández gracies a un pautu col pp cultura arte l'arquiteutura tradicional ye l'haber artísticu del conceyu tando determinao pol so marcu físicu yá qu'al ser un conceyu de monte nun hai grandes construcciones sinón qu'abonden les ilesies y les casones ente elles rescamplen la ilesia de santa maría de mian ye l'edificiu más antiguu del conceyu de la so primer etapa prerrománica namás que se conserva'l so perímetru que perfae un edificiu de nave única con cabecera cuadrada depués reconstruyóse a mou de templu románicu anque anguaño malpenes ye visible debíu a una quema el so interior carez de decoración la so cubierta ye de bóveda de cañón nun teniendo iluminación natural l'esterior ye de calter zarráu con muros de mampostería la ilesia de san pedro de vega ye de planta rectangular nave única y cabecera cuadrada na fachada occidental ábrese la portada principal formada por una arcada de mediu puntu remata la ilesia una voluminosa espadaña de sillares con dos güecos pa campana rescamplen les cuatro tiestes anxéliegues alaes que s'asitien nos cuatro requexos de la ilesia l'interior ta modernizáu pero respetando la obra orixinal esisten tamién ciertu númberu de capielles rurales de modestes dimensiones destacando la de santiago de vis del sieglu xvi o xvii col so pórticu sofitáu en columnines de piedra sobre'l muru de mampostería la de san xosé de carenes con un gran arcu de mediu puntu na puerta presenta planta rectangular precedida de porche de pequeñes dimensiones la de san antonio en sina que tien nel so interior un retablu barrocu doráu y policromáu na arquiteutura civil rescamplen la casona de cirieñu d'orixe renacentista de los sieglos xvxvi ye un edificiu de bloque compautu rectangular al que sey foron arimando posteriores construcciones la so fachada nun ta ordenada presentando un calter llibre na disposición de los elementos nel pisu cimeru ábrese en balcón colos restos de los sofitos de los voladizos franquiaos por dos ventanos cuadraos anguaño la casa sirve de graneru y ta nun estáu d'abandonu dafechu la torre de siña reproduz el modelu de vivienda de l'arquiteutura medieval ye una torre de volume cuadráu que presenta tres altures la parte principal ta na planta baxa con diseñu adinteláu arrodiáu d'una moldura la continuación de la puerta ye'l balcón principal y tamién arrodiáu de moldures asemeyaes sobre'l balcón queda'l güecu del escudu nobiliariu pero aínda esiste otro pequeñu cerca de la esquina de la fachada tol frente ta fechu en sillar de talla esmerao a diferencia de les otres fachaes la casa peribaxo con xeitu de casona rural tien el so orixe nuna antigua torre baxomedieval presenta muros macizos con escasos vanos de mena saetera les ventanes adintelaes tán feches con sillares monolíticos ente los añedíos socesivos rescampla el corredor de madera que cubre la entrada principal y a la que s'accede dende l'esterior de la vivienda la casa fondón casa rural de planta rectangular dos altures y fachada allargada nel que s'abre un corredor de tayáu nel pisu cimeru a un llau de la fachada queden restos de pintura decorativa una decoración que perduró en poques cases y que foi frecuente abondo nes viviendes d'esta dómina el conxuntu completase con amplies dependencies establu y una fermosa panera de pegollos de madera gastronomía sopa de fégadu en dómina de matanza carne de caza xabaril y rebecu embutíos cabritu asáu miel y boronchos preñaos quesu de los beyos artesanal quesu de vaca anque pue llevar mecíu d'oveya o cabra ye un quesu de color blanco mariello compautu y de tastu fuerte faise amás nel conceyu de ponga sociedá fiestes ente les fiestes que se celebren nel conceyu les más importantes son les que vienen darréu de xunu conmemoración de san antonio de sames de xunu san antonio n'argolibiu primer sábadu de xunetu la santina en sames de xunetu el carmen en sames de xunetu santiago en vis sábadu caberu de xunetu san antonio en villaverde d'agostu san román en san román sábadu caberu d'agostu san roque en pen de setiembre la nuestra señora n'amieva tamién celebren delles feries y certámenes como'l certame del quesu de los beyos n'amieva'l primer sábadu de xunu dedicáu al quesu llariegu del conceyu persones célebres d'amieva cristóbal ferrado garcía pintor bernaldo alonso tarrín sieglu xix escritor antonio llanos cortés abogáu y arqueólogu josé simón y torre escritor y periodista vicepresidente del centru asturianu de madrid amalio machín periodista y poeta ver tamién llista d'alcaldes d'amieva bibliografía gómez panizo eduardo heráldica institucional y vexiloloxía del principado de asturias uviéu servicio de publicaciones del principado de asturias vvaa revista oriente de asturias uviéu la voz de asturias vvaa gran atlas del principado de asturias uviéu ediciones nobel vvaa asturias a través de sus concejos uviéu editorial prensa asturiana referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu
ayer ye un conceyu asturianu llenda al norte con mieres al sur cola provincia de lleón al este con llaviana casu y sobrescobiu y al oeste con ena xeografía cruciáu pol ríu del mesmu nome forma parte xunto colos conceyos de ena y mieres de la cuenca minera del caudal la so principal actividá económica foi la minería del carbón especialmente na parte baxa del valle compaxinada cola agricultura y la ganadería el cursu baxu del ríu ayer a la vera de la so confluencia col caudal forma un valle fondu ente piendes fasteres cubiertes de viesques dominen el paisaxe les torres de los pozos de carbón y les edificaciones de los pueblos mineros ríu arriba llégase a cabanaquinta capital del conceyu dende en pasandola'l paisaxe tresformase adulces nun valle d'altu monte que fina nel puertu de san isidro m llende d'asturias con lleón la guapura d'esti paisaxe y l'atraición de la estación llionesa d'esquí nel puertu tienen supuestu una espectacular medra del sector turísticu nos años caberos rescamplando la llocalidá de felechosa a km d'altor ente les guapures naturales alcuentrense les foces del pinu y les del ayer escavaes por estos ríos na piedra caliar del monte amás el conceyu ufre una bayura rutes que siguen los caminos de los pastores tradicionales dende los pueblos del fondu de los valles hasta les fermoses brañes imposibles d'acolumbrar dende abaxo tamién pue accedese a cumes emblemátiques como'l torres m el toneo peña redonda el retriñón peña mea el conceyu ta formáu por trés faces bien estremaes ente sí altu mediu y baxu ayer con unos altores medios sobre'l nivel de la mar de y metros respeutivamente esti conceyu toma'l so nome del ríu que lu traviesa de sureste a noroeste teniendo al empar otros dos ríos de cierta importancia el ríu ayer fai tamién otra marcación estremada na parte baxa del ríu ayer au dánse cita los mayores nucleos de población dende va pocu más d'un sieglu caborana morea y oyanco que desendolcaron cola minería del carbón y la parte alta del ríu ayer au'l conceyu caltién l'aspeutu rural tradicional teniendo nesta faza paisaxes perguapos y bayura d'atractivos turísticos nel conceyu hai dos llugares catalogaos como monumentos naturales les foces del pinu y el texu de santibanes de la fuente la so orografía ye muy abrupta con quebraos y tupíos montes dellos con pendientes que van ente los y los graos el del so territoriu ye d'interés paisaxísticu ya que son terrenos sumamente accidentaos les sos lladeres tienen abondoses viesques diferenciando distintes especies d'árboles según les faces nes que nos encontremos asina na faza tenemos la faya y nes faces medies y baxes la castañal climatoloxía el so clima ye templáu arriendes de la proteición qu'ufren los montes escontra los vientos de la meseta poro el suelu ye bono pa l'agricultura nes zones baxes a la vera de los calces de los ríos teniendo al empar unos bonos pastos lo queyos fai tener una bona cabaña de vacunu n'especial la roxa de los montes que ye perrica en mantega tamién son de rescamplar les sus bones cabañes caballares y llanares comunicaciones la carretera principal ye l'as enllazada cola as esta crucia'l conceyu dende caborana al puertu san isidro historia la primer presencia humana pue atribuyise a los tiempos neolíticos y al entamu de la edá de los metales atribuyéndose a esta dómina cabera dos cadarmes neolítiques a la vera de bo la comunidá allugada equí dexó útil preseos de la so actividá en concretu afayáronse dos puñales ún d'espiga y otru alabardáu la dómina del bronce apaez representada por un brazalete del mesmu metal alcontráu cerca de cabanaquinta tamién rescampla el mayón de la corralá anque tien una incierta atribución cronolóxica y ye un monolitu d'arenisca espetáu nel suelu verticalmente la so forma remembranos representaciones fáliques contién dellos motivos grabaos cruces cazoletes y una figura humana al respeutive de la romanización hai dalgunos datos que rescamplen una vía romana que xebra los conceyos de ena y ayer conocida como vía carisa que diba de ena a lugo a la fin datos poco concretos faen referencia a estremaos vestixos como un cascu de cobre con varios relieves o bayura monedes de plata anteriores a tiberiu toos ellos constitúin los caberos restos arqueolóxicos conocíos anteriores al medievu l'alta edá media supón cuntar coles primeres noticies escrites sobre llugares ayeranos una primer referencia topamosla nun documentu de la catedral uvieína supuestamente del añu que fai referencia a un afluente del ríu ayer nel periodu de vixencia del reinu astur alcontramos documentos que nos falen de la medra espacial del valle les fontes arqueolóxiques daten el poblamientu d'estos llugares nos sieglos ix y x como asina lo amuesen les inscripciones de la ilesia de san vicente de serrapio que data del añu y la ilesia de san xulián de amas que cunta con un epígrafe qu'asitia la so primitiva construcción nel añu de magar el sieglu xi la organización espacial de la comarca apaez munchu más definida como lo amuesa un documentu nel qu'un tal senior y la so muyer olimpia ceden una serie de propiedaes pa la fundación d'un hospital ye nel periodu baxomedieval onde hai modificaciones na cadarma del poblamientu del valle concretamente demientres el reináu d'alfonsu x nel que la puebla d'ayer pertenez al repartu de nueves villes creaes por esti rei de magar esi momentu la corporación ayerana entama a funcionar de forma regular y se rexistren los primeros cargos conceyiles de toes formes ye enforma conocida la escasez d'estudios nos llamaos sieglos modernos y pocos son los datos que nos permiten individualizar la so evolución de magar el sieglu xviii los datos de facienda y del archivu históricu nacional revelannos un poderosísimu sector ganaderu la cabaña en toles sus modalidaes taba ente les mayores d'asturies otra de les actividaes qu'esporpollaron nesta dómina foi la comercial especialmente atractiva pol so asitiamientu d'enclave nel itinerariu ente asturies y la meseta pero lo que realmente s'afita como la verdadera canal de comunicación ayerana col esterior foi'l puertu de san isidro nel sieglu xix cola construcción d'una carretera qu'unía'l valle principal cola cuenca del caudal a raíz d'esta novedosa y parca infraestructura viaria emprecipiaron a esplotase los primeros xacimientos carboníferos d'ayer d'equí en delantre foi un espardimientu constante aumentada nes décades caberes del sieglu cola apaición del ferrocarril qu'articuló los valles del caudal y ena la hulla ayerana recibirá un importante puxu énte les facilidaes pa coneutar el valle d'ayer cola principal vía asturiana la so historia foi d'una constante medra metíu na guerra civil española el conceyu ayerán quedo enclaváu como'l restu del sector centrooriental na zona republicana asitiamientu nel que permaneció hasta cuasi la caída dafechu del frente norte peninsular paradóxicamente la posguerra cola so autarquía económica favoreció'l resurdir de l'actividá minero apaeciendo nueves modalidaes d'estraición por mor del espolletivu escosamientu de les mines de monte circunstancia qu'obligó a la esplotación de los pozos concentrándose la población inda más nel fondu los valles y xorreciendo les construcciones de barriaes de proteición oficial tou estu truxo un cambéu significativu nos pueblos pos munchos d'ellos foron abandonaos nes fazes de los montes como foi'l casu de bo lo que llega provocar un desaxuste na organización alministrativa esistente creándose nueves parroquies como foi'l casu de caborana la nueva política económica aperturista gravará la crisis económica del carbón que dará llugar a la creación d'hunosa en arriendes de la intervención estatal dende entós l'actividá económica ayerana entra n'evidente escayencia namás amenorgada poles bones perspeutives que les tierres altes ufren pal sector turísticu cadarma políticoalministrativa política nel conceyu d'ayer el partíu que más tiempu gobernó ye'l psoe l'alcalde actual ye juan carlos iglesias garcía qu'exerz el cargu dende fontes ministeriu del interior y federación asturiana de conceyos llista d'alcaldes d'ayer parroquies demografía la esplotación nel sieglu xix de los recursos hulleros esistentes nel sosuelu trai una dinámica demográfica mui venceyada al emplegu na actividá minera asina en la so población xube a persones cifra perelevada si tenemos en cuenta'l caráuter montesín de lo más del tarrén tou esto siguió medrando mientres s'intensificaben los llabores d'estraición de carbón lo qu'ocurrió demientres les trés primeres décades del sieglu xx llogrando algamar el conceyu los habitantes en nos diez años siguientes la producción de carbón decai al zarrase munches pequeñes mines y con ello la población que pierde ye daqué más de habitantes finada la guerra civil dase un nuevu puxu a l'actividá minera y arriendes al recobramientu demográficu llegando a tener en más de habitantes dende entós el ritmu impuestu de continuos pieslles y la so perda de puestos de trabayu truxo un descensu demográficu asina en años perdióse una población de más de habitantes ye rara la emigración a países americanes y más importante a países centroeuropeos nos años setenta aquelles persones vuelven al xubilase lo que fai medrar el porcentaxe de vieyera lo más de la población ta concentrao nel baxu ayer debíu a la gran esplotación minera del carbón en zones como morea caborana piñeres y bo amenorgando la población a midida que se va al sureste siendo mui escasa la población nel altu ayer la so población tuvo basada na so riqueza económica direutamente venceyada al carbón nel añu trabayen na minería nesti conceyu persones güei difícilmente lleguen a les el descensu de la producción y esplotación del carbón y la espansión de la industria produz una caída del emplegu na zona d'ehí la emigración a centroeuropa o al centru d'asturies nel sieglu xx xurdió otru recursu económicu que ye'l turismu atraíu poles numberoses ufiertes del conceyu d'ayer paisaxe senderismu rutes de monte deportes d'iviernu y una gastronomía importante economía cultura arte l'arquiteutura ancestral tien nesti conceyu estremaes muestres de les que rescamplen los megalitos d'el padrún o cantu les cruces en bo alcuentrense nel cordal que separta los conceyos d'ayer y de ena trátase de trés cadarmes funeraries de mena dolménica que constitúi hasta'l momentu'l vestixu más antiguu conocíu años ec de la presencia humana n'ayer el moyón de la corralá en pola del pino nel interior del pueblu llevántase esti monolitu d'arenisca de cuasi dos metros d'altor nel que tán grabaos estremaos símbolos ente ellos una cruz griega y una figura antropomórfica los estudios realizaos nun llograron determinar el so verdaderu orixe pudiendo ser un menhir de la dómina prehistórica de ser asina seríen unos de los más rescamplaos del norte d'españa o un moyón de los eistentes nos caminos medievales el castru de la carisa asitiáu nel cordal de carraceo ente ayer y ena tien un orixe romano y probablemente militar la ilesia de san vicente de serrapio caltién la so pureza d'estilu románicu nun ábside tripartíu les pintures de la so capiella son del sieglu xvii la so primer cadarma ye de dómina romana de la que se conserva una llábana na sacristía dedicada a xúpiter esta ilesia ta asitiada a quilómetros de serrapio nun llateral de la carretera sobre un mirador con vistes al valle mediu del ayer esta ilesia tien dío asentandose sobre diverses construcciones la so primer cadarma ye de dómina romana modificóse demientres el prerrománicu pa volver llueu a remocicala nel románico nel sieglu xii anguaño consta de trés naves con triple ábside les estremaes reformes quitarony la so pureza d'estilu románicu namás calteniendo la cabecera triple la ilesia san xuan el real de amas d'estilu románicu rural del sieglu xii ye monumentu históricu artísticu la ilesia de san xuan de santibanes de la fuente tienen un mecíu de restos tardorrománicos y del góticu rural la ilesia de san félix del pino nella hai que rescamplar los sos retablos barrocos y tamién ye monumentu históricu artísticu el santuariu de miravalles de en soto puen vese casones y castiellos n'estremaes zones del valle d'ayer como el palaciu d'ordóñez y villademoros el palaciu d'arias prieto en bo col so escudo y les armes de castañones el palaciu d'arias cacheros el palaciu de garcía de vega o el castiellu del soto que tien un torreón baxomedieval del sieglu xivxv con varies reformes y construcciones alredor el castiellu de quirós del sieglu xiv son otres de les maravíes de l'arquiteutura civil d'esti conceyu gastronomía ente les especialidaes del conceyu alcuentrense la fabada con compangu y los callos los embutíos representen una parte importante na so gastronomía pero la cocina d'ayer tamién amesta nueves fórmules venceyaes a l'abondante caza asina xurden el cachopu de corzu o'l xabalín con castañes nos platos de pexe rescamplen les truches del ríu ayer cola variedá tutta fario abondante nesta zona ente los postres sobresal l'enerxéticu panchón fechu con pan d'escanda amasao con agua y sal y endolcáu en fueyes de berza sociedá fiestes les principales fiestes del conceyu son les de los humanitarios de san martín de morea el de payares na que los romeros van vistíos col traxe típicu asturianu la de san antonio de piñeres el caberu domingu d'agostu y la romería de miravalles en soto'l de setiembre tamién se celebren varies feries de ganáu en cabanaquinta ente les que rescamplen n'importancia la del vienres de marzu anterior al día de san xosé la del rosariu'l primer vienres d'ochobre la de tolos santos y el mercaón o feria de san andrés que tien llugar el tercer vienres de payares ayeranos y ayeranes célebres josé suárez sánchez actor de cine josé campo castañon poeta y home de lletres graciano garcía periodista rosa maría lobo maya cantante melódica josé suárez ariascachero felechosa empresariu y políticu pablo texón escritor n'asturianu y profesor ver tamién llista d'alcaldes d'ayer bibliografía panizo gómez eduardo heráldica institucional y vexiloloxía del principado de asturias oviedo ediciones del principado de asturias vvaa geografía de asturias oviedo editorial prensa asturiana vvaa gran atlas del principado de asturias oviedo ediciones nobel referencies enllaces esternos sitiu web de la casa conceyu wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
les formigues son una familia d'inseutos sociales que como les abriespes y les abeyes son de l'orde los himenópteros les formigues desendolcáronse d'inseutos asemeyaos a les abriespes na metá'l cretácicu hai ente y millones d'años dixebrándose al espurríse les plantes con flor son uno de los grupos zoolóxicos más esitosos y na actualidá hai más de tribes d'elles formen colonies d'un tamañu que s'esparde dende unes docenes d'individuos predaores a colonies mui organizaes que puen coyer grandes territorios con millones d'individuos éstes son sobretou femes estériles ensin ales que formen castes d'obreres soldaos y otros grupos especializaos nes colonies de formigues tamién hai machos fértiles y una o varies femes fértiles nomaes reines estes colonies descríbense dacuando como superorganismos pola mor de que paez que trabayen como una sola entidá en sofitu la colonia colonizaron cuasi toles árees terrestres del planeta los únicos llugares ú nun les hai son l'antártida y delles islles les formigues espolleten na mayor parte de tolos ecosistemes y calcúlase que puen apurrir el de la biomasa d'animales na tierra atalańtase que'l so ésitu ye pola so organización social y la so capacída pa camudar hábitats al so emplegu los recursos y a la so capacidá de defensa la so llonga coevolución con otres especies fíxoles desendolcar rellaciones mimétiques comensales parásites y mutualistes les sos sociedaes carauterízanse pola dixebra'l trabayu l'alderique ente individuos y la capacidá d'escarabichar problemes complexos esto emplegóse por munchu tiempu como fonte inspiración y oxetu d'estudiu pola so asemeyanza coles sociedaes humanes munches cultures humanes usáronles pal comiciu melecina y como oxetu de rituales delles especies son mui valoratibles como axentes de control biolóxicu sicasí la so capacidá pa estrumir recursos fai qu'heba engaradiella colos humanos xa que puen ser un mescabu nos cultivos o edificios delles especies como les formigues del fuegu son consideraes especies invasores referencies enllaces esternos inseutos
avilés ye un conceyu una parroquia y una villa d'asturies el conceyu tien una población empadronada de siendo la tercera capital municipal en población d'asturies en númberu d'habitantes el conceyu ye unu de los venti conceyos arrexuntaos que formen l'área metropolitana central d'asturies símbolos la bandera y l'escudu d'avilés vienen definíos nel manual d'identidá corporativa del conceyu d'avilés anque carecen de sanción llegal la tradición diz que'l so orixe ta na participación del marineru avilesín ruipérez na conquista de sevilla pol rei fernandu iii en diba'l mandu d'un barcu que tenía na proa una sierra cola que frañó les cadenes tendíes ente les torres del oru y que nunyos dexaba pasar pel ríu guadalquivir xeografía avilés ye un conceyu de ' quilómetros cuadraos de superficie que representa'l d'estensión d'asturies asitiáu nel centru de la costa asturiana y a km d'uviéu llenda cola mar cantábrica al norte y colos conceyos de gozón al este corvera al sur y castrillón ya illas al oeste los nucleos de población con más habitantes del conceyu d'avilés son per esti orde avilés capital miranda heros caliero tabliella y sablera tola so superficie repártese ente la rasa costera y los montes que lu zarren pel sur anque ye la ría d'avilés que ta encaxada na rasa la que continúa al interior del cabu peñes y siña la morfoloxía del territoriu la ría ocupa'l de tola superficie llegando depués de tres milles de muelles fasta'l centru la ciudá que ta na so oriella occidental que permitió l'asentamientu históricu de la población yá qu'esta fuexa ye baxa y plana frente a les altures de carbayedos tuñes o l'estrellín nel llau aviesu tien una población de habitantes n'ella ta'l segundu puertu n'importancia d'asturies la so posición centraly da'l privilexáu puestu de tar nel nuedu de comunicaciones incluyíu l'aeropuertu d'asturies a quilómetros la so capital col mesmu nome que'l conceyu falar d'avilés ciudá y avilés conceyu ye sinónimu ta asitiada na oriella de la ría foi tierra de marinería y comerciu y el primer puertu d'asturies la so rápida industrialización traxo una masiva emigración y con ello una gran medra en toles estayes avilés ye una de les trés ciudaes asturianes más importantes y la tercera en cuantes a población parroquies historia prehistoria y dómina antiguo anque hasta que nel añu el rei alfonsu i nun cartafueyu fala del castiellu de gauzón nun se fai referencia dalguna a avilés o el so entornu ya se topen hachos del paleolíticu como l'hachu de trelles de la maruca o tres hachos neolíticos topaos na rocica hai autores que falen de que dalgunos de los restos de cerámica prieta atopaos n'avilés correspuenden a époques prerromanes pal añu ec los romanos yá ocupen asturies el topónimu d'avilés tien el so orixe n'abilius nome romanu otros topónimos del conceyu como llaranes tamién tienen un orixe llatín con testos en llatín apaez una estela antropomorfa en molleda asina como delles monedes y restos que sitomaticen la fuerte romanización de la zona nos sieglos v vi y vii son los visigodos los que pasen a ocupar la zona si bien la so influyencia nun ye comparable a la de roma y apenes s'atopen restos edá media nun cartafueyu d'alfonsu i cítase per primer vegada al castiellu de gauzón una fortaleza fecha enriba del peñón de raices pa protexer la bocana de la ría munchos autores defenden que la defensa databa yá del imperiu romanu mientres otros afirmen que foi construyíu pola monarquía asturiana lo que sí ye sabío ye qu'alfonsu iii recostrúi'l castiellu finando'l sieglu ix cola fin de defender avilés d'ataques navales árabes y viquingos nel añu emplégase como cárcel pa garcía i que dempués quedaríase col reinu de lleón nel añu alfonsu iii manda llevantar una capiella a san salvador y mándala consagrar por tres obispos yá nel añu ye cuando manden facer nel castiellu la cruz de la victoria xoya de la orfebrería prerrománica y simbolu d'asturies dende entós güei nun queden más qu'esquicios de los cimientos del castiellu y entá sigue ensin escavar el conceyu de castrillón amuesa una clara referencia al castiellu nel so escudu u pue vese a manzorga'l propiu castiellu cola la cruz de la victoria enriba a mandrecha ta representáu'l escudu d'armes d'avilés l'asitiamientu de la villa marcó'l so destín tanto por ser el puertu d'uviéu a menos d'una xornada de camín fácil como pola so ría que xebra la ciudá en dos tantu xeográficamente como económicamente pesca en sabugo y comerciu y artesanía na villa amurallada en alfonsu vi dioy un fueru a avilés onde yá esistía una población dende tiempos romanos el fueru d'avilésy da categoría de villa de realengu y a lo llargo de la edá media sofitará siempre a la corona castellana a quieny paga impuestos avilés nunca foi feudu nin tuvo otru tribunal competente que los reales el fueru d'alfonsu vi que se conserva nel archivu municipal en pergamín una copia romanceada xoya histórica llingüística y xurídica pola que la villa alquier categoría de realengu ensin sometimientu señorial y con unos privilexos económicos y civiles guardando una inquebrantable fidelidá a la corona nesta dómina avilés amosó'l so valir estratéxicu no económicu col monopoliu del sal teniendo'l so atroxamientu y distribución tamién hai de rescamplar el so comerciu marítimu que percorría dende los cabos de la mar cantábrica al comerciu col norte d'europa portugal francia y la península el privilexu ye repetidamente confirmáu polos reis amás d'enantáu y mandáu respetar cuando los porgüeyos señoriales o de les comunidaes trataben d'imponese el primer documentu perdióse nuna data incierta y el conserváu ye una copia de según confirmación fecha pol rei alfonsu vii l'emperador en les fuertes muralles de la villa y la so llei ufríen llibertá y seguranza frente al poder de los señores y de la ilesia la llibertá comercial foi dada dende la mar hasta león siendo llueu ampliada por fernandu iv a tolos reinos de lleón y castiella sacante murcia toledo y sevilla el fueru tien un gran interés llingüísticu harmonizando romances tan estremaos como l'asturianu y el provenzal frutu de la estrecha rellación colos puertos de francia a diferencia de los fueros d'estella o jaca que tán básicamente en romance provenzal el fueru d'avilés amuesa una cierta integración de la población estranxero na ciudá ente los sieglos xii y xvi avilés vive un momentu d'esplendor mercantil al traviés del tráficu portuariu nos cais depositábense munches mercancíes destinaes al mercáu d'uviéu lo que dio llugar a querelles ente dambes poblaciones pol repartu de tases y tributos n'avilés alcontrábase l'alfolí del sal d'asturies y lleón distribuyendo la producción de salines gallegues portugueses franceses ya inclusive andaluces en fernandu iv concede al alfolí d'avilés los conceyos de gozón illas carreño castrillón y corvera la muria qu'arrodiaba la villa foi'l condicionante de más importancia de la distribución urbanística de los fuertes muros baltiaos en namás que queden esquicios visibles amestaos al palaciu de campouagráu d'esta dómina conservase'l palaciu de valdecarzana o casa de pedro'l cruel o de la baragaña que foi agospiu y rula de dalgún burgués medieval nel añu produzse una gran quema na villa los reis católicos conceden delles mercedes a la villa p'aidar nel so recobramientu como la concesión del mercáu selmanal de los llunes que sigue celebrándose n'aquella dómina había manches perllargues de viesques na redolada que s'emplegaríen pa la construcción de buques pa les naves de l'armada invencible galeones y galeres pal serviciu de los austries munchos marinos avilesinos intervienen en fechos d'armes notables suel dicise que rui pérez anque pesquises caberes indiquen que'l nome correutu ye rui gonzález capitaneaba ún de los navíos de la escuadra de ramón de bonifaz que cola so sierra na proa curtió la ponte de tables de triana que permitió a los cristianos conquistar sevilla fecho que se remembra nel escudu de la villa otru marín célebre ye pedro menéndez de avilés primer adelantáu de la florida cola edá moderna el puertu d'avilés tan importante entamó a cayer nuna crisis mercantil pero otros seutores tomaron el so relevu como foi sobremanera'l sector agrícola que tuvo grandes meyores nos cultivos tradicionales y tamién rescampla la entrada del maíz n'aquella dómina de frecuentes engarradielles con ingleses y franceses el castiellu de san xuan de nieva foi atacáu munches vegaes por corsarios d'estes nacionalidaes personaxes como bances candamo y carreño miranda rescamplen nel panorama cultural de la dómina dómina contemporáneo en mayu de avanzó sobre avilés la brigada napoleónica de marcognet a la que trataron d'aparar los vecinos siendo derrotaos en valliniello prodúxose una carga pela ponte de san sebastián na que morrieron doscientos homes los franceses ocuparon el palaciu de campusagráu organizándose la resistencia per aciu d'emboscaes nes cais escontra soldaos aisllaos o en pequeñu númberu tan eficaz foi esta estratexa que'l xeneral kellerman mandó una orde a les autoridaes llocales faciéndoyos responsables de les vides de los sos soldaos nes guerres carlistes delles partíes pasaron pela villa como la del xeneral sanz nel sieglu xix constrúyese la dársena de san xuan de nieva nueves industries como la fundición d'arnáu y telares traese'l telégrafu y el ferrocarril y desécase la ría na zona onde ta asitiáu anguaño'l parque del muelle xuniendo'l nucleu marineru de sabugo y la villa la industrialización entama nel sieglu xix col allugamientu ente otres de la real compañía asturiana de mines nel conceyu vecín de castrillón comerciabense productos gracies al puertu d'avilés en instálase l'allumáu llétricu siendo daquella villa burguesa ún de los primeros llugares del estáu en disponer d'esti serviciu en el doctor claudio luanco crea la fiesta del bollu que sigue celebrándose anguaño con gran aceutación el sieglu xx marca l'esporpolle industrial d'avilés con socesives ampliaciones del puertu amás d'ello asocedíos como la revolución asturiana de y la guerra civil española dexaron el so niciu de muerte n'avilés el complexu industrial d'avilés consolidóse nos años cincuenta cola instalación en dambes márxenes de la ría grandes plantes productives como la siderúrxica d'ensidesa que llueu llamaríase csi aceralia y anguaño arcelormittal o les pertenecientes a cristalería española a la empresa nacional d'aluminiu llueu llamada inespal y darréu alcoa a asturiana de zinc o a la reconvertida real compañía asturiana de mines n'arnáu absorbida col tiempu pola anterior a éstes añediéronsey perpoques más hasta los últimos años de los ochenta periodu nel que a la crisis de les grandes plantes productives socedióy una notable diversificación del sector industrial anque non tan amplia como yera d'esperar la tercera etapa entama cola apaición de la famosa reconversión industrial ye dicir otra miente de llamar al pieslle d'industries y a los amenorgamientos masivos de plantíes por mor de la medra industrial la ciudá convirtióse nuna trampa pa la salú los valores guiya almitíos pa delles sustancies yeren y entá son rebasaos de formes espeutaculares n'avientu de los valores en materies sedimentables superaben en vegaes el valor máxime permitíu en xineru de avilés foi declarada zona d'atmósfera contaminao yera la ciudá del estáu más contaminada lo que producía un altu númberu d'enfermos d'asma namás que yera superada en niveles contaminantes pola ciudá polaca de katowice anguaño la ciudá col recobramientu medioambiental de la ría y del cascu históricu trata de recobrar la so vocación marinera tradicional centru cultural internacional oscar niemeyer l'arquiteutu brasilanu oscar niemeyer creador de la ciudá de brasilia y ún de los mitos de l'arquiteutura universal recibió'l premiu príncipe d'asturies de les artes en siendo ésto l'orixe de la rellación del arquiteutu col principáu d'asturies años más tarde niemeyer donó un gran proyeutu al principáu el so diseñu convirtióse nun de los referentes culturales internacionales un espaciu asociáu a la escelencia dedicáu a la educación la cultura y la paz ye la única obra d'oscar niemeyer n'españa y según les sos propies pallabres la más importante de toles que fizo n'europa ésta tamién foi la razón pa que'l centru cultural internacional reciba'l nome del so creador el centru niemeyer conviértese nun elementu fundamental pa la reconversión d'avilés dau l'aumentu del númberu de turistes que produz que pola so plaza pasaren altes personalidaes del mundiu de la cultura y l'espeutáculu dende la so apertura cadarma políticoalministrativa política el partíu políticu que tien gobernaes más vegaes n'avilés dende ye'l psoe namás qu'hebo una llexislatura na que nun gobernó foi la de na que gobernó'l pp con agustín gonzález sánchez como alcalde ver llista d'alcaldes d'avilés anguaño tres les eleiciones del de mayu de gobierna el psoe xunto con ix siendo alcaldesa pilar varela que socede nel cargu al tamién socialista santiago rodríguez vega nestes eleiciones l'agrupación social independiente d'avilés asia presentó un recursu nel recuentu al considerar que dos votos del partíu popular que se consideraren válidos habríen ser nulos por tener la siña d'una cruz con esos dos votos asignaos al pp asia cuntaba con un conceyal menos dempués de que la xunta eleutoral central y el tribunal superior de xusticia d'asturies refugaren los plantegamientos d'asia el tribunal constitucional español consideró que teníen razón d'esta miente llograben el cuartu conceyal al empar que modificaben una interpretración de la llei en toa españa demografía con una población de habitantes el conceyu d'avilés ye'l terceru d'asturies dempués de xixón y uviéu nun primer momentu la so economía básase nos seutores tradicionales los agrarios y artesanales el so procesu industrial despega d'una manera lenta nel sieglu xix nel que rescampla la real compañía asturiana de mines con capital belxicano que foi enantando la so influyencia pasando pel sector metalúrxicu y químicu rescamplando amás el so puertu y la construcción de la dársena de san xuan de nieva esixencia de los nuevos buques de vapor apaez el ferrocarril del norte qu'aporta en y esto acelera la so industrialización xurden fábriques de vidru texíos curtidores en cúntase con teléfonu y yá hai corréu diariu constrúyese la ponte nueva de san sebastián con material de fierru pa baltiar el de los pilares col envís d' encauzar la ría y el puertu llocal nel sieglu xix realícense munches otres obres como la cámara de comerciu l'agospiu de vieyos los primeros xuegos florales la escuela d'artes y oficios y munches otres que configurarán l'avilés del sieglu xx yá nel xx la villa llogra'l so grandecimientu cultural y económicu la so rodelada ye ocupá poles naves de factoríes viviendes pa les families obreres qu'acuden a trabayar nes mines y nes industries esixéndose una nueva infraestructura na qu'hebo muncho d'improvisación pero que se va superando con nueves cais alcantarilláu y agua al traviés de la canal del narcea tamién instálense nueves industries de metalurxa y de vidru de les que ya gociaba de cierta tradición nel sieglu anterior el tráficu portuariu alquier nuevu ritmu yá que pasa de puertu carboneru a mineraleru y de productos acabaos procedentes de la industria de la zona en tou hai de rescamplar el cambéu social que tamién se produxo variando la so emigración a les amériques por colapsu de magar los años cincuenta pola arribada en masa de persones emigrantes veníes de toa españa que fai que la tendencia que tuviera avilés demientres años camudara xorreciendo y anovando la so población esti fenómenu ye ún de los más destacables en tola historia contemporánea d'avilés yá que la so consecuencia foi un procesu d'industrialización y españíu demográficu xabaz que traxo unes secueles difíciles d'analizar anguaño evolución de la población nos caberos años ine economía cultura arte el so arte va del románicu al modernismu dexando les más variaes escueles la so güelga tanto nel estilu relixosu como nel civil la villa tien declarada zona d'interés artísticu monumental el cascu vieyu pol conxuntu d'edificios palacios cais pórticos ya ilesies d'ente elles podemos rescamplar l'actual ilesia de san nicolás de bari construyida nos sieglos xii y xiii rescampla la so portada principal románica na qu'hai dellos capiteles primitivos identificables esti templu sufrió fonderos remociques que fadiaron la obra primitiva en construyóse a encargu de pedro solís una capiella adosada a la muria norte de la nave ye una obra gótica influyida pola catedral d'uviéu la capiella de los alas un edificiu funerariu independiente del sieglu xiv del periodu de transición del románicu al góticu el so elementu más carauterísticu ye la bóveda con una cadarma cubierta la ilesia vieya de sabugo escomenzada nel sieglu xiii tardó abodo en finase ye una ilesia románica con dos portaes una al sur perteneciente al románicu tardíu y otra principal del protogóticu definíu en sustituyóse la cubierta de madera pola bóveda actual dientro del so estilu civil podemos rescamplar delles cases y palacios casa de baragañas ye l'únicu testimoniu de l'arquiteutura civil medieval la so fachada ye la clásica d'un allugamientu mercantil abiertu haza la cai con grandes arcos apuntaos l'actual edificiu de la casa conceyu del sieglu xvii que sigue na so construcción la pauta postherreriana ta asitiáu nun triángulu formáu pola casa conceyu la casa de garcía pumarino y el palaciu del marquesáu de ferrera el palaciu de ferrera construyíu nos sieglos xii y xiii edificiu de gran sobriedá nel que rescampla la irregular planta de la torre que ye d'escuadra tamién la so fachada principal con balcones adintelaos y l'escudu d'armes del marqués el palaciu de garcía pumarino edificiu del sieglu xvii caltién una harmonía de fachada cola casa conceyu foi construyíu pol indianu avilesín rodrigo garcía pumarino incorpora al soportal siete arcos haza la cai y ventana sobre caún d'ellos los llaterales acueyen un balcón nel pisu cimeru anguaño agospia les sales cinematográfiques marta y maría otros edificios notables son la ilesia de santu tomas de cantorbery en sabugo d'estilu neogóticu diseñada por luis bellido el teatru palacio valdés edificiu neobarrocu de manuel del busto la escuela d'artes y oficios y el gran hotel dambes d'armando fernández cueto o l'hospital de caridá obra de manuel del busto y tomás acha tamién rescampla la colonia d'emigrantes de villalegre obra d'arturo fernández cueto nesta colonia de cubanoses desperdigáronse delles residencies bayuroses resultes del so trunfu ultramarín toa esta colonia apaez tapecía en tol desendolcu urbanísticu de los años sesenta tamién paga la pena l'edificu de la curtidora fechu baxo l'estilu arquiteutónicu industrial ye un edificiu d'estilu neorrománicu que combina materiales y ornios dando una estética non reñida con una actividá industrial yá que la so fachada yera la meyor publicidá pa la fábrica destacar equí'l diseñu contemporaneu del centru niemeyer una obra del arquiteutu brasilanu oscar niemeyer que'l so impacto na ciudá marcó un enantes y un dempués integrándose col restu de l'arquiteutura d'avilés conxuntu históricoartísticu el so cascu vieyu ta declaráu conxuntu históricoartísticu en na villa alcuéntrense obres perinteresantes de calter tantu relixosu como civil cais como galiana rivero la ferrería y san francisco atestigüen la so historia con magníficos edificios y soportales ente les sos obres arquiteutóniques relixoses rescamplen la parroquia de san nicolás la de santa maría madalena de corros la ilesia vieya de sabugo o la de santu tomas de cantorbery ente les sos obres civiles varios palacios el de valdecarzana del sieglu xv conocíu como casa de baragaña el de campusagráu el de ferrera y la casa de rodrigo garcíapumarino más conocíu por palaciu de llano ponte estos de los sieglos xvii y xviii del sieglu xviii son tamién la casa conceyu la plaza mayor los caños de san francisco el teatru palacio valdés el palaciu de balsera y el palaciu de maqua museos y centros culturales centru cultural internacional oscar niemeyer del principáu d'asturies muséu de la historia urbana d'avilés muséu de cerámica prieto centru d'estudios del alfoz de gauzón muséu alfercam casa municipal de cultura y biblioteca pública bances candamo cmae centru municipal d'artes y exposiciones gastronomía nel conceyu les especialidaes gastronómiques tán arreyaes a la repostería el bollu de pascua mategáu y escarcháu el mantegáu pumacenu y les marañueles de carauterístiques estramaes a les de carreño y gozón colos productos de mar gracies a la rula más importante d'asturies asitiada nel conceyu faense platos como la llariega merluza a la avilesina que se fai a la cazuela acompañada de morciones nes carnes ye famosa la xata guisada con arbeyos sociedá medios de comunicación periódicos la voz de avilés eco de avilés desaparecíu la nueva españa de avilés emisores de radio onda corvera fm onda luz fm onda suanzes radio activa fm cadenes de televisión canal nun emite teleavilés desaparecía corvera televisión desaparecía canal desaparecía clubes deportivos real avilés club de fútbol belenos rugby club club natación avilés asociación atlética avilesina avilés hollywood club de futbol sala club pedro menéndez de natación sincronizada histórico carbayedo club de fútbol navarro club de fútbol club deportivo quirinal club de fútbol miranda cf club de fútbol agrupación deportiva la curtidora club de gimnasia rítmica versalles club patín virgen de la luz adba club de baloncesto femenino real club de tenis de aviles club de tenis y padel el forcon club hípico y de padel fiestes ente les sos fiestes rescamplen xineru la cabalgata de los reis magos febreru antroxu d'avilés esta folixa ye declarada d'interés turísticu ente los sos actos rescampla'l que se celebra'l sábadu el descensu internacional y fluvial de la cai de galiana onde los vecinos rieguen a los participantes y les embarcaciones que compiten baxen eslizándose pela cuesta de galiana per un mar d'espluma el martes tien llugar el desfile d'antroxu marzuabril cellébrase la selmana santa dende'l martes fasta'l sábadu siete cofradíes saquen los sos pasos procesionales teniendo especial relevancia les procesiones del santu alcuentru la del santu entierru y la de la soledá el domingu y el llunes de pascua son les fiestes del bollu declaraes d'interés turísticu estatal ya internacional celebrando'l so centenariu con una xinta na cai qu'enllena con meses y manteles tol centru históricu pa que coman unos diez mil avilesinos en cada edición apiques de los guinnes nel con unes once mil persones nesta xinta tástiase'l famosu bollu escarcháu que ye una peculiar especialidá avilesina mayuxunu el martes siguiente al sétimu domingu depués de pascua ye la folixa del pucheru en villalegre onde una pareya de novios vistida de mena tradicional fraña un cántaru y bésense tantes vegaes como cachinos heba ye una ufierta a la fertilidá que tien una antigüedá de doscientos años xunu a medianueche del ye la danza prima de san xuan miles d'avilesinos aconceyen alredor d'una gran foguera na plaza de san xuan al rodiu del ye la verbena de san pedro a medianueche baillase la danza prima de san pedro qu'entama na plaza'l parche y fina na capiella de san pedro xunetu al rodiu del son les fiestes del carmen a medianueche baillase la danza prima del carmen qu'entama col cantu de la salve marinera na cai galiana y desciende hasta la plaza'l parche el día ye la fiesta de nuesa señora de la madalena nel barriu del mesmu nome el a medianueche baillase la danza prima de santa ana na plaza de la mercé na segunda quincena de xunetu celebrase'l festival intercélticu d'avilés que cada añu cobra más importancia a nivel internacional cola participación de grupos de les naciones celtes de galicia asturies gales escocia bretaña ya irlanda agostu hai una bayura folixes n'estremaos barrios como'l de llaranes miranda el primer vienres cellébrase tolos años la tradicional arrozada preparada polos xagós pallabra que significa amigos na xíriga bron faláu polos caldereros de carbayéu nesti mes son les fiestes de san agustín d'agostu cuando tola ciudá tien actividá enforma pa festexar al so patrón demientres la selmana del al d'agostu establezse'l festival de la cerveza onde pue esfrutase de cásique cualesquier tipu d'esta bébora y acompáñala d'un bocadín setiembre el día nel barrio versalles celébrense les sos fiestes de la santina la patrona d'asturies ciudaes hermaniaes san agustín florida saint nazaire países del loira l'aaiún sáara occidental cárdenas avilesinos y avilesines célebres pedro menéndez de avilés marín primer gobernador asturianu de florida juan carreño de miranda pintor francisco bances candamo escritor y dramaturgu pedro de lucuce militar matemáticu y científicu domingo álvarez acebal matemáticu armando palacio valdés escritor y críticu lliterariu nacíu n'entralgo y fíu adoutivu de la villa juan ochoa y betancourt poeta nicanor de las alas pumariño abogáu y políticu constantino suárez fernández escritor conocíu como l'españolito españolín julián orbón músicu fernando morán lópez diplomáticu escritor y políticu exministru d'asuntos esteriores d'españa leonidas gardósil naserro escritor y periodista enrique castro quini delanteru del cd ensidesa del real sporting de xixón del fc barcelona y de la seleición española de fútbol jesús castro gonzález porteru del cd ensidesa del real sporting de xixón y de la seleición española de fútbol alicia castro masaveu política diputada nacional formó parte de la comisión del m antonio trevín lombán políticu expresidente d'asturies y anguaño delegáu del gobiernu español n'asturies xune elipe cantante del grupu dixebra y productor musical yago lamela atleta rubén garabaya arenas xugador de balonmano ver tamién centru cultural internacional oscar niemeyer conurbación d'avilés festival intercélticu d'avilés fueru d'avilés referencies enllaces esternos sitiu web de la casa conceyu centru niemeyer wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
bimenes ye un conceyu d'asturies nel centru la comunidá autonoma llenda al norte con siero y nava al sur con llaviana y samartín del rei aurelio al este con nava y al oeste de nuevu con samartín del rei aurelio y siero en bimenes los idiomes oficiales son l'asturianu de facto por alcuerdu plenariu y l'español xeografía ta asitiáu na zona centrooriental d'asturies la so capital ye martimporra a una distancia de quilómetros d'uviéu y la so principal vía de comunicación yera l'as que sigue paralela al cursu fluvial de ríu pra a fecha de xunu de la principal vía ye as los nucleos más poblaos d'esti conceyu son per esti orde martimporra capital del conceyu santuyano rozaes suares melendreros y taballes demografía bimenes foi de los primeros conceyos que se dedicó a esplotar los sos recursos carboníferos anque va dellos años vive un periodu de fuerte recesión non sólu na minería sinón tamién na agricultura esto traxo otra consecuencia que foi un amenorgamientu demográficu de gran tamañu si la población a entamos del sieglu xx yera de persones a metanes de sieglu llegó a la so cota máxima de persones descendiendo selemente hasta anguaño que tien alredor de persones la so población distribúise en caseríos que tán concentraos nel valle del ríu pra daqué pa rescamplar ye'l grau d'aviayamientu de les sos muyeres de les qu'una de cada trés tien más de años pero en xeneral la so población adulta representa'l de la población del conceyu repercutiendo na so economía yá que dexaron de trabayar les tierres que yera un motor económicu importante del conceyu tou estu foi debíu a una emigración que foi camudando a estremaos sitios según la demanda en cada dómina asina dende fines del sieglu xix la emigración foi a estremaos países d'américa a entamos del sieglu xx la demanda taba n'europa central que foi'l so segundu destín pa camudar llueu nos años caberos a un destín un poco más favoratible como foron los conceyos más industrializaos d'asturies xixón siero navia y otros llugares de les cuenques mineres evolución de la población nos caberos años ine idiomes oficiales anguaño en bimenes los idiomes oficiales son l'asturianu de facto por alcuerdu plenariu y el castellán el de xunetu de la casa conceyu de bimenes dirixida por joaquín garcía izquierda xunida protagonizó un fechu históricu al declarar la oficialidá del asturianu dientro del conceyu orixinando una reaición de diversos conceyos onde tamién salen adelantre mociones que decreten esplícitamente la cooficialidá morcín castrillón casu teberga llaviana llangréu y llanera a la fin el tribunal cimeru de xusticia del principáu d'asturies declaró nules toles mociones estipulando que la competencia llingüística ye únicamente de so magar esto dende entós tolos branos celebrase en bimenes la fiesta de la oficialidá n'alcordanza d'aquellos fechos historia prehistoria y dómina romana los primeros restos d'asentamientos humanos son del neolíticu que dexaron los sos testimonios en tumbes tumulares como son les de piedrafita o les de lancosa anteriormente nun hai vestixos de la ocupación paleolítica los castros foron llocalizaos nel picu castiello onde s'alcontraron restos de cerámica romana al delláu de les mines de melendros foron afayaos otros dos castros los de la millar y el de santa cristina rellacionaos con llabores mineres nun se pue escartar qu'estos allugamientos siguieren baxo la ocupación romana pero nun hai restos que lo testifiquen dómina medieval na dómina medieval hai escasez de fontes escrites anque tenemos referencia d'una donación conservada nel monesteriu de san vicente n'uviéu de pola que didaco petri da a la so muyer una heriede de la so propiedá n'ulimenes yá al final del medievu estes tierres formaben parte de les posesiones de los noreña a cuyu llinaxe pertenecía don rodrigo álvarez d'asturies poderosu magnate d'esta familia qu'en so testamentu tresfier al monesteriu de san vicente d'uviéu la xurisdicción y el dominiu sobre les tierres de bimenes sacante les xugueríes de santu millanu y fontoria que pasaríen al monesteriu de santa maría de vega el dominiu de san vicente ye cásique completu sobre'l conceyu calteniendo'l so predominiu hasta nel que'l so señoríu foi remíu a los sos habitantes que pagaron maravedinos quedando llibres y pasando a constituyir conceyu independiente y a integrase na xunta xeneral del principáu d'asturies dientro del partíu llamáu de la obispalía anque nunca tuviera baxo'l señoríu episcopal dómina contemporánea nel sieglu xix el sector llibre formáu pola nobleza cunta con unos cotos importantes como foron el cotu de taballes perteneciente al marqués d'estrada con una estensión de díes de güe y el cotu de melendreros perteneciente al conde de nava de más estensión díes de güe tou estu camudaría cola entrada del sieglu xx que trairá grandes tresformaciones sobre tou alministratives desapaeciendo tolos cotos señoriales y incorporándose a la xurisdicción ordinaria otres tresformaciones foron les económiques entamando poles actividaes mineres con pequeñes mines superficiales esplotaes per aciu de pequeñes galeríes hai nuevos proyeutos como l'establecimientu del ferrocarril de vía estrecha que permitirá averar el carbón de bimenes a los puertos costeros l'aporte del ferrocarril trairá un cambéu nes esplotaciones mineres con apertura de pozos munchu más fonderos y una complexa rede de galeríes soterrañes pero non comparables a les mines de les cuenques del caudal y del nalón que llegaron a degradar el so tradicional paisaxe toes estes tresformaciones traxeron munchos cambeos y ente ellos los cambeos sociales asina los movimientos obreros arraigonaron con fuercia y nel sieglu xx marcaríen la historia d'esti conceyu na guerra civil española bimenes quedó na zona republicana del frente norte hasta qu'en esti cayó tres la postguerra'l desendolcu del conceyu tuvo venceyáu al de la minería nos conceyos vecinos el de xunetu de la casa conceyu de bimenes dirixida por joaquín garcía izquierda xunida protagonizó un fechu históricu al declarar la oficialidá del asturianu dientro del conceyu orixinando una reaición de diversos conceyos onde tamién salen adelantre mociones que decreten esplícitamente la cooficialidá morcín castrillón casu teberga llaviana llangréu y llanera a la fin el tribunal cimeru de xusticia del principáu d'asturies declaró nules toles mociones estipulando que la competencia llingüística ye únicamente de so magar esto dende entós tolos branos celebrase en bimenes la fiesta de la oficialidá n'alcordanza d'aquellos fechos arte y patrimoniu bimenes tien un importante legáu históricu partíu ente ilesies capiyes palacios y cases ente elles vamos destacar la ilesia de santuyano de cruz llatina que taba arrodiada per trés llaos por un pórticu que foi esaniciáu foi construyida nel sieglu xix coles carauterístiques del templu típicu asturianu construcción desornamentada onde namái destaca'l contraste ente'l muriu revocáu y les moldures de les cornises en piedra la capiya de santa bárbara y la so casa rectoral la capiya ye cuadrada con portal adintelado y frontón triangular nun tien ventanes y namái dispón d'una única saetera al llau esquierdu ta adosada la casa rectoral construyida en mampostería y sillares pa puertes y balcones tando anguaño en bien mala traza de caltenimientu el palaciu de martimporra ye él edificiu más importante del conceyu construyíu pol marquesáu de villapanes perteneciendo dempués al marquesáu d'estrada tien planta cuadrada y dos pisos la fachada principal ta marcada por dos torres nos llaterales cuatro balcones y una puerta principal con frontón triangular abiertu onde ta l'escudu familiar hai que destacar el corredor de madera nun llateral y que ye de calter popular la capiya ta asitiada a la entrada de la finca tien planta rectangular y nave única estremada en dos tramos con bóveda nun llateral ta adosada la sacristía tien dos entraes que son sencielles el conxuntu ta declaráu monumentu históricu artísticu conxuntu casa capiya de careaga la casa ye de planta cuadrada con dos pisos y áticu na fachada principal destaca un corredor de madera con dos cuerpos llaterales les ventanes son pequeñes sobro la ventana izquierda ta l'escudu de los nava la capiya ye d'un solu buecu y la so construcción ye la clásica rural casar torre construyida nos sieglos xiv y xv ye una gran torre maciza a la que depués se añedir una vivienda de gruesos murios na parte trasera tien un corredor de madera típico rural esti conxuntu ye monumentu históricu artísticu la casa consistorial sustitúi a otra anterior de menor tamañu ye una amiestu d'estilu funcional y montañés construyida en piedra arenisca y madera pa los bistechos del teyáu tien forma de l con una torre alta con escudu y balcón tollo na fachada principal nos llaterales dos cuerpos unu con dos altores y l'otru con una otros edificios a destacar son la casa sindical l'economatu d'hunosa y la biblioteca etimoloxía bimenes remanez del llatín vinies economía namás qu'esiste una actividá económica de ciertu relieve que ye la de bienes y servicios la so misión ye satisfacer les necesidaes de la so población pero qu'obtien el so dineru n'otros conceyos arte y patrimoniu bimenes tien una importante manda histórica repartida ente ilesies capielles palacios y cases ente elles rescamplen la ilesia de santuyano de cruz llatina que taba arodiada por trés llaos por un pórticu que foi elimináu construida nel sieglu xix coles carauterístiques del templu típicu asturianu construcción desornamentada onde namás rescampla'l contraste ente la muria revocada y les moldures de les cornises en piedra la capiella de santa bárbola y la so casa reutoral la capiella ye cuadrada con portal adinteláu y frontón triangular nun tien ventanos y namás dispón d'una única saetera al llau izquierdu ta adosada la casa reutoral construida en mampostería y sillares pa puertes y balcones tando anguaño en permal estáu de conservación el palaciu de martimporra ye l'edificiu más importante del conceyu construyíu pol marquesáu de villapanes perteneciendo depués al marquesáu d'estrada tien planta cuadrada y dos pisos la fachada principal ta marcada por dos torres nos llaterales cuatro balcones y una puerta principal con frontón triangular abierto onde ta l'escudu familiar hai de rescamplar el corredor de madera nun llateral y que ye de calter popular la capiella asitiase a la entrada de la finca tien planta rectangular y nave única xebrada en dos tramos con bóveda nun llateral ta adosada la sacristía tien dos entraes que son cencielles el conxuntu ta declaráu monumentu histórico artísticu conxuntu casa capiella de careaga la casa ye de planta cuadrada con dos pisos y áticu na fachada principal rescampla un corredor de madera con dos cuerpos llaterales les ventanes son pequeñes sobre la ventana izquierda ta l'escudu de los nava la capiella ye d'un solu hueco y la so construcción ye la clásica rural la casa torre construyida nos sieglos xiv y xv ye una gran torre maciza a la que llueu añedese una vivienda de grueses muries na parte trasera tien un corredor de madera típicu rural esti conxuntu ye monumentu histórico artísticu la casa consistorial sostitúi a otra anterior de menor tamañu ye una mecedura d'estilu funcional y montés construyida en piedra arenisca y madera pa los aleros del teyáu tien forma de l con una torre alta con escudu y balcón tou ello na fachada principal nos llaterales dos cuerpos ún con dos altures y l'otru con una otros edificios la casa sindical l'economatu d'hunosa y la biblioteca gastronomía cabritu a la estaca o guisáu embutíos casadielles sidra cadarma políticoalministrativa política nel conceyu bimenes dende el partíu que más tiempu tien gobernao ye ix de la mano del alcalde joaquín garcía ver llista d'alcaldes de bimenes l'actual alcalde aitor garcía corte del pas parroquies toponimia según el decretu de de payares de publicao nel bopa del d'avientu de el conceyu aprobó'l so espediente de revisión de los nomes de tolos llugares pasando a ser les formes oficiales na mayoría de los casos la denominación n'asturianu y en dellos la forma bilingüe sociedá fiestes les sos principales fiestes son tercer domingu de xunu feria caballar del recimuru el sábadu más averáu al de xunu celébrase san xuan en taballes l'últimu domingu de xunu fiesta de santa maría de suares primer sábadu de xunetu fiesta pola oficialidá tercer fin de selmana de xunetu san diego en la fontanina l'últimu domingu de xunetu la romería del pastor y el montañeru que se celebra en fayacaba peña mayor el fin de selmana más averáu al d'agostu san cipriano en rozaes el domingu siguiente al setiembre virxe de la velía el tercer fin de selmana d'ochobre nuestra señora del rosario en santuyano primer fin de selmana d'avientu xornaes del gochu y les de santa bárbara en piñera yerbatos célebres graciano canteli rodríguez diplomáticu salvador gutiérrez ordóñez miembru de la real academia de la lengua española xulio vixil escritor n'asturianu fíos predilectos salvador gutiérrez ordóñez fíos adoptivos jose emilio gonzález aller mineru prexubiláu y alcalde de bimenes hasta la so muerte ver tamién llista d'alcaldes de bimenes referencies enllaces esternos páxina oficial del conceyu de bimenes información xeneral sobro'l conceyu páxina turística bimenes wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
el ye un mamíferu les femes llámense yegües o burres ye perisodáctilu de la familia los équidos animal herbívoru cuadrúpedu y de pescuezu llargu y corvu domesticáu nes estepes del este d'asia pente los años a enantes de cristu teniendo gran valor militar y pal tresporte los esploradores europeos que llegaron a américa nel sieglu xvi consiguieron la so adopción polos pueblos nativos munchos de los cuales camudaron les sos costumes d'agricultores pa volver a la caza pampa praderes de norteamérica la castra típica d'asturies ye un poni nomáu asturcón referencies enllaces esternos diarios de cuidadores de caballos persian horse forum persian horse index caballos
equus ye un xéneru de mamíferos perisodáctilos de la familia equidae ye l'únicu xéneru sobreviviente d'una familia antaño bien próspera y diversa inclúi a caballos pollinos y cebres los caballos y los pollinos fueron adomaos pol home dende l'antigüedá lo cual anició numberoses races pero les cebres caltienen el so estáu selvaxe carauterístiques son animales espodaos coles pates llargues acabaes nun únicu deu resultancia del gran desenvolvimientu del deu central terceru y del amenorgamientu y desapaición de los demás que persisten a lo sumo como rudimentos dichu deu ta cubiertu por una gran uña denominada cascu l'pellame tien una espesura y llargor variables dependiendo de la estación y l'especie esiste una clina nel pescuezu formada per pelos curtios y erectos nes formes selvaxes nos pollinos selvaxes la pellame ye abuxáu pero nes cebres tien una carauterística coloración a base de bandes clares y escures tienen ente y dientes según la fórmula dentaria i c p m ente los incisivos y los premolares esiste un ampliu diastema estremáu en dos polos caninos cuando esisten yá que falten xeneralmente nes femes referencies xéneros de mamíferos
bual ye un conceyu d'asturies nel occidente la rexón llenda al norte con el franco y cuaña al sur con vilanova d'ozcos y eilao al oeste con castropol y al este con villayón la so llingua tradicional ye'l gallegoasturianu o eonaviegu historia esisten entá resquicios qu'afiten el poblamientu d'esti conceyu yá nuna dómina anterior a l'aporte de los romanos de la edá del bronce alrodiu del ec creese que daten les pintures antropomorfes tantu masculines como femenines afayaes na cova del demo asitiada na redolada del nucleu rural de froseira na parroquia de doiras tamién los túmulos funerarios afayaos na sierra de penouta los dólmenes nes cercaníes de llaviada yá desapaecíos y la mole granítica oscilante conocida como penedo aballón asitiada nes cercaníes de penouta y tiráu en seique por unos gamberros xunto coles muestres de trabayu mineru dedicáu a la estraición de metales y sobre tou los castros de pendia os mazos y a escrita prueben tamién el citáu poblamientu prerromanu la posterior presencia romana dexó nicios como delles monedes y cachos de cerámica amás de probablemente l'orixe de diversos nomes d'aldees como a veigadouria venceyaos probablemente a la presencia de dalguna esplotación d'oru fluvial n'aquella dómina pocu se sabe de la historia de bual demientres l'entamu de la edá media y el reináu de la monarquía asturiana pero al igual qu'ocurrió con tolos territorios comprendíos ente los ríos navia y l'eo el de bual pasó a ser sometíu al obispu d'uviéu por donación del añu baxo la denominación xenérica de territoriu de castropol con felipe ii deslligóse de la ilesia pa independizase como conceyu en nos sieglos xvii y xviii bual poblóse de guapes cases solariegues y palacios desapaecíos cásique dafechu sacante delles esceiciones como'l palaciu de miranda na llocalidá de prelo ye sabío amás que nel cursu de la guerra de la independencia española les tropes franceses ocuparon bual tamién nel sieglu xix bual vio nacer ún de los sos personaxes más rescamplaos bernardo acevedo y huelves del que lleva'l nome güei la biblioteca pública conceyil y que fizo obres como boal y su concejo retratu mui clarificador sobre'l mou de vida y los vezos nel conceyu a fines del sieglu xix y qu'amuesa la importancia que nesa dómina tenía nel conceyu la industria de la forxa del fierro anguaño desapaecida el final del xix y los entamos del xx foron años d'importantes fluxos migratorios especialmente hacia américa d'esta dómina daten delles casones d'indianos como por exemplu villa anita amás el capital aportáu por munchos emigrantes contribuyó de manera decisiva a la construcción de numberoses escueles en diversos pueblos del conceyu y de la escuela de primaria de la capital conocida como las graduadas en promovida pola sociedad de naturales del concejo de boal en l'habana la escayencia de la minería del wolframiu na redolada de penouta y el fin de les obres de los grandes pantanos de la zona xunto col progresivu abandonu de la ganadería entá güei la principal actividá económica del conceyu afalaron especialmente de magar los años nuevos fluxos migratorios nesti casu preferentemente hacia otres zones centru industrial d'asturies madrid alemaña francia bélxica suiza etc iniciándose un despoblamientu progresivu qu'entá güei perdura xeografía asitiáu na cuenca media del ríu navia el conceyu de bual ye travesáu pol mentáu ríu dende la so zona sur y sureste hacia la zona nororiental na que'l so calce fai de llende natural col conceyu vecín de villayón el ríu navia al so paso per esti conceyu ta embalsáu en primer llugar col banzáu de doiras y llueu agües abaxo col d'arbón asitiáu yá nel llendante conceyu de villayón dos afluentes reseñables que vierten les sos agües al navia nesti conceyu son el ríu urubiu nel banzáu de doiras y el ríu pendia nel banzáu d'arbón la principal elevación del tarrén alcuéntrase llendando yá colos conceyos d'eilao y castropol ye'l picu de la bobia de m sobre'l nivel de la mar merecen mentar tamién la cristaleira m na fastera sur del conceyu pena queimada m na noroccidental penouta m na norte dende ellí ye visible una amplia panorámica de la costa dende los conceyos de navia hasta les cercaníes de foz na provincia gallega de lugo y penácaros m na fastera central la capital conceyil allúgase relativamente alloñada del valle principal del navia na cabecera del ríu pendia arodiada polos trés últimos montes citaos primero y a unos m d'altor sobre'l nivel de la mar demografía los habitantes que recueye madoz nel so perfamosu diccionario geográficoestadísticohistórico a mediaos del sieglu xix caltuviéronse hasta la década del nos años cola construcción de la presa de doiras la población del conceyu llegó a los habitantes caltúvose nesos niveles por culpa la alta natalidá de les families agrícoles y pola apertura de les mines de wolframiu de penouta hasta'l cuando los bualeses yeren según el censu de magar entós el so númberu foi amenorgando enforma por culpa la emigración a los centros industriales de xixón ya avilés pero tamién a dellos países europeos y la mengua la natalidá asina pasóse de los habitantes del a los del a los del y a los del nun procesu de despoblamientu aceleráu que nun parez tener acabación evolución de la población nos caberos años ine pirámide de población de bual ine cadarma políticoalministrativa política nel conceyu de bual dende el partíu que más tiempu tien gobernao foi'l psoe ver tamién llista d'alcaldes de bual l'actual alcalde ye'l socialista josé antonio barrientos quien gobierna dende parroquies economía la so economía ta basada na ganadería y especialmente nel vacunu destináu a la producción lláctea siendo'l productor cimeru de los conceyos occidentales nos años últimos rescampla l'apicultura pasando la miel a ser un productu típicu del conceyu y creándose la sociedá boal apícola que comercializa unes tonelaes de miel al añu cultura arte la más antigua manifestación son les pintures rupestres de la cova de demo son pintures masculines femenines y zoomórfiques tamién podemos alcontrar estremaes manifestaciones arquiteutóniques como palacios casones y ilesies ente les que rescamplen el palaciu de miranda en prelo de los sieglos xv y xvi nun entamu foi una torre cuadrada con trés pisos que darréu se foi enantando el cuerpu principal ye de dos plantes na parte trasera y d'una na parte delantera por mor del desnivel del tarrén sobre la puerta hai un gran escudu d'armes perteneciente a la familia gonzález de prelo ente la torre y capiella hai un cuerpu añedíu onde hai corredores sosteníos por columnes de piedra la capiella ye de y presenta planta rectangular con dos saeteres nos llaterales tien dos retablos d'inspiración rococó pintaos en blancu y prietu les talles del sieglu xvii y xviii foron retiraes a causa del mal estáu de la cubrición el palaciu de berdín en doiras del sieglu xviii lo más chocante d'él ye'l so descomanáu tamañu y tamién l'ausencia total de decoración nes muries esteriores ta fabricáu en mampostería con sillares nes esquines y nos vanos de planta en forma d'u na fachada del patiu central hai una galería sobre columnes monolítiques el palaciu d'armal cola típica cadarma de les casonas rurales planta rectangular con mampostería y pizarra tien perpoca decoración villa anita en bual mandó construyila en celestino martínez emigrante en cuba la so peculiar estructura estraña dientro de los subtipos principales de la tipoloxía de les casones d'indianos n'asturies débese a que l'indianu mandóy al arquiteutu quey ficiera una casa como la qu'apaecía nuna postal seique de los alpes qu'él guardara col enfotu de facer una casa igual si volvía pal so llugar de nacencia a resultes d'ello atopamos güei nel barriu de la granxa de bual esti xalé d'estilu tirolés tien forma de t con trés plantes d'altor y con un teyáu inclináu enforma les fachaes tán recubiertes d'azulexos de cerámica de talavera perdecoraos con motivos figurativos y vexetales na fachada principal nel pisu primeru tien un mirador acristalao el so teyáu ye a dos agües con cubierta de pizarra con una decoración de madera fecha con cenefes recortaes y calaes nos aleros nes puertes y ventanes apaecen arcos de múltiples formes carpaneles oxivales de mediu puntu y hasta n'herradura l'espaciu interior ta dende'l puntu de vista decorativu tan ricu y cuidáu como l'esterior antigües escueles graduaes en bual foi promovida como otres obres del conceyu pola sociedad de instrucción naturales del concejo de boal constituyida en l'habana por mor de la bayura d'emigrantes bualeses que dieran pa esti país a la gueta de fortuna gran edificiu de dos plantes construyíu en piedra con grandes ventanes y con dos entraes enmarcaes en grandes porches yá que per un llau entraben les neñes y per otru los neños tolos teyaos tienen grandes aleros de madera la ilesia de santiago de bual construyida ente y con planta de cruz llatina y pórticu llateral construyíu en piedra de granitu gastronomía nesti conceyu podemos tastar bayura de productos naturales los platos más típicos son el caldu de cimois y berces el caldu de nabizas la empanada de carne embutíos la rapa de maíz el llacón con simios y cachelos cocaes la venera y cereixolos frixuelos amás del restu de platos típicos asturianos sociedá fiestes el conceyu de bual tien una bayura de fiestes y feries ente las principales fiestes rescamplen en mayu el día la romería de la ermita de san isidro en xunu los díes y les fiestas de san antonio d'armal en xunetu los díes y les fiestes de santiago en bual n'agostu el día les fiestes de san luis nel pueblu del mesmu nome san llouguís tamién rescamplen les feries quincenales y el mercáu que se fai en bual tolos llunes alternos tamién a lo llargo del añu hai feries de ganáu dos nel recintu ferial de bual que se celebren los segundos sábados d'ochobre y los últimos sábados d'abril otres dos feries na sierra de bobia que son el de mayu la de san fernando y el de xunu la de san pelayo un certame que cada vuelta tien más fama ye'l certame de la miel celebráu l'últimu fin de selmana d'ochobre o a entamos de payares ye tamién vezu nos caberos años adornar les cais de la capital del conceyu pa la procesión del corpus christi con alfombres de flores bualeses célebres pedro canel acevedo abogáu escritor y arqueólogu bernardo acevedo y huelves escritor carlos bousoño poeta y críticu lliterariu celestino álvarez gónzalez escritor y periodista emigráu a cuba juan peláez pintor emigráu a arxentina fíos nomaos del conceyu pedro díazcanel lastra y acevedo benito trelles coañavillamil referencies enllaces esternos páxina web del conceyu de bual bual premiu al pueblu exemplar d'asturies wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
cabrales ye un conceyu del principáu d'asturies llenda al norte con llanes al sur con cantabria y lleón al este con el valle altu de peñamellera y al oeste con onís la capital municipal ye carreña y el conceyu acueye una población de con una estensión de quilómetros cuadraos ta trevesáu por estremaes carreteres l'as l'as que va hacia el valle altu de peñamellera y l'as que va hacia poncebos ye un conceyu fondamente ganaderu pola orografía y les sos paciones teniendo ameritada sonadía'l so lleche col que se fai'l quesu de cabrales de fama internacional xeografía ye'l conceyu que tien la orografía más accidentada d'asturies la metá del so territoriu ye parte del macizu central de los picos d'europa con elevaciones que perpasen los metros y con picos como los de dobresengo cabrones la torre cerréu que ye'l techu con metros otros picos rescamplaos son horcados rojos etc tol so territoriu ye montés sacante la depresión prellitoral ente los picos d'europa y la sierra'l cuera entrambes tenemos les vegues de los ríos casañu y cares que ye la zona onde s'alluga los más de la so población el del so tarrén tien desniveles superiores al ye rescampláu'l picu urriellu un mitu del alpinismu con metros teniendo la so famosa cara oeste con cayíes verticales de más de metros historia prehistoria y dómina romana la prehistoria nel conceyu cuenta con bayura d'esquicios del paleolíticu superior que ofrecen abondantes muestres d'instrumentos líticos y óseos asina na cueva de las canes hai grabaos fechos nes paredes y el techu rescamplen tamién estremaes cueves con muestres de pintures como son la covaciella y el bosque toes elles con dibuxos d'animales na cueva de los canes amás de les sos pintures hai un recintu funerariu con trés sepultures de la edá del bronce apaecen dos hachos quey darán nome a esti tipu y que pasarán a denomase como hachu cabrales de la dómina prerromana y romana son práuticamente inesistentes los restos nel conceyu otres noticies faen referencia a la fuxida per esti conceyu de les tropes musulmanes vencíes por pelayu en cuadonga edá media y moderna entamen a topase más datos de magar la edá media como una donación que se fai a la ilesia de san pedro en camarmeña onde alcontramos una gran documentación y se describe a cabrales como entidá territorial yá nel sieglu xii pero nesta dómina esti conceyu tará fuera de la política real que dirá creando pueblos y villes per estremaos conceyos d'asturies cabrales nunca tuvo carauterizáu por tener grandes señoríos llaicos nin eclesiásticos ye nel sieglu xiv cuando yá apaez cabrales como conceyu acudiendo los sos representantes a l'aconceyamientu convocáu nel monesteriu uvieín de santa maría de vega p'apoyar al rei don pedro tamién participó na xunta xeneral que se celebró nel conventu de san francisco en nesta dómina l'alministración conceyil ta dominada poles poderoses families llocales como son los barcena y los gonzález de buerdo demientres el sieglu xvi yá nel sieglu xvii los cargos conceyiles yeren nomaos cada añu por caún de los cuatro distritos nos que taba xebráu'l territoriu cola invasión francesa hebo dellos actos qu'entemecen ente la historia y tradición como que los esquicios de los franceses vencíos reposen na cueva de los güesos de la lloma'l toro o como'l refugu de les tropes franceses al seyos llanzaes piedres dende la peña la cantina pero sí pertenez a la realidá histórica el gran rixu de los numberosos soldaos cabraliegos que morrieron na guerra sieglu xix en delantre demientres el sieglu xix esti conceyu permaneció al marxe de les tresformaciones qu'hebo n'otros conceyos asturianos hasta pasada la segunda metá del sieglu la so agricultura siguiría siendo deficitaria la principal riqueza será la ganadería y la so industria más importante sería'l quesu que se vendía nel restu de los conceyos y provincies esportándose yá p'américa l'apertura al esterior aporta nel sieglu xix cola construcción de la carretera cangues d'oníspanes el sieglu xx ta marcáu por una mayor evolución con nuevos adelantos asina rescamplen la canal del cares la central de las arenas el banzáu de poncebos etc la guerra civil española tuvo escasa importancia nesti sieglu yá qu'esti conceyu taba alloñáu de los focos industriales y obreros pero sí tuvo importancia cola cayida del frente oriental yá que munches persones fuxíes escondiéronse nos picos d'europa política nel conceyu de cabrales dende el partíu que más tiempu gobernó foi'l pp de a gobernó fac dende a pesar de resultar el psoe la llista más votada gobierna una vegada más el pp sofitáu polos conceyales de foru y somos cabrales candidatura venceyada a podemos contraviniendo esta postrera la voluntá de la so formación tres el pactu somos cabrales anunció nun comunicáu que nun reconoz a la conceyal como'l so representante parroquies demografia economía la so economía ta basada na ganadería siendo'l vacunu'l más importante siguíu pol cabríu y llanar la so producción agrícola enantes pervariada agora por mor de la falta de mano d'obra dedíca cuasi dafechamente al autoconsumu dedicándose la mayor parte'l suelu al pastu cultura arte el so patrimoniu artísticu ye un mecíu ente esquicios románicos y renacentistes con nuevos estilos son edificaciones antigües a les que sey amestaron otres construcciones más modernes rescamplen la ilesia de santa maría de llas ta n'arenas la so cadarma ye de nave única con capielles a los llaos que da la idea de planta de cruz la so cubierta ye de bóveda de cañón tien esquicios tardorrománicos como la portada meridional y la cabecera el restu del edificiu débese a delles ampliaciones la ilesia de santa cruz ye del periodu barrocu la so planta ye de nave única rectangular y tien dos capielles llaterales ye de rescamplar la torre campanariu nos pies del templu nel so llau meridional tien cuatro grandes arcaes que formen un ampliu pórticu ente les construcciones rurales rescamplen el palaciu de cernuda del sieglu xvii perfaese de casa capiella y muria circundante la casa ye de planta rectangular y dos pisos la so fachada principal xébrase en dos partes estremaes la primera con un corte más palaciegu con puerta y dos saeteres una a cada llau nel pisu primeru trés balcones y sobre'l central l'escudu d'armes de la familia cernuda la segunda parte ye más cenciella na planta baxa tien una entrada secundaria y con dos ventanes irregulares nel primer pisu una galería formada por columnes de piedra el restu de les fachaes nun tienen mayor interés esti conxuntu ye monumentu históricoartísticu el palaciu de navariegu del sieglu xvii anguaño ta mui remocicáu nun entamu yera una cadarma persimétrica y cenciella con dos saeteres y dos ventanes na parte baxa na parte cimera había trés ventanes cuadraes ente les qu'había sendos escudos familiares el palaciu del mayorazu ye un monumentu históricoartísticu del sieglu xviii de planta rectangular y dos pisos d'inspiración clásica ta construyíu en dos tramos estremaos el primer pisu con puerta adintelada con moldures y dos saeteres el pisu cimeru con un gran escudu y dos ventanes a los llaos el palaciu de la familia díaz d'inguanzo del sieglu xviii ye monumentu históricoartísticu tien un cuerpu central de trés pisos en forma de torre ta separáu de los cuerpos llaterales por sendos contrafueos que dan sensación de verticalidá y los dos cuerpos llaterales son de menor altor sólo con dos pisos gastronomía el famosu quesu de cabrales ye de fechura artesanal hai un organismu ocupáu del so control de calidá que ye'l conseyu regulador y agrupa a más de queseríes nes qu'hai un mecíu ente grandes y pequeñes producciones ye'l producto más arraigáu nesti conceyu y ye un quesu artesanal de pastia azul elabórase demientres tol añu con lleche d'oveya cabra y vaca la fama d'esti quesu vien de va munchos sieglos siendo reconocíu internacionalmente sociedá fiestes en xineru la de san antón n'iguanzo en xunu les de san xuan y san pedro n'arenas en xunetu la madalena en berodia y la de nuestra señora en camarmeña con misa de campaña y procesión n'agostu las nieves en puertas y san roque en canalesortiguero y la salce en setiembre la salú en carreña nuestra señora en sotres y nuestra señora de la o na molina n'ochobre el rosario en tielve en payares san andrés en carreña cabraliegues célebres esther prieto escritora n'asturianu ver tamién llista d'alcaldes de cabrales referencies enllaces esternos páxina del conceyu wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
los páxaros clas aves son animales vertebraos de sangre caliente que caminen salten o se caltienen solu sobre les estremidaes posteriores ente que les estremidaes anteriores evolucionaron fasta convertise en alas que al igual que munches otres carauterístiques anatómiques úniques déxenyos na mayoría de los casos volar magar non toes vuelen tienen el cuerpu cubiertu de plumes y les aves sensu stricto un picu córneo ensin dientes pa reproducise ponen güevos que guaren fasta la so eclosión el so grupu taxonómicu denomínase clas aves la pallabra ye llatina y ta en plural en singular sería avis pa la sistemática clásica pero na sistemática filoxenética actual esti clado nun tien rangu y ye incluyíu de la mesma socesivamente dientro de los clados theropoda saurischia dinosauria archosauria reptilia etc anque hai más anidamientos entemedios con denominación les aves evolucionaron a partir de dinosaurios carnívoros bípedos del xurásicu hai millones d'años y son los únicos dinosaurios que sobrevivieron a la estinción masiva producida a la fin del mesozoicu la so evolución dio llugar tres una fuerte radiación a les más de especies actuales más extintas en tiempos históricos les aves son los tetrápodos más diversos sicasí tienen una gran homoxeneidá morfolóxica en comparanza colos mamíferos les rellaciones de parentescu de les families d'aves non siempres pueden definise por morfoloxía pero col analís de adncomenzaron a esclariase les aves habiten en tolos biomas terrestres y tamién en tolos océanos el tamañu puede ser dende cm nel colibrí zunzuncito hasta metros na avestruz los comportamientos son diversos y notables como en la anidación l'alimentación de les críes les migraciones el apareamientu y l'enclín a l'asociación en grupos la comunicación ente les aves ye variable y pue implicar señales visuales llamaes y cantares dalgunes emiten gran diversidá de soníos y destáquense pola so intelixencia y pola capacidá de tresmisión cultural de conocencies a nueves xeneraciones el ser humanu tuvo una intensa rellación coles aves na economía humana les aves de corrolada y les cinexétiques son fontes d'alimentu les canoras y los loros son populares como mascotes úsase el plumón de coríos y gansos domésticos pa rellenar almaes y antes cazaben munches aves p'afatar sombreros coles sos plumes el guanu de les aves usar na fertilización de suelos delles aves son reverenciadas o refugaes por motivos relixosos supersticiones o por prexuicios erróneos munches son símbolos culturales y referencia frecuente pal arte nos postreros años hanse extinguidomás de especies de resultes d'actividaes humanes y anguaño son más de les especies d'aves amenaciaes que precisen esfuercios pal so caltenimientu referencies páxaros
cabranes ye un conceyu d'asturies llenda al norte con villaviciosa al sur con piloña y nava al este con piloña y villaviciosa y al oeste con villaviciosa y nava esti conceyu enmárcase dientro de la comarca de la sidra como peculiaridá tolos años se celebra equí'l festival del arroz con lleche xeografía l'últimu censu dabay una población de habitantes y les sos principales llocalidaes son por númberu d'habitantes santolaya capital del conceyu camás torazu pandenes y piñera les principales víes de comunicación son la carretera as ente l'infiestu y villaviciosa l'as que se xune a l'anterior nel centru del conceyu y trescurre d'oeste a este y l'as que va hacia piloña esti conceyu ta a quilómetros d'uviéu la capital d'asturies conceyu pequeñu d'orografía poco accidentada yá que les sos altitúes máximes nun superen los metros les cotes más altes son incós de metros y el montaliñu de metros cabranes tien una docena de regatos que percuerren el conceyu rescamplen pola so llonxitú los ríos sales y el viña ye un conceyu de calter rural y ganaderu les sos esplotaciones son na so mayoría de pequeña estensión teniendo cierta importancia la esplotación de la mazana y de les sos viesques historia de la prehistoria a la edá moderna ensin xacedes paleolítiques los nicios tumulares de la época megalítica nun son mui bayurosos hai trés restos de túmulos na llende con villaviciosa y otros dos nos montes incós y montaliñu de la so cultura castreña y de romanización namás que se tienen afayaos el so allugamientu na coroña castru y otru posible vestixu nel llamáu camín de los moros la dómina medieval sigue siendo un poco escura nun alcontrando los sos orígenes pa saber como empecipió la so historia como conceyu pa poder asitialu tal como asocedió n'otros conceyos asturianos esta escasez de fontes escrites ye compensada colos restos arqueolóxicos de tipu eclesiásticu como son los de la ilesia de graméu atribuyíos los sos oríxenes al añu y la de santolaya no tocante a los enclaves defensivos d'esta época son los de la cobertoria la coroña castru y la torre del cueto anque toos estos restos nun tán cronolóxicamente mui bien dataos nel sieglu xiii esclarase un pocu más la idea sobre estes tierres la instalación del monesteriu de valdediós hubo de tener una gran influyencia sobre tol territoriu demientres esti sieglu cabranes yá apaez afitáu pero entá ensin les llendes d'anguaño yá que la so organización alministrativa nun tien nesta dómina la importancia que teníen otros conceyos namás que yera un conceyu rural y de vía de pasu de villaviciosa al puertu de tarna nos sieglos xiv y xv había un gran influxu monásticu el monesteriu de santa maría de valdediós fundáu nel sieglu xiii algama'l so máximu desendolque cola so propia organización alministrativa pero tamién hai una gran influyencia de l'aristocracia llaica asina'l poderosu don rodrigo álvarez d'asturies figura rescamplada de la dómina tenía grandes derechos sobre parte d'esti conceyu dexando nel so testamentu heriede al monesteriu de san vicente tamién empieza a destacar l'influxu de la pequeña nobleza llocal pero en continues engarradielles familiares nel sieglu xvi la desamortización fecha por felipe ii tuvo a piques de poner fin al monesteriu de san vicente y al so predominiu sobre'l cotu de camás onde teníen unes prerrogatives que facíen marcar esti territoriu como independiente dientro de la fastera asina alministraba xusticia tanto civil como criminal o de vasallaxe que debíen les xentes de la zona al monesteriu pero los allegamientos interpuestos torgaron la so desvinculación esta influyencia del monesteriu desapaez nel últimu terciu del sieglu viniente sieglu xix n'adelantre nel sieglu xix esti territoriu sigue allugáu nel so ambiente rural namás cabe destacar el monesteriu de san vicente que sigue calteniendo la so influyencia sobre'l cotu de camás que desapaecerá dafechu como zona independiente nel ultimu terciu del sieglu incorporándose en tolos sos aspeutos al conceyu de cabranes la evolución industrial foi cásique inesistente en parte por mor del so aisllamientu y en parte pola so esclusión de les principales víes de comunicación yá nel sieglu xx esti conceyu tuvo marcáu pola emigración descrita yá na so evolución demográfica la guerra civil nun tuvo especial trescendencia y el pasu del tiempu nun foi a camudar el so calter rural cadarma políticoalministrativa política nel conceyu de cabranes dende el partíu que más tiempu tien gobernao ye'l pp ver llista d'alcaldes de cabranes magar qu'ello l'actual alcalde ye'l socialista alejandro vega que gobierna dende con mayoría absoluta div parroquies el conceyu cabraniegu ta formáu por parroquies demografía la población que tien anguaño cabranes ye d'unos habitantes cifra que ye la menor que dende'l sieglu xviii el so máximu algámalo en con una población de persones produciéndose tal cayída demográfica por culpa de la emigración estremando dientro d'ella dos etapes distintes según les necesidaes de la época nun primer momentu en la so población dirixóse hacía los países d'ultramar como cuba méxicu arxentina y república dominicana camudando nun segundu periodu a destinos más averaos como foi'l centru d'asturies a les zones industrializaes xixón avilés y les cuenques mineres les consecuencies foron un despoblamientu y una inversión de la pirámide de población teniendo un gran avieyamientu asina'l tien más de años y la presencia de pareyes moces ye namás que del hai que rescamplar un porcentaxe pergrande de población inactivo yá xubilao que ye'l evolución de la población nos caberos años ine economía el mayor númberu d'ocupaciones vien dau pola ganadería y los derivaos la lleche y la carne agora entama a destacar el sector servicios por mor de l'apertura d'agospios rurales y otres actividaes turístiques la so industria ye escasa dedicándose más a los productos básicos cultura arte nel conceyu de cabranes hai qu'estremar ente la so arquiteutura de mena eclesiástica y de mena civil que foi perimportante ente l'arquiteutura eclesiástica la ilesia de santuyano de viñón ye una mecíu ente l'arte prerrománicu asturianu y el románicu ye monumentu históricoartísticu ilesia de planta rectangular con teyáu cásique plana a dos agües y con una capiella cuadrada más estrecha que la nave la so sacristía y el pórticu son añedíos posteriores tenía tres accesos de los que namás queda ún lo más destacable ye la so capiella que s'abre per un arcu de triple rosca nos llaterales hai arqueríes ciegues sobre columnes que nun sal del suelu sinón d'un bancu corríu los capiteles de les columnes órniense con estremaos motivos animales comiendo figures humanes vexetales entrellaciándose etc la ilesia parroquial de santolaya del sieglu xv ye un edificiu de grandes dimensiones de planta rectangular del so interior destaca la imaxe de san francisco de paula que gocia de gran devoción la ilesia de samartín el real d'estilu manierista ye un gran templu d'una sola nave con bóveda de crucería y ábside semihexagonal tien una pequeña capiella apegada a la muria norte tien dos entraes una al llau de la entrada principal onde ta'l campanariu de base cuadrada y otra a un llateral la so arquiteutura civil de cases y escueles son debíes al patrociniu del coleutivu indianu que tuvo nesti conceyu toes estes obres resultaron de la intervención del club cabranense de la habana qu'aportaron l'aida económica pa financiales rescamplen d'ente elles les escueles de viñón edificiu austeru d'arquiteutura doméstica ye de planta baxa con dos aules una pa neñes y otra pa neños el primer pisu yeren les viviendes de maestros y maestres les escueles de santolaya edificiu modestu y funcional onde rescampla como en tolos edificios d'esta mena la xebra de sexos tanto nes entraes nes aules como nos patios de xuegos el xalé del indianu alfonso san feliz destacando les sos aplicaciones coloristes sobre les muries amás d'otres siete cases repartíes per esti conceyu denomaes como arquiteutura indiana muséu de la escuela rural el muséu asitiase en viñón a unos km de la so capital santolaya na marxe inferior de la carretera villaviciosal'infiestu a km de villaviciosa y de nava acueye la ilesia parroquial que ta baxo l'advocación de santuyano ye d'estilu románicu pero con elementos del prerrománicu asturianu y foi declarada bien d'interés cultural con categoría de monumentu'l de mayu de boe el muséu ta na antigua escuela que data de y foi construyida según el proyeutu del arquiteutu provincial javier aguirre iturralde trátase d'un edificiu talantáu como escuela unitaria con capacidá pa alumnos nel pisu inferior mientres el cimeru servía como residencia pa los maestros y les sos families gastronomía rescamplen pitu de caleya con patatines los potaxes caseros embutíos de naveda güevos al ñal postres arroz con lleche boroñu de pascua brazu de xitanu fayueles miel esiste una fábrica artesanal en ñao sociedá fiestes el conceyu tien bayura de fiestes ente les que rescamplen san francisco en santolaya el carme n'arboleya y torazu nuestra señora en fresnéu y santa ana en madiedo la escayencia de la ganadería nun torga que se sigan celebrando feries ganaderes con gran presencia de públicu tán tamién les feries de santolaya torazu y pandenes hai dellos eventos de fiestes seculares como la centenaria procesión y subasta de ramos del carme en torazu que cuenta con una cofradía que remonta la so historia a una fiesta que ta cobrando gran importancia ye'l festival del arroz con lleche celebráu demientres les fiestes de santolaya o tamién el desfile de carroces en fresnéu cabraniegos célebres josé antonio mases escritor en castellanu jesús arango profesor d'economía ver tamién llista d'alcaldes de cabranes referencies enllaces esternos páxina web del conceyu federación asturiana de conceyos sitiu web que fala del muséu escuela n'asturianu más sobre'l muséu escuela videu de youtube nel que sal el muséu de la escuela rural wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
candamu ye un conceyu d'asturies llenda al este con les regueres al sur con grau al norte con illas castrillón y sotu'l barcu y al oeste con pravia y salas esti conceyu rescampla tanto pola cueva de la peña como pola so güerta teniendo una importancia cásique vital pa candamu la fresa celebrándose'l primer fin de selmana de xunu'l festival de la fresa de candamu xeografía tien una población de habitantes la so capital ye la villa de grullos y les llocalidaes más poblaes del conceyu son san román cueru ventosa y la so capital grullos nun tien una principal vía de comunicación yá que ta estráu d'una bayurosa rede de carreteres autonómiques y comarcales ta a una distancia quilómetros de la capital asturiana el so relieve ta abondo esgastáu y los sos picos más altos superen en pocu los metros como podemos ver nel picu grande con metros y el picu pedrouzu de metros otres altures importantes son el sollera de metros les cruces de metros y la matiella de metros el principal cursu fluvial ye'l nalón y los sos afluentes el dele el reguirón y el valle el so paisaxe montesín ta marcáu por especies foriates ocalitos pinos y otres especies que foron coles que se repobló'l conceyu nel fondu los valles la so vexetación caltién una rica variedá fresnos llameres chopos y blimales historia candamu y n'especial les márxenes del ríu nalón son una fastera de gran riqueza de xacees del paleolíticu una xacea perimportante ye la cueva de la peña de candamu descubierta en ye'l más importante conxuntu d'arte rupestre del paleolíticu y nel occidente del neolíticu tamién hai esquicios tumulares nes zones de ventosa o de valdemora de la dómina castreña rescamplen trés allugamientos el castiello en praúa la pica en murias y el castiello en san tisu el periodu de la romanización nun tien dexao especiales güelgues nesti conceyu circunstancia que contrasta cola bayura de restos romanos qu'hai nos conceyos llendantes na edá media hacia'l sieglu xi les primeres referencies documentaes son gracies a los archivos monásticos yá nesta dómina entama a marcase'l territoriu del conceyu de candamu pero namás incluyía la marxe derecha del ríu nalón ye nel sieglu xii cuando se revela una organización alministrativa mui venceyada a los territorios de pravia y gozón demientres el sieglu xiii ye cuando la so historia alministrativa sufre un cambéu pues integróse na puebla de grau pero calteniendo la so integridá territorial ye en cuando empecipia una dómina d'autonomía y alloñamientu habiendo continuos pleitos sobre repartimientos y eleiciones escontra la casa conceyu de grau nun sería hasta cuando la xunta de candamu se proclame dafechu corporación independiente yá que tuvo varios intentos anteriores d'independencia fallíos inclusive teniendo esta xebra alministrativa candamu tará a lo llargo del sieglu xix xunto a grau por otros vínculos como foron los ganaderu y agrícoles magar que nun cuenta con un sector industrial la so historia ta mui venceyada al movimientu obreru na guerra civil española fizo una gran defensa pa torgar la entrada de les columnes gallegues tres la guerra la instalación de la zona industrial nel centru de la rexón fizo que candamu siguiera basando la so economía na tradición agrícola cadarma políticoalministrativa política nel conceyu de candamu dende el partíu que más tiempu tien gobernao ye'l psoe ver llista d'alcaldes de candamu l' alcaldesa d'esti conceyu ye la socialista natalia gonzález menéndez fuentes ministeriu del interior y federación asturiana de conceyos div parroquies el conceyu de candamu xébrase en parroquies demografía candamu esti conceyu tuvo una medra de población nes dos primeres décades del sieglu xx algamando los habitantes en al que siguiría un descensu namás que aparáu a metá del sieglu xx empecipiando en una nueva aceleración d'emigrantes hacia les zones industrializaes del centru d'asturies n'especial a avilés pola so cercanía el so poblamientu ye'l típicu de los valles de monte con pequeños nucleos de población alcontrándose la mayor concentración na vega del nalón pero esta población tien una cadarma peravieyada yá que les persones mayores de años son una tercera parte de la población y les menores de años nun lleguen nin al de la población total del conceyu poro espérase que nos próximos años la so despoblación xorreza evolución de la población nos caberos años ine economía la so economía básase na tradición agraria y ganadera especializándose la ganadería nes races frisona y asturiana tocante a l'agricultura candamu ye famosu pola calidá de les sos freses que obtuvieron va poco la denominación d'orixe y celebrándose cada añu'l primer fin de selmana de xunu'l festival de la fresa de candamu al igual que la fresa tamién son de muncha calidá toa mena de cultivos hortofrutícolas como nos conceyos vecinos de grau o pravia quiciás esta calidá débase a la cercanía de les agües del nalón el sector industrial nun tien malpenes apaición nesti conceyu pero pol contrariu nos últimos años ta desendolcándose una rede de turismu y servicios alrodiu del nalón con restoranes hoteles y atraiciones de deporte rural acuáticu y de monte arte nidiamente la muestra artística más importante d'esti conceyu ye la cueva de la peña na qu'apaecen pintures rupestres anque tamién esistieron abondantes ilesies prerromániques y romániques como santa maría de murias san tisu o santiago d'aces que nun llegaron a anguaño sí se conserven delles cases y palacios como son el palaciu de valdés bazán del sieglu xvii y reformáu nel xviii ye monumentu históricoartísticu ye de planta rectangular con un cuerpu y dos pisos la fachada principal ensin decoración namás que nos amuesa dos escudos intercalos ente los vanos d'otra miente la fachada posterior tien una rica arquería que s'estiende pelos dos pisos na galería de la planta baxa los arcos descansen sobre fuertes pegoyos na planta alta los sos arcos ensamense sobre columnes más fines dando idea de llixereza estos arcos son desiguales y carecen de capitel la casa de la torre de la que namás que se caltienen en pie les muries por mor d'una quema ye de tres pisos con planta rectangular la puerta principal tien un arco de mediu puntu y una segunda puerta a la que s'accede per una escalera tien otres dos puertes feches más recientemente les fachaes tán con ventanes pero toes d'estremaos diseños rectangulares cuadraes con arcos de mediu puntu el palaciu de cañedo ye de trés plantes na planta baxa ta la puerta principal con dos ventanes simétriques na primer planta tien el balcón principal y a la so mandrecha l'escudu d'armes na segunda planta hai una llarga galería abierta con forxáu de metal rescampla del edificiu un gran aleru de madera el palaciu ye parte d'un conxuntu nel qu'hai una capiella una torre unes cuadres y la vivienda de la familia de caseros el palaciu de los casares ta en san tisu ye de planta rectangular y dos pisos tol edificiu ta revocáu sacante los marcos de puertes y ventanes que son de piedra nel pisu cimeru hai balcones y rescampla'l del mediu que ye doble col escudu d'armes de los alonso de casares fiestes en mayu la xira d'el campu degollada ye una gran romería l'últimu domingu del mes en xunu el primer domingu ye'l festival de la fresa de candamu en grullos los díes y ye san xuan en ventosa el la xira na ermita de san pedro en magón n'agostu el calendariu ta marcáu por ser un mes dafechamente enllenu de fiestes asina rescamplen el día les nieves en la mortera los díes y san llorienzu en san román el día la derrota en san tisu el día santa mariña en llameiru el día y san bartolomé en grullos el día san agustín en murias en setiembre la nuesa señora d'agüera y el valle candaminos célebres hernando miranda gobernador de la florida nel sieglu xvi francisco cuervo y valdez políticu y gobernador de varios territorios del virreinatu español josé valdés políticu y escritor del sieglu xviii llegó a ser correxidor de burgos jesús fernández prosista y poeta bernardo g de candamo escritor y criticu lliterariu ramón prieto bances xurista y políticu ministru d'instrucción pública y belles artes na segunda república española ver tamién llista d'alcaldes de candamu festival de la fresa de candamu cueva de la peña referencies enllaces esternos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
la caparina tamién llamada pumarina pumariella palombina papona pollarina y munchos nomes más ye un inseutu volador diurnu del orde lepidóptera les pumarines nocheriegues llámense políes tamién con munchos otros nomes les pieces bucales tresformáronse en trompes que s'arrolliquen nuna espiral tien seis pates y cuatro ales estes tán adornaes con dibuxos en dellos casos bien colloríos delles camparines nocherniegues nin siquier tienen aparatu bucal n'estáu adultu aliméntense namás n'estáu de canesba la so única misión ye reproducise y darréu muerren el colloríu les ales débese a efeutos ópticos de les escames que les cubren ciclu de vida toles pumarines pasen per un ciclu complexu nomáu metamorfosis nacen en güevos que ponen les femes cuando nacen son beleses que comen vorazmente y xorrecen les beleses de pumarina son llamaes tamién gates o canesbes y son bien diferentes de les beleses d'otros inseutos nun momentu del so desendolcu la gata guáriase dientro d'un capullu y ellí tresfórmase en crisálida nesti estáu come y esperimenta camudamientos metabólicos y morfolóxicos volviéndose una pumarina adulta tres de la fecundación la fema pon varios cientos o miles de güevos taxonomía el cladu rhopalocera inclúi les siguientes families superfamilia papilionoidea familia hesperiidae familia hedylidae familia papilionidae familia pieridae familia lycaenidae familia riodinidae familia nymphalidae familia hesperiidae familia hedylidae referencies enllaces esternos semeyes de pumarines les pumarines d'asturies f nemos europas bekannteste schmetterlinge beschreibung der wichtigsten arten und anleitung zur kenntnis und zum sammeln der schmetterlinge und raupen oestergaard verlag berlin ca httphdlhandlenetepicd pdf mb inseutos polinizadores
cangas del narcea n'asturianu simplemente cangas ya'l mayor conceyu d'asturies ya ún de los mayores d'españa ta allugáu nu suroeste asturianu la súa capital ya cangas del narcea que ta travesada pel ríu narcea del que remanez el so nome garganta del narcea ya pol ríu naviegu llenda'l norte con allande ya tinéu al oeste con ibias al sur con degaña ya'l conceyu llionés de aciana ya pol este con somiedo tien una población de habitantes con capital na via de cangas ya las suas poblaciones con mayor númaru d'habitantes son por esti orde la capital cangas courias umés mual el anu el pueblu y xedré la súa capital ta a una distancia de quilómetros d'uviéu ya la súa principal vía de comunicación ya la carretera autonómica de la chamada corredoira del narcea xeografía el plan d'ordenación de los recursos naturales d'asturies porna pretende un emplegu endáu ya con xeitu del territoriu cangués pa la conservación de los sous ecosistemes nesti plan contémplase la creación del parque natural de las fontes del narcea ya d'ibias con una superficie de km ya nas súas indes incluinse la reserva natural de munieos que tien la mayor masa forestal de carbayos ya rebollos de tola cornisa cantábrica ya la reserva del cuetu d'arbas el picu cimeiru ya'l cuetu d'arbas con metros d'altor asitiáu nu puertu ou puertu de lleitariegos otru picu d'interés ya el cabril con metros d'altor hidrografía dáu'l so relieve accidentáu con vaes zarraos orixinaos pol ríu narcea ya una gran rede d'afluentes ente los que rescamplan el coutu l'irrondu ya'l naviegu la súa rede hidrográfica que ronda los km de caudal ya perfeuta pa la práutica de la pesca clima el so clima ya templáu ya chuviegu teniendo una vexetación au predomina una masa forestal propia con abondos carbayos castaños rebollos ya fayas enguanu bona parte de estas viescas tán medrando ya recuperando tarrén pol abandonu rural cangas tien un microclima gracias a la influyencia continental polo que los sous iviernos carauterízanse por ser fríos con mínimas absolutas de hasta c los branos al aviesu del restu d'asturies son calurosos nos que son muitos los días con máximas alrodiu ou superiores a c llegando deos días del branu a marques superiores o mui cercanas a los c yá que a la zona chegan los frentes menos cargaos d'humedá ya la disposición del vae del narcea nortesur ta escontra los frentes ñubosos oesteleste prodúzse nel conceyu l'efeutu foehn colo que las chuvias rexistradas son sensiblemente menores a las del restu d'asturies alrodiu los mm por anu un menos que nu restu la comunidá amás la radiación de la zona ya sensiblemente superior yá que los días soliaos son claramente superiores al restu'l país toos estos rasgos climatolóxicos repercuten na vexetación polo que la presencia de fayes dependiendo de la orientación de cada vae se dividen el espaciu conos reboos quercus pyrenaica quercus petraea ya quercus orocantabrica el vinu atopa en cangas un sitiu afayaizu tanto n'aspeutu edáficu como climatolóxicu con variedaes adautaeas a les particularidaes climátiques del surdoccidente asturianu fauna nu conceyu podemos atopar bayura d'aves rapiegas ente las qu'hai deas asiduas como'l gavilán l'azor el morzacu dellos tipos d'aiglas deas curuxas arriendas d'outras que chegan eventualmente comu la utra exipcia ou la utra rubia qu'agora tien los sous níus nu vecín somiedo anque tamién tuvienon zonas de cría en cangas nu sxx tamién atopamos perdices esistiendo principlamente dos menas de perdiz na zona la especie mediterránea de perdiz bermeya ya la eurosiberiana perdiz de gancéu nos altos ya penaubales hai muitos mustélidos que muran nos soutos ya tamién nas indes de los ríos melandru muniea fuina furón óndrigas ya un vivérridu xeneta tamién el endemismu peninsular toupu fediondu esti conceyu tien un centenar de quilómetros de riberas principalmente las del ríu narcea calteniendo asina una rica fauna fluvial destacando la truita anantias de que llevantaran los banzaos de pilutuertu ya calabazos el salmón ya l'anguila caltenían importantes poblaciones siendo la última muito importante na gastronomía canguesa destacando la empanada d'anguila como pratu típicu cangués que güei solo recuerdan las xeneraciones previas a los grandes banzaos hai una gran diversidá d'anfibios asociada a viescas agunas regueiros ya amargales nu conceyu cumu la sacavera cantábrica salamandra salamandra bernardezi l'ascurpión triturus marmoratus la sacavera de braña ichthyosaura alpestris cyreni ya la sacavera d'augua ibérica lissotriton boscai na redolada los ríos tán aves como'l páxaru d'augua el martín pescador ou la mariquita historia prehistoria ya dómina romana el conceyu nun tien una asemeyadura n'esquicios del paleolíticu colos conceyos vecinos que sí los tienen asina los tumulos que nos conceyos llendantes son bayurosos eiquí malpenas hailos los más arcaicos ugares onde fonon atopaos restos correspuenden a la edá del fierro ya la cultura castreña que ta representada con más de venti asitiamientos de gran importancia con abondantes restos del trabayu del ouru que se puen agrupar en tres conxuntos en primer ugar el del vae del ríu eirrondu en segundu ugar cerca del caudal del narcea ya un tercer ugar xunto al ríu ibias onde s'atopanon restos de monedas ya xarros que completan las pruebas de la presencia romana nesta estaya cangas taba ocupada polos astures pésicos que ocupaban igualmente los outros conceyos d'asturias onde güei se fala asturianu occidental despuéis de la caida del imperiu hai yá un ermu que chega deica'l medievu onde yá entamamos a alcontrar noticias d'esti territoriu inda conocíu nestoncias como parte de la rexón pésica con una configuración territorial muito diferente de la que tien anguanu'l conceyu yá que nun primer momentu la so estensión acotábase al vae del ríu naviegu d'outra miente creese que nos sieglos x y xi había nesta zona abonda aristocracia con grandes propiedades que fundanon monesterios toos estos pequeños monesterios caenon baixo'l predominiu del de courias que tuvo una gran influyencia na historia d'esti conceyu foi fundáu polos condes piñolo ya aldonza pertenecientes a la más influyente nobreza asturiana con una gran fortuna tanto en tierras como en cuartos edá media ya moderna nu sieglu xiii foi alfonsu x el que conu so programa de repoblación funda una puebla que chaman cangas de sierra en centralizándose ehí l'actividá alministrativa ya económica d'esta faza la baixa edá media trouxo pal conceyu de cangas el pasu por muitas manes señoriales como un xeitu de traer el sofitu d'éstos a la corona foi alfonsu xi el que dou una serie de privilexos a la xente de la zona yal monesteriu de san xuan de courias pa torgar el despoblamientu de la fastera los sieglos xiv y xv tán marcaos por estremadas menas de uitas hasta cayer el conceyu en manes de la poderosa familia quiñones siendo restituyíu más tarde a la corona por enrique iii pero inda asina houbo garradieas ente los correxidores mandaos pola corona ya la familia quiñones qu'agora tinían el condáu de luna qu'acaba nun pleitu que sería iguáu en a favor del rei algamando cangas la súa autonomía con xurisdicción ordinaria de realengu la edá moderna trairá grandes cambeos tanto territoriales como alministrativos rescamplando la desamortización de felipe ii que nun foi a esbarrumbar el podeiríu del monesteriu de san xuan de courias que yá fuera perdiendo influyencia ya deas tierras nos anos anteriores pero que siguía teniendo influyencia sobre un territoriu muito grande nos sieglos xvi y xvii el conceyu de cangas pasa a formar parte de la xunta xeneral nesti sieglu la dedicación del conceyu ye principalmente ganadera ya agrícola nel sieglu xviii hai que rescamplar una actividá antiseñorial polos abusos cometíos pola nobleza mandando un memorial al rei con tolas queixas esti foi un argu procesu que continuará na audiencia d'ouviéu ya nel conseyu de castiea hasta algamar el desaniciu de tolos dreitos señoriales sieglu xix n'adelantre el sieglu xix trai la guerra de la independencia española yal conceyu foi invadíu dúas vegadas cona queima del so archivu ya casa conceyu pero lo más importante d'esta dómina foi la desamortización de mendizábal qu'acabóu dafeitu conu monesteriu de san xuan de courias vendiéndose tol so patrimoniu ya quedando'l monesteriu abandonáu demientres trenta anos hasta que foi outra vuelta ocupáu por una comunidá de dominicos nesti sieglu cangas siguía dientro del so tradicional aisamientu enantáu pola falta del ferrocarril anque la via de cangas emprecipió a medrar por mor d'outra mena de comunicación como fonon las carreteres la espinaponferrada cangasouviñana ya la ponte nueva el sieglu xx traerá nos sos comienzos un cambéu de nome la corporación de cangas de tinéu camúdala por cangas del narcea yá que la via ya yá'l centru de tou esti territoriu ya nun quier tener una dependencia de tinéu la guerra civil española nun influyóu en cangas tanto como la posguerra porque nestos ugares las partidas de guerrilleros republicanos siguiríen resistiendo de magar los años cincuenta esti conceyu desendolcará la sua actividá minera produciendo más de la metá de la producción asturiana d'antracita que nas décadas caberas d'esti sieglu trouxo un fuerte recorte na sua producción chegándose a un amenorgamientu del nel polos planes de reconversión ya la situación actual na que solo una mina sigue abierta cadarma políticoalministrativa política table border width align right psoe appp pceixba ucdcds uras pas uca otros total tr table nel conceyu de cangas del narcea dende el partíu que más tiempu tien gobernao ye'l psoe de la mano de josé manuel cuervo fernández que gobernó dende hasta ver llista d'alcaldes de cangas del narcea en llegó a l'alcaldía ix el grupu con menos representación política del conceyu esti fenómenu diose gracies al sofitu de los conceyales del pp que sumaos a los d'ix superaben a los del psoe josé manuel cuervo fernández candidatu del psoe y exalcalde dende'l primer momentu manifestó la so intención de gobernar en solitariu anque darréu d'ello empezara a negociar con ix pero ensin enfotu rompiéndose les negociaciones al poco lo quey acabaría costando'l bastón de mandu esti inesperáu pautu punxo en riesgu les negociaciones p'algamar un gobiernu de coalición ente iu y psoe na xunta xeneral anque finalmente nun se fizo y motivó la espulsión del partíu del candidatu d'ix y a los otros dos compañeros de partíu tal como esixó'l psoe pa retomar les negociaciones a nivel autonómicu anque dichu partíu aprovecharía esta situación pa romper unes negociaciones que se taben llevando a disgustu de javier fernández secretariu xeneral de la fsa esti nuevu gobiernu parte con bastantes torgues al ser gobernáu cásique n'esclusiva polos exconceyales d'ix y tener que contar col sofitu de los rexidores del pp p'aprobar les sos propuestes fontes ministeriu d'interior español y federación asturiana de concejos parroquies el conceyu de cangas del narcea ta xebráu en parroquies amás hai dos rexones supraparroquiales rengos territoriu formáu poles parroquies de santolaya la riela cibuyu castanéu berguñu larna pousada de rengos veiga de rengos oubachu noceda xichón xedré y monesteriu d'ermu sierra territoriu formáu poles parroquies de xarceléi samartín de sierra santiáu de sierra mieldes tubongu san pedru culiema carceda ounón maganes santianes inares robléu de teinás y ambres demografía tien les mesmes carauterístiques que munchos conceyos rurales asturianos como pue ser la so incapacidá pa caltener la so población y un éxodu hacia les zones industrializaes del centru d'asturies esti conceyu tien una peculiaridá y ye qu'al tar tan separtáu del centru el so éxodu rural nun comenzara cuando yá taba entamada n'otros conceyos polo qu'equí se retrasa ya incluso foi munchu más lentu llegando la so capital a tolo contrariu na década de los amparada pola so actividá minera que taba en gran auxe daquella incluso anguaño la so capital sigue medrando llegando a tener más de habitantes y rondando la categoría de pequeña ciudá anque xeográficamente se pue considerar como tal yá que pertien tolos servicios d'una gran ciudá hospital xulgáu facienda conseyeríes la capital ye un puru nucleu de servicios asitiáu ente los nucleos mas urbanos y grandes d'asturies actúa como una auténtica capital del suroccidente encadarmando esti y llegando a ser el nucleu urbanu más grande del occidente cangas capital estiende'l so arcu d'influyencia pol restu del occidente asturianu y la comarca de aciana la capital tien cuadruplicada la so población en contraposición col restu del conceyu que foi teniendo una emigración hacia estremaos puntos como foron arxentina madrid y el centro industrial d'asturies anguaño güeyase ciertu retornu de los emigraos especialmente de los madrilanos tres la xubilación rescamplar que'l númberu d'habitantes del conceyu sigue baxando actualmente a un ritmu normal y espérase que práuticamente s'estabilice nos próximos años a pesar del baxón esperimentáu calificáu por dalgunos seutores como allarmante nun pue ser calificáu como tal yá qu'otros conceyos mineros de la cuenca minera central tien esperimentao un despoblamientu mayor tando entá munchu más cerca o incluyíos nel área metropolitana central asturiana con too esto cangas del narcea tien una cadarma demográfica de les más moces y con una tasa de natalidá que ye de les más altes d'asturies siendo tou esto por mor de la so esplotación minera qu'anque ta en fuerte retrocesu proporciona más del del emplegu anque ta previsto que pal habrá un amenorgamientu del de puestos de trabayu polos nuevos planes de reconversión economía arriendes del sector mineru cangas del narcea pertien un importante sector ganaderu y agrícola siendo tamién de mención la so producción vinícola de fechura artesanal pero que nel casu de la industria agropecuaria tamién ta en retrocesu nun ye asina'l casu del sector vitivinícola que tien apostao por una producción de calidá basada nes variedaes tradicionales d'uva el futuru económicu de cangas del narcea depende de la cada vegada mayor afluencia de turistes que visiten les cais de la villa amás del bayurosu patrimoniu cultural y ecolóxicu repartíu a lo llargo de tol conceyu como cumal d'esti xiru hacia'l turismu alcontramos la inauguración del parador nacional de courias que se fadrá nel añu y del que les obres yá entamaron sedrá'l mayor parador d'asturies cultura arte y patrimoniu tien bayura monumentos repartíos entre ilesies palacios y casones ente les que rescamplen la colexata de santa maría magdalena allugada na villa de cangas del narcea d'estilu barrocu la fachada da idea de superficie plana rematada por dos torres con teyáu de pizarra la portada principal con arcu de mediu puntu y con una fornina que tien la imaxe de la madalena fina nun tímpanu col escudu del fundador l'arzobispu de granada nacíu en cangas don fernando de valdés l'interior ye d'una sola nave con capielles llaterales cruceru y cabecera plana ta abovedada dafechu y con cúpula nel centru del cruceru el palaciu d'omaña ta asitiáu na villa xunto a la plaza mayor ye del sieglu xvi siendo reformáu posteriormente de la so cadarma orixinal conserva la puerta con arcu de mediu puntu y los escudos familiares nos sieglos xix y xx foi modernizáu con ventanes un mirador y dos puertes el palaciu de toreno del sieglu xvii de planta cuadrada con patiu central y torres la so fachada ye de composición simétrica y fecha de sillar el primer pisu tien balcones con repisa de piedra el patiu tien nel primer pisu columnes que soporten un corredor de madera ye amás monumentu históricoartísticu el palaciu de los llano de finales del sieglu xviii rescampla polos balcones en púlpitu qu'ornien la so fachada principal otros elementos d'interés del palaciu de los llano ye'l gran salón na primer planta y les puertes en madera llabrao y policromao de les sos dependencies el monesteriu de courias edificiu grandiosu tamién nomáu l'escorial asturianu ye monumentu históricoartísticu la so creación remontase al sieglu xi d'esa primer construcción queden dellos restos pero foi nel sieglu xvii onde se reemplaza por un gran templu renacentista d'estilu herrerianu fechu por domingo de mortera ye de planta de cruz llatina con llarga nave capielles llaterales cruceru y ampliu presbiteriu nes interseiciones ente nave y cruceru hai una cúpula sobre pechines iluminada por una llinterna el so interior ye severu pero con un guapu tratamientu colorista qu'estrema los elementos estructurales y les zones cubiertas con cal tamién equí hebo una evolución d'estilos pasando de l'austeridá del clasicismu al recargu del barrocu y esto vese nes capielles el coru los presbiterios y en xeneral en tol templu de courias enllenándose los altares de talles de madera retablos silleríes etc el so retablu mayor y los sos llaterales considerense ún de los meyores del barrocu n'asturies el monesteriu sufrió un fueu y foi reconstruyíu en por miguel ferro faciendo un gran edificiu rectangular de mena neoclásica distribuyendo toles sos dependencies alredor de dos patios quedando la ilesia oculta nún de les sos ales namás resaltando n'altura'l frontón de la so fachada que ye de cuatro altures onde se repiten de forma monótona balcones y ventanes el monesteriu foi restauráu de nuevo en la ilesia de santa maría con una primera estructura románica la ilesia ye de nave única con bóveda de cañón y ábside semicircular siendo reformada nel sieglu xv u abrióse otra puerta con arcu de mediu puntu l'ábside ta cubiertu por un retablu realizáu en madera dorao y policromao del sieglu xviii ye monumentu históricoartísticu hai más ilesies dientro de lo que se llama románicu en cangas del narcea ente les que nomaremos san vicente de naviego san salvador de cibuyu san pedro de coliema santa maría del carballo nuestra señora de acebo etc ente los palacios y casonas rurales destacaremos el palaciu de sierra en llamas del mouro del sieglu xvii ye de cadarma cuadrada en tornu a un patiu con tres torres dos torres a los llaos de la fachada y la tercera na parte trasera la fachada principal ye de dos pisos que ta recorrida por una balconada sobro la que apaecen los escudos familiares al llau izquierdu ta la capiella a la que s'accede dende l'esterior o al traviés d'una tribuna que comunica col palaciu el palaciu de sierra en xarceéi ye de cadarma simétrica con dos cuerpos llaterales la fachada principal tien una gran balconada y nel centru l'escudu d'armes la parte trasera ye de dos pisos l'inferior formáu por arcos de piedra y el superior con una gran galería sustentada por columnes otros monumentos palaciu de peñalba capiella del santísimu cristu del hospital teatru toreno barriu d'entrambasaguas y ponte romana santuariu del acebu patrimoniu gastronomía la cocina canguesa ye abondo enerxética y ta sofitada nos productos de la tierra el pote de berces con pataques compangu chorizu morciella tocín xamón carne y untu y fabes pintes llariegues ye'l platu tradicional de la gastronomía de cangas del narcea embutíos andoya llombu de gochu butiellu choscu la caza tien tamién bona fama y cada vuelta son más importantes les xornaes gastronómiques que se celebren ellí no tocante al pexe el platu estrella ye la trucha fresca frita o n'escabeche nos postres el quesu de xenestosu merez especial mención ta fechu con lleche de vaca y que se reconoz poles marques de los moldes d'espartu qu'empleguen pa la so fechura feixulos y feixueles feches con sangre de gochu vinu el vinu cangués ye percuriosu pol fechu de qu'ésti ye l'únicu conceyu d'asturies onde se cultiva la vide la llarga tradición de la vide retórnase a la dómina romana y foi afalada dempués polos monxos benedictinos de magar el sieglu xi la so ellaboración nes vieyes bodegues caltién entá los métodos tradicionales la uva plantase n'espaldera lloñe del suelu y nos llugares más pindios al igual qu'otros vinos del norte como'l chacolín o'l ribeiro resulta ácidu en comparanza col restu de vinos de la península más asemeyáu en realidá a los vinos centroeuropeos qu'a los mediterráneos les variedaes d'uva autóctona son les de carrasquín berdexu y albarín cuntando con una mayor producción les de mencía introducida a fines del sieglu xix tres la plaga de la filoxera la vendimia constitúi un auténticu acontecimientu folixeru y social carauterízase por ser un vinu xoven tintu de baxa gradación llixeru con gustu bonu y con una cierta acidez el vinu de cangas tien de se tastiar nos tradicionales cachos cuencos de madera que cuécense en tintes de madera nes que fermenta'l mostu xornaes xornaes gastronómiques del xabalín caza y vinu de cangas avientu xornaes del salmón y la carne de raza asturiana abril folixes cangueses célebres conde de toreno noble josé francisco uría y riego políticu pedro del tronco militar y xugador de bolos alejandro casona dramaturgu y poeta lorenzo rodríguezcastellano filólogu y bibliotecariu pepe colubi escritor en castellanu y periodista luis pasamontes ciclista profesional referencies enllaces esternos ayuntamientu de cangas del narcea federación asturiana de conceyos narceadigitalcom periódicu dixital del narcea conceyu de cangas del narcea wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
cangues d'onís ye un conceyu una parroquia y una ciudá d'asturies llenda al norte con parres y ribeseya al este con onís y llanes al oeste con amieva y parres y al sur cola provincia de lleón xeografía asitiáu na fastera suroriental d'asturies el conceyu incluye parte de los picos d'europa lo mesmo que parte del cursu mediu del ríu seya relieve y orografía la cota máxima d'altor alcuéntrase na torre de santa maría o peña santa d'enol con metros d'altor sobre'l nivel del mar nesti conceyu estrémense delles fasteres nel so conxuntu orográficu la vertiente meridional coles sierres costeres de santianes escapa y montes de cuana con una alto máximu nel mofrechu de metros na zona de la depresión ye onde s'alcuentren les más riques vegues de los ríos el precornión o montes del sur que formen el macizu occidental de los picos d'europa y con guapes sierres y praos de gran belleza el macizu de cornión constituye'l más estensu y occidental de los picos de europa onde ta'l parque nacional de los picos d'europa los valles del dobra y seya que se formen pel sur ya l'este de les llendes del conceyu vexetación les condiciones d'altura y orientación faen que'l conceyu tenga distintos tipos de vexetación según va descendiendo l'altor pasando de los líquenes y plantes alpines n'altores de metros a arbustos y berezos ente los y metros carbayos fayes y fresnos n'altures que ronden los m y ya per baxo d'estes altures tán les vegues de los ríos seya y güeña les viesques pastos y matos completen la vexetación víes de tresporte p'aportar a la puede tomase'l siguiente itinerariu pela tomar la salida ribeseya les arriondes y cangues d'onís cuadonga y parque nacional de los picos d'europa na rotonda tomar la salida a la hasta llegar a les arriondes rede de carreteres del estáu carretera del seya mansilla de las mulas cistierna oseya de sayambre puertu del pontón ceneya corigos cangues d'onís les arriondes rede viaria autonómica y comarcal corredor de los picos d'europa cangues d'onís sotu de cangues benia la robellada carreña arenas mier panes carretera cangues d'oníscuadonga cangues d'onís sotu de cangues cuadonga parroquies evolución demográfica la so evolución tien distintos aspeutos mentanto la capital ta creciendo nos últimos años tola so población rural mengua la máxima cota de población la tuvo a mediaos del sieglu xx con habitantes teniendo un declive que llega hasta nuestros días y que fai que la población actualmente seya de habitantes esta mengua débese a una emigración orixinada por culpa de nun poder mantener la población y que fai que la pirámide demográfica tea marcada por una diferencia bien grande ente nacimientos y muertes asina por casu sólo el de la población tá ente los y los años ya que muncha de la población emigró de forma masiva saliendo pol puertu de ribeseya politica historia cangues foi capital del reinu d'asturies fasta'l economía cangueses célebres juan vázquez de mella políticu josé ramón zaragoza pintor félix fernández actor gerardo zaragoza escultor josé remis ovalle gaiteru diego carcedo periodista manolo villarroel escritor escultor músicu berta piñán escritora n'asturianu rafael reig escritor referencies enllaces esternos páxina oficial del ayuntamientu federación asturiana de conceyos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
el términu palombina pue referise a pieris rapae una especie d'inseutu lepidópteru de la familia pieridae fumaria officinalis una planta yerbácea añal de la familia papaveraceae nativa d'europa
caravia ye un conceyu y una parroquia d'asturies llenda al norte col mar cantábricu al sur con parres al este con ribeseya y al oeste con colunga xeografía conceyu costeru tien les sableres de la espasa beciella y arenal de morís el mirador del fitu fai de llende con parres y ribeseya parroquies el conceyu ta dividíu en dos parroquies politica historia los restos líticos atopaos nos menudos abellugos de les vaques y del bayu cabo'l llugar de duyos caravia la baxa prueben la presencia paleolítica del home'n caravia el neolíticu y la edá del bronce tán representaos poles estructures tumulares de les playes de la tuerba y la beciella na edá del fierro ta datáu el famosu xacimientu prehistóricu del picu'l castru o castru de caravia pobláu ente los sieglos iv u iii y i enantes de nuesa era ensin restos de romanización esti castru prerromanu que ta cabu prau y cuyu recintu rodiaba una poderosa muria de piedra estudiólu l'ilustre investigador caraviegu aurelio de llano quien lu escavó en recuperando un bon númberu d'oxetos de fierru adornos de bronce blingos fíbules ente elles una en forma caballu depositada nel muséu arqueolóxicu d'asturies n'uviéu que ye la primer muestra del orixe del asturcón na sierra'l sueve y restos cerámicos decoraos hasta'l primer cuartu del sieglu x nun apaez citáu en documentu nengún el menudu territoriu caraviegu del añu alta edá media ye una supuesta donación del rei ordoñu ii a la ilesia uvieína en la que s'incluyen llugares como duyos dulios los duesos duassos el valle ualle o caravia karauiam darréu pertenecientes a esti conceyu pero per entoncies llocalizaos nel territoriu de colunga en cuya unidá xeoalministrativa taba integráu aquel na primera metá del sieglu xi el poderosu conde monio roderici nomau el can funda en la oriella este del ríu los romeros el monesteriu de santiago de caravia qu'en la centuria siguiente pasó darréu a ser un de los más ricos d'asturies con él comienza caravia a dixebrase dientro de les tierres colungueses el de xineru de fernandu ii duna a la ilesia uvieína esti monesteriu asitiáu nel valle de colunga con tolos sos bienes y derechos nel añu alfonsu ix fizo llibre y esentu'l monesteriu de santiago que llegó a tener albergue de pelegrinos ratificó l'anterior donación y entregó al obispo d'uviéu los homes y muyeres del valle de caravia a cambiu d'una heredá nel alfoz de leduas asina caravia convirtióse'n territoriu d'abadengu dixebráu del alfoz de colunga condición que mantuvo a lo llargo de la baxa edá media se desconoz cuándo foi lliberáu y pasa a ser conceyu de realengu figurando ya como tal nes ordenances de de la xunta del principáu nes cuáles sesiones formaba parte del partíu de llanes y ocupaba l'asiento númberu en y redactó ordenances en sey concedió mercáu selmanal a celebrar los vienres al deséu de la diputación provincial d'incorporar el territoriu de caravia al de colunga los vecinos del so ayuntamientu ficierony llegar per escritu a la reina isabel ii n'avientu de los motivos queyos llevaben a oponese a tal decisión algunos llocales tuvieron participación activa na revolución de que destronó a la citada reina constituyendo una xunta col fin de sofitar los bonos principios que los caudiellos de la revolución glayaron en cádiz na guerra civil española el conceyu remaneció na zona republicana hasta mediaos d'ochobre de cuando l'exercitu fascista llogró vencer la dura oposición miliciana del cinturón del sella llogrando someter toa asturies d'antes d'esti episodiu proclamóse'n xixón el conseyu soberanu d'asturies y lleón declarándose una asturies soberana y socialista baxo la presidencia de belarmino tomás demografía economía ver tamién referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos la fíbula de caravia wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
esta ye una llista de les sableres d'asturies d'occidente a oriente castropol arnao penarronda tapia el sareyo esteiro el figo porcía el franco pormenande cambaredo castello cuaña el barco navia navia fabal frexulfe mouro valdés barayu sabugu viar tourán salinas la polea cueva vainas penafrente los molinos la concha quintana campieos la fontaniea la ribeirona penafrente l'abiera ricabu cuideiru l'airín vallina peñadoria la ribera oleiru la concha artéu la corvera la conchiquina sablera del silenciu o el gavieiru muros aguilar las llanas cazonera el sagradal sotu'l barcu l'arena castrillón bayas munielles bainas santa maría del mar arnáu salinas san xuan l'espartal gozón xagó aguilera carriciega tenrero llumeres bañugues lluanco antromero carreño san pedro la palmera carranques perlora xibares aboño xixón arbeyal poniente san llorienzu rinconín peñarrubia nudista serín estañu la ñora villaviciosa aranzón quintes españa merón sablera de rodiles colunga llastres la griega o colunga la islla o el barrigón caravia beciella la espasa o el visu caravia o arenal de morís ribeseya vega o berbes santa marina o ribeseya l'atalaya arra llames llanes guadamía la canal o villanueva cuevas del mar san antoniu puertu secu salmorieda la güelga gulpiyuri beón o santolín pestaña portacos torimbia toranda o niembru la entrada barru sablerabarru sorraos troenzo borizu tayada palombina las cámaras los frailes samartín l'almenada po el sablón las muyeres puertu chicu toró cue el portiellu la ballota andrín vidiago pendueles o castiellu buelna entremares cobieru la orconera o las gaviotas ribedeva l'osu el viveru la franca mendía o regolgueru referencies enllaces esternos sableres llistes d'asturies
carreño ye un conceyu asturianu llenda al oeste con corvera con gozón al norte col mar cantábricu y con xixón al este y al sur forma xunto al conceyu vecín de gozón la mancomunidá del cabu peñes cunta con una población de habitantes ine nun ye un conceyu accidentáu pero si poseye una serie de llombes que treviesen el conceyu d'oeste a este y que formen cinco valles historia los primeros restos humanos tienen una antigüedá de años afayaos na ensenada cercana de bañugues nel conceyu de gozón del paleolíticu superior hai restos prieto de perlora na cueva escura de la que se fizo un estudiu qu'ofreció materiales de la época solutrense y magdaleniense de la época megalítica alcuéntrense restos n'el monte areo y restos tumbulares que tienen una edá cronolóxica del enantes de cristu con gran cantidá de restos fúnebres na edá del bronce atopáronse dos brueses una procedente de perlora y otra del castru de la barrera esti últimu de la cultura castreña ya qu'a títulu orientativu créyese que per esta zona habitaba'l pueblu ástur de la época de la romanización hai pocos restos únicamente los llocalizados en coyanca y varies decenes de monedes de les que namás se conserven siete áureos acuñaos y la torre de yebio de dubiosa arquiteutura romana son tolos restos alcontrados nun se vuelve a tener información hasta los sieglos posteriores edá media y moderna pela edá media el conceyu de carreño perteneció a les tierres de gauzón y dempués integróse nel alfoz d'avilés pero nun foi hasta'l sieglu xiii cuando'l conceyu de carreño foi reconocíu como territoriu autónomu y dotáu d'una puebla esta autonomía nun duraría muncho dao que fernandu iv da al conceyu d'avilés una serie de tierres ente les que taben les de carreño siendo la so capacidá llimitada frente a les decisiones d'avilés sí hai que dicir que carreño foi siempres de realengu ensin dependencia de señoríos y tuvo representáu nes xuntes xenerales del principáu de magar los sieglos xiv y xv tando integráu nel partíu llamáu d'avilés anque esto nun quier dicir que nes sos tierres nun esistiere aristocracia llocal nos sieglos xv y xvi la villa de candás yá tien un reconocíu tráficu portuariu y pesqueru asina nel sieglu xvi fáense les reformes del puertu nel que participa juan cerecedo mayestru d'obres de la catedral d'uviéu nel xvii yá la villa de candás entamar a ser un noyu de población destacáu cuntando con un mayestru un ciruxanu etc nun ye hasta'l sieglu xvii cuando algama la so emancipación definitiva del alfoz avilesín mercando'l conceyu de carreño a l'abadía de santa maría d'arbás del puertu el so cotu d'overiz convirtiéndose nun conceyu autónomu y unificáu como lu conocemos anguaño nel sieglu xviii hai una gran actividá portuaria d'astilleros pa la construcción y reparación de barcos hai que tener en cuenta que candás yera un importante puertu pesqueru nel pie del monte san sebastián taba la fábrica coles calderes pa derritir la grasa de les ballenes nesti sieglu únense les cofradíes de pescadores de nuesa siñora del carme y les ánimes del purgatoriu fáense nuevos arranchos nel puertu y instálense los cañones nel cuguruezu de san antonio pa la defensa de la villa nesti sieglu ye cuando toles funciones alministratives centralícense nes cases consistoriales de candás sieglu xix endelantre nel sieglu xix cola guerra peninsular carreño contribuirá con un reximientu de candás y lluanco pero cola derrota de la ponte de san sebastián d'avilés cayerá toa esta zona de magar entós la so población cadecerá espolios y llaceries hasta'l final de la invasión pel trieniu lliberal el conceyu dixebrárase en trés conceyos con capitales en candás quimarán y tamón anque esta situación nun duró munchu tiempu la última parte del sieglu xix y l'empiezu del xx trayerá un periodu de fondes tresformaciones ábrense delles mines de fierro numberoses industries conserveres la fábrica de productos químicos d'aboño o la inauguración de la llinia de ferrocarril pela guerra civil nun tuvo un papel protagonista tol territoriu cayó en bloque en manes del bandu nacionalista tres la guerra carreño peracaba'l procesu de tresformación convirtiéndose nún de los conceyos con mayor concentración industrial pero hai que destacar la crisis progresiva nos decenios caberos tanto del sector pesqueru como del industrial xeografía esti conceyu tien una población de habitantes ine la so capital ye la villa de candás y los sos nucleos más poblados son la villa de candás la granda la matiella la rebollada y el fondo alcuéntrase a una distancia de la capital d'asturies de quilómetros tando bien comunicáu colos principales nucleos urbanos del país al traviés de l'autopista y cunta tamién con varies carreteres autonómiques y comarcales esti conceyu nun tien grandes altures la so cota máxima ta n'el monte areo al sur con una altura de metros dalgunos accidentes llitorales de carreño son el cabu de san antonio y les puntes de picu castiellu y el cuernu de les sos ensenaes cabe destacar les del puertu de candás la de xivares y perán ente les llombes dispónense cinco valles fermosos tomando toos ellos direición esteoeste la vexetación más abondosa en tol conceyu ye l'ocalitu anque tamién hai castañales y carbayos hai bayura de mazana de les sos pumaraes sal una mazana mui afayadizo pa la sidra esti conceyu tamién tien una rica variedá d'animales como raposos llóndrigues melandros fuines y unes especies diferentes d'aves marines y migratories parroquies el conceyu de carreño ta formáu por parroquies evolución demográfica los distintos nucleos de población del conceyu evolucionó de forma diferente asina mentes el conxuntu pierde población de contino la so capital candás presenta la situación inversa con un aumentu constante nel númberu d'habitantes nel padrón municipal de carreño tenía una población empadronada de habitantes pudiendo adicar qu'hasta el conceyu de carreño nun fai más qu'aumentar la so población hasta los habitantes momentu nel que la situación cambia de rumbu escomenzando a decayer la cifra poblacional el crecimientu de la so capital nun valió pa sopiar les negatives consecuencies de la emigración de la población más moza residente nes aries rurales lo qu'orixina que la so estructura demográfica seya una de les más avieyaes d'asturies esta población moza emigra nel últimu terciu del sieglu xix teniendo especial predileición por cuba y llueu méxicu arxentina venezuela y estaos xuníos tuvo muncha menor incidencia la emigración haza países europeos política nel conceyu de carreño dende el partíu que más tiempu gobernó foi'l psoe ver llista d'alcaldes de carreño l'alcaldesa en funciones actual ye la socialista amelia fernández lópez que poseye'l cargu dende stylemargin auto colspan widthpx bgcolorccc eleiciones municipales bgcolorddd partíu alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright bgcolorcd pca ix ixba ixbalos verdes ixlos verdes ixias ix somos carreño bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright rowspan bgcolorcd alignright rowspan bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright rowspan bgcoloracbc ba somos carreño bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcoloracbc alignright rowspan bgcoloracbc alignright bgcoloracbc alignright bgcolordcf aa andecha car bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolordcf alignright bgcolordcf alignright bgcolordcf alignright bgcolordcf alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorcccf una bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorcccf alignright rowspan bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorcd pasuna pas uraspas bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright bgcolorcd alignright rowspan bgcolorcd alignright rowspan bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcoloreeee uras bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcoloreeee alignright bgcoloreeee alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorff psoe bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorcefa cd ap pp bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcfc vox bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorfabea foru asturies bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorfabea alignright bgcolorfabea alignright bgcolorfabea alignright bgcolorffffff alignright bgcolorebf uica bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorebf alignright bgcolorebf alignright bgcolorebf alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorbcd caun bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorbcd alignright bgcolorbcd alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorff pcpe bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffc cas bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffc alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffd ucd cds bgcolorffd alignright bgcolorffd alignright bgcolorffd alignright bgcolorffd alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorccc independientes bgcolorddd alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcolorffffff alignright bgcoloreeeeee total alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright arte esti conceyu tien un gran heriedu arquiteutónicu como pue adicase darréu la ilesia de san félix construyida por fruela ii de la so primera estructura queda la zona de la cabecera detrás del retablu barrocu y la muria occidental onde s'abre una ventana con arcu de mediu puntu el restu son de diferentes construcciones como los cubos de la escalera de cascoxu que son medievales o'l retablu del cristu que ye barrocu el templu actual ye neobarrocu destaca la monumental fachada rematada por un frontón y dos torres llaterales la ilesia de santa maría de llorgozana de la so primitiva construcción románica namái conserva la portada occidental y una ventana na muria sur la espadaña presenta un perfil medieval pero ye difícil de datar la so construcción tol templu reedifícase a finales del sieglu xix la ilesia de santa maría d'el pieloro ye monumentu histórico artísticu del sieglu xiii y ye d'estilu románicu tardíu la ilesia ye d'una sola nave y planta rectangular ta realizada en mampostería y sillares nes corneyales les muries tán reforciaos con contrafuertes y con pequeñes saeteres que ye lo que reparte lluz a la ilesia nel so orixe la ilesia tenía trés portaes la norte la sur y la oeste la norte alcuéntrase tapiada la sur ta formada por dos archivoltes que nun poseyen decoración y la que mayor interés destaca ye la portada occidental que ye abocinada con trés archivoltes de mediu puntu arrodiaos por una chambrana l'edificiu ye una meza de diferentes estilos asina nel sieglu xvii volviéronse atapecer les naves y nel xviii amiéstase la sacristía y el pórticu la so última restauración realizóse en la ilesia parroquial d'ambás ye del sieglu xviii l'edificiu foi remodeláu dempués de la guerra civil faciendo una ilesia de llinies cencielles la so estructura ye la de nave única cabecera cuadrada sacristía y pórticu con columnes carauterízase pola carencia de decoración la ermida de san antonio del sieglu xvi foi costiada pol pueblu de candás por acabar l'andancia de la peste ye una construcción cenciella en mampostería con nave única y cabecera a la platea accédese per un arcu de trunfu el palaciu d'estrada mora del sieglu xviii ye cenciellu destacando los sillares llabraos nes corneyales y nos vanos carez de detais ornamentales el palaciu tienu alredeor un parque con esculturrs contemporanies la torre de priendes tien una situación estratéxica de los sieglos xiv y xv ye una tosca construcción cuadrada construyida en sillería na fachada meridional sobre una puerta oxival hai una ventana les otres fachaes disponen de saeteres el centru d'agricultores de carreño construyíu a principios del sieglu xx tien un estilu típicu de l'arquiteutura industrial ye un edificiu de dos plantes la baxa con trés puertes destinada al usu agrícola y la superior destinada pa xuntes y conceyos con amplies ventanes pa la so construcción utilízase la piedra artificial y pa la so decoración la cerámica esmaltao foi una obra costiada poles families indianes economía fiestes les de más sonadía son la fiesta con más sonadía del branu son les xornaes gastronómiques de la sardina en candás que se vienen celebrando dende l'añu data del primer festival anguaño constitúin les fiestes grandes de la capital de carreño coincidiendo cola fiesta patronal de la llocalidá san félix esti festival suele desenrollaase del de xunetu al d'agostu siendo'l d'agostu día oficial del festival el santísimu cristu de candás celébrase en setiembre la lleenda diz qu'un pescador alcontró la imaxe na mar el día tien llugar l'alborada con estremaoss actos como la ufrienda floral y la participación de grupos folclóricos tien gran tradición la selmana santa' candansina na que los sos puntos centrales son el cantar de la salve marinera y la procesión del alcuentru otres fiestes son el de xunetu el carme del valle carreño de xunetu santiago n'albandi y santiago ambás primer domingu d'agostu san xuan bautista tamón el d'agostu en perlora el salvador y el de setiembre la virxe de los remedios patrona de carreño en quimarán personaxes ilustres antón de marirreguera el primer escritor conocíu n'emplegar l'asturianu ñació en llorgozana a primeros del sieglu xvii enrique rodríquez cal dacal ii medayista olimpicu en pesu minimosca en boxéu carlos benito gonzález de posada y menéndez historiador ilustráu y que da nome a la biblioteca municipal antonio rodríguez antón escultor fenecíu pela guerra civil española cunta con un muséu propiu en candás pedro braña mayestru y compositor marino busto garcía escritor y cronista oficial de carreño deporte los deportes que tradicionalmente tuvieron más raigañu nel conceyu fueron el fútbol de la mano del candás cf y del desapaecíu canijo'' y el piragüismu col club los gorilas funciona como cantina de futbolistes el club victoria de perlora hasta la categoría de xuveniles carreño bastió amás varios deportistes d'élite a lo llargo del sieglu xx ente los que cabría destacar al piragüista y medayista olímpicu herminio menéndez al ciclista vicente lópez carril que da nome al polideportivu municipal y al futbolista internacional julio alberto moreno ver tamién llista d'alcaldes de carreño gastronomía d'asturies referencies enllaces esternos colexu poeta antón de marirreguera colexu san félix
casu ye un conceyu d'asturies llenda al norte con piloña al sur colos conceyos de maraña y puebla de lillo yá na provincia de lleón al este con ponga y al oeste con ayer y sobrescobiu en ganó'l i premio a la sostenibilidad local conama pa entidades menores de habitantes col proyeutu recuperación y mantenimiento de majadas una apuesta por la sostenibilidad xeografía xeográficamente nesti conceyu destácase la inclusión de tol so territoriu nel parque natural de redes y ye la tierra aú ñaz el ríu nalón nel puertu tarna los principales afluentes del nalón nesti conceyu son el monesteriu l'ablanosa l'orllé el pendones y el corralín ente los sos montes sobresalen el picu torres metros la rapaína m la peña'l vientu m la rapaona m el tiatordos m el cantu l'osu m y cordales de gran belleza como'l cuetu negru m y el visu la grande de m tamién hai más d' hectárees dedicaes a praos tien una población cercana a los dos mil habitantes falantes de castellanu y d'asturianu dende y en virtú d'un alcuerdu municipal soscritu por tolos partíos políticos con representación na casa'l conceyu el castellanu y l'asturianu son llingües cooficiales nel conceyu nel cordal que separta'l conceyu de llión alcuéntrense los mayores montes el pasu faise pel puertu de tarna a m el conceyu tien una superficie de km fauna el parque de redes conserva la mayor biodiversidá vertebrada d'asturies catalogáronse cincuenta especies de mamíferos cientu trenta d'aves diez d'anfibios diez de reptiles y cuatro de peces flora posee una gran estensión de viesques con más de hectárees nes que destaquen les fayes los castaños los carbayos y los rebollos parroquies política nel conceyu casu dende el partíu que más tiempu gobernó foi'l pceix l'actual alcalde ye miguel ángel fernández del psoe demografía la durez del so mediu montés y la escasez de recursos xunto cola cercanía a les cuenques mineres fueron los factores que provocaron la emigración en sesenta años perdió más de habitantes esto tamién ye causao pola falta de nacimientos la emigración tuvo diferentes fases la primera dirixóse a américa cuba y arxentina principalmente a finales del sieglu xx l'éxodu foi masivu pero esta vegada hacia les zones industriales d'asturies la cuenca minera y xixón economía la mayoría los casinos dedíquense al campu ganadería más que nada nestos últimos años especialmente dende la creación del parque natural de redes ta espoxigando'l sector del turismu rural la xoya de la gastronomía llocal ye'l quesu casín qu'amás de ser dop tien el reconocimientu de ser el quesu más vieyu n'asturies con rexistros dende'l sieglu xiv ver tamién parque natural de redes referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
castrillón ye un conceyu d'asturies llenda al norte col mar cantábricu al este cola ría d'avilés corvera y avilés al sur con illas y candamu y al oeste con sotu'l barcu historia prehistoria y romanización esisten evidencies de presencia humana nel conceyu dende dómines prehistóriques qu'amuesen dellos útiles alcontral en pinos altos y las arribas asina mezmu esiste una cueva del paleolíticu superior en piarnu y constatose l'esistencia de dos castros asitiaos na rodiada la plata y nel ''peñón de raíces la dómina castreña ta bien mozcarada nesti conceyu asina hai dos asitiamientos el de l'armada y el de peña castiellu nesti alcuentrense restos de monedes brazaletes etc pola so envergadura acabaría dando nome al conceyu tamién hay otros restos la dómina castrense nomaremos los de l'escayu y el de la peloña de la cueva de güesu del periodu de la dominación romana o romanización nun hai abondos datos cuntando col castru raíces cuyes escavaciones nun foron enforma fiables edá media y moderna el municipiu garraría especial relevancia na alta edá media cuando nel ''peñón de raíces llevantóse'l castiellu gauzón a fines del sieglu ix pa protexer la entrada de la ría d'avilés nesti llugar llevantóse'l taller d'orfebrería más importante qu'hebo n'asturies siendo fecha la cruz de la victoria ellaborada nel añu emblema de la monarquía asturiana y aínda güei símbolo pa los habitantes d'esta nación la cruz de la victoria tien una inscripción que percuerre los brazos pel reversu que diz el operatum est in castello gauzon nesta dómina nun tenemos datos que mos falen en sí d'esti conceyu ya que pertenecía a tierres de gozón que estendióse ente les demarcaciones pravia nas y xixonesas demientres esta dómina la comarca yera rica en recursos d'agricultura y ganadería la ilesia d'uviéu tenía interés sobre estes tierres sobre tou el monesteriu de san vicente daqué que tamién hay que destacar ye la influencia la nobleza asina el conde gonzalo peláez que taba nel castiellu de gozón tenía gran poder sobre estes tierres les sos rebeldíes ficieron que les tripes riales tomaren el castiellu como mou de solucionar el problema esti castiellu y otros más quedaron baxo'l poder rial y más tarde alfonsu xi entregarialos en señal d'arras a la so muyer doña berenguela al pie del peñón de raíces tan cuasi escondíos nel caseríu vestixos del antiguu crematoriu franciscanu de santa maría mas tarde monesteriu la mercé puen vese espetaos escontra les muries una arcada románica con columnines dos puertes coronaes n'arcu dalgunos llienzos de muria dellos escudos asina como la espadaña del templu estos monasterios daban fe del pasu peles sos proximidaes del caminu de santigu del norte como conozse ya que altraviesen el conceyu per dos rutes diferentes una pel interior y otra pel norte camientes los sos primeros sieglos medievales según la so base documental nel sieglu x castrillón formaba parte del alfoz de gauzón d'ehí ye d'onde provién el primer escudu heráldicuque tuvo'l conceyu ensín embargu en fernandu iv da a avilés por alfóz estos territorios escomencipiándose una prieta rellación de sieglos sólo la llegada de les idees lliberales na edá moderna dexará a los castrillonenses llograr la so independencia alministrativa sueglu xix n'adelantre nel sieglu xix ye cuando esti conceyu sufre grandes tresformaciones asina en castrillón y illas intenten separtase de la xurisdición de la villa d'avilés cosa qu'algamaron depués d'unos años y gracies a les idees lliberales de la dómina algamando la so independencia alministrativa esti sieglu traería consigo una revolución nel municipiu col asentamientu de la rial compañía asturiana de mines nel pobláu d'arnáu tres el pieslle de la mina en l'actividá treslladase a san xuan onde l'asturiana de zinz anguaño socesora de la rial compañía tien güei en día una de les mayores fábriques de zinc del mundiu nel sieglu xx hai una gran tresformación industrial y económica pero destaca'l camudu social producíu crease'l pobláu d'arnáu cola construción de viviendes xerarquizaes según el cargu qu'ocupará ca persona y con hespitales economatos y escueles tamién conviértese nel destinu braniegu de la burguesía avilesina y asturiana a mediaos del sieglu xx crease ensidesa qu'atraerá gran cantidá de manu d'obra a castrillón n'arnáu la rial compañía asturiana de mines crea una filiar que seldrá asturiana de zinc tou estu traxo una dómina de gran crecimientu hasta los años nel qu'entama a marcase la crisis índa asina castrillón seguirá calteniendo'l so crecimientu debíu al turismu y a les segundes viviendes de branéu debíu a la so calidá medioambiental xeografía conceyu costeru asitiáu la rasa central d'asturies n'elli la sablera de salinas ye un importante destinu turísticu y ta considerada como la sablera d'avilés amás de la sablera de salinas castrillón abeyuga otres playes en total catorce a lo llargo de tol conceyu sablera de l'espartal sablera de san xuan sablera d'arnáu sablón de bayas sablera de muenielles sablera de requexinos sablera de la barca sablera de malabaxada sablera del regueru sablera de bahínas sablera d'el pedreru sablera d'el dolar sablera d'el cuernu sablera de santa maría del marel puertu tamién hay dellos acantilaos anque ensin un altor considerable l'interior ta formáu por vegues y colines anque hacia'l sur llevántase la sierra de pulide con metros d'altor el conceyu enxeneral ta conformáu por zones fértiles bañaes por dellos ríos y regueros ente los más importantes tan los ríos de fontaniella la fureria y raíces tamién nel aspecto orográficu ye una de les zones más llanes d'asturies ensin rebasar munchu los metros excepto l'altu'l sable con metros d'altor o'l prau del marques na zona más suroeste con metros les sos principales víes de comunicación son la n la a y la conocida como y se tuvo falando de contruyir pela zona de raíces la variante ferroviaria pal puertu cola eliminación de la barrera ferroviaria d'avilés pero gracies a la oposición de l'alcaldesa ángela vallina finalmente esta opción desfízose pol so impautu mediuambiental ya históricu la variante pasaría dellau del campu arqueolóxicu castiellu gauzón la distancia de la capital del principáu uviéu ye de km comunicaciones puede accedese pela carretera n pol ferrocarril xixóncuideiru de feve amás l'aeropuertu d'asturies ta asitiao nesti conceyu parroquies llocalidaes en castrillón hai llocalidaes que nun pertenecen a nenguna parroquia política l'actual alcaldesa ye ángela rosa vallina de la noval gobernando'n solitariu dende l'escomencipiu de debíu a una ruptura del pactu de gobiernu col psoe al negase esti segundu a aprobar una reforma del plan xeneral d'ordenación urbana nel que se facía reserva natural toles dunes de l'espartal inclusive la polémica finca l'espartal ensin embargu el partíu que más gobernó nel conceyu dende foi'l psoe anque nos caberos años hubo dos llexislatures de coalición ente ix y psoe con alcaldesa d'ix y una del pp fuentes ministeriu del interior y federación asturiana de conceyos economía referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu castrillón wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
castropol ye un conceyu d'asturies asitiáu na fastera occidental de la comunidá tien xeografía a la ribera del ríu eo fai de frontera con galicia pela zona costera llenda'l norte col mar cantábricu al sur con vilanova d'ozcos al este con tapia el franco y bual y al oeste con a veiga la so zona montascosa ta a quilómetros de la mariña diendo dende pequeñes llombes de metros en san marcos hasta algamar los metros nel polvoriedo y xubiendo hasta los metros en pousadoiro dende onde baxa hasta'l ríu suarón para volver xubir a picos más pronunciaos como la bobia de metros que ye'l más eleváu del conceyu otros altores a destacar son el picu de galiga peña combayadura el picu de trombadello el picu selar la peña boa etc ente los sos ríos tán el eo el suarón el tol el anguileiro etc la orografía tien condiciones bien favorables pal desenvolvimientu de l'agricultura anque foi perdiendo importancia en favor de la ganadería dedicada sobremanera a la producción láctea historia los primeros restos que tenemos nesti conceyu pertenecen a la cultura achelense como son los hachos bifaces de cuarcita atopaos en espiela villadún y los cantares trabayaos de arnaofigueres de la edá del bronce y del fierro son los restos de la cultura castreña que'l so elementu más caracteristico ye'l castru o pobláu fortificáu tien la más alta densidá de castros catalogaos d'asturies pueden mentase el castru costeru de punta del corno en villadun barres con un complexu defensivu compuestu por trés recintos fortificaos vos castros na población del mesmu nome na parroquia de piñera y trevesáu pela carretera nacional el pequeñu castru de la corona de iramolaen san juan de moldes los castros en tol vos castros en santalla presno en seares según la posible esistencia d'otros dos más na parroquia de castropol unu na mesma villa y capital faciendo casu de la toponimia y otru en cal na mesma parroquia solo foi oxetu d'intervención arqueolóxica'l xacimientu de vos castros piñera siendo por tanto bien llindaos los afayos de los que podemos dar rellación equí hai que mentar como unu de los más relevantes el molde bivalvu de focete procedente del conceyu de castropol y adscribible a la edá del bronce dellos autores asitien a los egobarros como pobladores d'ésta contorna pueblu que pertenecía según el paecer romanu a los galaicos lucenses y adscritu por tantu al conventus lucense qu'enfusaba nes tierres asturianes hasta la corriente del ríu navia predominiu que siguiría mientres enforma tiempu marcando esta zona munchos d'estos asentamientos son reutilizaos por roma tres la conquista y sometimientu d'esti territoriu y emplegaos como parte de la estructura d'esplotación económica non solo agropecuaria al traviés de villae sinón tamién minera d'esta esplotación minera aurifera romana esisten exemplu en redol al ríu fornelo según prospecciones mineres del mesmu periodu históricu en busca del preciáu metal na edá media yá apaecen reflexaos en documentación escrita llugares del actual conceyu unu de los asentamientos más mentaos ye'l monesteriu de taule tol unos años más tarde pasó n'usufructu vitaliciu'l conventu y toles sos pertenencies al conde gundemaro y a la so muyer tamién sobro esta zona dexóse sentir l'influxu del poderosu monesteriu de san xuan de courias esta zona tuvo mientres llargu tiempu en continues disputes cola zona de lugo de la mesma y anque d'una manera daqué más imprecisa dellos autores plantegen la posibilidá de que'l topónimu grislupollar que se menta en delles sagues nórdiques pueda corresponder a castropol nel sieglu xiii el rei alfonso vii de castiella pon fin a les disputes venciendo al obispu de lugo les tierres gallegues que taben so la xurisdicción del preláu d'uviéu y a ésti les tierres que s'estienden ente'l ríu eo y el navia nuna fecha que nun se puede precisar pero si alredor de alfonsu x el sabiu funda poblar de rovoredo actual reboledo de la que nun se caltién el so preséu fundacional qu'ensin dulda ye la primera surdida n'asturies esta puebla debió de faese a instancies del propiu conceyu de ribadeo pero la reaición nun tardó enforma per parte señorial y l'obispu don fernando comunica al conceyu de ribadeo la decisión de crear una nueva puebla en castropol llugar defensivu y comercial esti procesu ye l'únicu casu del establecimientu d'una pola que supunxo l'abandonu d'otra nel sieglu xiv castropol va enllantase como cabeza económica y alministrativa ente les zones del navia y el eo va ser l'obispu don alfonso quienyos dará la concesión d'un mercáu selmanal sía comoquier les disputes cola comunidá de ribadeo van perdurar hasta'l sieglu xviii nesti sieglu les tropes ingleses tomaron castropol y otros pueblos de la ría que viéronse obligaos a pagar pola so independencia nel sieglu xix cola invasión francesa y tomar por ellos de les principales ciudaes de la provincia treslladóse la xunta cimera d'asturies a castropol yá que yera'l principal conceyu de la zona llibre pero nesa mesma zona taben los grupos adversarios de la xunta y en constituyóse la xunta permanente del partíu de castropol y vótase la disolución de la xunta cimera ésti foi'l puntu culminante de la crisis y fai que se manden tropes empobinaes por francisco losada pa establecer l'orde asambleariu hai una gran cantidá de cambeos pa la villa de castropol nesti sieglu asina se quitar los elementos que daben un aire medieval a la villa tamién va haber cambeos alministrativos aportando a difícil estremar el centru comarcal treslladando la capital xudicial a a veiga y depués volviéndose a treslladar a castropol a partir de foi'l conceyu de castropol escenariu d'un interesante intentu políticu de renovación promovíu por vicente loriente acevedo un castropolense que fixera fortuna en cuba creóse'l partíu independiente de castropol popularmente conocíu como partíu novo col oxetivu declaráu de lluchar contra'l caciquismu conservador y refaer non yá la vida política sinón tamién la educativa y cultural de l'asturies occidental el partíu independiente llogró significativos ésitos n'eleiciones locales y provinciales pero fracasó nel so desafíu máximu a el conservadores nes eleiciones a diputaos nacionales de nes que loriente nun llogró por bien poco el deseyáu escañu la formación castropolense terminó integrándose nel partíu reformista lideráu pol políticu republicanu melquíades álvarez y foi ésti'l qu'en llogró finalmente la eleición como diputáu del distritu de castropol y en calidá de tal aportó a presidente del congresu de los diputaos cola dictadura de primo de rivera sume pola censura militar el decenario castropol que fuera voz del partíu novo habra qu'esperar a la fin de la década de los por que un grupu de mozos estudiantes y universitarios castropolenses empecipien un proyeutu cultural ensin comparanza na españa de la dómina empecípiase l'andadura de la biblioteca popular circulante de castropol al pie de la que llueu se suma la publicación del periódicu l'aldeanu altavoz d'esta institución cultural que se va estender por tol conceyu y polos vecinos al traviés d'una rede de sucursales coles que lleva la llectura la educación la formación y la cultura a tolos rincones del conceyu proclámase la ii república española nel conceyu de castropol cola mesma ilusión que se recibe en toles ciudaes pueblos y llugares d'españa unu de los proyeutos d'alfabetización que lleva a cabu la ii república va ser el de les misiones pedagóxiques que recalaren na villa y nel conceyu nel branu de la guerra civil lleva a castropol a la zona sublevada tres un curtiu periodu en zona republicana y ende treslladáronse dellos organismos de la capital provincial una vegada acabada la guerra empieza un llixeru cayente y un descensu del de población pola competencia d'a veiga y ribadeo parroquies arte esti conceyu tien un ricu patrimoniu tantu de tipu relixosu como de calter civil alcontraos nos sos distintos nucleos vamos destacar la capiya de santa maría del campo asitiada na villa de castropol construcción rectangular con dos cuerpos pequeños llaterales salvar de la quema qu'en afaró la villa lo más destacao ye la so fachada marcada por contrafuertes con puerta d'arcu de mediu puntu y sobro ella trés mazcarones y la llábana fundacional tien un retablu del sieglu xviii la ilesia parroquial de santiago apóstol de finales del sieglu xvi presenta una estructura de trés naves la principal más alta y ancha separada por columnes y con bóveda estrellada tien un agregu d'una torre del sieglu xix con cubierta de cayuela y rematada con una aguya el templu caltién un conxuntu de retablos barrocos de los sieglos xvii y xviii el palaciu de valledor edificiu en forma de o con patiu rectangular con dos pisos nel inferior ta la puerta con arcu de mediu puntu ente pilastres y sobro ella l'escudu el palaciu ye del sieglu xvi y tien una capiya adosada del sieglu xviii el palaciu de santa cruz del marcenado antes del montenegro tien n'unu de los ángulos una torre antigua cuadrada y almenada la so estructura ye de trés ales en forma de o la portada principal ta realizada en piedra y el restu revocáu tien un ampliu vanu de mediu puntu con grandes dovelas decoraes con óvalos a los llaos y columnes con capital xónicu a un llateral una capiya con un guapu retablu barrocu dedicáu a la inmaculada villa rosita construyida en delles fases y depués foi ampliada y reformada tien una torre con gran zócalo pa igualar el terrén rematada n'almenes y nes sos esquines cuatro gárgoles nel sieglu xx añediéronsey dos miradores de madera na fachada principal la puerta ta marcada por dos grandes pilastres acanalaes que parten d'un altu podiu el monumentu a fernando villamil obra del escultor cipriano folgueras ta fechu de piedra y bronce sobre una alta base llevántase'l cuerpu del marín detrás hai una muyer que ye la representación alegórica de la patria sobro la base una columna xigantesca cola bola del mundu y sobro ella un xeniu aláu la ilesia parroquial de san esteban de barres la so estructura ye de nave única con dos capiyes y pórticos llaterales tien puerta con arcos de mediu puntu que ta realizada en piedra tien una capiya nel llau sur creada n'honor al so patrón san pedro ta fecha poles xentes marineres y pescadores tien un retablu barrocu de trés cais dixebráu por columnes salomóniques coles imáxenes de san pedro san telmo y l'inmaculada el palaciu de los pardo donlebún o de los condes de trénor en figueres con dos cuerpos simétricos a entrambos llaos de la torre son rectangulares y almenados foi construyíu nel sieglu xvi con dellos agregos la puerta ye adintelada con canciellos de fierro con dos torrecillas sobro les que tán los escudos familiares l'hotel peñalba ye un exemplu de l'arquiteutura art nouveau construyíu por una muyer indiana como casa de branu ye de planta rectangular con torrecillas circulares con grandes miradores y terraces en trés de les sos fachaes decoraes con formes vexetales tol interior distribúyese en redol a un patiu central cubiertu con cristalera que fai'l papel de lucernario nos últimos años l'edificiu foi restauráu teniendo un ampliu xardín con escultures modernistes economía fíos nomaos del conceyu sancho pardo donlebún fray arias de presno francisco pérez de grandallana fernando villaamil josé ramón fernández de luanco referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos premiu al pueblu exemplar d'asturies
el ye un mamíferu que pertenez a la familia canidae lo mesmo que'l llobu raposu y coyote la pallabra 'perru' úsase pa nomar a la castra domesticada canis familiaris del llobu qu'en realidá son la mesma especie ya que los cruces ente perru y llobu dan como resultáu individuos fértiles viven ente y años dependiendo del tamañu'l perru cuanto más grande ye menos años vive los perros son mamíferos domésticos que presenten una gran bayura de tamaños formes y pelaxes pola mor del gran númberu de cruces de que fuera oxetu p'algamar les desemeyaes races habita xunto al home en toles rexones de la tierra axeitáu a les estremaes condiciones xeográfiques castres landseer mastín español terranova pointer inglés beagle border collie referencies enllaces esternos perros
los animales animalia o metazoos metazoa constitúi un ampliu grupu d'organismos que son eucariotes heterótrofos pluricelulares y tisulares sacante los poríferos caracterízase pola so amplia capacidá de movimientu por non tener cloroplastu nin paré celular y pol so desenvolvimientu embrionariu que traviesa una fase de blástula y determina un plan corporal fixu anque munches especies puen sufrir una metamorfosis posterior animalia ye unu de los cinco reinos del dominiu eukaryota y a él pertenez el ser humanu funciones alimentación la mayoría de los animales nun pueden absorber comida inxerir los animales evolucionaron de diverses formes p'alimentase los herbívoros comen plantes los carnívoros comen otros animales y los omnívoros aliméntense tanto de plantes como d'animales los detritívoros comen material vexetal y animal en descomposición los comedores por filtración son animales acuáticos que colen minúsculos organismos que llexen na agua los animales tamién formen rellaciones simbiótiques nes que dos especies viven n'estrecha asociación mutua por casu un parásitu ye un tipu de simbionte que vive dientro o sobre otru organismu el güéspede el parásitu alimentar del güéspede y estropiar respiración no importa si viven na agua o na tierra tolos animales alienden esto significa que pueden tomar osíxenu y despidir dióxidu de carbonu gracies a los sos cuerpos bien simples y de delgaes parés dellos animales utilicen l'espardimientu d'estes sustances al traviés de la piel sicasí la mayoría de los animales evolucionaron complexos texíos y sistemes orgánicos pa la respiración circulación muchos animales acuáticos pequeños como dellos viérbenes utilicen solo l'espardimientu pa tresportar osíxenu y molécules de nutrientes a toles sos célules y recoyer d'elles los productos de refugaya l'espardimientu bastu porque estos animales apenes tienen una espesura d'unes cuantes célules sicasí los animales más grandes tienen dalgún tipu de sistema circulatoriu pa mover sustances pel interior de los sos cuerposexcreciónun productu de refugaya primaria de les célules ye l'amoniacu sustanza venenoso que contién nitróxenu l'acumuladura d'amoniacu y otros productos de refugaya podríen matar a un animal la mayoría de los animales tienen un sistema excretor que bien esanicia amoniacu o bien lo tresforma nuna sustanza menos tóxico que s'esanicia del cuerpu gracies a qu'esanicien les refugayes metabóliques los sistemes excretores ayuden a caltener la homeóstasis los sistemes excretores varien dende célules que bombien agua fora del cuerpu hasta órganos complexos como reñones respuesta los animales usen célules especializaes llamaes célules nervioses pa responder a los sucesos del so mediu ambiente na mayoría de los animales les célules nervioses tán coneutaes ente sigo pa formar un sistema nerviosu delles célules llamaes receptores respuenden a soníos lluz y otros estímulos esternos otres célules nervioses procesen información y determinen la respuesta del animal la organización de les célules nervioses dientro del cuerpu camuda dramáticamente d'un fílum a otru movimientu algunos animales adultos permanecen fixos nun sitiu anque munchos tienen movilidá sicasí tantu los fixos como los más rápidos de normal tienen músculos o texíos musculares que s'encurtien pa xenerar fuerza la contracción muscular dexa que los animales movibles muévanse de cutiu en combinación con una estructura llamada cadarma los músculos tamién ayuden a los animales entá los más sedentarios a comer y bombiar agua y otros líquidos fuera del cuerpu reproducción la mayoría de los animales reprodúcense sexualmente por aciu la producción de gametos haploides la reproducción sexual ayuda a crear y caltener la diversidá xenética d'una población poro ayuda a ameyorar la capacidá d'una especie pa evolucionar colos cambeos del mediu ambiente munchos invertebraos tamién pueden reproducise asexualmente la reproducción asexual da orixe a descendiente xenéticamente idénticos a los proxenitores esta forma de reproducción dexa que los animales aumenten rápido en cantidá filoxenia referencies enllaces esternos blog con semeyes d'animales animales
el ver suidae ye un mamíferu artiodáctilu el gochu domésticu tien el nome científicu de sus scrofa magar que dellos autores llámenlos sus domesticus siendo el sus scrofa el xabalín domesticóse hai o años alcuéntrase en toa europa l'oriente mediu asia hasta indonesia y xapón la diferencia ente'l gochu xabaz y domésticu ye pequeña y el gochu domésticu volvióse cimarrón en munches zones del mundu como en nueva zelanda la familia los suidos tamién incluye alrodiu de especies estremaes del gochu xabaz clasificaos tamién dientro'l xéneru sus sus scrofa tien cuatro subespecies caúna ocupando una área xeográfica estremada ta'l sus scrofa scrofa áfrica occidental y europa sus scrofa ussuricus norte d'asia y xapón sus scrofa cristatus asia menor y la india y el sus scrofa vittatus indonesia sinónimos de gochu gorrín gurrafu berrón xiblón una llechugada de gochinos o coínos tien ente y animales la carne de gochu utilízase pa facer xamón y tocín la pelleya emplégase pa facer cueru los sos pelos duros valen pa cepillos los gochos como los humanos son omnívoros siendo cenciellu de caltener los gochos son los únicos mamíferos que nun tienen glándules sudoroses miscelánea la carne de gochu ta prohibía nel xudaísmu y l'islam el gochu ye un de los animales que tan nel zodiacu chinu tan asociaos a la fartonería y la suciedá esto último débese al vezu d'arrollicase na llamuerga n'asturies la raza llariega el gochu'l país ta en peligru de desaníciu otros nomes en delles estayes del sur del domíniu llingüísticu recibe'l nome de cochu referencies enllaces esternos mamíferos
el ye un mamíferu artiodáctilu de la familia de los suidos la so distribución orixinal correspuende con gran parte d'eurasia y delles zones del norte d'áfrica magar foi introducíu pol home n'américa y oceanía ta incluyíu na llista de les especies exótiques invasores más dañibles del mundu de la xunión internacional pal caltenimientu de la natura descripción de la especie morfoloxía llargor del cuerpu cm cm llargor de la cola cm alzada a la cruz cm pesu los machos ente y kg les femes ente y kg puede llegar a algamar los kg grau d'amenaza n'europa ye una especie cinexética polo que nun s'atopa en peligru nin amenazada el xabalín ye un mamíferu de tamañu medianu provistu d'una cabeza grande y allargada na que destaquen unos güeyos bien pequeños el pescuezu ye gruesu y les pates son bien curties lo qu'acentúa entá más el so gordosu cuerpu nel que ye mayor l'altor de los cuartos delanteros que los traseros a diferencia del gochu domésticu que por evolución xenética desenvolvió más la parte posterior del so cuerpu onde s'alcuentren les pieces qu'algamen más valor nel mercáu de les carnes el xabalín compensa la so mala vista con un importante desenvolvimientu del olfatu quey dexa detectar alimentu como viñes abeyotes cogordes cascoxos vexetales y animales so tierra o inclusive enemigos a más de metros de distancia l'oyíu ta tamién bien desenvueltu y pue captar soníos imperceptibles pal ser humanu los sos pelos son gruesos y negros midiendo ente y cm na cruz y unos cm na punta de la cola el color de la capa o pelo ye bien variable y va dende colores abuxaos a negru escuru pasando por colores acolorataos y marrones les pates y la contorna del focicu son más negres que'l restu del cuerpu la clina que percuerre'l llombu a partir de la frente respígase en casu de roxura el cambéu de pelo tien llugar escontra mayu o xunu anque la fema con críes muda más tarde pel branu les serdes son más curties les críes les críes o xabatos nacen con unes carauterístiques rayes llonxitudinales a lo llargo del cuerpu lo queyos dio'l nome de rayones estes desapaecen a lo llargo de los primeros meses de vida y la so pelame escurezse pasando del colloráu bermeyu al añu d'edá y al marrón o negru nos exemplares adultos subespecies ente les distintes subespecies atópense sus scrofa scrofa ye la subespecie más común y estendida la so distribución orixinal va de francia hasta la parte europea de rusia foi introducida en suecia noruega estaos xuníos arxentina y canadá sus scrofa meridionalis una subespecie pequeña propia de cerdeña sus scrofa majori subespecie de pequeñu tamañu pero con un craniu más altu y anchu ye propia d'italia central y meridional desque en s'introdució s s scrofa sus scrofa attila una subespecie bien grande qu'habita en rumanía hungría y cáucasu hasta'l mar caspiu supónse que'l xabalín de'ucraína turquía ya irán pertenez a esta subespecie sus scrofa ussuricus subespecie propia del norte d'asia y xapón sus scrofa cristatus subespecie d'asia menor ya india sus scrofa vittatus subespecie propia d'indonesia sus scrofa taivanus subespecie de taiwán sus scrofa castilianus distribuyíu nel norte de la península ibérica presenta un mayor tamañu corporal y una pelame más clara y tupia sus scrofa baeticus ye más pequeñu que l'anterior con menos pelo y más negro la so distribución ye mesma del sur de la península ibérica el gochu domésticu ye consideráu con frecuencia una subespecie más sus scrofa domestica etoloxía el xabalín ye de comportamientu bien sociable nun ye bien territorialista y muévese en grupos matriarcales de normal de trés a cinco animales formaos por femes y les sos críes anque de xemes en cuando pueden vese grupos cimeros a los venti individuos la xabalina fema del xabalín dominante ye la de mayor edá y tamañu los mozos machos d'un añu viven na periferia del grupu quitando'l periodu de celu los machos n'edá reproductora son más bien solitarios entá cuando los individuos mayores y más vieyos suelen dir acompañaos por un machu más nuevu cotidianu el xabalín mientres el día ye de normal sedentariu pero mientres la nueche puede percorrer distancies considerables ente y km per nueche de normal al pasu cruzáu o al trote llixeru j reichholf ente que nes fuxíes puede prauticar un vivu galopie que sicasí solo pue caltener mientres un curtiu periodu nel monte utiliza casi siempres los mesmos pasaxes pa les sos correríes pero nel casu de les femes preñaes o con críes vuélvense más sedentaries periodu de celu mientres el periodu de celu de payares a xineru el xabalín machu busca femes receptives d'una manera tan activa que dacuando llega a escaecese de la so propia alimentación en cuanto atopa una peada empieza espulsando a los mozos del añu anterior en casu necesariu llucha contra los sos rivales pa conquistar a les xabalines xeneralmente dos o trés y n'ocasiones hasta ocho los baños de folla los baños de folla desempeñen un importante papel na ecoloxía de la especie considerándose que tienen delles funciones asina aseguren la so regulación térmica en cuantes que'l xabalín nun suda al tener les glándules sudorípares atrofiaes d'igual manera consideróse que los baños de folla tienen un importante papel nes rellaciones sociales de la especie ya inclusive se describió un papel na seleición sexual de cuenta que si mientres nel branu usen los baños de folla tolos xabalinos ensin distinciones de sexu nin edá mientres la dómina de celu paecen acutaes casi puramente a los machos adultos de cuenta que se consideró pedro fernándezllario qu'estos baños puen tar amestaos a la persistencia de los golores corporales sobre un sustratu estable como'l qu'apurre una capa de folla apegada al pelo inclusive pa perder rastros colos perros de caza ensin escaecer les funciones de marca territorialista y sobremanera sanitaries que tienen pa la especie los baños en folla hábitat el xabalín afáise a tou tipu d'hábitats siempres que disponga d'una mínima cobertoria y alimentu alleguen enforma a les coscoxes pola abeyota anque prefier los llugares con una vexetación alta onde poder camuflase carrasca árgomes xunqueras espinos y onde abonde l'agua pa beber valtar na folla o la folla y regular la so temperatura los sos hábitats predilectos son los campos d'encines y los macizos forestales caducifolios o mestos sobremanera si tán poco visitaos y el so nivel inferior ye ricu en maleza artos y espinos onde pueda valtar en secu y al abrigu del vientu pero tamién sey atopa na carba mediterraneu maquia y marismes ensin refalgar les árees de cultivu siempres que caltengan una mínima cobertoria d'arboláu o arbustos onde protexese en casu necesariu nada bien y mientres enforma tiempu soporta fácilmente los rigores del hibiernu gracies a la so pelame y dura capa de piel lo quey dexa permanecer pel hibiernu na zona d'alta media monte ensin mayores problemes que los derivaos de la falta d'alimentos otros países en diversos países americanos como perú arxentina chile bolivia méxicu uruguái y más apocayá tol sur y dende'l algamando partes de centrooeste y sureste de brasil orixinarios del vecín uruguái dende esta especie foi introducida de forma incontrolada pa la práutica de la caza mayor al estilu européu y la caza de montería desgraciadamente esto causó un enorme impautu nos ecosistemes autóctonos acabando con especies ensin preparar pa competir col xabalín y provocándose una superpoblación al escarecer de depredadores naturales en dalgunos d'estos llugares entemecióse con gochos domésticos amontesaos favoreciendo una crecedera entá más incontrolada de les poblaciones de xabalín como ye'l casu del javaporco de brasil onde agora tán ente les mayores plagues agrícoles gastronomía ye bien típicu'l so consumu na cocina tradicional española na patagonia arxentina suel tamién sirvise como un platu típicu de la rexón ensin escaecer que ye un platu típicu nes rexones d'altu monte como nos pirineos onde abonden los xabalinos y onde se crean unos estofaos con un mueyu carauterísticu ver tamién razorback xabalín de calidón xabalinos n'heráldica referencies notes enllaces esternos ficha nel sitio sierra de baza rastros de xabalín nel apartáu de rastros de mamíferos del sitio barbastella güesos y dientes nel mesmu sitiu s scrofa en fauna ibérica mamíferos ángel cabrera latorre facsímil electrónicu arcd dianes de xabalinos suidae mamíferos d'asia artiodáctilos d'europa especies invasores animales animales descritos en especies descrites por linnaeus gochos
los inseutos o inseutos insecta son una clase d'animales invertebraos del filu de los atrópodos carauterizaos por presentar un par d'antenes tres pares de pates y dos pares d'ales que sicasí puen amenorgase o faltar la ciencia qu'estudia los inseutos denomínase entomoloxía el so nome provién del llatín insectum calcu del griegu 'cortao en mediu' los inseutos entienden el grupu d'animales más diversu de la tierra con aproximadamente un millón d'especies descrites más que tolos demás grupos d'animales xuntos y con estimaciones d'hasta millones d'especies ensin describir colo que potencialmente representaríen más del de les formes de vida del planeta otros estudios de más recién rebaxen la cifra d'inseutos por afayar a ente y millones los inseutos puen atopase en cuasi tolos ambientes del planeta anque solo un pequeñu númberu d'especies afíxose a la vida nos océanos hai aproximadamente especies d'odonatos libélules caballinos del diablu d'ortópteros saltapraos grillos de lepidópteros caparines y poliyes de dípteros mosques mosquitos de hemípteros chinches pulgones billorios de coleópteros escarabayos maruxos y especies de himenópteros abeyes aviespes formigues los inseutos nun presenten sólo una gran diversidá sinón que tamién son increíblemente abondoses dalgunos formigueros contienen más de millones d'individuos y calcúlase qu'hai formigues viviendo sobre la tierra na selva amazónica envalórase qu'hai unes especies y x individuos por hectárea envalórase qu'hai millones d'inseutos por cada ser humanu artrópodos terrestres tales como los ciempiés milpiés escorpiones y arañes confundise de cutiu colos inseutos por cuenta de que tienen estructures corporales similares pero son fácilmente estremables una y bones los inseutos presenten tres pares de pates ente que los escorpiones y les arañes tienen cuatro pares y escarecen d'antenes y los ciempiés y milpiés tienen munchos pares de pates taxonomía subclase apterygota symphypleona subclás archaeognatha subclás dicondylia monura thysanura subclás pterygota palaeodictyoptera ephemeroptera odonata cortañatices infraclás neoptera blattodea mantodea isoptera zoraptera grylloblattodea dermaptera plecoptera orthoptera saltasucos llagostes araclanes phasmatodea embioptera mantophasmatodea superorde hemipterodea psocoptera phthiraptera alicánanos hemiptera thysanoptera '''superorde miomoptera megaloptera raphidioptera neuroptera coleoptera escarabayos strepsiptera mecoptera siphonaptera protodiptera diptera mosques trichoptera lepidoptera pumarines birogos hymenoptera formigues abeyes aviespes etc referencies enllaces esternos
cuaña ye un conceyu d'asturies llenda al norte col mar cantábricu al sur con bual al este col ríu navia que fai de frontera con navia y villayón y al oeste con el franco historia nun hai restos anteriores a la cultura castreña agora sí éstos son los más guapos exemplos d'esta arquiteutura d'esta miente tenemos los castros de cuaña y mouguías que fueron mientres époques todo un símbolu del mundu castreño n'asturies edá media y moderna na so dómina medieval danos información el monesteriu de cartavio y el castiellu d'aguilar y la so vinculación a la ilesia d'uviéu el monesteriu de cartavio tien inscripciones que daten del que nos falen de la donación d'esti centru a la sede oventense otru monesteriu con gran influencia foi'l de courias yá dende la so fundación qu'incluyía donaciones de propiedaes nesta zona nos sieglos xii y xiii les tierres entendíes ente'l ríu eo y el navía son vencíes al obispu d'uviéu por alfonso vii polos continuos problemes ente los prelaos de llugo y uviéu dando a cambéu les tierres que tenía l'obispu d'uviéu na zona de llugo la so alministración centralizar nel sieglu xiii cola creación de poblar de revoledo en tierres del actual conceyu de castropol esta zona ye a finales de la edá media unu de los llugares con mayor concentración de patrimoniu del cabildru uvieín nel sieglu xvi el conceyu sigue sol poder del cabildru uvieín siendo con felipe ii y el decretu de la desvinculación de los bienes eclesiásticos lo que dexó la formación del conceyu autónomu de castropol del sieglu xix a anguaño nel sieglu xix la guerra de la independencia dio llugar al saquéu de cuaña y a diverses escaramuzas esti sieglu tamién va traer el progresu garré esti conceyu dotar de conceyu y casa consistorial constrúyese la ponte de fierro sobro'l ríu navia inaugúrase la vía de comunicación entre cuaña y navia nel sieglu xx hai que destacar la construcción del aeródromu de xarrio mientres la guerra civil española y la construcción del so hospital comarcal que da serviciu a bona parte del occidente ástur evolución demográfica cuaña tien una población censada de habitantes esti conceyu sufrió los efeutos de la emigración que conoció toa esta zona y que ye carente d'un emplegu industrial suficiente cuaña beneficióse de la so proximidá a navia cola que cumple les funciones d'área residencial y d'espansión la so población actual ye la más baxa que tuvo dende'l sieglu xix esto ye por cuenta de un cayente lento pero continuo partiendo de onde algamara la so cuota máxima de población con habitantes no referente a la so pirámide demográfica ye similar a los conceyos marítimos del occidente con persones mayores por una nueva qu'entá siendo grave nun lo ye tanto como nos conceyos rurales del interior onde'l númberu de persones mayores de sesenta suel doblar a les nueves cuaña conoció la emigración en fases distintes nel primer terciu del sieglu xx la so emigración dirixir escontra américa siendo cuba y arxentina los que más emigrantes recibieron nuna segunda fase a partir de mediaos del sieglu xx dirixir escontra europa principalmente alemaña francia o suiza la mayoría son nueves del mediu rural parroquies política nel conceyu de cuaña dende el partíu que más tiempu tien gobernao ye'l psoe n'actualidá l'alcalde ye salvador méndez méndez del pp quien gobierna dende economía arte si por daqué destaca esti conceyu ye como yá diximos polos sos castros en cuanto al restu de muestres arquiteutóniques y patrimoniu esti conceyu tien poques debíu en parte al so pequeñu tamañu falemos de los sos castros el castru de cuaña tamién conocíu por el castrillon o castellón en villacondide tuvo distintes escavaciones pero les más importantes realizar en faciéndose en una escavación más completa la so construcción data d'empiezos de nuesa yera la so mayor importancia foi mientres el periodu flavio y foi perdiendo importancia a partir del sieglu iii esti castru rellacionóse coles esplotaciones auríferas de la cuenca del navia la so estructura ta marcada per una zona esterior de sistema defensivu que sería la muralla con torrexones y foso por cuenta del so llugar estratéxicu nel so interior hai dos espacios la parte alta utilizada como bebederu y al pie la parte baxa que seria'l pobláu puramente dichu la so estructura ye como la típica de la zona de planta circular con antoxana y puerta d'entrada hai tamién edificios elípticos y rectangulares estremaos interiormente por tabiques tán construyíos en cayuela y folla ensin apenes baldíos con teyáu vexetal y bien raramente con cayuela les cais tienen canal de desaguadoriu y ta llosáu una construcción a destacar ye una cámara de falsa bóveda y canalizaciones nel suelu que tien una gran pieza monolítica de granitu en forma de bañera esti enclave ye monumentu históricu artísticu el castru de mohías en contra de les situaciones normales de los castros ta asitiáu nuna zona llana de la mariña esti castru yá esistía nel sieglu i de la nuesa era la so estructura cuntaba con una muralla qu'arrodiaba les viviendes con un metro y mediu d'anchor y con trés fosos escavaos na roca les sos viviendes predominen les rectangulares con esquines arrondaes ye monumentu históricu artísticu destácase tantu na so arquiteutura civil como relixosa santa maría de cartavio nun se caltién nada de la so primitiva construcción datada nel añu de la so edificación romana namái queda una ventana de forma circular el palaciu de mohías de la familia cienfuegosxovellanos marqueses de mohías edificiu del sieglu xviii la so estructura ye en forma de o cerráu por un muriu na parte trasera hai una torre que destaca bien pocu n'altor del restu del conxuntu la so fachada ye sobria y marcada por una simetría centrada na puerta que ye adintelada y enmarcada por moldures con pequeñes oreyes y a los sos llaos ambos escudos nel pisu baxu ábrense saeteras y nel cimera ventanes tien una capiya adosada con puerta asemeyada a la principal pero a menor escala la finca ta arrodiada d'una cerca de poco altor y dentada dando idea d'almena la quinta jardón edificiu eclécticu esta familia de gran fortuna promovió otros edificios na zona d'ortiguera como fueron les escueles con estructura de dos cuerpos con grandes ventanes pa dar lluminosidá acabaes n'arcu de mediu puntu el parque dientro del terrén de la finca onde se llevanta'l bustu n'honor del benefactor ver tamién unión deportiva castros referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
colunga ye un conceyu y una parroquia d'asturies llenda al norte col mar cantábricu al sur con parres y piloña al este con caravia y al oeste con villaviciosa historia prehistoria nun son munchos pero si apaecieron nicios de la presencia d'homes del paleolíticu qu'habitaben nos covarones cerca de gobiendes atópense les cueves de obaya onde xunto coles de taraxu en nozaleda el molín en lliberdón atopáronse restos de talla qu'amuesen que colunga foi habitada por aquellos cazadores ente'l paleolíticu mediu y el paleolíticu cimeru hai unos años aproximao del neolíticu última etapa de la prehistoria y na que l'home fai llabrador y pastor empezando amás a formar pueblos atopáronse per vegada primera hachos de piedra apolazada rasa de lluces pasando yá a la edá del bronce esisten restos metalíticos procedentes de llastres la mayoría d'estos afayos atópense anguaño nel muséu arqueolóxicu d'uviéu edá antigua pel momento el conceyu de colunga ye'l más importante cuantitativamente de tol oriente d'asturies no qu'a establecimientos de la cultura castreña refierse hai nel conceyu dalgunos montículos que fueron habitaos por agrupaciones prerromanes destacando los de la riera la islla y el de villeda d'ellos el castiellu de la riera ye'l qu'amuesa una especial singularidá con un sistema defensivu construyíu a base d'acusaes terraces gradiaes que se comuniquen ente sí per mediu de ramples dende el so cume acolumbra un ampliu horizonte tierra de reis les villae villes fueron moviendo pasu ente pasu a los castros asina en la isla la construcción de la so actual ilesia y darréu delles escavaciones afayaron una serie de muertes correspondientes a un enclave romanu estos y otros afayos sorrayen una romanización bastante intensa de la población en tierres colunguesas edá medieval na historia medieval nun hai nengún documentu mientres los sieglos x y xi qu'apigurara una serie de llugares sol nome de colunga sí s'aplica a una villa ye na dómina del rei bermudo iii cuando se tienen noticies d'un territoriu denomináu colunga garré los sos representantes participen nel concilio celebráu n'uviéu en pero taba incluyida dientro del territoriu de caravia ye nel sieglu xiii cuando l'alfoz de colunga dotar d'una nueva cabecera territorial que va ser poblar de colunga que coincide cola dómina repobladora de la monarquía castellana n'asturies esta puebla nun va consiguir ser un verdaderu centru urbanu pue qu'en parte por cuenta de la proximidá de poblar de ribeseya y maliayo o tamién debíu al emburrie de la islla o al enclave pesqueru de llastres como centros importantes estes tierres pasaron a enrique de trastamara futuru enrique ii de castiella que les dexaría al so fíu bastardu'l conde don alfonso que tuvo en continua rebelión contra l'autoridá real el conde foi ganáu nel sieglu xiv y toes esta tierres vuelven a la corona nel sieglu xvi el puertu de llastres esperimenta una importante crecedera teniendo tráficu mercantil actividá pesquera que xeneraba otros llabores al so alredor o la captura de ballenes siendo esti puertu'l mayor nucleu urbanu del conceyu edá moderna la edá moderna inda había dos cotos eclesiásticos el de caravia y el de carrandi y nun foi hasta la desamortización de felipe ii cuando l'enclave de carrandi foi mercáu por gonzalo ruiz de xuncu que pertenecía a una de les más relevantes families de l'aristocracia local ye nel sieglu xvi cuando hubo dellos cambeos va constituyise'l conceyu de colunga una envernada destrúi les instalaciones portuaries de llastres que nun se restauraría hasta finales del xix esto traxo un progresivu cayente del puertu mientres esto sieglu quedando colunga baxu una economía y alministración de tipu medieval con una población modesta edá contemporánea ye nel sieglu xix cuando la guerra de la independencia traxo la invasión de colunga per dos vegaes escalando la villa y quemando l'archivu municipal mientres esti sieglu'l conceyu quedó fora del procesu de industrialización y la so estructura económica va tar basada na agricultura el so nuevu puertu de llastres nun traxo'l tráficu mercantil esperáu seique por haber otros enclaves portuarios meyor dotaos y meyor asitiaos nel sieglu xx tuvieron un importante papel les fortunes traíes d'américa polos indianos materializáu nun progresu del sector constructivu na guerra civil colunga quedó dientro del territoriu republicanu hasta la cayida del frente norte anguaño ye un conceyu práuticamente rural y ganaderu sigue'l puertu de llastres siendo'l cuartu n'importancia d'asturies xeografía les sos víes de comunicación son l'autovía a autovía del cantábricu la n que traviesa'l conceyu y la so capital d'este a oeste l'as que va a llastres l'as que va lliberdón y l'as que va a villaviciosa ta a una distancia de la capital del principáu de quilómetros la so población actual ye de habitantes y los sos principales nucleos por númberu d'habitantes son la villa de colunga la so capital llastres lluces loroñe la isla lliberdón y llue el so relieve ta marcáu en distintes zones al suroeste ta la zona protexida del paisaxe del sueve con altores que nun superen los metros d'altitú salvando el picu pienzu de metros al norte hai una especie de pandu d'ente y metros los sos calces fluviales son curtios y poco caudalosos siendo'l principal caudal el ríu lliberdón del monte sueve surde el ríu carrandi otros cursos fluviales son regarl frayón y regar los llorales economía parroquies política nel conceyu de colunga dende el partíu políticu que mas tiempu gobernó foi'l pp a pesar d'esto l'actual alcaldesa ye sandra cuesta fanjul del psoe partíu que gobierna en colunga dende primero en coalición y dempués en por mayoría absoluta arte tien una de les ilesies del arte asturiano más importantes ye la de santiago de gobiendes ye representativa de la última etapa del prerrománicu asturianu la ilesia foi reformada en d'una manera bestial ensin respetar la so estructura antigua construyendo un ábside más ampliu y con pórticu a los pies quedando restos sueltos de la so antigua rellumanza como capiteles fustes ventanes l'edificiu actual ye de planta basílica de trés naves con cabecera en trés capiyes y pórticu para el so columnes utilicen les primitives la metá inferior del fuste ye l'orixinal y el so capitel ye retayáu y convertíu en tambor cilíndricu les capiyes llaterales sobrevivieron son estreches y allargaes y comuniquen cola nave por un arcu de mediu puntu de lladriyu les capiyes allumar por vanos rectangulares enmarcaos por sillares monolíticos la nave central ta dixebrada de les llaterales por cuatro arcos semicirculares de lladriyos sofitaos en pilastres con capiteles de tipu corintiu l'empléu de columnes y pilastres nes arquerías de separación nun ye típicu asturianu y ye probable que seya obra mozárabe les naves llaterales son estreches cubiertes con armadura de madera dende caúnu d'elles hai dos puertes con arcos sobro dintel el pórticu primitivu ta incluyíu nel últimu tramu de la nave la ilesia ye monumentu históricu artísticu na guerra civil foi amburada y reconstruyida en tuvo dempués otra restauración ente otres obres a destacar tán la casa de la familia alonso covián en colunga d'estilu renacentista del sieglu xvi ye un bloque macizu rectangular de composición simétrica destaca'l balcón principal sobro'l que ta'l blasón familiar y na esquina apaez la ventana n'esquina con columna típica de la dómina el palaciu de gobiendes ye monumentu históricu artísticu partió d'una torre medieval pertenecía a la mitra uvieína hasta que felipe ii vender a gonzalo ruiz de xuncu l'edificiu foise ampliando güei tien dos ales perpendiculares la so fachada principal tien una puerta central con saeteras nel baxu y balcones enrasados nel primer pisu col escudu a un llateral adósase la capiya con bóveda de cañón y comunica col edificiu al traviés del coru la ilesia parroquial de santa maría de sabada d'una sola nave y cúpula sobro cruceros y dos capiyes llaterales con bóveda d'aresta tien dos pórticos llaterales la torre ye de base cuadra calada por trés arcos de mediu puntu sobro'l pisu entemediu'l cuerpu del campanariu onde hai un altu tambor de planta octogonal con cuatro balcones en voladizu que remata en cúpula de piedra el templu tien un estilu elegante con amiestu del neoclásicu y de barrocu el so retablu mayor ye neoclásicu con cai central y con columnes xóniques y frontón la torre del sieglu xviii ye una unión de torre vigía y de campanariu ye de planta cuadrada y cuatro pisos separaos por impostas la torre ye bien cerrada sacantes l'últimu pisu con vanos pa les campanes la torre tien restos que podríen ser del sieglu xv el conceyu na so fachada tien el blasón de la familia álvarez de colunga que pasa a ser l'emblema del conceyu l'edificiu tien cuerpu central y dos llaterales tien dos pisos nel inferior con ventanes y el superior con balcones ye de techu planu rematáu con boles la ilesia parroquial de san cristóbal ye de trés naves rodada por pórticu abiertu con torre nel centru rematada con aguya otres obres arquiteutóniques a destacar son la casa de los pablos la ilesia de santa maría de la islla y les escueles de lliberdón demografia tien una población censada de habitantes en tuvo la so cota máxima con dende equi entama una pérdida de población que llega hasta los nuesos dies referecies enllaces esternos páxina web del conceyu colunga wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
corvera ye un conceyu d'asturies llenda al norte con avilés y gozón al este con carreño y xixón al sur con llanera y illas y al oeste con castrillón forma parte de la cormarca d'aviles xunto colos conceyos d'avilés gozón illas y castrillón demografía la población de corvera medró enforma al instalase en tresona en la planta de procesáu del aceru d'ensidesa anguaño arcelormittal anguaño tien historia la historia de corvera como conceyu independiente entama nel sieglu xvi al dixebrase del d'avilés pa ver información anterior a esa época vea la historia d'avilés nel sieglu xiii l'alfoz de gauzón pasa a ser conceyu d'avilés cola mesma distribución xeográfica anque corvera ya apaez como conceyu nesi sieglu nun ye quién a independizarse de la villa avilesina y vese obligáu a pagar un tributu añal de maravedinos pa poder esfrutar del fueru d'avilés va ser nel sieglu xvi cuando apaezca el primer conceyu d'habitantes de corvera que se celebró en cancienes nél siguieron faciéndose les reuniones vecinales hasta que a mediaos del xvii se tresllada la casa'l conceyu a la casa de los bango en nubleo pese a la tardía formación y organización alministrativa del conceyu nun se conocen ordenances d'elli hasta finales del sieglu xviii corvera yá taba representáu dende'l sieglu xv por dos diputaos na xunta xeneral del principáu d'asturies hasta los últimos años del sieglu xix la principal actividá del conceyu yera l'agricultura dirixida principalmente a abastecer a la villa d'avilés y a la exportación a la bretaña francesa principalmente al puertu de brest les embarcaciones salíen de tresona pa evitar el pago de tributos forales a avilés esa dedicación agrícola nun quitó pa que hubiera por guerres enfermedaes y males colleches tiempos de muncha fame nel conceyu pa fuxir d'ella muncha de la so población coló pa cuba o méxicu tocántenes a la industria a finales del sieglu xix hai noticia de qu'había una ferrería en tresona una cobrería en cancienes y delles canteres ye na segunda metada del sieglu xx depués de sufrir les consecuencies de la revolución minera d'asturies en y de la guerra civil española cuando camuden les condiciones demográfiques y económiques del conceyu cola implantación de la siderurxica ensidesa güei arcelormittal en tresona el conceyu pasa de ser emigrante a recibir xente de galicia castiella lleón andalucía y estremadura tala fue la cantidá de trabayadores foriatos que'l conceyu viose desbordáu llegando a alquilase paneres y horros a delles persones que compartíen les cames por turnos pa poder dormir más alantre llegaríen al conceyu otres industries como la fábrica de fertiberia y centros d'ociu y comerciales toos ellos s'asitiaron en tresona y son la principal fuente d'ingresos impositivos del ayuntamientu un ayuntamientu que sieglos depués vuelve a tar na órbita de la villa del adelantáu ya que tanto tresona como les vegues y los campos formen parte de la conurbación d'avilés parroquies política eleiciones conceyales del uspc del psoe del pp d'ixbalva de fac eleiciones conceyales del uspc del psoe del pp d'ixbalva de fac gobernó'l psoe eleiciones conceyales del uspc alcalde luis belarmino moro dende'l d'agostu de del psoe alcalde josé luis vega álvarez hasta'l d'agostu de del pp d'ixbalva nun primer momentu l'alcaldía yera pal psoe en coalición con ixbalvgp na eleición recibió apoyu de de los conceyales del pp pero el d'agostu de pasa a manes d'uspc nuna moción de censura apoyada pol pp volviendo a ser alcalde luis belarmino moro eleiciones conceyales del uspc alcalde luis belarmino moro suárez d'ix ba del psoe del pp d'uras l'alcaldía correspondió a uspc en coalición col pp eleiciones conceyales del psoe alcalde severino zapico gonzález del pp d'ix d'uras l'alcaldía correspondió a psoe en coalición con uras economía deportes corvera ye un referente pal piragüismu nacional y en menos midía pal remu gracies al centru d'altu rendimientu de tresona onde se celebren campeonatos nacionales y internacionales fiestes les principales fiestes de corvera son la xira al embalse de tresona el de mayu la foguera de san xuan de tresona y de xunu fiestes populares de corvera y de setiembre ciudaes hermaniaes praia sal arroyo naranjo maldonado ver tamién conurbación d'avilés festival intercélticu d'avilés referencies enllaces esternos páxina web del conceyu federación asturiana de conceyos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
cuideiru ye un conceyu d'asturies llenda al oeste con valdés al sur con salas y pravia y al este con muros y pravia l'actividá principal y más reconocida de cuideiru foi la pesca especial sonadía tien la merluza del pinchu cuenta con una cofradía de pescadores virxe del carmen que nel añu ruló kg de pescáu sobre too la citada merluza del pinchu con un total de kg tamién tien importancia l'actividá del marisquéu de percebes porque la cofradía xestiona un plan d'esplotación del recursu otra de les principales actividaes económiques de cuideiru ye la del turismu especialmente pelos meses centrales del añu especial relevancia tien el pregón de l'amuravela que se llee dende va munchos años nes fiestes de s pedro trátase d'un pregón en forma versificada nel que se fai un repasu a los acontecimientos más reseñaos del añu d'una forma irónica y emplegando la variedá dialeutal llocal del asturianu el pixuetu nun entamu foi la escritora llocal elvira bravo la encargada de redactar los versos que lleía'l so fíu totó anguaño l'encargáu de lleelos ye cesáreo marqués historia prehistoria y romanización la vida d'esti conceyu siempres tuvo xunida al de pravia hasta'l sieglu xviii poro ye bien difícil atopar unos datos que se refieran namái al actual conceyu de cuideiru yá que'l so términu municipal nun tien vida autónoma hasta'l sieglu xix nun esisten restos humanos prehistóricos no qu'entendemos por tierres actuales d'esti conceyu pero sí los atopamos nos conceyos vecinos ye na dómina castreña onde atopamos los primeros restos d'esti conceyu atopándose dos castros que son los castros de la garita y la cavona fai relativamente poco afayóse otru xacimientu el de gurión toos estos allugamientos paecen de tipu prerromanu los restos de la dómina romana equí nesta zona tán bien difuminados edá media y moderna los primeros datos que s'atopen na edá media no que cinca a les actuales tierres de cuideiru na llende de dos poderoses entidaes eclesiástiques la d'uviéu y la de pravia ye onde surdiría un pequeñu cai pesqueru que güei ostenta la capitalidá va ser nel sieglu xiii cuando empecipiará un periodu de tresformamientos nesti sector ye nesta dómina cuando se funda la pobla de pravia y de magar entós toles tierres del actual cuideiru van tar integraes en pravia la primer noticia relativa a la yá esistencia de la llocalidá de cuideiru ye la que se refier a una donación al monesteriu cuartanu en tola población vivía rellacionada cola pesca y tou esti desenvolvimientu tuvo que tar mediatizáu pola poderosa familia d'omaña qu'exercieron el so poder na rexón nesta dómina nel sieglu xv cuideiru yá taba consolidáu como cai pesqueru y solicitó la concesión del alfolí de la sal que lu tenía monopolizáu la capital praviana la concesión nun llega a efectuase nunca na edá moderna cuideiru yá ta consolidada siendo'l centru pesqueru asturianu y apaecen una serie d'edificaciones como la ilesia de san pedro edificada polos sos habitantes tamién se constrúi un cai nel puertu y el castiellu de san xuan pa defendese de les incursiones ingleses nel sieglu xviii les xentes del llugar ufiertaron doblones por segregase de la xurisdicción del conceyu de pravia porque nun podíen nomar a los sos cargos pero esto nun llegaría hasta años más tarde nesta dómina namái había un cotu nesti territoriu que pertenecía a un miembru de la poderosa familia omaña sieglu xix d'equí p'arriba nel xix llega la deseyada autonomía municipal de cuideiru en parte por cuenta de la importancia del puertu pesqueru y plantégase la necesidá d'ampliar el puertu cosa que nun llegaría hasta'l sieglu xx nel xx axudicóse la construcción d'un nuevu puertu los trabayos fueron en distintes fases y acabaron nel ochenta tamién se remocica la carretera a galicia parroquies evolución demográfica esti conceyu pasó poles mesmes fases d'emigración que tolos conceyos que tán asitiaos na mesma zona de la mariña asturiana nes primeres décades del sieglu xx algama la so cota máxima con habitantes pasando depués a una dómina migratoria na que pierde unes persones y llegando a la so última fase que ye un éxodu d'emigración pero que se concretó na población del campu empezando una etapa de retrocesu demográficu les trés fases d'emigración muévense según les oportunidaes de trabayu del momentu na primer fase foi una emigración pa hispanoamérica la segunda fase a los países centro europeos y la tercera a los centros industriales del país esti conceyu tamién conoció a les families indianes a les que la suerteyos foi bona siendo de la mesma grandes benefactores del so llugar d'orixe collaborando na construcción d'edificios escolares viviendes y en cualquier actividá sociocultural y recreativa como cuasi tolos conceyos costeros la mayoría de los sos nucleos tán nes zones rases de la mariña siendo'l so nucleu más representativu la villa de cuideiru economía arte les principales obres arquiteutóniques del conceyu de cuideiru son la capiya del humilladero ye gótica pero abondo reformada la so estructura ye de planta cuadrada con contrafuertes y bóveda de ojivas tien un retablu de los sieglos xvi o xvii la ilesia de san pedro ye gótica pero del sieglu xvi ta costeada poles persones del pueblu la so estructura ye de nave única con bóveda de crucería y ábside semicircular na guerra civil amburó y volvieron construyila en feches recién sometióse a un procesu de restauración la ilesia de san martín de luiña del sieglu xviii ye de planta de cruz llatina con trés naves les muries son de mampostería revocaes y sillar que queda a la vista en cornises arqueríes y pilastres too cubiertu con bóveda menos el cruceru con cúpula tien pórticos llaterales que s'abren en trés arcos de mediu puntu sobro pilastres la decoración esculpida ta na puerta con pilastres acanalaes y moldures d'oreya tien trés bonos retablos barrocos la ilesia de santa maría de soutu lluiña ye monumentu históricu artísticu la so estructura ye de nave única doble cruceru y cabecera semicircular tien una torre cuadrada de trés pisos nos dos cimeros con forniques y ente elles ventanes rectangulares la torre complétase con cornisa de piedra y con gárgoles en forma felina tien retablos barrocos del sieglu xviii el mayor dedicáu a la virxe de la humildá que s'afai a la forma del ábside la casa rectoral al pie de la ilesia ye monumentu históricu artísticu de planta rectangular y dos pisos de mampostería con enmarques de piedra la so cornisa tien triglifos y metopes l'edificiu foi restauráu y dedicóse a casa de cultura y muséu onde s'amuesa una variada coleición d'escultura ornamientos sagraos y orfebrería la quinta de selgas del sieglu xix anguaño abierta como muséu y xestionada pola fundación selgasfagalde recibe unes visites al añu la quinta ta totalmente abarganada con dos puertes monumentales la principal al sur con un arcu triunfal con trés vanos adintelados unu de puerta y los otros a los llaos toos enrexaos l'entablamentu ta sosteníu por pilastres y sobro él asítiense xarrones na puerta llateral predomina'l trabayu de fierro forxao dos grandes pilastres delimitan la rexa central y sostienen dos lleones alaos el palaciu ye de planta rectangular de dos pisos áticu y un baxu qu'actúa de zócalo la fachada principal adelántrase desaguando nuna puerta escontra la escalinata central de piedra ábrense trés puertes en cada pisu dispuestes n'arcu con frontones curvos el so interior comparóse con un muséu pola calidá y cantidá de tol so moblame con delles pintures importantes como'l primer cuadru de goya que se conoz aníbal vencedor contempla per primer vegada italia dende los alpes una asunción de la virxe d'el greco exemplos de luis de morales luca giordano y corrado giaquinto y dellos modelos amenorgaos de vicente carducho pal gran ciclu pictóricu de la cartuxa d'el paular sita pela rodiada de madrid a los llaos de la fachada posterior llevántense dos pabellones d'un pisu sobre zócalu el pabellón de tapices y el palacete el so xardín ye un entemez francés y pintorescu l'edificiu ta nel puntu central y dominante del xardín francés y un pocu más alloñáu'l pintorescu nel que paez que s'impon la naturaleza nel xardín hai caminos irregulares covarones artificiales estanques ríos y ponticos los planos d'esta casa fueron del propiu fortunato selgas tamién foi l'autor de los planos de les escueles d'el pitu y de la ilesia de xesús nazarenu na que'l so altar s'atopa una importante pieza pedresa de dómina prerrománica del sieglu viii proveniente de la ilesia de santianes de molenes de pravia semeyes ver tamién faru vidíu referencies enllaces esternos páxina web del conceyu federación asturiana de conceyos información turística de cuideiru wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
degaña ye un conceyu d'asturies llenda al norte con cangas del narcea al sur cola provincia de lleón y al oeste con ibias historia de la prehistoria a la edá moderna la historia d'esti conceyu ta xunida a la de ibias en que'l so territoriu tuvo incluyida mientres enforma tiempu por eso son bien pocos los datos que tenemos sobro esti conceyu hai restos tumulares cerca de la pruída y distintos restos castrenses como los castros el castru mineru de larón y el cercu romanu de arnosa hai poca documentación sobro la so dómina medieval apaez daqué sobro'l monesteriu de santiago de degaña del pero la so autenticidá ta nel entredichu yá que se cree que ye una documentación falsa nel sieglu xiii taba venceyáu a les tierres altes de lleón tal como queda patente na carta puebla de aciana les rellaciones con esti conceyu siguieron vixentes hasta la dómina moderna hai bien poca documentación sobro esta zona nesta dómina que pueda danos datos sobro la so estructura y forma de vida en parte por cuenta de la so vinculación coles tierres altes de lleón el cotu de degaña y zarréu qu'ocupaben parte d'estes tierres pasaron por distintes manes la familia quiñones o la familia queipo de llano que tuvieron continuos pleitos coles xentes del llugar polos abusos que fueron cometiendo esti señores feudales pero'l predominiu señorial entá siguiría mientres munchos años hasta finales del sieglu xviii y principios del xix sieglu xix d'equí p'arriba nel sieglu xix suprímense los señoríos xurisdiccionales de zarréu y degaña integrándose nel conceyu d'ibias pero estos conceyos siempres caltuvieron una actividá al marxe de la organización conceyil d'ibias esto condució a qu'en constituyérase una demarcación autónoma que va incluyir los antiguos cotos col nome de degaña una y bones ésti yera'l nucleu más importante entós daquella nel sieglu xx mientres la guerra civil española en degaña y ibias trunfen el frente popular por cuenta de la influencia de les nueves actividaes mineres dempués del conflictu armáu el so procesu históricu más importante foi'l desenvolvimientu de los xacimientos hulleros esti desenvolvimientu tamién traxo cambeos urbanísticos destacables garré'l so capital degaña que yera la principal llocalidá pasó a un segundu planu frente al emburrie de zarréu que siendo un pequeñu enclave rural convertir nel nucleu más habitáu del conceyu xeografía la so principal vía de comunicación ye l'as que traviesa tol conceyu y qu'al traviés del acabante inaugurar túnel del rañadoiru dexa la comunicación col centru de la rexón ta a una distancia de la capital del principáu de quilómetros y ta en proyeutu la construcción d'una autovía ente uviéu y ponferrada qu'escurriría por tol conceyu de la cual el túnel del rañadoiru foi la primer piedra otra vía del conceyu ye l'as cecos degaña parroquies orografía asitiáu a msnm tratar de la capital de conceyu asitiada a mayor altitú del principáu d'asturies el so relieve ta marcáu na llende septentrional colos picos de grallos de metros chagonacho de metros rubio de metros y la llende meridional formáu pol cordal cantábrica na que les sos cotes más importantes son la moreda de metros bóveda de metros y peña de trayeutu de metros los desniveles son bien pronunciaos y los sos valle son d'orixe glaciar que dexaron circos y morrenes hidrografía la so rede hidrográfica ta marcada pel ríu ibias y los sos afluentes que son pequeños regueros de curtiu percorríu les corradas regueira de vasa el regueirán etc flora y fauna los sos montes tán poblaos de vexetación autóctona hayas carbayos xardones onde hai especies como l'osu el corzu el xabalín etc nos sos ríos abonda la trucha la so riqueza natural fixo que'l conceyu fuera declaráu parque natural de les fontes del narcea ibias y degaña y la so parte noroeste integrar na reserva de muniellos evolución demográfica la so población ye de habitantes ine y los sos principales nucleos de población per númberu d'habitantes son zarréu que ye la villa más poblada de degaña el rebollar trabáu y fondos de vega degaña ye'l conceyu limífrofe de la denominada puerta d'asturies qu'integren amás del conceyu degañés los de cangas ibias y allande a pesar de la situación marxinal del conceyu dientro de la rexón la so evolución foi bien distinta al restu de conceyos del monte asturianu la so economía basada na agricultura tradicional sumió por cuenta de la esplotación minera que torgó non yá la emigración de la xente del conceyu a otres zones sinón que traxo a otru pequeñu númberu de persones del esterior evitando'l despoblamientu al que taría condergáu'l conceyu la so población permanez bien estable dende principios del sieglu xx l'actividá económica ta basada na estracción de mineral y el conceyu tien una media d'edá bien nueva teniendo'l segundu porcentaxe de xente nuevo más altu d'asturies detrás del conceyu de corvera con un de menores de años y cuasi el de mayores de años economía arte tien una interesante arquiteutura popular anque non bien abondosa ente les que vamos estremar distintos tipos d'exemplos arquiteutónicos tantu d'estilu civil como del so estilu relixosu la casa florencio la so estructura ye de casa de dos ales en forma de l con patiu zarráu por un muriu tien un horru nel patiu con cubierta típica de paya que foi sustituyida por cayuela más bono de caltener nun ángulu del patiu ta la capiya de pórticu zarráu con puerta d'arcu de mediu puntu ésta tien amiestu de madera y rexa la capiya tien un retablu barrocu del sieglu xviii dedicáu a la virxe del carmen tamién hai otres talles de los sieglos xiii y xiv la ilesia parroquial de santa maría de zarréu declarada bien d'interés cultural ye de nave única cabecera cuadrada con capiya y sacristía adosada la so estructura ye de sieglos distintos una y bones la cabecera ye del sieglu xiv con bóveda de cañón y del sieglu xvii ye la cubierta en forma de bacica de par y nudiellu esto ye daqué bien raru na arquiteutura asturiana la so decoración ye senciella son rosetas de seis pétalos inscritos en círculos estrelles d'ocho puntes y dellos animales pintaos en negru y colloráu tien dos retablos barrocos doraos y policromados ún ta nel ábside y otru na capiya llateral l'edificiu ta construyíu en sillarejo en parte revocáu con pórticu zarráu a los pies el cristu del trabáu ta na parroquia de san luis de trabáu talla en marfil del sieglu xvi asitiada sobro una cruz de madera nudoso el cristu ye de trés clavos con anatomía delgada pero musculosa cubrir con pañu de plegues y nuedu central tou él bien trabayáu dando una idea de naturalidá ta representáu inda vivu mirando escontra'l cielu cola boca abierta y enseñando los dientes estos tán marcaos na figura tallándolos ta bien trabayáu'l pelo y la barba la obra atópase perbién caltenida anque los brazos nun encaxar nel cuerpu y fálteny dellos deos de la mano nun se sabe cómo llegó esti cristu crucificáu a la ilesia del trabáu referencies enllaces esternos páxina web del conceyu blogue d'esti concechu d'oucidente federación asturiana de conceyos
eilao ye un conceyu d'asturies llenda al norte con bual al sur con samartín d'ozcos al este con bual villayón y allande y al oeste con vilanova d'ozcos y castropol parroquies economía la so economía básase principalmente nel sector primariu con delles esplotaciones ganaderes y cultivos de subsistencia demientres la construcción de la presa de doiras a mediaos del sieglu xx el sector servicios tuvo más puxu pero anguaño ta práuticamente desaniciáu concentrándose los escasos emplegos d'esti sector na capital del conceyu política el partíu que más tiempu tien gobernáu el conceyu dende la restauración democrática en ye'l psoe que tien l'alcaldía dende véase llista de alcaldes d'eilao l'alcalde actual ye leandro lópez que gobierna dende arte nel so caseríu rescampla el del pueblu de santesteba con construcciones tradicionales feches con pizarra que guarden l'armonía col paisaxe del so patrimoniu artísticu destaquen la casa de la llomba o casa armera de monxardín del sieglu xviii estructurada alredor d'un patiu porticáu tien una fachada principal con dos torres qu'enmarquen un cuerpu central les torres tienen trés pisos con vanos qu'aumenten de tamañu dende les saeteres del pisu baxu hasta les balconaes del superior nel centru la fachada abrese la puerta única y con un dintel monolíticu enriba d'ella hai una ventana rematada con arcu de mediu puntu y perriba un pequeñu frontón el patiu con una galería de madera sofitada en pilares ye'l puntu central de la casa nelli tán la entrada la capiella y una escalera que da pasu al pisu superior el santuariu de nuestra señora de pastur construyíu en ye de nave única con cubierta de madera a dos agües y con cabecera cubierta con bóveda de mediu cañón nella pueden vese pintures populares repartíes en trés fileres de cinco escenes enmarcaes por cenefes floreaes nes que se representen los misterios del rosariu tien un retablu del barrocu popular del sieglu xviii nel que destaca la imaxe de la virxe de pastur ye una imaxe na que sólo tán representaes con forma les partes de la virxe que queden a la vista cabeza y manes y la figura del neñu a la vera'l santuariu hai un texu centenariu conocíu como'l texu de pastur la ilesia que tenía sío restaurada en y foi destruyida por un fueu en que namái respetó la zona de la sacristía dempués de les reparaciones volvió a abrise en la ilesia parroquial de nuestra señora de buyaso l'elementu arquiteutónicu más singular ye una piedra con inscripciones en lletra visigótica dispuestes en círculu arrodiando una cruz que ta fechada ente los sieglos viii y x nel interior hai dellos retablos el del altar mayor el más importante ye del sieglu xvii y tien una estructura conformada por dos pisos de trés cais caún separtaos por columnines decoraes con estríes helicoidales la ilesia parroquial de santa leocadia n'eilao los elementos de más valir son los sos retablos el principal ye'l del cristu crucificáu qu'inclúi una talla gótica de san xuan de los sieglos xivxv el del presbiteriu ta dedicáu a la patrona del pueblu la virxe del carmen ye doráu y policromáu y ta arrodiáu de relieves que representen a santos cola particularidá de que toos ellos van vistíos col hábitu carmelita orde a la que pertenecía la ilesia referencies enllaces esternos páxina web del conceyu eilao
el franco ye un conceyu del occidente d'asturies asítiase ente los ' y ' de llatitú norte y los ' y ' de llonxitú oeste del meridianu de greenwich y llenda al norte col mar cantábricu al sur colos conceyos de castropol y bual al este col de cuaña y al oeste col de tapia historia antigüedá el franco nun tien restos d'actividá humana anteriores al neolíticu pero sábese qu'en tola rasa costera hubo presencia humana de la cultura castreña hai gran cantidá de restos alcontráronse seis xacimientos de los que son más destacaos dos el cabu blanco en valdepares catalogáu como gran castru del sector lucense siendo unu de los más grandes con cuatro recintos defendíos por fosos y el d'el arancedo ésti nun foi escaváu curioso sufriendo espoliaciones la dómina romana ta marcada poles esplotaciones auríferas onde fueron alcontraos antiguos trabayos mineros en redol al castru de arancedo onde s'atoparon restos de utillaje alta edá media la edá media déxanos les primeres fontes escrites conocíes de la vida del conceyu na que s'amuesa la particular evolución de los poderes feudales nel occidente asturianu esta dómina vien marcada pola poderosa institución eclesiástica que caltuvo la so influencia nestes tierres hasta la edá moderna en concretu el primer documentu que tien una referencia espresa al conceyu ye'l testamentu del añu de setiembre dau por un supuestu rei ramiro fíu d'alfonso iii y de la reina ximena quien dona una serie d'ilesies nel occidente asturianu ente les que s'inclúin la secus flumen ermezana iuxta miudes ecclesiam sancte eulalie ilesia que suel identificase col llugar qu'ocupa la capiya del revellón na parroquia de miudes una de los aspeutos más interesantes de dichu documentu ye'l relativu a la ordenación territorial del occidente asturianu y la dependencia de los conceyos de los centros relixosos esta forma d'organización quiciabes resulte reminiscencia de la organización del territoriu nel monacato bretón al qu'alude'l parrochiale suevum en concretu no que al conceyu d'el franco refierse la indicada ilesia de santolaya a la que fai mención el documentu incorpora al pie de la ilesia les families que dependíen d'aquella et cum familia sua et cum suis adiecentis tala espresión otra manera repitir nel restu de les ilesies d'occidente asturianu la organización del conceyu nesti tiempu yenos conocida por dos aveniencias y un inventariu recoyíu nel liber testamentorum ovetensis que punxeron supuestamente fin a les disputes ente los señores feudales de la contorna son los documentos conocíos como 'divisio sancta marian et sanctum iohannem' 'divisio suaronem et alvam' y la 'notitia de hominibus de cartavio' documentu esti postreru que contién un curtiu opúsculo que se refier en concretu a la dependencia y xurisdicción de san juan de prendonés sabemos güei al traviés d'estos documentos que'l territoriu del actual conceyu atopábase dependiente del honor de suarón que la so tenencia apoderaba tola rexón ente'l eo y el navia xunto al cual atopábense les mandaciones de cartavio san juan y miudes dependientes d'aquel la mandación de cartavio entendía l'este del actual conceyu hasta'l ríu armazá y el monte arancedo esta mandación foi oxetu de diversos pleitos conocíos como 'agnitio de kartavio' y l'enantes citáu 'divisio sancta maría' tres los cualos y con fundamentu en dos supuestes donaciones conteníes nos documentos 'testamentum froilani velaz' y 'comisum de cartavio' pasa a depender de los obispos d'uviéu paez ser que dicha mandación constituyía un prestimonio o primitivu foru de la santa maría de miudes por coincidir parcialmente'l so territoriu y particularmente pola referencia al abá monio na notitia de hominibus de cartavio lt va pela so parte la mandación de san juan de prendonés dependía de la familia de analso garvixo un ricohome que la so familia exerz una importancia creciente hasta que ye acusáu de subversión mientres la minoría del rei alfonso v paez claro seya que non que dicha mandación ta amestada a la nobleza llocal de la contorna la mandación de santa maría de miudes dependiente del monesteriu de courias ye la más importante de les trés tando venceyada a la mesma como quedó indicáu la de cartavio el llibru rexistro de courias referir con gran detalle a esta postrera significando como arias felix edificó'l monesteriu de santa maría de miudes xunto al ríu ermezana güei ríu armazá darréu'l conde jimeno padre del conde piniolo y la so muyer la condesa aragonte adquirir por compraventa hacia l'añu el conde piniolo jiménez y la condesa aldonza muñoz fixeron donación del monesteriu de miudes con toles sos pertenencies al monesteriu de courias siendo esti unu de los siete monesterios de la fundación inicial del monesteriu coriense lrc vavb conocemos al traviés d'estos documentos munchos datos sobro la vida de los vecinos de les rellaciones de vasallaxe d'aquellos lo mesmo que de los caseríos de la contorna munchos de que los sos nomes permanecen na actualidá asina casam frexenedo freisnedo casam leirana lleirá casata ascarico casata michaellis casata froga casata armetarii casata quimara al pie de ellos los nucleos de población más grandes como la villa de aranceto les dos villes de muices la villa de arvoces que se correspuenden colos actuales llugares del conceyu tamién consta como los fundadores y los sos herederos que participaren en reconquistar tornaron a estes tierres con moros cautivos que fueren emplegáu nel trabayu de les tierres y otros menesteres serviles asina'l conde don froilán de cartavio fai donación nel so testamentu damus adhuc mauros qui a nobis fuerunt captivati nominabus mutarrafe cum filiis suis et falafe et uxore suam noma vagam cum filiis suis baxa edá media tala distribución caltener mientres tola baxa edá media como conocemos pol inventariu de parroquies ellaboráu por orde del obispu d'uviéu gutierre de toledo h nel que se señalen dientro del arciprestalgu de ribadeo les siguientes ilesies san juan de prendonés húsanla a presentar los padrones los diezmos partense la metá l'obispu y la metá'l capellán santa maría de miudes húsala apresentar ye l'abá de courias los diezmos partense d'esta manera la metá llevar l'abá y el capellán un octavu y el beneficiu trés octavos santa maría de cartavio husala apresentar el cabillo d'uviéu los diezmos partense nesta manera la metad lieva el dichu cabillo la otra metad el capellán como queda dichu mientres esti tiempu'l territoriu del actual conceyu tuvo so la dependencia del honor de suarón forma feudal en que'l rei ostentaba la facultá de designación de la tenencia estes facultaes son asumíes polos obispos uvieínos quien tres la donación pol rei alfonso vii del castiellu de suarón y la tierra de ribadeo dependiente d'aquel verificada'l de xineru de adquieren el señoríu de la contorna confiriendo a los sos súbditos el fueru de benavente a esta estensa demarcación de la obispalía dótasey de puebla la de rovoredo anque por cuenta de los intentos del conceyu por debilitar el poder señorial l'obispu decide treslladar poblar a castropol nel senu d'esti conceyu los vecinos d'el franco allega a la eleición de los cargos municipales al traviés del partíu de valdemiudes teniendo derechu a la designación d'unu de los cuatro xueces que dempués del alcalde mayor constitúin les maxistratures cimeres del antiguu conceyu de castropol edá moderna nel sieglu xiv la contorna sigue sol réxime de la obispalía hasta qu'a finales del sieglu xvi el conceyu sumir al procesu desamortizador empecipiáu por felipe ii esti rei precisáu d'ingresos pa desaniciar los gastos causaos poles guerres de relixón da en l'apropiación y enayenadura de los bienes eclesiásticos asina por bulda de de marzu de felipe ii precisáu d'ingresos amplia l'autorización de la curtia cum acceperimus que primeramente afectó a los monesterios asturianos y a la orde de santiago faciéndola estensiva al restu de los bienes eclesiásticos llogrando asina el privilexu de vender o incorporar a la corona dellos señoríos eclesiásticos y en concretu estremaba de la ilesia y vendía perpetuamente villes llugares fortaleces xurisdicciones vasallos montes montes praos cuantos bienes y rentes temporales pertenecíen a ilesies catedrales metropolitanes escolinos parroquiales monesterios cabildros conventos dignidaes hospitales y otros llugares píos los homes de negociu del rei antemanaron cantidaes que depués pretendieron faer efeutivu sobro los derechos xurisdiccionales que los obispos uvieínos ostentaben nel occidente asturianu en munchos casos los vecinos dan en la redención direutamente por aciu la compra de los derechos xurisdiccionales n'otros pela cueta impugnen les ventes o exerciten el derechu de tantéu sobro dichos derechos el conceyu d'el franco nun se benefició primeramente del procesu de redención y nun ye sinón cuando apuraos énte la situación de vese sometíos l'arbitrariedá de la xurisdicción de los nuevos señores dar en exercer el derechu de tantéu sobro dichos derechos xurisdiccionales nel casu d'el franco que nesti casu se intitula de sueru se comisionó a don diego garcía de valdepares poles parroquies de miudes san juan de prendonés mohíces valdepares y el santa maría del monte güei perteneciente al conceyu de tapia pa dar en la redención de les cantidaes adelantraes polos homes de negocios del rei el documentu o cédula conocíu como asientu real fecháu'l de marzu de y qu'encabeza les ordenances del conceyu señala como alonso de camín vendiera la villa de sueru é feligresíes a cuenta de lo que sey debía del asientu del mediu xeneral tomada con él y colos demás homes de negocios de flandes a álvaro flórez de quiñones llogrando'l citáu diego garcía de valdepares del rei felipe ii carta de redención na que se dixebraba la villa de sueru y feligresíes de la dignidá obispal incorporándose a la la so corona y patrimoniu real por aciu la cantidá que paeciera xusta y llogrando asina una serie de mercedes o privilexos con delles condiciones que son otros tantos fueros o privilexos del conceyu la carta de redención ta fechada'l de setiembre de siendo la cantidá satisfecha polos vecinos del conceyu de dos millones doscientos venticinco mil ochocientos siete maravedinos mrs como resulta del espediente abiertu alonso de camín de resultes de diches ventes y calteníu nel archivu xeneral de simancas cjh ig esto supunxo un esfuerciu realmente considerable pa los vecinos quien llograron por aciu emprestos diversos y la constitución de los cotos de boimouro y de sueiro de riba dependientes del marqués de santa cruz y del villar respeutivamente tamién atendíos los bienes que la sede episcopal tenía nel conceyu y de resultes de la negativa a pagar del cabildru y de los socesivos requerimientu que sey dirixeron alcuérdase'l de xunu de pol alcalde mayor faer efeutivu dichos pagos a cuenta de quey correspondía pagar al cobrador de les rentes alonso méndez de santuyano llevador de les sos rentes la posesión del conceyu verificar nel añu énte don pedro galván escribán de númberu vecín de la villa de cebreros siendo executor don juan de grijalba por comisión de los señores del real quedando efeutivamente constituyíu'l conceyu con xurisdicción propia y llevándose a efeutu la redaición de les primeres ordenances que'l so conteníu esacto desconozse siendo les que nos llegaron de el conceyu integróse dientro de la xunta xeneral del principáu so la dependencia del castropol con quien allegaba al nomamientu de representantes y del que s'atopa amestáu conforme indícanos el catastru d'ensenada tocantes a rentes alcabalas millones y demás sieglu xviii les primitives ordenances del conceyu inspiraes nes esistentes nel antiguu conceyu de castropol previnieron la necesidá de xunta añal de los vecinos en conceyu abiertu que debería de tener llugar el día de san pedro y nel que los vecinos arrexuntar en parroquies pa la designación de les xusticies y demás cargos municipales de diches xuntes habíen de salir ocho eleutores o cobres encargaos de la designación d'aquellos que distribuyíense de la manera siguiente cobre pola parroquia de valdepares qu'incluyía la del franco cobre pola de mohíces cobres pola de miudes que se distribuyíen en trés partíos cobre de riba de metanes y de baxo cobre y pola de san juan de prendonés distribuyéndose alternativamente cada dos años col monte cobre y pola de santa maría del monte güei nel conceyu de tapia nes primitives ordenances la eleición debió de faese por sufraxu universal indireutu tal como conocemos güei qu'asocedía nel bual y en castropol sicasí nel añu una xunta de notables dio en el so cambéu instaurando'l sistema de suertes que consistía na introducción nun cántaru de folla de tantes papeletes como eleutores y estrayendo del mesmu un rapazu les correspondientes a los cobres de caúna de les parroquies esta forma d'organización permanez hasta'l d'avientu añu en que son suprimíos estos conceyos abiertos propios de los conceyos de villazgo y magar ye restablecíu por orde ministerial de de febreru de ye definitivamente suprimíu pol real decretu de de payares de con tou marcelino fernández fai constar como a principios del sieglu xix concretamente'l d'avientu de inda tien llugar una xunta en conceyu abiertu nel campu del trabáu na villa d'el franco nesti tiempu según el catastru d'ensenada esistíen nel conceyu cinco batanes de paños trés ferreríes trés mazos de tirar y espalmar el fierro que los sos productos teníen salida pol puertu de viavélez l'informe d'el franco pal diccionariu de martínez marina significa que nel puertu de viavélez pueden entrar barcos de quintales magar pudieren entrar más embarcaciones si tuvieren medios pa fabricar un muelle dientro pa la defensa de les embarcaciones según el mesmu catastru d'ensenada nel franco el pescadores dedicaben la quinta parte del añu a esta actividá y el restu al campu a afitar les colleches ensin les cualos nun se pueden caltener sieglu xix y xx nel sieglu xviii inda quedaben cotos señoriales n'el franco pero nun sería sinón hasta finales del xviii y principios del xix cuando se produz una serie de cambeos a niveles alministrativos y territoriales que van faer qu'empiecen a sumir estos cotos que teníen la so propia xurisdicción dientro del territoriu pa integrase dientro de la xurisdicción ordinaria ye nesti sieglu el xix cuando hai una especie de conceyu itinerante hasta que nel branu de decide treslladase la capital a a caridá dexándolo ende definitivamente nel sieglu xx la guerra civil la dictadura franquista y la democracia tienen pocos sucesu que lu individualicen al respective de la so redolada ye nesta centuria cuando'l conceyu va empecipiar un despegue cola incorporación y especialización nel mercáu agropecuariu parroquies economía fíos nomaos del conceyu garcía de valdepares andrés de la vega infanzón juan siñeriz josé fernández montaña marcelino fernández referencies enllaces esternos páxina web del conceyu el franco wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
la palomba ye una ave domesticada que vien de la palomba xabaz y tien munches variedaes y castres estremándose pol tamañu y el color cuando ye xoven tien el nome de pichón quiciás la carauterística más ablucante desti animal ye'l so aldu quey permite volver al ñeru dende los sitios más llonxanos por esto el ser humanu utilizóla pa unviar mensaxes son les palombes mensaxeres anque anguaño esta praútica volvióse un pasatiempu pa dalgunos la so función foi perimportante na comunicación enantes la invención del teléfonu y el telégrafu esta ave alcuéntrase perbién nel mediu urbanu polo que ye un problema pa ciudaes como venecia ú tuvieron que tomar midíes pola corrosión que provoquen los cagaritos que deterioren el patrimoniu artísticu ya arquiteutónicu de la ciudá la palomba ye tamién un animal con singnificáu simbólicu na biblia noé dexó dir una palomba dende'l arca pa intentar alcontrar tierra firme amás nel nuevu testamentu l'espíritu santu ye una palomba que sey apaez a xesucristu nel momentu bautizáse anguaño la palomba blanca con una rama d'olivar nel picu popularizáu pola obra de picasso ye un símbolu de paz pa dalgunes sociedaes occidentales clasificción y llista d'especies orden columbiformes familia raphidae dodos familia columbidae subfamilia columbinae xéneru columba columba livia columba oenas columba trocaz columba bollii columba junoniae columba leucocephala columba flavirostris columba fasciata columba rupestris columba leuconota columba guinea columba albitorques columba eversmanni columba oliviae columba palumbus columba unicincta columba arquatrix columba sjostedti columba thomensis columba polleni columba hodgsonii columba albinucha columba pulchricollis columba elphinstonii columba torringtoni columba punicea columba argentina columba palumboides columba janthina columba vitiensis columba leucomela columba pallidiceps columba leucocephala columba squamosa columba speciosa columba picazuro columba corensis columba maculosa columba fasciata columba araucana columba caribaea columba cayennensis columba flavirostris columba oenops columba inornata columba plumbea columba subvinacea columba nigrirostris columba goodsoni columba delegorguei columba iriditorques columba malherbii columba larvata columba simplex xéneru nesoenas nesoenas mayeri xéneru streptopelia streptopelia senegalensis streptopelia decaocto streptopelia risoria streptopelia roseogrisea streptopelia chinensis streptopelia turtur streptopelia orientalis streptopelia lugens streptopelia hypopyrrha streptopelia bitorquata streptopelia reichenowi streptopelia decipiens streptopelia semitorquata streptopelia capicola streptopelia vinacea streptopelia tranquebarica streptopelia picturata xéneru macropygia macropygia unchall macropygia amboinensis macropygia phasianella macropygia magna macropygia rufipennis macropygia tenuirostris macropygia emiliana macropygia nigrirostris macropygia mackinlayi macropygia ruficeps xéneru reinwardtoena reinwardtoena reinwardtii reinwardtoena browni reinwardtoena crassirostris xéneru turacoena turacoena manadensis turacoena modesta xéneru turtur turtur chalcospilos turtur abyssinicus turtur afer turtur tympanistria turtur brehmeri xéneru oena oena capensis xéneru chalcophaps chalcophaps indica chalcophaps stephani xéneru henicophaps henicophaps albifrons henicophaps foersteri xéneru phaps phaps chalcoptera phaps elegans phaps histrionica xéneru ocyphaps ocyphaps lophotes xéneru geophaps geophaps plumifera geophaps scripta geophaps smithii xéneru petrophassa petrophassa rufipennis petrophassa albipennis xéneru geopelia geopelia cuneata geopelia striata geopelia placida geopelia maugei geopelia humeralis xéneru leucosarcia leucosarcia melanoleuca xéneru zenaida zenaida graysoni zenaida auriculata zenaida aurita zenaida galapagoensis zenaida asiatica zenaida meloda zenaida macroura xéneru ectopistes ectopistes migratorius xéneru columbina columbina passerina columbina minuta columbina buckleyi columbina talpacoti columbina picui columbina cruziana columbina cyanopis xéneru claravis claravis pretiosa claravis godefrida claravis mondetoura xéneru metropelia metriopelia ceciliae metriopelia morenoi metriopelia melanoptera metriopelia aymara xéneru scardafella scardafella inca scardafella squammata xéneru uropelia uropelia campestris xéneru leptotila leptotila verreauxi leptotila megalura leptotila rufaxilla leptotila plumbeiceps leptotila pallida leptotila battyi leptotila wellsi leptotila jamaicensis leptotila cassini leptotila ochraceiventris leptotila conoveri xéneru geotrygon geotrygon lawrencii geotrygon carrikeri geotrygon costaricensis geotrygon goldmani geotrygon saphirina geotrygon caniceps geotrygon versicolor geotrygon chiriquensis geotrygon veraguensis geotrygon albifacies geotrygon linearis geotrygon frenata geotrygon chrysia geotrygon mystacea geotrygon violacea geotrygon montana xéneru starnoenas starnoenas cyanocephala xéneru caloenas caloenas nicobarica xéneru gallicolumba gallicolumba luzonica gallicolumba criniger gallicolumba platenae gallicolumba keayi gallicolumba menagei gallicolumba rufigula gallicolumba tristigmata gallicolumba jobiensis gallicolumba kubaryi gallicolumba erythroptera gallicolumba xanthonura gallicolumba stairi gallicolumba sanctaecrucis gallicolumba salamonis gallicolumba rubescens gallicolumba beccarii gallicolumba canifrons gallicolumba hoedtii gallicolumba norfolciensis xéneru trugon trugon terrestris xéneru microgoura microgoura meeki subfamilia otidiphabinae xéneru otidiphaps otidiphaps nobilis subfamilia gourinae xéneru goura crowned pigeons goura cristata goura scheepmakeri goura victoria subfamilia didunculinae xéneru didunculus didunculus strigirostris subfamilia treroninae xéneru phapitreron phapitreron leucotis phapitreron amethystina phapitreron cinereiceps xéneru treron treron fulvicollis treron olax treron vernans treron bicincta treron pompadora treron curvirostra treron griseicauda treron teysmannii treron floris treron psittacea treron capellei treron phoenicoptera treron waalia treron australis treron calva treron pembaensis treron sanctithomae treron apicauda treron oxyura treron seimundi treron sphenura treron sieboldii treron formosae xéneru ptilinopus ptilinopus cinctus ptilinopus alligator ptilinopus dohertyi ptilinopus porphyreus ptilinopus marchei ptilinopus merrilli ptilinopus occipitalis ptilinopus fischeri ptilinopus jambu ptilinopus subgularis ptilinopus leclancheri ptilinopus bernsteinii ptilinopus magnificus ptilinopus perlatus ptilinopus ornatus ptilinopus tannensis ptilinopus aurantiifrons ptilinopus wallacii ptilinopus superbus ptilinopus perousii ptilinopus porphyraceus ptilinopus pelewensis ptilinopus rarotongensis ptilinopus roseicapilla ptilinopus regina ptilinopus richardsii ptilinopus purpuratus ptilinopus chalcurus ptilinopus coralensis ptilinopus greyii ptilinopus huttoni ptilinopus dupetithouarsii ptilinopus mercierii ptilinopus insularis ptilinopus coronulatus ptilinopus pulchellus ptilinopus monacha ptilinopus rivoli ptilinopus solomonensis ptilinopus viridis ptilinopus eugeniae ptilinopus iozonus ptilinopus insolitus ptilinopus hyogaster ptilinopus granulifrons ptilinopus melanospila ptilinopus nanus ptilinopus arcanus ptilinopus victor ptilinopus luteovirens ptilinopus layardi xéneru drepanoptila drepanoptila holosericea xéneru alectroenas alectroenas madagascariensis alectroenas sganzini alectroenas pulcherrima xéneru ducula ducula poliocephala ducula forsteni ducula mindorensis ducula radiata ducula carola ducula aenea ducula perspicillata ducula concinna ducula pacifica ducula oceanica ducula aurorae ducula galeata ducula rubricera ducula myristicivora ducula rufigaster ducula basilica ducula finschii ducula chalconota ducula pistrinaria ducula rosacea ducula whartoni ducula pickeringii ducula latrans ducula brenchleyi ducula bakeri ducula goliath ducula pinon ducula melanochroa ducula mullerii ducula zoeae ducula badia ducula lacernulata ducula cineracea ducula bicolor ducula spilorrhoa ducula luctuosa xéneru lopholaimus lopholaimus antarcticus xéneru hemiphaga hemiphaga novaeseelandiae xéneru cryptophaps cryptophaps poecilorrhoa xéneru gymnophaps gymnophaps albertisii gymnophaps mada gymnophaps solomonensis referencies enllaces esternos páxaros
gozón ye un conceyu d'asturies llenda al norte col mar cantábricu al sur con corvera al oeste con avilés y al este con carreño xeografía ye'l conceyu más septentrional de la rexón y en él alcuéntrase'l cabu peñes parroquies economía ver tamién conurbación d'avilés faru san xuan biblioteques públiques en gozón referencies enllaces esternos páxina web del conceyu federación asturiana de conceyos gozón en el alfoz de gauzón wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
grandas de salime ye un conceyu allugáu nel estremu suroccidental d'asturies llenda al norte colos conceyos de santalla d'ozcos samartín d'ozcos y pezós pal este col d'allande y pal sur y pal oeste cola provincia de lugo parroquies historia salime antigua capital del conceuo güei inundáu pol embalse de salime chao samartín importante castru na parroquia de grandas economía center fíos nomaos del conceyu manuel abad queipo fernando queipo de llano domingo pérez de barcia referencies enllaces esternos páxina web del conceyo federación asturiana de conceyos premiu al pueblu exemplar d'asturies wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
grau ye un conceyu d'asturies una parroquia de dichu conceyu y una villa de dicha parroquia capital del conceyu el conceyu llenda al norte con candamu y les regueres al este con proaza santo adriano y uviéu al sur con teberga y tameza y al oeste con miranda y salas cuenta con una población de historia prehistoria y romanización los restos más antiguos del conceyu daten de la edá del bronce de la edá del fierro queden dalgunos pocos restos como dellos recintos castreños qu'en realidá nun son más que simples peñeos fortificaos de la dómina romana a pesar de la bayura de restos en conceyos próximos malapenes hai testimoniu esto ye en parte debío a que la distribución actual de la población ye mui distinta de la d'entóncenes edá media sí tenemos empara restos del poder feudal como son les torres fortificaes de villanueva báscones y la torre de cuaya ye na alta edá media cuando mos llega una gran cantidá de documentación lo que ye evidente ye que n'aquella época lo qu'entendemos por grau nun constituyía una unidá ya que lo que güei se conoz como grau repartíase ente trés territorios mui estremaos prámaro salcéu y vayu o grau nun sería hasta'l sieglu xiii cuando se constituya la puebla qu'abarca a les trés unidaes de población y amás espúrrese hasta candamu la nueva villa recibirá'l nome d'ún de los territorios que la conforma el conceyu y la diócesis uviedina llegarán a un acuerdu nel repartu de rentes la villa instálase nun llugar ricu y frecuentáu nes rutes del camín de santiago ye polo tanto una villa típica del camín con una estructura de cai central y cases a los llaterales la villa tenía muralla y fuexu y consiguió un gran desenrollu llegando a ser una de les más importantes d'asturies foi una villa baturicia que selló xermandía con diferentes conceyos y rexones próximes nel sieglu xiv grau nun pudo quedar fuera de la influyencia de los grandes señoríos debío a qu'entró a formar parte de les tierres del conde alfonso bastardu d'enrique ii de castiella un sieglu dempués pasó a la familia quiñones nun algamará la so autonomía hasta finales del sieglu xv anque l'ayuntamientu siguió baxo'l control qu'exerció'l poder de forma unillateral hasta'l sieglu xviii pese a la fuerte oposición vecinal edá moderna nel sieglu xvi cola desamortización eclesiástica de felipe ii d'españa delles xurisdicciones señoriales cambiaron de manes asina el cuetu de peñaflor foi remíu polos sos habitantes y el cuetu de priañes pasó al traviés de la compra a la casa de dasmarinas como munchos más que fueron cambiando de manes foi nel sieglu xviii cuando los moscones ofrecieron al rei una cantidá a cambiu de que pudieren escoyer a los sos cargos conceyales ya que tuvieren acaparaos por unes poques families per sieglos será l'audiencia d'uviéu la que fallará a la escontra del monopoliu d'estes families en y la cancillería confirmarálo en pero sicasí siguirán esistiendo numberosos cuetos nesta zona que queden fuera de la xurisdicción ordinaria y son competencia direuta d'un señor nesta época subsisten entá los siguientes cuetos el cuetu de la mata el cuetu de peñaflor el cuetu de san xuan el cuetu de cabruñana etc sieglu xix endelantre nel sieglu xix asocedieron dellos fechos importantes la guerra del francés presentó nel conceyu un protagonismu especial creóse un reximientu con mozos del llugar que llevaba'l nome del conceyu y que foi unviáu a lluchar lloñe del so territoriu la villa foi invadida cuatro vegaes y esto tuvo consecuencies fatales nel so patrimoniu artísticu les principales amarraces del principáu tuvieron llugar nel escobiu de peñaflor llugar que tamién tuvo importancia nes guerres carlistes otru fechu destacable son los cambeos na configuración alministrativa grau adquier a finales del sieglu xix la mesma configuración d'anguaño asina candamu que taba amestáu a grau tenta la so dixebra que llogrará a finales de sieglu tamién nesta centuria incorpórense dafechu a la so xurisdicción los cuetos señoriales na primer metá del sieglu xx grau vivió una época de prosperidá impulsada poles comunicaciones ferries convirtióse nun centru esportador de productos agrícoles y ganaderos de primer orde la puxante situación fixo sobresalir al pueblu perenriba d'otres llocalidaes españoles contemporanies y atrayó muncha población como centru comercial d'importancia concentráronse na población servicios alministrativos y bien d'establecimientos comerciales y d'ociu los hoteles cabarets cafés cines y teatros complementaben l'atraición que proporcionaba'l puxante comerciu llocal y que proporcionaron cierta sonadía al pueblu per décades por mor de la so situación cercana a uviéu y na asturies central grau foi afeutáu polos fechos de la revolución de más tarde na guerra civil española quedóal entamu dientro de territoriu republicanu foi por embargu tomada bien ceo poles columnes gallegues sublevaes de teijeiro qu'usó'l conceyu como cabeza de llanza pa la ruptura del sitiu a uviéu a partir de la metá del sieglu xx grau especializóse nuna ganadería de tipu llacteu col abandonu de les sos zones agrícoles y con una escasa industrialización xeografía xeografía política parroquies situación na tabla siguiente represéntase la llocalización n'asturies del conceyu de grau al traviés de la representación de les llendes colos sos conceyos vecinos xeografía física el conceyu de grau poseye grandes diferencies en cuantes a la xeografía física la so parte norte alcuéntrase na franxa llitoral asturiana dominada por estensos valles y montes de poca altitú mentes que la parte sur afáyase inmersa en plena cordelera cantábrica llegando a algamar altitúes importantes como la del picu la berza con cuasi metros sobre'l nivel del mar esti incrementu d'altitúes que van dende los metros hasta los day a esti conceyu una guapura incomparable pudiendo observar paisaxes mui estremaos fauna y flora cola vexetación de clima oceánicu podemos esfrutar de viesques pergrandes de castañales carbayos fayes abeduriu xardones fresnos salgueru amás de numberosos árboles monumentales el color verde característicu de la vexetación ye consecuencia de la fescura d'esta tierra ente la so fauna destaquen el xabalín gatu montes llobu esguil llóndriga papalba erizu jineta martalena curuxa ratoneru común melandru foín venáu dicen qu'antaño viose dalgún urogallu y dacuando dalgún osu pardu per otru llau tocantes a artrópodos la ribera del ríu cubia alluga gran riqueza de llibélules y los sos praos aproven de bayura de caparines tesis doctoral sobro les especies botániques del conceyu de grau y estremeros sobro la flora del conceyu de grau redáctase una tesis doctoral tesisuniversidá d'uviéu departamentu de bioloxía d'organismos y sistemes denominada estudiu de la flora y vexetación vascular del conceyu de grau principáu d'asturies y les sos contornes que'l so autor ye dr juan josé lastra menéndez catedráticu de botánica de la universidá d'uviéu isbn que na so presentación diz estúdiase la flora y vexetación vascular del conceyu de grau el de tameza y de les contornes dambos que tán asitiaos na zona central asturiana realízase un catálogu florístico qu'almite pa la zona taxones distintes de los cualos son nuevos pal territoriu d'estudiu realiza un analís de la vexetación qu'entiende a los montes carbes turberes y pacionales tamién s'inclúin les plantes cultivaes y señálense los usos populares farmacolóxicos d'interés apícola y otros de los taxones más conocíos xardín de caparines y polinizadores agües del cubia inauguráu en na redolada fluvial y llacustre del ríu cubia el xardín contién les necesaries plantes güespedes y nutricies por que les caparines puedan desenvolver el so ciclu vital completu y tamién plantes nectaríferes ornamentales para los inseutos polinizadores tamién tien dende una instalación novedosa foi fecha pal abellugu de munchos inseutos beneficiosos pa l'agricultura con texto esplicativu de la so función estos elementos pueden ser tueros y maderes con perforaciones de distintos diámetros y fondura cañes corteces en descomposición bambú sabugu lladriyos con buecos de distintos tamaños piedres apiladas piñes etc tou ello puede sirvir d'agospiamientu a infinidá d'inseutos principalmente polinizadores como aviespes y abeyes solitaries tamién a tijeretes maruxos coleópteros polo xeneral y crisopas que son depredadores de pulgones y otres plagues estes instalaciones faciliten a los inseutos los buecos necesarios que cada vez son menos frecuentes na naturaleza y construcciones rurales pa poder reproducise y envernar la diversidá de habitáculos dexa completar los sos ciclos vitales a una gran variedá d'especies asina por casu a les arañes y mantis atráenyos los lladriyos y les tijeretes prefieren paya y concos de folla invertíos hidrografía el ríu principal del conceyu de grau ye'l ríu nalón que percuerre la parte norte mui cerca de la capital el siguiente ríu n'importancia ye'l cubia que cuerre pela propia villa arrodiáu d'un guapu paséu fluvial y que finaliza siendo afluente del nalón siguíu d'esti el ríu sama tamién afluente del nalón percuerre la parte este del conceyu amás tamién cuerren pel conceyu'l ríu veiga y el ríu las varas la villa ta trevesada por otros ríos como son el rodaco y el martín dambos ríos de poca importancia sacante cuando vienen con crecida evolución demográfica del conceyu de la villa de les parroquies toponimia política economía arte capiella de los dolores palaciu de mirandavaldecarzana palaciu fontela deporte club deportivo mosconia equipu de fútbol club patín areceselecinco equipu de oquei pilier rugby club equipu de rugbi club rítmica ékas equipu de gimnasia ritmica ximnasia moscones ilustres adolfo prieto álvarez empresariu valentín andrés álvarez escritor ramón areces fundador d'el corte inglés isidoro álvarez presidente del conseyu d'alministración d'el corte inglés fernando beltrán poeta julio de la fuente direutor de cine amado gonzález hevia favila pintor pepín fernández fundador de galerías preciados hugo fontela pintor santi pérez ciclista manuel pedregal ministru de la i república española y gobernador d'a coruña ignacio piñeiro autor d'asturies patria querida y fíu d'un emigrante de grau óscar vázquez martins karateka campeón del mundu n'kumite toni sánchez xugador de oquei xosé ambás etnólogu presentador de la tpa y cantante del grupu musical tuenda diana sánchez presentadora de tv noemi alonso cantante de tonada eliseo nicolás alonso maestru acebacheru juan de la fuente pintor y escultor museos muséu etnográficu de grau muséu etnográficu de grau ya de lhistoria de grado feria ya mercáu muséu etnográficu de sama ver tamién baronía de grau marquesáu de la veiga d'anzu cementeriu de grau referencies enllaces esternos páxina web del conceyu imáxenes d'asturies grau tinéu y tameza revista histórica de grau cultura asturiana grau documentu esplicativu sobre los escudos del conceyu wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
ibias ye un conceyu d'asturies llenda al norte cola provincia de lugo y con allande al este con degaña y cangas del narcea al sur con peranzais y candín provincia de lleón y al oeste con lugo xeografía el conceyu d'ibias con km ye'l sestu de mayor estensión d'asturies alcuéntrase nel estremu surocidental de la comunidá llenda al este col conceyu de cangas del narcea al nordeste col conceyu d'allande al norte y occidente cola provincia gallega de lugo y al sur con lleón parroquies cecos a estierna marentes piliceira san cremente santantolín sena seroiro taladriz tormaleo economía referencies enllaces esternos páxina web del conceyu páxina de la parroquia de tormaleo premiu al pueblu exemplar d'asturies
illas ye un conceyu d'asturies llenda al norte con castrillón y corvera al sur con les regueres y llanera al este con corvera y llanera y al oeste con candamu historia edá antigua esti territoriu tuvo venceyáu al desenvolvimientu históricu de la contorna d'avilés hai escasez de xacimientos arqueolóxicos de los tiempos prehistóricos ya inclusive para los primeros sieglos de la historia d'asturies nesti vastu periodu vamos señalar namái los dos necrópolis tumulares de la reigada y el cerru de la peña nun tenemos noticies d'esti espaciu territorial hasta'l periodu altomedieval la primer referencia ta fechada nel nel testamentu d'ordoño i faciendo referencia a la so ilesia parroquial edá media y moderna nun va ser hasta'l sieglu xi cuando atopemos documentación asina atopamos a los poderosos condes piniolo y aldonza faciendo una donación al monesteriu de san vicente d'uviéu de la villa de viesca esto infórmanos sobro la pertenencia de viescas al estensu territoriu de gozón o lo que ye lo mesmo al espaciu controláu pol famosu castiellu poro los actuales términos conceyiles d'illas topábense entós integraos na demarcación altomedieval de gozón nel sieglu xii va ser la mitra d'uviéu y el monesteriu de san vicente les dos instituciones que la so presencia patrimonial ta meyor documentada pero tamién l'aristocracia llaica tópase presente nes propiedaes d'illas nestes feches van apaecer les families valdés y alas avilés yá ye una villa puxante y debió de xenerar un procesu disgregador que condució a l'apaición de demarcaciones más pequeñes illas corvera castrillón gozón nun va ser hasta'l sieglu xiii cuando fernandu iv inclúi illas a la villa avilesina como tierres de la so alfoz pero esti sometimientu nun debía de tar exentu de tensiones como lo demuestren los fondos del archivu d'avilés la dependencia d'illas respeuto d'avilés non yá tuvo marcada pol enfotu d'autogobiernu de les sos xentes sinón que tuvo que soportar les inxerencies de la familia quiñones estes interferencies van siguir mientres el sieglu siguiente nos sieglos modernos nun hai grandes tresformamientos les tierres d'illas caltener so la xurisdicción d'avilés les sos actividaes son agraries y les sos caseríos rurales mientres estos sieglos illas debió de tener latentes les sos antigües mires d'independencia edá contemporánea va ser nel sieglu xix cuando se noten les sos ganes d'independencia y en l'alcalde d'illas nomáu n'avilés nun ye almitíu pol pueblu d'illas teniendo problemes constantes con avilés nun va ser hasta l'afitamientu del réxime constitucional cuando illas algame la so reclamada llibertá municipal axuntándose'l so conceyu nel pórticu de la ilesia de santuyano sía comoquier esti conceyu siempres va tar xuníu en toles sos fases a la evolución histórica d'avilés nel sieglu xx hai un fenómenu a destacar y ésti ye la instalación d'ensidesa na ría d'avilés nos años cincuenta y la industria complementario que traxo una evolución de la contorna y a la so contorna entá nos llama l'atención la evolución tan distinta d'esti conceyu respeuto al restu de la redolada especializándose na producción agraria y nun integrándose direutamente na rede industrial de la contorna anque sí influyó indireutamente nella col suministru de mano d'obra xeografía les sos principales víes de comunicación son l'as que xune avilés con candamu y traviesa el conceyu de norte a sur y ye la so principal arteria hai una gran cantidá de carreteres comarcales y locales ta a una distancia de la capital del principáu uviéu de quilómetros la topografía del conceyu ye bien accidentada con fuertes desniveles y poques tierres llanes predominando los montes de poca altor cubiertos d'arboláu la so mayor elevación ye'l picu friera o bufarán de metros el restu del territoriu atopar ente los y los ente frecuentes pindios parroquies economía evolución demográfica illas tuvo a principios del sieglu xx una elevada ocupación d'alredor persones si tenemos en cuenta la topografía tan accidentada del so territoriu la so emigración foi lenta pero constante en la so población amenorgárase a habitantes a partir d'esta fecha y debíu al desenvolvimientu industrial d'avilés va incidir positivamente na evolución demográfica del conceyu yá que dexa a la so población movese a trabayar pero ensin camudar el so llugar de residencia esto fixo qu'illas volviera crecer y ente y los sos efectivos xubieren a los pero eso nun quedaría asina había un nuevu cambéu por cuenta de la crisis qu'afectó al sector industrial garré los sos efectivos en quedaron amenorgaos a habitantes la so población atópase bien avieyada predominando les persones mayores de años yá que la so última emigración afectó a la fase adulta dexando por tantu bien amenorgada la so población de menores de años política nel conceyu d'illas dende el partíu que más tiempu gobernó fueron el pp vease llista d'alcaldes d'illas l'actual alcalde sicasí ye alberto tirador d'ixba quien gobierna dende arte los sos monumentos más destacaos atopar na villa del conceyu asina tán la ilesia de santuyano l'edificiu actual llevantar nel llugar qu'ocupaba un templu medieval la so estructura ye de planta de cruz llatina con torre cuadrada a los pies l'esterior de la nave ta percorríu por contrafuertes los pies y un llateral tienen pórticu con columnes que fuelga sobro un zócalo tollo en piedra la torre ye de planta cuadrada con escases ventanes ta construyida en mampostería y sillar pa les esquines amás tien una cornisa bastante pronunciada l'interior de la nave cubrir con bóveda de lunetos y d'arestes nel cruceru y a los pies tien el coru cubiertu de madera nos brazos del cruceru atopen dos sepulcros senciellos y d'arcu de mediu puntu el de la derecha ye góticu del sieglu xiv ta llabráu nun relieve bien planu nel que s'asoceden arcos bien apuntaos col intradós trilobulado el de la izquierda apaez decoráu con motivos heráldicos con escudos dalgunos bien foliaos el cantu cimeru de la caxa ta decoráu con un frisu modulado del que salen fueyes el palaciu de bárcena ta formáu por una serie d'edificios que s'enserten formando un conxuntu nel que vamos dir falando de cada unu d'ellos por separáu la torre de planta cuadrada tien una construcción más residencial que militar una y bones los vanos son amplios y abondosos cosa que nes construcciones militares apenes esisten siendo sustituyíes por saeteras ye una edificación de dos pisos con bufarda ta construyíu en mampostería y sillería pa les esquines y el so teyáu ye a cuatro aguaes la capiya ye senciella y de planta rectangular tien una puerta adintelada sobro ella l'escudu cuartiáu en cruz con timbre de yelmu empenachado la vivienda allegante a la torre tien meyor calidá constructiva los vanos son enmarcaos por grandes lloses de piedra nel pisu principal hai dos balcones y una galería con antepechu de madera tien un segundu volume pegáu al anterior que ye bien senciellu y modestu tou esti conxuntu ta cerráu por un muriu de piedra que da una idea defensiva pero ye de baxu altor lo carauterístico d'esta casa ye la cencellez y la falta de ornamentación esto fai difícil precisar la fecha de la so construcción yá que nun tien un estilu predominante nel que pueda basase el so datación histórica anque paez que foi construyíu en delles fases distintes hasta contemplar el conxuntu como s'amuesa anguaño fiestes diremos destacar según los sos nucleos de población en la callezuela el día de xineru santuyano el domingu siguiente al día de junio san antonio de padua y el primer domingu de xunetu la sacramental en la peral el día de febreru les fiestes de les candeles onde se canta l'himnu del pueblu el primer domingu d'agostu les fiestes de san jorge en calavero'l primer fin de selmana de setiembre ye la fiesta folclórica asturiana del cristu del socorru en taborneda el domingu siguiente al de xineru ye la fiesta de san antonio abá en piniella domingos tres el domingu de pascua ye la fiesta del espíritu santu en sanzadornín el domingu anterior al de setiembre fiesta de los remedios referencies enllaces esternos páxina web del conceyu illas en el alfoz de gauzón
llanera ye un conceyu d'asturies lenda'l norte con xixón y corvera al sur con uviéu al este con xixón y siero y al oeste con illas y les regueres la so capital posada allúgase a km d'uviéu d'avilés y de xixón cunta con una población de habitantes ine ente los servicios más importantes d'esti conceyu destaquen el ferrocarril de renfe en llugo villabona y ferroñes l'institutu d'enseñanza secundaria en posada la so importante estaya industrial colos polígonos de silvota asipo y parque teunolóxicu d'asturies amás del centru penitenciariu d'asturies historia prehistoria y dómina romana tien restos arqueolóxicos del paleolíticu inferior y mediu tamién poseye restos d'estructures tumbulares de la dómina neolítica hai restos romanos que na so primer estructura foi un castru pero la falta d'escavadures arqueolóxiques fai abegoso la so datación los principales castros son la coroña peña menéndez el cantu san pedru el cuetu y el picu cogolla el más estudiáu foi'l cantu san pedru que lu pon más como noyu aglutinador d'un territoriu con calter defensivu la invasión romana fizo del territoriu de llanera ún de los más importantes tiénense noticies del noyu de lucus asturum que yera un enclave alministrativu importante y taba arreyáu con toles víes de comunicación edaes media y moderna na edá media hai una gran cantidá de documentaciones que mos informen sobro les ventes o donaciones qu'hebo nesti territoriu nesta dómina hebo dellos monesterios como los de san pelayo santa maría de la vega y san vicente pero si hebo ún que destacó foi'l de la ilesia mayor d'uviéu que va enantanndo los sos territorios gracies a donaciones de dos reis alfonsu iii y ordoñu ii la culminación del so poder so estes tierres aportaría coles donaciones realizaes pola reina doña urraca que dona a l'ilesia d'uviéu tol territoriu de llanera pelos sieglos xiv y xv l'alministración de les tierres de llanera taba venceyada a les de les regueres que pertenecíen al obispu d'uviéu ésti encomendaba la so alministración a una presona llamada encomenderu que yera polo xeneral un noble destacando ente ellos don rodrigo álvarez de les asturies o pedro menéndez de valdés esta familia destaca pol so apoyu a la corona y tuvieron nesti cargu d'encomenderos hasta bien entráu el sieglu xiv esti sistema de gobiernu tevo dellos problemes qu'afecharon col alcíu del sieglu xv que se conoz como la rebelión de los esconxuraos nomada asina porque los habitantes fartos de los abusos del encomenderu apoderánronse del so representante faciéndoy oxetu de veyures polo que l'obispu respondió cola descomunión de les xentes del conceyu pesllando les illesies esta situación duraría cuatro años hasta la muerte del obispu col nuevu obispu llegaríen a un alcuerdu prestando xuramentu de nun rebelase llevantándoyos el castigu de la descomunión ye nel sieglu xvi demientres el reináu de felipe ii cuando'l conceyu pasa a incorporase a la corona la ciudá d'uviéu merca'l territoriu ensin cuntar cola participación vecinal esti cambéu nun produxo denguna meyora pa les xentes yá qu'hebo enterrios de contino col ayuntamientu d'uviéu estos problemes siguieron asocediendo pelos sieglos xvii y xviii anque de diferente xeitu ya que los llazos que xuníen a llanera y uviéu son ca vegada más febles esto afayámoslo a la hora de nomar cargos ya que'l consistoriu uvieín tenía una potestá ca vegada más reducida nesti sieglu xviii y yá a entamos del xix hai que destacar la guerra peninsular onde delles persones del conceyu foron deportaos a francia como prisioneros de guerra esta zona foi un llugar de pasu que se repetiría demientres la i guerra carlista sieglu xix n'alantre nel sieglu xix llanera pescancia la so independencia d'uviéu y afita la so capital en posada correspondiéndoy l'asientu númberu na xunta xeneral d'asturies dalgo que destaca ye la importancia que va ganando esti conceyu como vía de comunicación y a esto escomencipiósey a xunir una industrialización incipiente instálense industries como cerámica guisasola una fábrica d'esplosivos españamientos mineros en ferroñes otru asocedimientu foi la instalación de la llinia de ferrocarril lliónxixón que convirtió a villabona nún importante noyu ferroviariu en llanera dio'l trunfu al frente popular y tres el llevantamientu l'exércitu permaneció fiel a la república llanera foi tomada n'ochobre de al final de la guerra d'asturies pero continuaron dempués delles aiciones guerrilleres en hai un gran puxu industrializador naugúrense'l polígonu de silvota pero la cris de los años setenta tamién afeutó a esti conceyu col pieslle de delles industries hai que destacar un resurdimientu a finales del sieglu xx y entama a instalase un nuevu polígonu industrial el d'asipo allúgase ellí tamién mercasturias y el parque teunolóxicu d'asturies algamando un gran desenrollu non sólo industrial sinón residencial xeografía esti conceyu tien una extensión de y una población de habitantes y sus principales nucleos por númberu d'habitantes son su capital posada lugo de llanera villabona pruvia y san cucao el so tarrén ye predominantemente llanu el conceyu ocupa parte de la llanera que s'enanta al norte d'uviéu tien pequeños accidentes ente los que destacamos santufirme el fresni y el gorfoli de metros que ye'l so máximu altor la mayor parte del so tarrén dedícase a pación y sífuey n'enantu l'usu forestal les sos especies arbories son el pinu y l'ocalitu dientro les alóctonesy la castañal y el carbayu nes autóctones dedícase poca estensión al cultivu destacando la pataca y el maíz la so ganadería ye mayoritariamente bovino dalgo qu'hai que destacar nesti conceyu ye la estaya servicios el so ríu más importante ye'l nora que separta llanera d'uviéu tien numberoses ñores como'l zalandrón los gafares y el robléu parroquies evolución demográfica pesie al so privilexáu allugamientu vivió dedicáu a l'actividá agraria al quedar excluyida del desenrollu económicu industrial presentando una evolución demográfica semeyante a los más de los conceyos rurales nos primeros años del sieglu xx gana en población habitantes aportando al so máximu de población con emprimando un procesu de retrocesu que nun apararía hasta nesta data la so situación camuda pos se ve metida nel área de construcción del centru d'asturies los sos dos mayores noyos llugo y posada tienen un fuerte puxu como zona residencial teniendo un incrementu de población de persones algamando'l conceyu una población de habitantes esti procesu diera llugar a una pirámide de población onde les persones menores de años son el soperando en dos puntos la media rexonal y en más de cuatro puntos a les mayores de años no tocante a la so emigración sí la tevo ya qu'hai que tener en cuenta que nún prencipiu foi un conceyu rural y afectóy na mesma medida qu'a otros conceyos rurales la so emigración foi mayoritariamente a américa cuba y arxentina mientes que de magar la emigración empobinose a países del centru d'europa la estaya servicios ye la más importante na so economía y ocupa'l mayor númberu de los sos habitantes sobresal el comerciu siguío pela hostelería el tresporte o comunicaciones dalgo de lo qu'hai que destacar de llanera ye que tien una gran concentración de fábriques que s'alcuentren nos polígonos de silvota que ye de propiedá pública y el d'asipo de propiedá privada en llanera tán tamién mercasturias y el parque teunolóxicu d'asturies política nel conceyu de llanera de magar el partíu que más tiempu gobernara fora'l pp col actual alcalde josé avelino sánchez a la tiesta dende ver llista d'alcaldes de llanera fuentes ministerio del interior y federación asturiana de conceyos economía arte ente la gran cantidá de padrimuñu artísticu del conceyu destacaremos lucus asturum d'esti antiguu asentamientu román hai cantidá de restos piedres llabraes fegurines femenines de bronce medalles too ello caltenío nel muséu arqueolóxicu d'asturies la ilesia parroquial de san miguel de villardebeyo del sieglu xv na so capiella mayor emplégase una dolosía que reutilizose d'otru edificiu que perteneció pol so estilu a la época de la monarquía asturiana ta construyida so otra anterior que debió de quedar en ruines y a metá del sieglu xix reféxose dafechu el templu ye de planta rectangular cabecera cuadrada y torruxón campanariu a los pies con pórticu énte la puerta el so interior alcuéntrase dixebráu en dos naves separtaes por triple arcada so pilares la nave mayor ye amplia y bien alluminada la menor ye más estrencha créyese que la so dimposición de planta esteoeste y la utilización del pilar cuadráu guarden retrañíu de la construcción antigua la ilesia de santiago d'arlós ye monumentu históricu artísticu ye una obra clásica del románicu rural d'una sola nave y cabecera cuadrada típica asturiana la portada principal ye d'arcu de mediu puntu con dos archivoltes con decoración de xerra lo más destacáu de la portada son los dos capiteles l'esquierdu tien dos caballeros que porten en mán un falcón y el derechu más estragáu amuesa un cuadrúpedu aláu ente la nave y el presbiteriu ellévase un arcu de trunfu con dos archivoltes semicirculares que sofiten en tres capiteles en realícense obres de restauración qu'elimina l'enfoscáu dexando la piedra a la vista torre valdés ye monumentu histórico artísticu debío a les reformes realizaes nel sieglu xx tien un cambéu de fisonomía la cobierta de teya a cuatro vertientes sustitúise por un remate almenáu y tanto na torre como nel cuerpu ábrense grandes vanos góticos podríen corresponder a la so construcción orixinal les saeteres del pisu soperior equí alcuéntrase l'escudu d'armes de los valdés lleón castiella y bernaldo de quirós el palaciu de villanueva ye monumentu histórico artísticu del sieglu xvii obra barroca qu'enxeta perfeutamente na fisonomía de la llanera de san cucao la fachada tien un cuerpu central de dos pisos con torres cuadraes y tres balcones enrasaos con entepechu de barrotes les torres son pesaes y macices de cuatro pisos separtaos por impostes y llucen los escudos d'armes llabraos en granitu ente los balcones del tercero la espideza de la s decoración ye total les muries son de mampostería y siellareyu con siellar nes corneyales puertes y ventanes nel interior alcuéntrase'l patiu que ta cuasi arruináu con columnes cayíes y invadíu pola xinesta había escalera de piedra con barandiella de maera que da accesu a la planta noble presidida pol gran salón con tres balcones la capiella taba adosada a un llateral continuando la llinia de la fachada debió de ser abovedada y de cañón de mediu puntu con contrafuertes exteriores que recueyen l'empurre el palaciu debió comunicase cola capiella per un pequeñu corru del que güei namái queda'l trabe sustentante anguaño se emplégase como tenada el palaciu de villabona ye monumentu histórico artísticu foi construyíu nel sieglu xvii probablemente como enantu d'un edificiu anterior la so fachada tevo orientada al este y tenía dos torres que la xuníen per un corredor de maera ente y llevántase la so actual fachada al llau opuestu de la anterior presentando planta cuadrada y cuatro torres nel siegl xvii sofre una quema y ye reconstruyíu el palaciu anguaño tien una torre y planta rectangular la fachada principal tien portada allintelada flanqueada por dos saeteres y dos ventanes n'arcu de mediu puntu el pisu altu con balcón centráu voláu y ventana d'enmarque de moldures con dos escudos el de la familia alonso de villabona y la de portel destacando na so fachada la sobriedá del deseñu la torre ye cuadrada y de cuatro plantes qu'apoyen nún rodapié de siellar nel tercer pisu apruz un escudu hai que destacar la entrada onde instalóse la portada románica que tuviera na muria de pieslle de la finca con decoración de puntes de diamante nel interior apaez un patiu con galería anguaño tapecíu que sofita en cuatro columnes toscanes que caltienen el corredor de maera tallao la capiella integrada nel bloque palaciegu tien entrada independiente ensin comunicación col palaciu ta dedicáu a los reis magos la capiella de santa bárbara pequeña ilesia d'una sola nave percorrida al exterior por estribos y cabecera poligonal realizada en lladrieyu y piedra tien una aguda torre campanariu nel hastial la portada forma un énticuerpu con arcu de mediu puntu so columnielles la obra débese a la iniciativa de la fábrica d'esplosivos fiestes ente les sos fiestes destacaremos en mayu son les fiestes de san isidru llabriegu na llocalidá de posada en xunetu son les fiestes del cruceru en posada y les de santiago apóstol n'arlos y pruvia n'agostu cellébrase en llugo les fiestes de santa maría per dellos díes culminando les fiestes col martes del bollu l'antroxu poseye gran acoyida en posada anque tamién se celebra n'otres llocalidaes tamién hai xornaes gastronómiques como la del bacalao en setiembre y la de los productos de la güerta y carne roxo n'agostu ver tamién ilesia de santiago d'arlós palaciu de villanueva alcaldes de llanera referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
llanes ye un conceyu del oriente d'asturies llenda'l norte cola mar cantábrica al sur con onís cabrales peñamellera alta y peñamellera baxa al este con ribedeva y al oeste con cangues d'onís y ribeseya enántase alrodiu de km a lo llargo de la cuesta nel postreru oriental de la rexón cunta con una población de habitantes ine nel puertu de llanes pesqueru y deportivu destaquen anguaño los llamaos cubos de la memoria obra del pintor vascu agustín ibarrola que pintó con dellos motivos alusivos al conceyu los bloques de formigón que protexen l'espigón del cai historia prehistoria la presencia humano nesti territoriu se devólase a la dómina del paleolíticu inferior de la que se tien constanza d'una riestra de restos llíticos aprucíos en la riera y na cueva de balmori y restos del periodu mediu como los de la cueva d'arneru o del superior como los afayos nes cueves del cuetu la mina puédese dicir que nel conceyu de llanes tán representaes toles etapes de la nuesa prehistoria de la dóminaa magdaleniense hai restos nes cueves de la ribera balmori etc de la edá del fierro hai enteseca de restos asina como de la dómina prerromana y romana onde nun aprucen restos de castros magar que sí allegaren otres muestres como un cagüercu dedicáu a los dioses manes edaes media y moderna na edá media estes tierres yeren llamaes tierres del aguilar y la villa de llanes puebla d'aguilar el so noyu alministrativu taba nel castiellu de soberrón allugáu na xerra del cuera onde entá afloren los sos restos l'ordenamientu del territoriu repártese ente les instituciones relixoses asina'l monesteriu de san salvador de celoriu del sieglu xii y la nobleza llocal como don alfonso suárez y doña cristilde figuren a la tiesta d'un grande padremuñu alfonsu ix concede posiblemente en la carta puebla a llanes col envís d'alitar les defenses d'estes tierres más tarde alfonsu x el sabiu concede nuevu fueru a la villa tol noyu arrodiábase por una muria lo qu'endicia'l so calter defensivo dicha muria aniciada por alfonsu x remátase nel sieglu xv esti noyu afítase rápidamente ente los sieglos xiii y xiv onde yá tinía ente y habitantes treslladándose a llanes les funciones alministratives y militares alfonsu xi concédey el privilexu de facer dos feries añales tamién esti reiy concede'l so propiu alfolí de la sal ya qu'entóncenes llanes poseyía un puxante puertu les sos naves llanisques llegaben a los puertos andaluces portugueses franceses flamencos o ingleses esti privilexu foi rescindíu polos reis católicos en nesta dómina nel terminu conceyil de llanes la so ganadería y agricultura yera un pegoyu mui básicu na so economía nos sieglos xiii y xiv esti conceyu caltendría rellaciones de xermandía con lleón y castirlla como a mou de defensa haxa los abusos de la nobleza ya qu'esta villa pasaría per distintes manes asina enrique ii pasaríala'l so fíu bastardu don alfonso conde de noreña dempués de delles engarradielles ente'l conde y la corona ésti ye vencíu y el conceyu de llanes recupera la so condición de conceyu de rialengu nel sieglu xv xuan ii donó esta villa y la de ribeseya a don diego fernández de quiñónez en compensación pola confiscación d'otres villes de so esta familia sería espulsada d'asturies pol futuru rei enrique iv debío a les sos amarraces de cutio cola corona incorporándose de nuevu al rialengu colos reis católicos en nesta data llanes sufrió dos grandes quemes nos sieglos xvi y xvii destaca la grande influyencia del monesteriu benedictín de celoriu y del grande florecimientu de l'actividá pesquera y comercial que vivió'l puertu llaniscu nel sieglu xviii la economía de la villa entamó un declinar en parte debío a les continues guerres y pola institución de la matrícula pa la rial armada que llevábase a la xente de la mar para sirvir na armada rial sieglu xix alantre nel sieglu xix cola guerra peninsular les tropes francesas entraron en llanes y les hostilidaes comezaron de siguío tando al mandu de les tropes llanisques don blas de posada en les tropes franceses entraron en llanes amburando'l so archivu y el palaciu de los duques d'estrada llanes foi cayendo delles veces en poder francés per esti sieglu destacando la batalla del ríu purón el trieniu lliberal truxo que dalgunes parroquies se constituyeren como ayuntamientu independiente a mediaos d'esti sieglu hai que destacar la gran emigración llanisca a ultramar el final d'esti sieglu déxamos la realización de delles obres como'l paséu de san pedru construyíu en l'hospital municipal el mercáu cobiertu etc nel sieglu xx l'actividá industrial yera escasa demientres la guerra civil española llibráronse importantes batalles nes cumes de los montes llaniscos les tropes republicanes foron derrotaes y el conceyu mayoritariamente de dereches queda en manes de franco na llucha antifranquista significose horacio fernández el paisanu que vivió na clandestinidá y cola allegada de la democracia foi por dos lexislatures diputáu nacional por asturies xeografía les principales víes de comunicación son la carretera n que crucia'l conceyu l'as ente llanes y corao l'as de nueva a corao y l'as que va haza ribeseya alcuéntrase a una distancia de la capital d'asturies de quilómetros esti conceyu tien un territoriu poco arispiu con enantaes llaneres grandes y llombes poco pronunciaes tien al sur la sierra del cuera que fai de muria natural con altores como peñablanca de metros poseye paisades protexíes como la cuesta oriental y la xerra de cuera otres zones protexíes son los monumentu natural de los sableros de bufones d'arenillas y bufones de santiuste etc hidrografía los sos ríos nun son llargos destaquen el ríu nueva el bedón el purón y el ríu cabra tien una gran cantidá de playes d'arena fino ente les que figuren cuevas la guelga torimbia barru el sablón toró andrín etc los montes de tol conceyu de llanes la zona sur ta domeñada por una cordelera caliar munchos turistes maguer nun se decaten que la cresta que forma dicha parede montesina escuende la vista de la más alta sierra del cuera ente los dos hai valles escondíos que drenen en sistemes de cueves el mayor d'estos valles ye la llosa de viangu a diferencia de los altores de los picos d'europa al sur estos valles son verdes y viciosos les cueves el conceyu cunta con numberoses cueves incluyendo un llugar d'interés arqueolóxico en nueva y la cueva boláu errería prieto la pereda que tamién contién arte antiguu y pasos abiertos hai tamién dellos sistemes importantes de cueves incluyendo el sistema bolugacaldueñín baxo el mazucu el sistema rales el cuevón de pruneda al sur de purón estos sistemes foron sistemáticamente esploraos pela primer vegada por espeleólogos del club de espeleoloxía de la universidá d'oxford oucc y de speleogroup parroquies el conceyu de llanes divídise en parroquies toponimia afuer del decretu de d'abril de espublizáu nel boletín oficial del principáu d'asturies bopa el de mayu foron aprobaes les formes oficiales de los topónimos de les parroquies y llugares del conceyu de llanes pasando a ser oficiales en tolos casos les denomaciones n'idioma asturianu evolución y distribución demográfica con una población de habitantes sofiera diferentes cambeos a entamos del sieglu xx la so población yera de habitantes algamando'l so puntu máximu en con habitantes de magar esta data escomencipió una perda de población que representó la cuarta parte de los sos efectivos esta dinámica d'emigración de tien por destín países d'ultramar ente los que destacaremos méxicu y venezuela onde son famoses les colonies llanisques nesti país llueu la emigración camudó por mor a nueves ufiertes de trabayu qu'había nes zones industrializaes del centru'l país anque tamién hebo una fuerte emigración haza madrid ye poco conocida la emigración llanisca a los pueblos de los conceyos costeros montesinos de val de san vicente y san vicente de la barquera siendo poco numberosa en cantidá absoluta pero importante y singular ya que l'altu porcentaxe de persones d'orixe llaniscu nel total de población d'estos dos conceyos costeros ye de gran importancia el mayor problema de la población de llanes ye'l so avieyamientu les persones mayores de años son el de la población teniendo mui poca población moza los más de los habitantes del conceyu viven na zona costera na que la villa más grande ye la propia llanes con una población d'alrrodiu habitantes de los prieto de que tien dichu conceyu anque pel branu la población total del conceyu multiplícase economía la so economía básase na estaya terciaria destacando la puxante estaya servicios que namái en temporada de branu ocupa a un gran númberu d'habitantes en devanéu nun se considera a llanes como una de les capitales turístiques d'asturies la economía de la estaya básase tamién na agricultura ganadería y la pesca xenerando ésta una pequeña industria de conserves y salazones los profesionales de la pesca del conceyu tán agrupaos na cofradía de pescadores santa ana pela so rula pasaron nel añu kg de pexes y mariscu que supusieron unes ventes de política nel conceyu de llanes de magar el partíu que más tiempu gobernara fora'l psoe ver llista d'alcaldes de llanes l'alcaldesa d'anguaño ye dolores álvarez del psoe quien gobierna con mayoría absoluta dende cueye destacar que'l predecesor de l'actual alcaldesa foi antonio trevín actual delegáu del gobiernu n'asturies y expresidente d'asturies referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos el sitio de llanes llanesnet portal y guía turística de llanes parres tierra'l jelechu wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
llangréu ye un conceyu d'asturies llenda al norte con siero al oeste con uviéu al sur con mieres y al este con samartín del rei aurelio magar que'l nome oficial del conceyu seya llangréu dellos llingüistes caltienen qu'esti ye un hiperasturianismu y que llangreo ye más correcto d'alcuerdu cola fonética del asturianu central nesta zona la u en final de pallabra altera la vocal tónica y polo tanto si tuviera u final el nome habría ser llangríu llangreo ye per otru llau la única forma llingüísticamente asturiana recoyida na tradición oral del conceyu caltiénse güei de manera relicta ente los llangreanos de más edá etimoloxía la raíz celta lanka langa pue tar nel orixe del topónimu significa pliegue del tarrén valle y n'asturies da llugar a una llarga serie de topónimos lanca y lancia asturies láncara lugo con sufixu prerrománicu átonu langa zaragoza ávila soria langreo llangréu xeografía el conceyu tá formáu pola ciudá de llangréu onde viven persones ine formada dende coles antigües poblaciones de la felguera sama ciañu riañu lada y barros anguaño nomaes distritos y otros llugares habitaos pueblos y aldees que s'alluguen na fastera rural del conceyu destacando ente elles tiuya pueblu natal del famosu futbolista david villa los quilómetros cuadraos del municipiu tán tamién dixebraos ente'l nucleu la ciudá unos km d'usu urbanu ya industrial y l'ámbitu campesín km de praos viesques mayaos y tierres de llabor parroquies historia les traces más antigües de llangréu correspuenden a la cultura los castros el picu'l castillu en ciañu y el castillu en riañu dende la edá media yá nun esisten testimonios históricos terminantes nel añu ordoñu i fai una donación a la ilesia de s salvador d'uviéu coles ermites de sta olaya y s cosme y s damián toes elles del territoriu de llangréu en alfonsu vi entama otra donación a la ilesia d'uviéu de territorios del valle de llangréu cola confirmación posterior la reina urraca tol territoriu de lo que güei ye'l conceyu pasó a propiedá la ilesia d'uviéu los infanzones llangreanos pleitiaron cola corona por tar en desalcuerdu cola dominación episcopal el fallu foiyos desfavoratible lo cual marcó el carauter el conceyu nel so escudu apaecen yelmos imaxe los infanzones que refugaran dende entós el poder real nun foi xera cenciella la del gobiernu d'estes tierres por parte del obispáu polo quey foi concedíu'l fueru de benavente por pidición popular en nel reináu de felipe ii en el términu pasa d'obispalía a realengu por merca de los sos moradores al monarca a la gueta de dineru pa caltener les guerres pol mundu el conceyu de llangréu miéntase yá nes actes les xuntes del principáu en nesta dómina la importancia social y económica del conceyu taba afitada nos nucleos de riañu y ciañu na guerra d'independencia entamos del sieglu xix rexístrense nel tarrén de llangréu delles lluches xeneralmente menores y ensin importancia coles tropes napoleóniques les guerres carlistes afayen tamién desendolque so'l territoriu llangreanu en xunetu de los carlistes ataquen sama de llangréu desapaeciendo nel fueu l'archivu'l conceyu y per ende el pergamín el fueru a finales del xix el conceyu conoz el desendolque mineru ya industrial en llangréu ye parte importante na gran güelga xeneral revolucionaria qu'afeutó a tola nación col resultáu de graves incidentes y munchos muertos y feríos na dictadura de primo de rivera vivió llangréu un momentu económicu bonu abondo el periodu la ii república foi permovíu la depresión xeneral truxo paru y llaceria pa la clase obrera y el proletariáu llangreanu manifestóse repetíes vegaes escontra'l réxime republicanu ente otres razones pola oposición de la cnt sindicatu anarquista al socialismu gubernamental la revolución d'ochobre de foi una dómina pertráxica en llangréu con numberosos muertos na guerra civil el conceyu foi mui activu na fastera'l frente popular dende'l periodu de l'autarquía prodúxose'l puxu de la minería y la industria llangreana con un incrementu demográficu perimportante absorbíu pol espardimientu de barriaes obreres y el desendolque urbanu'l conceyu nel entamu los años la unesco nomó a llangréu en documentu oficial el quilómetru más cultu d'europa afitándose nos peraltos procentaxes d'escolarización ya alfabetización los habitantes casi el cien por cientu política resultaos nes eleiciones municipales div demografía magar que'l conceyu seya billingüe casi enteru l'asturianu nun se tien desendolcao abondo l'éxodu de población deriváu del mal momentu económicu influye apriesa na so perda economía la minería y la siderurxa son históricamente les mayores fontes d'emplegu en llangréu pero les dos tán en crisis anguaño galería de semeyes referencies enllaces esternos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
llaviana ye un conceyu d'asturies llenda al norte con bimenes y nava al sur con ayer al este con piloña y sobrescobiu y al oeste con samartín del rei aurelio y mieres cuenta con una población de persones ine historia prehistoria y edá antigua los primeros testimonios de presencia humana nel conceyu de llaviana remonten al paleolíticu colos xacimientos rupestres de el torrexón y el cañal dambos en el condao y el de peña corián ésti últimu con grabaos y canaletes nes parés tamién hai constancia de dos túmulos funerarios nos montes de peña mayor en la vaúga y cayacente probablemente del neolíticu nel territoriu del conceyu atopose dalguna ferramienta ente la que destaca l'hachu planu de cobre de villoria de tipu cabrales edá del bronce antiguu y otros dos hachos de tiraña y el condao asemeyaos a d'otros atopaos en llangréu edá del bronce final na dómina prerromana llaviana formó seguramente parte del territoriu controláu polos ástures orientales la toponimia indica la presencia posible de poblaos fortificaos castros en el castrillón la pola el cercu la pumará la corona fresneo na parroquia de tolivia la corona boroñes o el corón l'aldea a falta d'escavaciones arqueolóxiques supónse qu'estos castros son de la edá del fierro y que siguieron ocupaos na época prerromana sicasí delles hipótesis indiquen la posibilidá de que dalgunos tuvieren una ocupación y hasta una fundación posterior a la dominación romana poco se sabe de la presencia romana nel conceyu de llaviana nome que s'esplica a partir d'una hipotética explotación agrícola villa romana pertenenciente a flauius villa flauiana los romanos tamién explotaron mines de les que queden dalgunos restos nos montes de peña mayor nesta época cruciaben el conceyu dos calzaes una viniendo de tarna que siguía'l valle del nalón y otra dende ayer hasta villaviciosa pasando pelos valles de villoria y tiraña edá media y moderna llaviana tuvo na dómina medieval una personalidá bien marcada los documentos medievales refiérense a ella indiferentemente como territoriu in territorio flavianensi valle valle quos vocitant flabiana o conceyu en el conceio de llaviana asistimos nesti periodu a un procesu de feudalización alredor de les posesiones del conventu de san vicente d'uviéu los conventos benedictinos de san esteban el condao y san xuan de villaverde ciargüelo de los que nun se conserva nengún restu la construcción d'una malatería nel llugar de comillera na llende con sobrescobiu indica la posible presencia d'una ruta de pelegrinación a san salvador d'uviéu y santiago procedente de tarna aprovechando l'antigua calzada romana la fundación de la pola de llaviana tuvo llugar probablemente a finales del sieglu xiii anque nun se sabe con certeza yá que nun se conserva'l fueru en cualquier casu sábese con certeza que la pola ye villa en y capital de conceyu en añu en qu'unvia representantes a la xunta xeneral del principáu d'asturies en los vecinos soliciten al rei la concesión d'un mercáu selmanal en llorío el rei concedioyos el mercáu los xueves pero en la pola pocos años mas tarde en les xuntes de vecinos conceyos abiertos dexaron de celebrase na capiella de la madalena el puente y pasaron a un edificiu que tovía se conserva n'actual plaza maximiliano arboleya de la pola sieglu xix endelantre pela guerra de la independencia les tropes franceses del xeneral bonet entraron en llaviana pel puertu de san isidro y tarna la mayoría de los vecinos abellugáronse nes altures sicasí pequeñes partíes de guerrilleros atacaron a los franceses dende el barrillón el condao soto llorío y puente d'arcu y hasta los ficieron dar marcha atrás nuna ocasión tamién destaca l'aición d'un mozu de tiraña qu'atacó un corréu francés faciendo prisioneru al xefe como premiu la xunta xeneral nomólu cabezaleru d'una partida de homes pa continuar la llucha en el conceyu algama l'actual configuración cola incorporación de los cotos señoriales de villoria y tiraña pertenecientes a les cases de quirós y de nava del pasáu señorial d'estos dos cotos queden topónimos como el palaciu tiraña o la forca y la picota villoria y varies lleendes qu'evoquen los abusos de los señores pa colos vecinos les guerres carlistes tamién afectaron al conceyu que foi abellugu a varies partíes guerrilleres na primer guerra na segunda guerra destaca melchor valdés de la pontona que s'echó al monte en y llegó a tar al mandu del equivalente d'un batallón nuna quema provocada pola partida carlista d'angel rosas en perdiéronse tolos fondos documentales del ayuntamientu los últimos años del sieglu xix marquen lentamu de la minería en llaviana anque hubo esplotaciones menores de cobre en villoria y el condao l'actividá minera centrose nel carbón la primera mina en abrir fue el coto musel en tres d'ésta vinieron les esplotaciones de villoria tolivia les portielles carrio y barredos toes elles de capital foriatu cola minería el movimientu obreru fue cobrando importancia bien ceo en naz la agrupación socialista de llaviana en inauguróse l'ayuntamientu actual construyíu nel sitiu onde s'asitiaba la capiella de san miguel la participación de los mineros de llaviana foi especialmente importante na fuelga de y sobremanera na revolución d'ochobre del el d'ochobre de el cuartel de la guardia civil de barredos foi'l primeru en cayer en toa asturies dempués los revolucionarios tomaron el de la pola lo que provocó un muertu y axuntáronse a les columnes que combatíen n'uviéu el comité revolucionariu de llaviana nos escasos quince díes que tuvo d'actividá foi un de los meyor organizaos y menos violentos d'asturies ocupose de la sanidá el tresporte y los abastos y hasta llegó a iguar una pista d'aterrizaxe en la chalana tres del fracasu de la revolución la represión foi enforma violenta munchos vecinos como'l mesmu alcalde julio castaños sufrieron tortures nel conventu de les adoratrices d'uviéu o na casa del pueblu de la pola acondicionada como centru de reclusión pa escapar a esta represión dellos revolucionarios suicidáronse exiliáronse o echáronse al monte na guerra civil española llaviana permaneció fiel a la república al principiu de la guerra hai que señalar la quema d'alguna ilesia como la de el condao y la desapaición y probable asesinatu de dellos sospechosos de simpatía colos facciosos como l'exalcalde arturo león llaviana foi un de los últimos reductos del frente norte n'españa hasta la ocupación pol xeneral muñoz grandes en la represión franquista tuvo episodios como l'ametrallamientu de trece vecinos nel cementeriu de tiraña n'abril de anque nun hubo nengún episodiu bélicu nel conceyu la guerra provocó víctimes hasta según les cifres de francisco trinidad na so crónica de laviana el detalle de les cifres de les víctimes ye'l que vien darréu files republicanes files nacionales represión republicana represión nacional afusilaos desapaecíos otros tres de la guerra nos montes de llaviana los fugaos caltuvieron una importante actividá guerrillera hasta bien entraos los años cincuenta ente les principales partíes de guerrilleros destaquen la de los hermanos manuel y aurelio díaz garcía los caxigales de el condao y la de lisardo garcía lisardo de soto llorío los caxigales llevaron a cabu la primera aición guerrillera la muerte d'un falanxista en tamién efectuaron atracos sabotaxes como'l de la mina coto musel un asaltu al cine maxi y hasta un intentu de secuestrar n'uviéu al toreru manolete morrieron nun tirotéu cola guardia civil el de febreru de lisardo foi responsable de varios atracos y de la muerte de siete persones morrió nun enfrentamientu cola guardia civil el de mayu de en llorío la represión franquista llevó a episodios especialmente tráxicos como'l del pozu funeres una torca nel monte de peña mayor el d'abril de tiraron vivos dempués de sometelos a tortures a ente ocho y ventidós persones según les fontes acusaes de collaborar col maquis varies de les víctimes agonizaron dellos díes enantes de que se tratare de borrar el rastru del crime tirando cartuchos de dinamita y prendiendoy fueu al pozu la política económica franquista basada na autarquía tuvo por efeutu una sensible reactivación de l'actividá minera llaviana conoció un gran crecimientu demográficu debíu en gran parte a inmigrantes d'otres zones d'españa lo que llevó a la construcción de barriaes como la de barredos y fontoria nueva nesti periodu los mineros llavianeses tuvieron una participación importante nes fuelgues en y a partir de los años sesenta llaviana conviértese nun de los principales llugares d'ociu del nalón con zones de baños como el cañal y la chalana o coles cafeteríes de la pola atraíen a xente de tou'l valle la empresa de tresportes llavianesa el carbonero fundada en por manuel menéndez anguaño cooperativa alcotán beneficiose d'esti fenómenu y llegó a tener emplegaos na década de los setenta la crisis de la minería llevó a la creación de hunosa que agrupó la mayor parte de les esplotaciones mineres anguaño l'únicu pozu que queda n'activida en llaviana ye carrio al envís de diversificar la economía del conceyu creóse recientemente un polígonu industrial nos terrenos ocupaos anteriormente por una escombrera en el sutu xeografía el conceyu tien una superficie de km ta a una distancia de la capital uviéu de quilómetros les sos principales víes de comunicación son as que treviesa'l conceyu d'oeste a este l'as qu'enllaza con samartín del rei aurelio y l'as que xune la pola llaviana con ayer no que cinca al aprovechamientu esta superficie compónse principalmente de masa forestal pastos y terrenu improductivu el restu repártese en superficie non agrícola tierres de cultivu y agua el paisaxe de llaviana ta constituyíu básicamente d'una vega estrencha a la oriella del ríu nalón arrodiada de montes nesta vega alcontramos les poblaciones más importantes la pola barredos el condao y les principales víes de comunicación la carretera as avilés puertu de tarna y el ferrocarril la pola xixón el ríu nalón que crucia'l conceyu d'este a oeste tien varios afluentes na marxe derecha'l ríu la xerra o riascu el condao el ríu la caya o ríu de la robellá y el ríu tiraña na marxe izquierda el ríu soto el raigusu o ríu ribota y el ríu villoria la metá occidental del territoriu de llaviana forma parte de la cuenca hullera del nalón el relieve compónse principalmente de los valles y cordales formaos pola erosión fluvial sobre materiales carboníferos na parte oriental alcontramos un sustratu calizu que correspuende a les zones de mayor altitú los principales montes de llaviana son la peña mea m la triguera m la xamoca m y el picu tres conceyos m parroquies el conceyu de llaviana ta formáu por parroquies demografía la población de llaviana foi medrando a lo llargo'l sieglu xx y pasó de los habitantes de a los de que representen el máximu históricu a partir d'esti añu la población empezó a menguar nos últimos años asistimos a un procesu d'ensame de la población en la pola en detrimentu de les zones rurales asina ente l'añu y toles parroquies quitando la de la pola que pasó de habitantes a perdieron población en el movimientu de población nacencies y defunciones rexistra un saldu vexetativu negativu tamién ye negativu'l saldu de los movimientos migratorios internos emigrantes por inmigrantes un saldu migratoriu esternu malapenes positivu inmigrantes por emigrantes nun ye a compensar les cifres anteriores en llaviana contaba vecinos con una densidá de población de habkm d'ellos inmigrantes que representaben el de la población esta última ta pembaxo de la media asturiana de población inmigrante que yá ye de por sí inferior a la media española n'orde d'importancia los principales países d'orixe de los inmigrantes son polonia ecuador arxentina cuba portugal alemaña marruecos república checa y república dominicana economía llaviana foi un conceyu agrícola y ganaderu hasta les últimes décades del sieglu xix a partir d'esi momentu el pesu de l'agricultura baxó en beneficiu de la ganadería y sobre too de la minería na década de los empieza a cobrar importancia'l sector servicios sobremanera en la pola col declive de les mines a partir de los años y aumenta de manera importante'l númberu de xubilaos y prexubilaos el fenómenu de les prexubilaciones y de les subvenciones explica'l reciente reaprovechamientu de los praos y montes pa usos ganaderos nel mes de payares de había en llaviana paraos homes y muyeres ente la población con emplegu según les estadístiques de sadei el trabayaba na agricultura el na industria el na construcción y el nel sector servicios política nel conceyu de llaviana de magar l'únicu partíu que gobernó foi'l psoe l'actual alcalde escoyíu el de setiembre de tres la dimisión del anterior edil ye adrián barbón rodríguez del psoe arte el conceyu de llaviana tien munchos monumentos y obres arquiteutóniques ente les que destacaremos la ilesia de san nicolás na parroquia de villoria ye l'únicu exemplu de l'arquiteutura románica ye monumentu histórico artísticu ye del sieglu xii de la so estructura orixinal namái queda la so portada románica el restu ye una reconstrucción del sieglu xvii la so estructura ye de trés naves dividíes por arcos sobre columnes con transeptu y cabecera cuadrada con sacristía y capiella la nave central tien bóveda d'arista la so portada románica ta formada por triple archivolta les archivoltes interiores son d'arcu rebaxáu les archivoltes esteriores tienen un diseñu semeyante con motivos de retraite calteníes por columnes de delgáu fuste con capiteles con elementos vexetales la portada ta flanquiada por otres dos de tipu ferrerianu con morenes acanalaos que sostienen un frontón triangular rematáu en boles nel so interior destácase un retablu barrocu del sieglu xviii la ilesia de nuesa siñora d'oteru ye de planta de cruz llatina la so fachada ye cenciella con un arcu de mediu puntu el llateral esquierdu de la ilesia presenta una ventana formada por trés arquielles de ferradura sobre columnes de finu fuste y capitel vexetal nel interior destaca un retablu del sieglu xviii el torruxón declaráu monumentu histórico artísticu anque se creyía romanu la so estructura ye de la baxa edá media la so planta ye rectangular pero muy deteriorada poles añadidures de formigón pa evitar el so derrabe ye de trés pisos con escases saeteres el primer pisu yera utilizáu como calabozu al segundu s'accede por un arcu de mediu puntu y al terceru ta práuticamente zarráu a la lluz el remate de la torre orixinal yera almenau y anguaño ta llimitáu por una muria de formigón la casona de la familia menéndez ye monumentu histórico artísticu ye un conxuntu de vivienda y capiella adosada formando too ello una estructura rectangular ta realizáu en mampostería y los sos vaños alternen balcones con ventanes la capiella tien una altura mayor el so accesu ye al través d'una arcada de mediu puntu sobre'l que s'asitia l'escudu familiar la casa natal d'armando palacio valdés na parroquia d'entrialgo ye una casona rural del sieglu xviii de planta rectangular y fachada simétrica ta compuesta de trés cuerpos dos llaterales y el central más adelantráu la exa principal fórmala la puerta allintelada con dos pequeñes ventanes nel pisu cimeru tien un balcón y dos ventanes los cuerpos llaterales cola mesma distribución dos ventanes nel pisu baxu y un corredor de maera nel superior la casa del pueblu allugada na plaza del ayuntamientu de grandes dimensiones y con galería de maera na fachada trasera la fachada principal ta formada por dos cuerpos ente los qu'había un corredor de maera güei esiste una terraza otros exemplos a destacar son les sos barriaes surdíes pol ensanche de la pola destacando la barriada de fontoria la de blanca ñeves la de barreos etc fiestes ente les sos munches fiestes destacaremos les siguientes en mayu son les fiestes de santa rita en boroñes qu'inauguren la temporada festiva del conceyu en xunu son les fiestes de san antonio en villoria n'agostu esautamente'l día celébrase la fiesta mayor del conceyu que ye la que s'organiza nel santuariu de la virxe d'oteru patrona de santa maría de llaviana la llenda diz que la virxe maría s'apaeció a un pastor y se decidió construyir ehí una ilesia pero los señores de la zona quixeron construyila n'otros terrenos y que los materiales apaecieron treslladaos milagrosamente al llugar onde güei s'asitia la ilesia el fin de selmana siguiente organízase'l descensu folclórico del nalón que foi declarado fiesta d'interés turísticu y gocia de grande sonadía tamién tenemos les fiestes de san xusto en soto de llorío ente otres en setiembre tenemos el cristu nel condao n'ochobre celébrase la pontona tamién nel centru de la villa ye la segunda mayor fiesta del conceyu concasa con dos certámenes ún de ganáu y otru de quesu asturiano esta pieslla la temporada festiva añal hay otos santuarios nel conceyu coles sos romeríes como son la de la visitación na ermida de les campes la de cortina o la de ribota deportes laviana cuenta con un equipu de fútbol históricu el real titánico fundáu en históricamente militó na tercer división asturiana sicasí nos caberos años tevo dellos problemes y anguaño milita en primera rexonal dellos xugadores conocíos a nivel rexonal foron toño velázquez simón senén o berto yosu uribe actual entrenador de la ponferradina entrenó al club llavianetu na temporada l'otru club de llaviana ye l'alcava básicamente dedicáu al fútbol base y ensin equipu de categoría superior el so equipu xuvenil ascendió la temporada a la lliga nacional xuvenil el so futbolista más reconocíu ye roberto canella xugador del sporting de xixón n'otros deportes llaviana cuenta con una escuela d'atletismu con dellos deportistes de categoría nacional como magnolia iglesias amás esisten equipos de deporte base de baloncestu balonmano y natación nos caberos años el duatlón adquirió cierta sonadía de mano del club llocal desnivel quiciás el deportista más destacáu seya'l karateka valentín marcos nieto miembru del equipu nacional español múltiples veces campeón d'españa asina como campeón européu y mundial en categoríes inferiores llavianetos illustres la llista de llavianetos destacaos que vien darréu ta compuesta esclusivamente por homes lo que nun ye d'estrañar nuna sociedá patriarcal que dexaba a les muyeres arrequexaes nel ámbitu domésticu en cualquier casu hubo bien de muyeres de valir en llaviana anque munches nun trescendieren de les llendes del conceyu la semblanza d'algunes d'elles apaez nel llibru d'aida fuentes concheso histories de muyeres llaviana bernardo valdés hevia políticu llavianés del sieglu xix frai ramón álvarez junco misioneru nes islles filipines frai zeferino gonzález relixosu cardenal y filósofu mariano menéndez valdés políticu y escritor gobernador de varies provincies nes islles filipines frai francisco j valdés y noriega poeta y filósofu frai norberto del prado escritor y teólogu armando palacio valdés escritor eladio garcía jove médicu y escritor fundador de les revistes el porvenir de laviana y laviana maximiliano arboleya sacerdote y impulsor del sindicalismu católicu direutor del periódicu el carbayón emilio martínez suárez escritor cronista oficial de la pola celso garcía garcía relixosu pedagogu y escritor emilio díaz poeta eladio begega nacíu en fotógrafu y pintor emilio barbón dirixente socialista opositor al franquismu ocupó ente otros cargos el de conseyeru de trabayu y foi maxistráu del tribunal superior de xusticia d'asturies albino suárez nacíu en escritor y editor fundador de la revista alto nalón''' pablo garcía fernández nacíu en políticu socialista primer alcalde de llaviana na democracia y senador francisco trinidad nacíu en escritor xuan ferrera impulsor y animador del descensu folklóricu del nalón miguel allende nacíu en poeta cuco suárez nacíu en escultor ceramista y performer'' xosé lluis campal nacíu en escritor miembru del ridea roberto canella nacíu en futbolista ver tamién llista d'alcaldes de llaviana referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos llavianacom fundación emilio barbón blog personal con fotos y curiosidaes sobre'l conceyu wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
ena ye un conceyu d'asturies llenda'l norte con mieres al sur cola provincia de llión al este con ayer y al oeste con riosa y quirós historia prehistoria y dómina romana los sos primeros afayos daten de la neolitización les sos estructures megalítiques atópense bien representaes teniendo un bon exemplu nel dolmen del padrún hai varios campos tumulares como los de la cobertoria la campa los fitos o castieo pero non toos foron investigaos dende l'antigüedá el territoriu del conceyu foi una de les principales víes de comunicación cola meseta nel percorríu de la vía de la carisa atopáronse numberosos asentamientos romanos un exemplu d'estos asentamientos ye'l mosaicu atopáu en mamorana y el mesmu campamentu romanu de la carisa la vía romana de la carisa dexó tamién al descubiertu una serie de castros estratéxicamente asitiaos per onde entraron les tropes romanes tenemos los castros de el cantón de chaguenzas currieos carraces el pandrún etc hai otros castros nos cordales del centru y del oeste el curuchu las corochas el questru etc edá media y moderna mientres los reinaos de ramiru i y ordoñu i nel sieglu ix foi construyida la ilesia de santa cristina el conceyu sirvió de pasó a los pelegrinos que realizaben el camín de santiago na edá media pa venerar les reliquies de la catedral d'uviéu nel añu el rei alfonsu x el sabiu dio la carta puebla a la pola l'alfoz dau a esti conceyu convirtiólu na cuarta demarcación más estensa d'asturies la real orde del d'abril de pola que se crea'l conceyu de mieres fai que mieres bifórquese del conceyu de ena que se queda cola configuración actual na edá media alredor sieglu xi yá hai un dominiu d'importancia el del conde fruela muñez más tarde apaecen instituciones de calter eclesiásticu como'l de san vicente d'uviéu que va recibir una ampliación de territoriu por una donación de fruela ii otru monesteriu con gran influencia foi'l de santa maría de arbas asitiáu cerca del puertu casi na zona lleonesa foi nos sieglos xiii y xiv cuando se funda puéblala de ena promovida por alfonsu x con mires de repoblar el territoriu asitiándose ésta sobre otra yá esistente que yera la villa de san martín de paraxes el centru alministrativu foi dotáu d'una peramplia alfoz siendo la cuarta demarcación más estensa d'asturies foi dotada col fueru de benavente y beneficiada con un mercáu selmanal un sieglu más tarde enrique de trastamara yá rei concédey el privilexu de nun pagar nin portalgu nin pealgu ente los sieglos xivxvi entamen a desapaecer tolos cotos tantu señoriales como eclesiásticos quedando namái un cotu que sería'l cotu de payares con señoríu eclesiásticu pal sieglu xvi el conceyu de ena va tener dellos enfrentamientos col cotu eclesiásticu y nun va ser hasta la desamortización de felipe ii cuando esti cotu s'incorpore al conceyu foi nesti sieglu cuando'l puertu de payares foi escoyíu pa ensertar la carretera xixónuviéulleón esti proyeutu foi sofitáu por xovellanos y campumanes anque foi atayáu y nun s'acabó hasta años dempués nel sieglu xix d'equí p'arriba nel sieglu xix la invasión francesa traxo distintos actos violentos na villa qu'acabaron cola quema del conceyu archivu ya ilesia mientres les guerres carlistes hubo un enfrentamientu ente lliberales y absolutistes na contorna lo que más marcó esti conceyu foi la real orde del d'abril de pol que se crea'l conceyu de mieres biforcáu del de ena quedando esti conceyu cola configuración que tien anguaño apaecen nueves actividaes llaborales que va traer un gran tresformamientu na vida local establezse la compañía eniza asturiana con una fabrica d'aceru la fundición de fierros en villayana y les primeres esplotaciones mineres nesta dómina inaugura'l tramu de ferrocarril que va traer les esplotaciones de les mines de cinabriu en muñón cinero y l'instalación d'otres fabriques nel sieglu xx hai que destacar los conflictos que van dende asina na zona de campumanes ye'l centru neurálxicu del frente sur en el frente popular llogra la mayoría de votos leneses y col alcíu de xunetu el conceyu queda na zona lleal a la república destacando como llugar estratéxicu el puertu de payares nun cayendo'l conceyu en manes nacionales hasta ochobre de pero aun así siguió operando la partida guerrillera de germán álvarez el comisariu a mediaos del sieglu xx el sector mineru conviértese nel factor de desenvolvimientu del conceyu llegando al so momentu álgido nos años setenta créase hunosa qu'integrara a les más importantes esplotaciones del términu municipal nun momentu en que'l cayente del sector yá ye patente aun así ena queda un pocu fuera del ambiente depresivo de los conceyos mineros en parte pelos sos principales víes de comunicación que yá teníen tradición dende la dómina romana xeografía el so relieve ye bien accidentáu la so mayor elevación ye la penubina de metros que ye un paisaxe protexíu tando esti territoriu compartíu con quirós otros cumes a destacar son el ceyón de metros la tesa de y la boya de metros flora y fauna la so masa arbórea ta compuesta de fayeos castañeos y acebales tamién esisten amplies praderíes xunto con pacionales d'altor de tipu comunal destinaes al caltenimientu del ganáu vacunu y daqué del caballar y llanar ente la so fauna destaquen el corciu el robecu el xabalín y delles especies en peligru d'estinción como'l urogallu l'águila real y el llobu ríos el so ríu más importante ye'l ena que ñaz de la unión del ríu güerna ya'l ríu payares al altor de campumanes esti ríu xunto col ríu ayer yeren los principales aflueyentes del ríu caudal y formen la llamada cuenca del caudal accesos pel conceyu pasen la n al traviés del puertu de payares y l'autopista a pol valle del güerna la so capital la pola ena ta a una distancia de quilómetros d'uviéu al traviés de la llinia de renfe c de cercaníes ente xixón y ponte de los fierros y de llinies de llargu percorríu con parada en la pola ena que xunen asturies col pandu pol puertu de payares toponimia en virtú del decretu de de xunetu de publicáu nel bopa del del mesmu mes fueron aprobaes les formes oficiales de los topónimos de les parroquies y llugares del conceyu de ena pasando a ser oficiales en tolos casos les denominaciones n'asturianu demografía con una población de habitantes la so evolución mientres los últimos sieglos ta marcada por distintes fases a finales del sieglu xix cométese la construcción del tramu de payares del ferrocarril xixónena que va atrayer a gran númberu de families al finar la so construcción esti conceyu adquier la so máxima población con habitantes nel sieglu xix esta población va caltenese mientres les dos primeres décades del sieglu xx y pola puxanza de la minería inclusive va siguir aumentáu fasta'l so máximu históricu nel algamando los habitantes fecha a partir de la cual entama una cayida en parte debida a la desarticulación del espaciu agrariu el zarru de los pozos mineros de la zona y la debilidá de les empreses hulleres gracies a la construcción de nueves infraestructures de tresporte y comunicación evitó un deterioru de la población como n'otros conceyos la distribución de la población tamién foi camudando hai pueblos que fueron abandonaos como alceo de los caballeros otros como bendueños que tenía habitantes güei cunta con apenas una docena tamién hubo un cambéu inversu asina la pola que nun tenía más de habitantes tien anguaño la so pirámide demográfica ye bien desigual una y bones la población ente y años devasen les persones ente los años y años nun lleguen a les persones esto indícanos les consecuencies de la crisis que traxo una emigración rural protagonizada per una media de xente n'edá adulta xentiliciu los habitantes del conceyu ena reciben tradicionalmente'l xentiliciu de conceyón el motivu ye de cuando'l territoriu qu'anguaño pertenez al conceyu mieres yera de ena hasta entós el gran conceyu espandíase dende'l puertu payares a llandellena significativu topónimu llende col conceyu uvieín otru xentiliciu ye'l de enizu deriváu del propiu nome del conceyu vocablu que tamién se siente como inizu pol zarru vocálicu en posición átona más modernamente úsase equivocadamente la forma llenense derivada del castellanu lenense parroquies economía arte ente les obres a destacar nesti conceyu tán el mosaicu de la vega'l ciigu afayáu nel ente les ruines d'una construcción posiblemente una villa romana ye un mosaicu escepcional nel principáu yá que nun hai dengún otru restu d'esti tipu güei ta nel muséu arqueolóxicu d'asturies ta enmarcáu por una faxa axedrezada recreando temes alusives a l'hospitalidá ta decoráu por páxaros moluscos ya flores del so emblema central namái se caltién una parte que yeren dos páxaros posaos sobro una caña la ilesia de santa cristina de ena perteneciente a la dómina de ramiru i o de ordoñu i tien una única nave allargada con dos dependencies llaterales tolos espacios cúbrense con bóveda de cañón y los embúrries son recoyíos por dos contrafuertes esteriores hai una amplia tribuna qu'ocupa'l primera termino de la nave y la planta superior del pórticu a esta tribuna apuértase por una escalera de piedra que marca l'espaciu del rei contrapuestu al santuariu debaxo hai dos cámares estreches destinaes a xentes viaxeres o pelegrines la nave ta percorrida per arqueríes ciegues y la bóveda cinxir por cuatro faxones que fuelguen en ménsulas llises asitiaes sobro los medallones equí la triple cabecera tradicional prerrománica queda suxurida por dos arcos ciegos escavaos nel muriu ye monumentu históricu artísticu dende y declaráu patrimoniu de la humanidá nel pola unesco l'hospitalón gran edificiu del sieglu xvi que foi reformáu múltiples vegaes poro caltién dalgún elementu d'interés como una ventana con decoración esculpida y un arcu con guardapolvu el palaciu de revillaxixéu en campumanes ye de cuerpu llonxitudinal con una torre nel estremu de tres pisos con vanos afataos con pequeñes oreyes la so portada ta nel centru de la fachada con pilastres caxeaes y sobro ella un balcón con antepechos de forxa l'edifico foi bien reformáu y estremáu en viviendes el palaciu y la capiea de la familia mendoza esti conxuntu palaciegu disponía de caballerizes y amplios salones too ello con un suelu con dibuxos de piedra l'edificiu tien na so fachada sur y sobre'l balcón un escudu talláu en madera que soporten dos lleones con dos soldaos armaos con llances la capiella ye amplia y estremada en dos por un arcu tien un retablu barrocu del sieglu xviii estructuráu en dos pisos con complicaes columnes nel baxu el palaciu de los faesmiranda en carabanzo edificiu barrocu del sieglu xvii namái se caltién la torre de pie tando'l restu en mala traza conozse cómo yera por semeyes tenía trés plantes dixebraes por impostes nel frente principal hebía un balcón voláu y orláu con complicaes moldures nel centru asítiase un escudu pequeñu con timbre de yelmu nel pisu altu y ente dos ventanes ta'l blasón coles armes de los faes la casa de heviacampumanes en ponte de los fierros ye una casa de dos pisos con torre posterior de tres altures y ente los balcones de la fachada principal ta l'escudu coles armes de los campumanes esti conxuntu tien capiella dedicada a san franciscu d'asís y construyóse en baltando la primitiva por causa de les obres de la carretera lleónxixón la ilesia de san pedro de xomezana destaca nel so testeru un retablu de san pedro de los colaterales daten de y son d'estilu rococó la bóveda del presbiteriu píntase asonsañando casetones nel techu de la sacristía desenvuélvense sobre los ocho paneles que componen la cubierta en bacica unes escenes que narren la vida de dellos santos la casa mier en columbieo vivienda tradicional de planta cuadrada destaca los vanos enmarcaos por sillar y l'escudu de los mier na fachada tien capiella cerca de la casa que remata n'espadaña d'un güeyu con decoración de boles la nave tien bóveda de cañón y ábside de crucería destaca de la capiya'l so retablu barrocu la casa natal de vital aza ye una vivienda urbana de traces populares allugada nel centru de la villa de la pola ena nel conceyu de ena asturies datable del sieglu xviii destaca pol so valor simbólicu yá que nella nació a mediaos del sieglu xix el poeta y dramaturgu vital aza turismu cultura destaca como monumentu históricu la ilesia de santa cristina de ena del sieglu ix d'estilu prerrománicu declarada patrimoniu de la humanidá la ilesia cuenta na antigua estación de tren de la cobertoria con un centru d'interpretación del prerrománicu asturianu deporte el conceyu de ena destaca pola práutica de deportes de monte siendo consideráu'l macizu d'ubiña como una de les meyores zones de monte del cordal cantábricu el macizu ye un paisaxe protexíu y forma parte del parque natural de las ubiñasla mesa nel puertu de payares alcuéntrase l'estaición d'esquí valgrandepayares con más de años d'historia ye una de les estaciones pioneres n'españa ufierta tou tipu de servicios pa la práutica de deportes d'iviernu fiestes el primer domingu de xunetu celébrase conxuntamente col conceyu de quirós la fiesta del corderu a la estaca nel prau agüezos declarada d'interés turísticu nacional nel nella otorganse los gallardones güelos del aramo a la pareya de mayor edá de la zona na capital la pola ena hai dos fiestes d'interés n'abril les fiestes de la flor nel valle de nareo y n'ochobre la fiesta de la nuestra señora del rosario una interesada tradición de ena ye la denominada zamarronada son personaxes qu'ente otres prendes lleven na tiesta un cucuruchu enllenu de cintes de colores y al estremu d'esti un rabu de raposa lleven tamién a la cintura unes llueques que faen sonar cuando faen los sos saltos espectaculares aidándose d'una piértiga llámenseyos zamarrones referencies enllaces esternos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
mieres ye un conceyu d'asturies y capital del partíu xudicial homónimu llenda al norte con ribera d'arriba uviéu y llangréu al sur con ena y ayer al este con llangréu samartín del rei aurelio y llaviana y al oeste con morcín y riosa ocupando'l valle formáu pol cauce del ríu caudal cuenta con una población de habitantes ine foi un importante centru d'esplotación de mines de carbón dende'l sieglu xix anguaño una actividá en recul hasta agospió tamién una importante industria siderúrxica la so capital ye mieres del camín una llocalidá qu'entá güei caltién parte d'esi xeitu históricu de pequeña ciudá industrial historia prehistoria la presencia humana en mieres data de tiempos prehistóricos esisten dellos túmbalos y castros nel conceyu que confirmen la presencia de población humanes anteriores a la ocupación romana magar les primeres noticies históriques importantes sobro esti conceyu se refieren a la presencia de roma la importancia que tevo esta presencia en mieres inda nun pudo determinase ya que los restos arqueolóxicos que se conserven son insuficientes pa ello la inscripción más relevante de la dómina que s'afayó nesti conceyu ye la conocida como lucius corona severus dedicada a la memoria d'un soldáu de la legio vii gemina y descubierta en uxo en consérvase nel muséu arqueolóxicu d'uviéu xunto a otres pieces importantes como l'ara de nimmedo y el cagüercu de sulpicio úrsulo dambes alcontraes tamién n'uxo sábese que mieres foi pa los romanos un importante llugar de pasu ente asturies y la meseta según estudios del profesor juan uría ríu la vía romana que xunía legio lleón con lucus asturum lugo travesaba mieres y uxo nun s'atopó restu dalu de la dómina visigoda nel conceyu edá media y moderna ye a partir de mediaos del sieglu ix cuando escomienza a apaecer el nome de mieres con relativa frecuencia nos documentos de la época nesti sieglu yá se tien constancia de la esistencia de dalgunos pequeños noyos de población nel territoriu del conceyu nel entornu de diverses posaes y ilesies nel añu ordoñu i rei d'asturies fai una donación de la ilesia de san xuan na arredolada del ríu ayer a la ilesia de san salvador d'uviéu y trés años más tarde el mesmu monarca fai una donación de la ilesia de santolaya n'uxo al obispu de lleón fruminio en alfonsu vi dona a la ilesia de san salvador d'uviéu la villa de baíña cola condición d'edificar nel monte copián una alberguería esta alberguería foi donada por alfonsu vii al conde de una gonzalo bermúdez nel añu el mesmu gonzalo bermúdez dona aguilar nel monte copián y les villes de lloreo y baíña a la catedral d'uviéu en en alfonsu x da fueru al conceyu de ena quedando incluyíos los territorios de mieres dientro de les llendes enices mieres figuró dende la edá media na ruta xacobea siendo un importante llugar de pasu pa los pelegrinos que s'empobinaben haza santiago de compostela faciendo parada n'uviéu d'ehí el nome de la so capital mieres del camín pela guerra de independencia el mierense fernando de cosío organiza les primeres guerrilles que xunto a les tropes del brigadier manglano combaten al exércitu napoleónicu yy faen retroceder haza lleón edá contemporánea en demientres la rexencia de maría cristina mieres se constitui como ayuntamientu independiente del de ena ya que la unión d'estos dos conceyos nunca nun había llegó a efectuase dafechu a mediaos del sieglu xix establezse en mieres l'asturian mining company empresa minera de capital inglés y l'empresariu francés numa guilhou funda fábrica de mieres lo que provocará que'l conceyu pase d'una economía predominantemente agraria y ganadera a ser ún de los principales centros industriales de la época lo que producirá grandes cambeos políticos y sociales en tol conceyu la producción de la industria mierense toca techu pel primer terciu del sieglu xx lo que provocaría un grande aumentu de la población y pareyu a ésto la formación de les primeres asociaciones obreres del conceyu como la xuventú socialista de mieres los conflictos llaborales más importantes asocedieron nes fuelgues y dambes sofocaes con una fortísima represión y grande cantidá de despidos pela revolución de mieres foi ún de los principales centros revolucionarios y en mieres y noyu del españíu al glayíu de coyones y dinamita los obreros asaltaron los cuarteles de les fuercies de seguranza y s'organizaron pa tomar la ciudá d'uviéu munchos foron encarcelaos o finaron na represión llevada a cabu pol gobiernu de la república nes eleiciones de la voluntá de mieres foi un de votos pal gobiernu del frente popular mieres antiguu bastión tradicionalista d'asturies pasó a apoyar a les izquierdes tres la so intensa industrialización debío al surdimientu de población obrera nel conceyu si bien dellos movimientos izquierdistes y sindicales como l'anarquismu que n'otres rexones d'españa tuviera influyencia na sociedá aragón andalucía cataluña en mieres esconsoñaba polo xeneral un ambiente de refugu siendo la población obrera muncho más favoratible al modelu estalinista de la xrss la guerra civil de dexará la cuenca na zona republicana anque con una notable presencia nacional en delles zones como figareo onde s'organizó un conseyu falanxista les organizaciones obreres xugaron un gran papel cayendo en y cola cayida del frente republicanu n'asturies cayó'l conceyu de mieres terminada la guerra inda continuaríen delles partíes guerrilleres como les de los hermanos morán el númberu de mierenses qu'acudieron a rusia cola división azul ye notable siendo'l llugar d'asturies dende'l que más voluntarios partieron tres los durísimos años de la posguerra les décades de los cuarenta y cincuenta supunxeron una reactivación de la economía hasta aportar a los años sesenta años marcaos pola fonda crisis el texíu industrial foi recuperando'l puxu tres la posguerra mas a partir de los años sesenta la siderurxa y la minería entren en recul ya que fábrica de mieres ye desmantelada y la estraición del carbón se fai práuticamente inviable lo que provoca'l pieslle de munches mines y la consiguiente perda d'emplegos anguaño tienen plantes nel conceyu importantes industries multinacionales como thyssen y empreses españoles como duro felguera xeografía los sos principales noyos por númberu d'habitantes son mieres del camín turón returbiu uxo y figareo ta a una distancia de la capital uviéu de quilómetros les sos principales víes de comunicación son l'a ente xixón uviéu y lleón ciudá que lu treviesa de norte a sur l'as o autovía minera que lu comunica con llangréu siero y xixón l'as que xune mieres con llangréu l'as que la xune con cabanaquinta y otres como l'as y l'as les sos cumes más destacaes son al norte el magarrón de metros y el gúa de metros al oeste el llosoriu de metros al sur el picu sopena de metros y al este el picu tres conceyos de metros otres altures a destacar son el picu polio de metros y el picu cuetu ventosu el más altu del conceyu de metros los sos valles son estrenchos aprovechando les tenyeres pa les actividaes agrícoles y les esplotaciones forestales les zones baxes tán ocupaes pola industria y los pozos d'estraición del carbón especialmente nes vegues de los ríos caudal y turón este conceyu sufrió una grande tresformación dende cambiando'l so mediu rural y pasando a ser ún de los primeros y más importantes noyos del desenrollu industrial d'españa ríos el principal ríu de mieres ye'l ríu caudal que ñaz de la confluyencia de los ríos ena y ayer a l'altura d'uxo y treviesa'l conceyu de norte a sur nesti ríu vierten les sos agües delles ñores d'escasa importancia como'l duró el turón el san xuan y el cuna ente otros el caudal ye afluente al empar del ríu nalón al que vierte les sos agües en soto ribera nel conceyu de la ribera clima temperatura media añal c temperatures récor más alta c más baja c media pluviométrica añal mm homidá relativa media díes de ñeve el clima de mieres ye más fríu que'l del restu de ciudaes asturianes uviéu xixón avilés pel branu predomina una situación de chornu onde'l valle abelluga a mieres de los vientos pel iviernu mieres ye una ciudá estraordinariamente fría si tenemos en cuenta la so llatitú altitú y distancia de la llinia de costa la media añal de díes de ñeve ye de esta ñeve ye permanente nos montes qu'arrodien mieres dende ochobre hasta abril y amiya tiñendo de blanco la ciudá y la vega del caudal a lo llargo del iviernu y los primeros díes de la primavera tamién pel iviernu son frecuentes les xelaes nes nueches escamplaes y l'aguañeve esta situación ye debío a que mieres al igual que tola comarca del caudal ta influyida pol calter continental quey proporciona'l so allugamientu ente fondos valles pese a tar a non munchos quilómetros de la llinia de costa lo que fai que les temperatures s'estremen tocántenes al llitoral asturianu y fenómenos como les xelaes o la ñeve seyan muncho más habituales flora les especies arbories predominantes son los fresnos fayes nozales ablanales y castañales parroquies demografía mieres ye ún de los más importantes conceyos mineros xunto a llangréu y el so desenrollu tevo venceyao a la coxuntura carbonífera la so medría foi mui rápido pero tamién el so recule esti conceyu a entamos del sieglu xx tenía una población de habitantes en nueve décades la so población aumenta a habitantes lo quey dio un crecimientu d'un siendo superior la media asturiana esto nun pararía equí ya que la so máxima población la tendrá en aportando a habitantes cifra ésta que ye la más elevada y la nunca nun algamada por nengún conceyu mineru a partir d'esta data entra nún proceso diferente con un periodu recesivu quey fai perder más de habitantes la so capital ye la ciudá más poblada del conceyu debío a la esplotación de los pozos y a la necesidá de mano d'obra cuenta con habitantes amás de tener otros centros de grande ocupación nes veges del caudal y lo sos afluentes el turón y san xuan la so estructura demográfica ta marcada pola población adulta que representa un mozos y mayores de años tienen unos efeutivos semeyantes que rolden el de la población el so procesu d'emigración a costafecha del desmantelamientu de la so industria y el treslláu a xixón truxo la so primera folada la segunda folada vieno ente a cuenta d'una crisis industrial cola perda de puestos de trabayu faciendo qu'unes persones emigraren instalándose na so mayoría n'uviéu y xixón política nel conceyu mieres l'únicu partíu que gobernó dende la instauración de la democracia foi'l psoe hasta cuandu ixlv arrampuñóy l'alcaldía ver llista d'alcaldes de mieres arte el conceyu de mieres tien grande cantidá de monumentos ya que pertenecía a la ruta xacobea ente los que destaquen la ilesia románica de santolaya n'uxo catalogada como monumentu histórico artísticu debío a les obres del ferrocarril foi destruyida en llevantándose un templu mayor que l'anterior que yera cenciellu onde s'integra l'ábside l'arcu mediu de trunfu y la puerta románica l'ábside ye semicircular con medies columnes y capitel de motivos vexetales la portada ye de mediu puntu con trés archivoltes decoraes en retraite y capiteles vexetales y figuraos l'arcu de trunfu románicu allúgase na entrada del ábside ye de dos archivoltes y guardapolvu taquiáu con capiteles de tema vexetal la casa cortina cola capiella de san clemente en figareo la so estructura ye un noyu antiguu arrodiáu d'añadidures la so parte más importante ye la fachada principal del cuerpu ye de dos pisos y ún baxu aprovechando'l desnivel hai un portal prefondu nel que s'abren dos puertes la principal con arcu semicircular con grandes doveles planes sobre'l portal vese un corredor apoyáu en zapata el restu de la fachada ye de mampostería con dos ventanines cuadraes arrodiaes de grandes siellares y enmarcaes por moldures cencielles la so capiella de san clemente ye de nave curtia cabecera cuadrada con pórticu a los pies tien un pequeñu retablu barrocu de san clemente el palaciu de riba o de los bernaldo de miranda en cenera ye monumentu histórico artísticu ye un grande edificiu de dos altures con dos puertes a la fachada una menor adintelada y la principal de mediu puntu con doveles ente elles hai saeteres abocinaes sobre la puerta n'arcu apaez un reló de sol cola data el pisu altu tien cinco balcones con antepechu de barrotes torneaos la fachada posterior tien un corredor cenciellu de maera con un pequeñu palombar baxo l'aleru l so capiella ta contra la casa y ye cenciella con nave cubierta a dos agües y rematada n'espadaña el so retablu ye barrocu el palaciu del valletu declaráu monumentu histórico artísticu nel cuerpu central s'abren trés grandes arcos de siellería apoyaos en gruesos pilares la so planta noble distribúise en cinco balcones y los trés centrales sobre los arcos nel aleru en forma de frontón alcuéntrase l'escudu la fachada meridional y posterior tienen una grande galería acristalada y la orientada al norte ye d'un solo pisu pol desnivel y prollonga'l faldón del teyáu formando un pequeñu pórticu construyíu en mampostería con siellar n'impostes y enmarques de ventanes el conxuntu intégrenlu otros edificios la corte la casa el llagar el palombar y una panera el santuariu de los mártires cosme y damián ye un templu del sieglu xviii obra de pedro muñiz la planta ye de forma de cruz con cabecera plana y torre a los pies los pórticos arrodien dambos llaterales y enllacen col pisu baxo la torre el so interior dixébrase en dos tramos y les sos bóvedes decoraes con pintures la nave tien coru a los pies con escalera de cascoxu de piedra que da accesu a la torre la cabecera ye plana y cúbrese con bóveda estrellada el retablu principal ye de piedra gris de llabráu colos símbolos de los santos titulares na capiella llateral hai retablos neoclásicos con talles barroque el palaciu de revillaxixedo o de san esteban del mar en figareo ye un enorme edificiu de planta rectangular xuníu a otru cuerpu menor por un arcu rebaxáu tien numberoses añadidures destacando la so portada barroca que ye adintelada flanquiada por columnes de fuste estriáu y capitel dóricu so la puerta llábrase la inscripción por la lei y por el rey destaca el tercer pisu con trés grandes ventanes de mediu puntu y una asoleyada galería al sur conserva l'espaciu de l'antigua capiella dedicada a llocal comercial con bóveda de cañón y coru de maera a los pies hai otru tipu d'obres yá modernes y que foron tresformado'l paisaxe ente les que tenemos el pobláu obreru de bustiellu obra de la sociedá hullera española cuenta con dellos edificios ún relixosu dos centros escolares l'hospital y les propies viviendes estes yeren unifamiliares pareaes de planta baxa y pisu con una pequeña güerta estes viviendes son de modelu estandarizáu la monotonía ruempe colos edificios principales la capiella ye un grande templu con referencies neorromániques con trés naves pórticu a los pies y triple ábside construyíu en piedra y lladriellu vistu la so fachada ta centrada pola puerta n'arcu de mediu puntu sobre columnes dobles encuma con una espadaña rematada en frontón y cruz el sanatoriu ta formáu por dellos pabellones comunicaos ente sí por pasadorios de maera y cristal el cuerpu principal destaca porque ta muncho más decoráu destacando'l deái de l'artesanía como la puerta curvillinia de maera y fierro forxao o la decoración floral qu'apaez nos dinteles de les ventanes la nave de soviella construyida por hullera española pa la reparación de les llocomotores esti edificiu esplota al máximu la decoración del lladriellu material industrial por escelencia la fachada destaca nún llau curtiu por dos pilestres angulares remataes por pináculos con revestimientu de teseles vidriaes los llaterales en seyes tramos per aciu pilastres de lladriellu ente les que s'abren grandes ventanes allargaes xuégase col encale y el lladriellu vistu como mou de decoración l'ayuntamientu obra del arquiteutu lucas maría palacio más tarde sey añadiría otru pisu obra de juan miguel de la guardia y anueva la fachada faciendo la porticada con cinco arcos sobre pilastrrs balcones con frontón triangular sacante'l central que ye curvu rematáu núun templete con reló y campana el monumentu al poeta mierense teodoro cuesta realizáu pol escultor arturo sordo foi treslladáu delles veces de sitiu hasta volver al llugar orixinal prieto de la casa natal del poeta en la pasera ye de grandes dimensiones con cuatro figures de bronce asentaes nún pedestal formáu por dellos cuerpos escalonaos enriba asiéntase'l poeta y a los llaos dos figures el poeta ta coronáu por una figura femenina portadora d'un guinaldu educación y vida cultural nel campus de mieres impártense les siguientes titulaciones de la universidá d'uviéu inxeniería téunica de mines delles especialidaes inxeniería téunica topógráfica inxeniería téunica forestal especialidá n'esplotaciones forestales inxeniería xeolóxica ciclu deportes caudal deportivo de mieres equipu de fútbol que milita na segunda división b club patín mieres equipu histórico de oquei sobre patines ies sánchez lastra de baloncesto equipu de cadetes de baloncestu gastronomía nel conceyu ellabórase'l quesu d'urbiés conocíu por ser ún de los quesos más fuertes de toa asturies cabe mencionar que como nel restu'l país la sidra ye un elementu fundamental de la so variada gastronomía platos típicos arbeyos con xamón pote mierense con rabadal chorizu a la brasa pitu caleya trucha grandona postres conseyos paserinos rosquielles de masa quebrada dulce arriquecida con lleche forniaes tarta dalia casadielles rosquielles supremes de mieres economía hasta hebo nel conceyu la fábrica de mieres planta siderúrxica treslladada colos trabayadores a xixón y avilés al formase ensidesa basada tradicionalmente na esplotación del carbón actividá en retrocesu actualmente l'actividá minera queda namás nel pozu nicolasa y nel llavaeru del batán una de les obres fecha con fondos mineros ye el campus universitariu onde s'imparten inxeniería téunica minera topográfica y forestal fiestes antroxu febreru o marzu folixa na primavera festival intercélticu de musiques del arcu atlánticu abril san xuan fiestes patronales en xunu hasta'l día la nueche del hai foguera y danza prima mártires de valdecuna romería d'interés turísticu setiembre accesos ferrocarril el conceyu de mieres ye trevesáu pola llinia xixón madrid de renfe con parada n'uxo santuyano mieres del camín ablaña y la pereda correspondientes a la llinia c de cercaníes que xune xixón con ponte de los fierros pasa tamién per esti conceyu la llinia f de feve trubia collanzu con parada nes llocalidaes de santa cruz uxo figareo mieres del camín ablaña la pereda y baíña en mieres realicen paradas los trenes de llargu percorríu renfe grandes llinies con destín o procedentes de madrid barcelona alicante y llión anguaño s'encomiencen a suprimir paraes como dalgunes de les qu'había en conexón con barcelona carretera los principales accesos per carretera son pela autopista a dende uviéu o lleón y l'autovía as más conocida como autovía minera dende xixón la pola siero o llangréu ye posible acceder a mieres n'autobús interurbanu dende les llocalidades d'uviéu xixón llangréu y dende madrid y sevilla n'autobuses de llargu percorríu personaxes illustres fiestes antroxu dende'l xueves anterior al miércoles de ceniza san xuan patrón de mieres de xunu mártires de cuna típica romería asturiana nel valle de cuna y cenera de setiembre la folixa na primavera abril ciudaes enurmuñaes karviná república checa san miguel de padrón cuba amgala sáara occidental semeyes ver tamién llista d'alcaldes de mieres banda de gaites mieres del camín palaciu de baxu cenera hospital álvarez buylla referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu páxina del campus de mieres de la universidá d'uviéu federación asturiana de conceyos mieres wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
miranda ye un conceyu d'asturies llenda al norte con salas al este con grau al sur con somiedo y teberga y al oeste con tinéu parroquies por decretu de d'ochobre determinense los topónimos oficiales del conceyu que tien les siguientes parroquies historia les víes de comunicación históriques que traviesen l'actual conceyu asturianu de miranda la calzada la mesa pel cordal este el camín francés pel cordal oeste y el camín real siguiendo'l valle del ríu pigüeña funcionaron como exes articuladores de l'actividá socioeconómica d'esti territoriu a lo llargo de les diverses etapes históriques poro conviértense nun estupendu elementu guía pa la esposición del aportar históricu del conceyu los datos históricos más antiguos remóntense a dómina paleolítica alcontrándose delles pieces tallaes na sierra del pedroriu sicasí pal periodu prehistóricu la mayor bayura cola que cunta'l nuesu conceyu son les necrópolis tumulares megalitos qu'afiten dos de les víes de comunicación enantes mentaes la calzada de la mesa y el camín francés esto pon de manifiestu l'antigüedá d'estos caminos y resalten el so calter d'elementos organizadores de les actividaes socioeconómiques de los pobladores prehistóricos los megalitos son sepulcros funerarios utilizaos mientres el neolíticu y el bronce antiguu y concíbense como elementos arquiteutónicos nel paisaxe destaquen de la redolada por un montículu artificial qu'acovez una cámara adintelada construyida con llábanos de piedra a lo llargo del escurrir de la calzada de la mesa alcuéntrense dellos xacimientos megalíticos nes sierres de porzabezas y del pedroriu creando un paisaxe peculiar estos enterramientos funerarios funcionen como un llinguaxe simbólicu que desllenda l'área d'actuación d'una comunidá nes sos actividaes de caza y recueya semeyante disposición en rellación col camín francés tienen les necrópolis de la sierra la cabra peña mantega sierra del quintanal sierra de biegega y couríu asitiándose nes llinies de cumes y marcando l'escurrir d'una vía de camín que al igual que la calzada de la mesa va ser utilizada darréu hasta'l sieglu xix d'estes poblaciones prehistóriques conocemos los sos llugares d'enterramientu pero non los d'habitación tamién tenemos noticies del so universu mental al traviés del ídolu de amosu escultura con formes xinecomorfes que'l so afayu casual fai difícil la so atribución cronolóxica la edá del fierro ta representada pola apaición de los solares castreños son poblaos fortificaos asitiaos en llugares con un ampliu control sobro'l territoriu cercanu los sos recursos y sobro les víes de comunicación d'esto da fe la situación del castru de vigaña o'l d'ondes que tienen un importante dominiu visual sobro'l pasu del camín real qu'escurría pela marxe del ríu pigüeña ésti ye'l tipu de poblamientu que s'atopen los romanos cuando se lleva a cabu la conquista del norte peninsular nel sieglu i atrayíos poles posibilidaes qu'ufiertaben los xacimientos auríferos de la zona l'imperiu romanu trai consigo la imposición d'una organización superior y la especialización de los diversos territorios buscando la complementariedá les zones xeolóxicamente riques destínense a la esplotación minera nes más aptes pa l'actividá agrícolaganadera apaecen establecimientos que producen lo suficiente p'abastecer a les zones mineres esta complementariedá puede reparase en miranda l'actividá minera concéntrase na sierra de bixega onde antiguos castros como'l de boinás siguen utilizándose como llugares de poblamientu al empar que se creen otros establecimientos rellacionaos colos trabayos específicos de la minería nel restu del territoriu caltienen los castros y surden asentamientos de calter agropecuariu y ensin estructures defensives les villes dende elles contrólase l'actividá de tol territoriu ésti ye'l casu del xacimientu asitiáu na contorna de cezana mientres tol periodu romanu siguen xugando un papel preponderante les trés víes de comunicación enantes mentaes mesmo pa les rellaciones colos territorios vecinos que pal treslláu del material aurífero sobro les xentes qu'ocupaben estes tierres en dómina romana y trabayaben nes mines auríferes apúrrenos información la llábana funeraria de villaverde nella méntase a una neña de doce años llamada bodocena y fía d'aravo que vivió nestes paraxes na primer metá del sieglu i lo que resulta poco conocíu n'asturies polo xeneral y en miranda en particular ye'l pasu de la dómina tardorromana a la medieval y cómo se produz la tresformación d'un mundu de castros y villes nel mundu de les aldees de los sieglos x y xi l'apaición d'estes aldees que se caltuvieron hasta l'actualidá ta rellacionada cola crecedera agraria altomedieval ocupando llugares llanos y sobremanera colonizando les vegues de los ríos asina surden un cientu de pueblos que como los asitiaos na ría de miranda la vega que crea'l narcea al so pasu per miranda centren la so actividá na producción agrícola destacando como productu de mayor importancia la escanda pa la ellaboración del pan dende'l sieglu viii al xii l'actual conceyu taba estremáu en dos circunscripciones miranda la marxe izquierda del ríu pigüeña y salcéu la marxe derecha caúna tenía una fortificación dende la que se controlaba'l territoriu y de les qu'entá güei podemos apreciar mínimos restos nel picu cervera y na peña el castiellu pero va ser el monesteriu de santa maría de balmonte la institución que va mandar los designios d'esti territoriu dende'l primer cuartu del sieglu xi fundáu nel añu na villa de lapedo a lo llargo de los sieglos siguientes foi faciéndose con innumberables posesiones en miranda y nos conceyos estremeros entá se caltienen na contorna de miranda restos de lo qu'hubo ser la rescamplante construcción románica d'esti cenobiu al monesteriu tamién pertenecía una ferrería yá sumida y un machucu qu'entá pue ser visitáu n'alvariza de la so esistencia tenemos constancia nel sieglu xvi pero'l so orixe ye de xuru anterior esti monesteriu acabó xenerando un pequeñu nucleu de población lapedo camudándose a lo llargo del sieglu xii l'antiguu nome pol de balmonte llugar onde anicia anguaño la capital nesti mesmu sieglu prodúzse una importante reorganización alministrativa que va afectar a esti territoriu por orde real fúndense entidaes nueves de población que se van convertir en cabeces alministratives les poles nel llugar d'augüera fúndase la puebla de balmonte y somiedo que por cuenta de problemes col cercanu monesteriu de balmonte acabó per treslladase a somiedo dando llugar a lo que güei conocemos como la pola somiedo los sieglos baxomedievales xiv y xv tán protagonizaos por unes families nobles los quiñones y los miranda a les que pertenecieron les dos torres señoriales que se caltienen la de quintana y el llenzu de la de montoubu esta nobleza faise col poder qu'hasta'l momentu tuviera'l monesteriu de santa maría de balmonte dando un gran protagonismu a l'actividá ganadera y favoreciendo l'apaición d'un grupu social estremáu los vaqueiros d'alzada el so xerme ye la mano d'obra servil que s'ocupaba de los fataos señoriales los vaqueros realizando una alzada estacional dende les camperes de branu asitiaos na cabecera del valle en somiedo esti procesu que s'empecipia na baxa edá media enllárgase mientres los sieglos xvi xvii y xviii entá güei pueden apreciase les peculiaridaes morfolóxiques que presentaba l'hábitat d'iviernu nes brañes de villaverde santa marina el pontigo modreiros y carricedo nel sieglu xviii tovía se caltienen delles xurisdicciones nesti territoriu el cotu monásticu qu'integraba l'actual parroquia de santuyano de balmonte l'antiguu territoriu de salcéu incluyíu nel vecín conceyu de grau el conceyu de miranda constituyíu por miranda l'alta y miranda la baxa dixebraes pol cotu monásticu nun va ser hasta'l sieglu xix cuando'l conceyu adopte la fisonomía que tien anguaño les reformes lliberales y la desamortización favorecieron la integración del cotu señorial nel conceyu y l'antigua capital asitiada en lleiguardasilviella treslládase a balmonte en los vecinos de les parroquies de salcéuondes amosu y montoubu piden la so incorporación a miranda conformándose definitivamente l'actual territorialidá el nome de miranda de raigón altomedieval camúdase en pol de balmonte la evolución del conceyu a lo llargo de los sieglos xix y xx ta arreyada a l'actividá agropecuaria nel sieglu xx cobra especial importancia l'aprovechamientu lletricu de les agües del ríu pigüeña calteniéndose esti patrimoniu industrial nos pueblos de ponte san martín silviella y fontouria economía mirandeses célebres la familia de l'actriz eva longoria emigró d'esti conceyu pa dir a méxicu nel sieglu xvii álvaro de cienfuegos y sierra cardenal y arzobispu de roma josé álvarez fernández op misioneru dominicu ángeles villarta tuñón escritora en castellanu y periodista celso álvarez álvarez médicu forense xose álvarez fernández pin escritor n'asturianu concha heres filántropa ver tamién referencies enllaces esternos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
morcín ye un conceyu de la comunidá autónoma del principáu d'asturies españa estremáu en siete parroquies formando un total de nucleos de población de los cualos tienen una población inferior a los habitantes y namái les dolce entidaes restantes con una población d'ente y habitantes llenda al norte col conceyu de la ribera al sur col de riosa col de mieres al este y col de quirós y santo adriano al oeste cuenta en total con una población de trátase principalmente d'un conceyu rural y mineru allugáu nel corazón del principáu d'asturies bien coneutáu colos principales nucleos de la rexón santolaya la capital alcuéntrase asitiada estratéxicamente a km d'uviéu y de mieres y a menos de minutos per autovía con avilés y xixón los sos ' km tán delimitaos por pueblos y aldegues que'l so principal puntu común ye'l monte monsacro la sierra del aramo declarada como paisaxe protexíu contribúi a l'harmonía del conceyu xunto colos ríos morcín y barrea como compensa al so esfuerciu pol caltenimientu del so acerbo cultural una de les comunidaes más significatives de morcín la de la parroquia de la la foz foi gallardoniáu col premiu al pueblu exemplar ratificando asina la so postura por un desenvolvimientu económicu sostenible y n'harmonía cola so redolada natural toponimia esisten delles teoríes sobre la procedencia de la pallabra morcín unos especialistes consideren que los romanos instalar nestes tierres dándoyos el nome de mortecinio esto ye ríu muertu polo tranquilo de la corriente del ríu que traviesa santolaya qu'estrema'l términu municipal en dos partes mortecinio daría pasu a mortecín pa desaguar finalmente nel actual morcín otru sector d'especialistes considera que vendría de muriu cintus denominación bastante lóxica pol cinturón de cumes que cinxe'l conceyu el so contración en morcín ye tamién natural otros a lo último suponen que la población que dio orixe a morcín vivía a lo cimero de los montes posiblemente del monsacro polo queyos denominaríen de la morca esto ye de la serrapatosa peña morca podría llegar a derivar en morcín parroquies economía ver tamién referencies enllaces esternos wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
el xentiliciu usáu como sustativu denota a un habitante d'un país o ciudá como axetivu indica que'l sustantivo calificáu provién d'esi país rexón o ciudá el xentiliciu fórmase col sustantivu particular pex navetu y si nun esiste col suxetu siguíu de la preposición de y siguíu del nome del llugar del que procede pex muyer de santo adriano la formación del xentiliciu nesti sen presenta casos regulares o irregulares presentándose los primeros con sufixos como nu eñu és ín cu referencies enllaces esternos nomenclatura toponímica internacional llingüística
muros ye un conceyu d'asturies llenda al norte col mar cantábricu al este con sotu'l barcu al sur con pravia y al oeste con cuideiru historia la so historia ta amestada hasta'l sieglu xix a los actuales conceyos de pravia cuideiru y sotu'l barcu pos estos conceyos taben integraos nuna única demarcación conceyil resultando bien difícil individualizar la so evolución histórica del restu de los conceyos hasta mediaos d'esti sieglu añu perteneció al conceyu de pravia constituyéndose como conceyu independiente'l d'abril del mesmu añu nos sos oríxenes yera conocida como muros o muros de pravia hasta'l de xunu de qu'empezó a denominase muros de nalón una vegada alcordáu por real decretu prehistoria y romanización nun se conocen restos del paleolíticu nin estructures megalítiques recién estudios alluguen l'apaición d'un castru na so zona costera sí ta claro que la desaguada del ríu nalón taba habitada polos pueblos pésicos sí tuvo una romanización bien fuerte por cuenta de les esplotaciones mineres del oru d'esta miente na plaza del conceyu de muros atopáronse restos d'una edificación atribuyida a la dómina romana edá media y moderna na edá media construyóse la ilesia de santa maría y habilítase la so céntrica plaza esto va xenerar la futura villa de muros y va danos los primeros datos sobro esti territoriu integráu en pravia hai distintes donaciones como la de doña urraca vermúdez que dona al monesteriu de san esteban de boca de mar actual san esteban al cenobiu de santa maría de lapedo tamién apaecen otres donaciones como la de martín vermúdez que vence una heredá d'un supuestu territoriu de muros al mesmu monesteriu va ser na baxa edá media cuando va quedar patente la integración alministrativa de muros nel alfoz de poblar de pravia nun sabemos nin cómo nin cuándo estes tierres convertir en cotu pero queden definitivamente inscrites nes propiedaes de la casa de miranda más tarde marqueses de valdecarzana nel sieglu xviii siguía'l cotu en manes del marquesáu de valdecarzana d'esta dómina hai bien pocos datos referíos a esti conceyu individualmente sábese que nesta centuria fixo un proyeutu de canalización del nalón que tenía como meta'l desembarcu de la producción de carbón de les cuenques asturianes proyeutu qu'acabaría fracasando poles crecíes del ríu sieglu xix d'equí p'arriba el sieglu xix traxo grandes cambeos asina na guerra de la independencia les tropes franceses al mandu del mariscal ney escalaron la llocalidá murense foi nesti sieglu cuando les xentes del conceyu punxeron pleitu contra la casa de valdecarzana siendo suprimíu'l cotu en ya integraríase na xurisdicción ordinaria del conceyu de pravia dos décades más tarde al cotu de muros constituyir en conceyu independiente nesti sieglu abre la carretera de san esteban a principios del sieglu xx cunta muros con una agrupación socialista en el conceyu adquier la nueva denominación oficial de muros de nalón un fechu a destacar foi en setiembre de produzse l'armamentu previu al procesu revolucionariu el vapor turquesa desembarca un importante cargamentu d'armes que supuestamente diben a etiopía quedando definitivamente n'asturies dempués de dellos problemes en muros la rebelión españa con un día de retrasu al respective de otres zones d'asturies la guerra civil nun cunta con fechos trescendentes tres la posguerra y l'instalación d'ensidesa n'avilés esti conceyu esperimenta un gran desenvolvimientu industrial hasta la crisis de los años setenta qu'afectara a tol sector xeografía tien una población de habitantes y los sos principales pueblos son san esteban muros era villar y reboriu tien como principales víes de comunicación la n de ribeseya a canero y otres carreteres locales ta a una distancia de la capital del principáu de quilómetros el conxuntu del paisaxe cola so ría del nalón la so gran cantidá de sableres y les nidies ondulaciones de la so rasa mariniega apúrreny una induldable guapura l'altitú ye la más baxa de los conceyos con gozón qu'apenes algama los metros la so principal exa fluvial ye'l ríu nalón hai otros pequeños regueros como'l pontigo o'l ricarbo el so paisaxe vexetal ta apoderáu poles graderías destinaes a camperes na so masa arbórea quepe destacar l'ocalitu qu'ocupa gran parte de les sos fasteres política l'actual alcaldesa ye la socialista maría del carmen arango quien gobierna con mayoría absoluta parroquies llocalidaes arte tien gran cantidá de monumentos ente ellos el palaciu de valdecarzana y vallehermoso del sieglu xv ta formáu por delles construcciones presidíes por una torre cuadrada y tollo arrodiáu de muralla nel sieglu xvi abriósey una portada plateresca ta construyida en sillar con arcu de mediu puntu formáu por grandes dovelas nel centru ta l'escudu de los cienfuegos enriba d'esti escudu y sobro la cornisa llabrar en relieve la cruz de los ánxeles hai otros seis escudos distribuyíos a entrambos llaos del primeru la plaza del marqués de muros de trazáu allargáu ya irregular en redol a ella presenta la ilesia el conceyu y una serie de construcciones ente populares y cultes foi carlos i quien autoriza nesta plaza l'asentamientu de mercáu anque los sos oríxenes pue que fueren anteriores el conceyu remocícase y amplía en añedir un tercer pisu y un áticu rematáu en frontón curvu nel pisu principal lleva balcones volaos con antepechu de fierro na fachada ta'l bustu de constantino fernández primer marqués de muros el templu parroquial de santa maría presenta una estructura de nave única con cabecera poligonal cruceru acusáu en planta pórticu llateral y torre a los pies bien espodada y rematada n'agudu capitel construyíu en la torre acabar en gracies al dineru unviáu polos emigrantes dende américa colonia artística de muros nel apartáu de la pintura de paisaxe del sieglu xix destacó la colonia artística de muros amestada a la figura del pintor alcarreñu castu plasencia y al so discípulu predilecto y amigo el pintor asturianu tomás garcía sampedro esti postreru convida al maestru a pasar el branu de nuna bella finca de la pumariega propiedá de los sos padres y castu plasencia namorar del paisaxe y de la lluz d'estes paraxes repitiendo estancia nos siguientes años acompañáu d'importantes pintores y artistes de la dómina castu plasencia intentó crear una escuela paisaxista nesta zona en semeyanza d'otres colonies de pintura que na dómina taben estableciéndose n'europa bastenos recordar como modelu de la mesma dómina la escuela de barbizon nos montes de fontainebleau na proximidá de parís colonia francesa esti trubiecu de la pintura impresionista inclusive se realizó un proyeutu de construcción de dicha colonia d'artistes autorizáu pol conceyu a empiezos de na desaguada del ríu nalón pero'l proyeutu nun llegaría al so fin al morrer de secute el pintor castu plasencia en mayu del mesmu añu economía referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos muros
nava ye un conceyu d'asturies asina como una parroquia d'ésti y una villa de dicha parroquia la villa de nava ye la capital del conceyu el conceyu tien llenda'l norte con sariegu villaviciosa y cabranes al sur con llaviana al este con piloña y al oeste con bimenes y siero na so capital alcuéntrase'l muséu de la sidra dende celébrase tolos años ellí'l festival de la sidra de nava que dio muncha sonadía al conceyu etimoloxía etimolóxicamente nava quier dicir tierra baxo y llano asitiao xeneralmente ente montes historia prehistoria y época romana los primeros testimonios que tenemos de presencia humana nesta zona son del paleolíticu con restos de materiales llíticos alcontraos al aire llibre atopáronse tamién un túmbulu aislláu nesta zona concretamente en paraes siendo ésti l'únicu catalogáu anque apaecieron más que tovía tán ensin datar tamién apaecieron hachos de bronce en purnea dos d'aniellu doblu una con namás un asa y otra con calcañu pero ensin aniellos la cultura castreña ta bien representada por trés castros la cogolla en cesa el castiellu de salas en la polenava y la forca en viobes amás d'otros restos qu'entá nun fueron escavaos los resclavos romanos nun son de gran abundancia son restos numismáticos y de cerámica edá media y moderna na dómina medieval ya empieza a documentase la esistencia d'unes tierres denominaes nava va ser alredor del sieglu xii cuando atopemos documentación d'unes donaciones qu'incluyíen un llugar llamáu salas de nauna alcontramos tamién noticies sobre'l monesteriu de san bartolomé pel sieglu xiii yá apaecen señoríos llaicos con influyencia nesta zona como la casa de noreña y tamién influyencia relixosa como la ilesia d'uviéu el monesteriu de san vicente y san bartolomé de nava que van esparder les sos influyencies non solo per esti conceyu sinón tamién pelos vecinos esti monesteriu foi mui favorecíu pola casa de noreña foi alfonsu x el que funda la pola de nava a la que dota col fueru de benavente colos privilexos d'un mercáu selmanal y otros beneficios convirtiéndose nel principal noyu económicu y alministrativu esta pola de nava nun algamó'l so oxetivu en parte debío a la influyencia monástica de san bartolomé esti conceyu pasa per diferentes manes la casa de noreña al conde de trastamara futuru enrique ii quey la cederá a so fíu bastardu'l conde don alfonso que tuvo continues rebeldíes escontra la corona hasta la so derrota que significó'l regresu d'estes tierres a la corona nel sieglu xv empieza a destacar la casa de nava que tendrá continuos enfrentamientos con otres families nobiliaries p'algamar la so hexemonía sobre estes tierres los monesterios de san bartolomé de nava y santa maría de villamayor son anexonaos pol monesteriu de san pelayu d'uviéu hebo diferentes focos de llucha ente'l cotu eclesiásticu y la casa de nava siendo'l propiu correxidor el que punxera frenu a estos enfrentamientos anque los problemes continuaron nos sieglos siguientes nel sieglu xviii había namái dos cotos el de san bartolomé y el cotu de nava hai que destacar les dures condiciones de vida nesta época reflexaos nos episodios epidémicos que cadeció'l conceyu sieglu xix endelantre nel sieglu xix la guerra peninsular tuvo una incidencia llocal nes guerres carlistes destaca l'ataque a nava obra de la partida tradicionalista de faes lo más destacable foi l'abolición de los cotos y la so incorporación a la llexislación ordinaria nesti conceyu'l desenvolvimientu mineru tuvo un calter minoritariu nes comunicaciones tien importancia'l tramu de ferrocarril uviéul'infiestu que pasa per nava nesta dómina dase tamién una gran espansión ganadera nel sieglu xx esti conceyu ye de tendencia conservadora en parte debío al so ambiente rural esto viose roto pola revolución d'ochobre de del qu'hai que destacar el llevantamientu de xentes del campu y de les fábriques qu'ataquen el cuartel de la guardia civil y quemen la casa rectoral y la d'un terrateniente tres la derrota delles partíes siguieron lluchando escontra'l réxime franquista tovía una década más abellugándose na sierra de peñamayor na llende del conceyu colos de piloña y llaviana el restu del sieglu nava tien un calter marxinal tocántenes a la industrialización especializándose nel sector lacteu ta considerada una de les capitales asturianes de la sidra xunto a villaviciosa xeografía tien una población de habitantes y los sos principales nucleos son por númberu d'habitantes nava la so capital llames cecea el remediu piloñeta quintana purnea y castañera les sos víes de comunicación son la n que treviesa'l conceyu d'oeste a este y que va d'uviéu a santander y el ferrocarril económicu d'asturies que va paralelu al ríu viao primero y a partir de cecea al piloña ta a una distancia de la capital d'asturies de quilómetros ye un conceyu de relieve sele que s'alcuentra ente montes les sos principales altures son la peñamayor de metros o picu la triguera de metros los sos principales ríos son pra pendón la llavandera viao que dan orixe al ríu piloña y punegru afluente del anterior nava ye un conceyu nel que predominen los les praderíes qu'ocupen más de la metá del territoriu usaes p'alimentar al abundante ganáu una tercer parte de la so superficie ta ocupada por grandes mases forestales les principales especies son el pinu l'ocalitu el fresnu el texu la castañal y el carbayu parroquies el conceyu dixébrase en seis parroquies evolución demográfica nel padrón municipal d'habitantes de tenía una población de habitantes esta población sufrió dellos altibaxos per tol sieglu xx asina nos tres primeros decenios la so población aumentó non pola so evolución económica sinón por crecimientu vexetativu que compensa les perdes producíes pola so emigración asitiándolu nel añu con una población de habitantes llegando en a pero ente y la emigración aumenta y el so crecimientu vexetativu nun ye abondo como p'algamar el crecimientu demográficu entrando esti conceyu nuna fase de despoblamientu ésti veráse paráu ente y debío al puxu económicu de los conceyos mineros vecinos acabada esta época'l conceyu fúndese nuna dinámica de represión que se verá acentuada por un descensu de la tasa de natalidá esto truxo una estructura demográfica avieyada imposible d'asegurase la so propia sobrevivencia ya que'l lo ocupen les persones mayores de años y el son mozos la emigración tuvo importancia a finales del xix y principios del xx el so destín preferidu foi arxentina na segunda metá del sieglu xx hebo una nueva corriente d'emigración pero nun tan fuerte como la anterior y esta vuelta dirixida haza'l centru d'europa economía de manera tradicional el sector económicu más destacáu dientro'l conceyu foi'l primariu sector que s'especializó na ellaboración de lleche que dio pie a una ocupación del suelu na que dominen les praderíes tierres dedicaes a consiguir alimentu pal ganáu esto nun implicó la desapaición de les manches forestales les qu'inda s'esparden pel sur del conceyu ocupando'l del territoriu la industria del conceyu céntrase en sectores como la madera nes fasteres de la n cola instalación de fábriques del mueble de calidá y perconocíu ye'l productu fabricáu por escelencia la sidra con una producción de más de millones de llitros añales destaca nel sector industrial fuensanta una de les mayores empreses del conceyu de toles actividaes terciaries la de mayor importancia ye la comercial el so desarrollu foi paralelu al incrementu de los escedentes agrarios dominando los establecimientos de venta d'alimentos del total sector comercial que se concentró na capital nestos caberos años ye destacable'l sector turísticu del que ye mui visible l'aumentu non solo nel númberu de visitantes a la villa gracies a la creación del museu de la sidra que se convirtió na tarxeta de presentación turística de nava sinón tamién pola cantidá de cases d'aldea cerca d'unes nucleos de turismu rural y hostelería esta última favorecida pol festival de la sidra y tamién por xornaes gastronómiques como les de los platos de caza etc política nel conceyu de nava el partíu que más tiempu gobernó foi'l psoe y xunto col pas son los únicos partíos que gobernaron el conceyu véase llista d'alcaldes de nava l'alcalde actual y dende ye'l candidatu d'apn emilio ballesteros baños fíu del alcalde socialista que gobernó per trés llexislatures que nel últimu momentu y pese a ser la segunda fuercia más votada fízose cola alcaldía quitándoyla al psoe gracies a los apoyos de fac y pp arte esti conceyu tien gran cantidá de monumentos ente los sos palacios casones o illesies ente los que destacaremos el monesteriu de san bartolomé de nava del que nun queden restos arquiteutónicos hai restos de la so ilesia que forma parte de la capiella del cementeriu destacando los sos entellazaos d'influyencia nórdica na llinia d'impostes de la fachada de la capiella y dos efixes sobre la puerta de fierro que da accesu al recintu la ilesia parroquial de san andrés ye de el templu ye de planta allargada y una sola nave con cabecera poligonal cubriéndose por cuatro bóvedes d'estrelles apoyaes sobre pilastres nervaes el so esterior ta arrodiáu d'añadirures como'l pórticu de teyes la sacristía o otres dependencies auxiliares la so fachada principal ye d'arcu apuntáu con fines columnines adosaes a cada llau y dos ventanes apuntaes la ilesia ta realizada en lladrieyu los encuadres de los vanos tán fechos n'arenisca y tallaos de manera rica l'interior ta restauráu tres la quema que sufrió pela guerra civil conservando del so orixe namás la imaxe titular de san andrés apóstol la ilesia parroquial de san bartolomé en nava ta nel centru de la villa xunto al ayuntamientu y la casa rectoral llevántase en sustitución de l'anterior parroquia que foi templu románicu de san bartolomé obra del arquiteutu luis menéndez pidal ye una ilesia de trés naves y cruceru llixeramente sobresaliente que cubre la nave central de mayor altura con bóveda de cañón y los llaterales con bóveda d'arista ta construyida en sillaría pa les muries y sillar pa la portada de mediu puntu la capiella de los santos mártires en llames ye d'estructura cenciella y de pequeña dimensión la so estructura ye de cabecera cuadrada y pórticu precediendo la portada el palaciu de la ferrería en uentesanta ye monumentu históricu artísticu la torre data del sieglu xiv ye de cuatro pisos y forma rectangular el grosor de la muria ye de metro y medio con pocos vanos dalgunes saeteres y troneres la entrada de la torre y les ventanes del últimu pisu son alteraciones posteriores a esta torre sey fueron faciendo añadidures faciendo una composición desordenada en dos pisos con vanos de diferentes tamaños la so portada principal ta a un llau ye d'arcu de mediu puntu con grandes doveles en sillar el pisu superior tien cuatro ventanes con moldures d'oreyes y balcón con voladizu y balaustrada de fierro sobre'l balcón podemos divisar l'escudu del sieglu xviii ye l'amiestu de la capiella la so estructura ye de planta rectangular formada por nave y cabecera cuadrada la nave ta cubierta por bóveda envaída la puerta ye d'arcu de mediu puntu con moldures y arrodiada por un entablamientu cenciellu y rematáu por un pináculu ferrerianu hai que destacar la fachada sur abierta a los xardinos por trés arcos de mediu puntu sobre la qu'hai una solana de madera el palaciu de la cogolla el portalón debe'l so nome a la portada de la fachada principal que ye un gran arcu de mediu punto molduráu cabu la puerta hai una inscripción na piedra col símbolu de la cruz de calatrava el so pisu superior ye d'época diferente con un balcón y dos ventanes que se cubren con una solana de madera el restu de la vivienda tien diferentes amiestos con lladrieyu modernu la casa de la capiella denomada asina porque ta delantre de la capiella de santa lucía construcción del sieglu xviii tien forma de l siendo la zona corta la más antigua de la vivienda onde namás hai vanos nel piso superior el so pisu inferior destínase a fines agrarios los pisos superiores tienen corredores con talles mui fines de madera la fundación roel debida al illustre mélicu don faustino garcía roel esti edificiu debía desendolcar les funciones d'escuela y dispensariu mélicu l'edificiu ye cenciellu con frontis na fachada principal realizáu en lladriellu y piedra artificial en el pueblu dedicóy un bustu asitiáu na plaza que lleva'l so nome el cementeriu de cecea ye un ejemplu de cementeriu financiáu por capital indianu ye un cercu cuadráu con altes muries la so portada ta fecha de cantera en xambes arcu y pilastres que sostienen un frontis triangular rematáu en cruces l'ayuntamientu de nava del sieglu xx de tipu clásicu ye de planta rectangular con cuerpu central con un frontis clasicista y un balcón voláu nel primer pisu el so accesu ye un pórticu en forma de u los balcones son adintelaos y sobre'l balcón principal ta l'escudu de nava villa maximina en nava realizada en d'estilu montañés y elementos eclécticos la so estructura ye de volume cuadráu con cuerpu atorruxáu nuna corneyal y una terraza nuna de les fachaes destaca la so decoración con cerámica nes llinies d'impostes que separten los pisos hai que destacar la importancia del cercu que ye de fundición enxertada ente pilares de mampostería coronaes por xarrones de flores realizaos en piedra el muséu de la sidra del arquiteutu juan ramón fernández tresguerras asitiáu na plaza de la villa de nava nelli puen vese la ellaboración de la sidra y actividaes de la cultura asturiana l'edificiu ye de forma semicircular como un anfiteatru griegu la entrada ye un pórticu con pilastres de formigón construyíu en fierro piedra formigón y madera destaca nel edificiu un cuerpu saliente semicircular que corona l'edificiu y simula la seición d'una pipa de sidra fiestes les sos fiestes principales son gastronómiques celébrense en mayu les xornaes gastronómiques de platos de sidra en xunetu'l festival de la sidra declaráu d'interés turísticu relixoses en nava son en xunu les fiestes de san xuan n'agostu a últimos san bartolomé patrón de la llocalidá en mayu los díes y son les fiestes de nuesa siñora de fátima feries más importantes son na capital teniendo toles selmanes un mercáu y a finales d'ochobre una feria de ganáu en mayu'l primer fin de selmana se celebra merca astur dedicáu a productos artesanos ver tamién llista d'alcaldes de nava festival de la sidra muséu de la sidra mancomunidá comarca de la sidra referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de concejos la comarca de la sidra nava premiu al pueblu exemplar d'asturies
navia ye un conceyu d'asturies allugáu nel noroccidente xunto a la ría que forma na so desembocadura'l ríu navia llenda'l norte col mar cantábricu al sur con villayón al este con valdés y al oeste con cuaña tamién ye'l nome d'una parroquia y de la capital del conceyu asina como del ríu que fai de llende natural col conceyu de cuaña tien km y una llargura de cuesta de de km cunta con delles figuaratibles industries la papelera del grupu ence astilleros armón o la lláctea reny picot por mentar dalgunes de les más relevantes historia prehistoria y asentamientos celtes los primeros asentamientos homínidos asítiense nel paleolíticu inferior hai unos años como amuesen los nantes afayaos d'estremaes ferramientes de piedra parque históricu del ríu navia años ec yá habitaba nel territoriu un elementu humanu que vivía n'atroxu a les sos costumes prehestóriques asina aprucen nantes tumbulares a lo llargo'l conceyu en pueblos como andés anlleo tox villapedre o valleinclán ente otros foi nel añu ec cuando aprucen en pisu naviegu los primeros pueblos celtes procedentes de centru d'europa arrivaron mandando ya imponiendo les sos costumes a les xentes del territoriu faciendo la convivencia daqué abegoso aprucen nesta dómina los agreyamientos humanos nos castros que tienen gran valir arquiteutónicu y los cuales representen nos nuesos díes importantes monumentos ye demientres la coesistencia na estaya la tribu celtogalaica de los albiones y del ástur de los pésicos cuando se tien referimientu del primer asentamientu humanu na marxe derecha de la ría de navia cuyu nome remana pola almiración y tributu que los pueblos primitivos daben al agua que yera un elementu sagráu dómina medieval esiste una gran solombra históricamente falando demientres el tiempu que trescuerre ente la desapairición del xeitu vida celta hasta la nacencia de los primeros noyos urbanos medievales aprucen nuevos cambeos na sociedá y nuevos xeitos de vida qu'aportaríen anovadores elementos culturales la dómina romana sieglu i ec asina como la visigótica sieglu v dc son una muestra bien nidia d'esti cambéu indicáu anantes dempués de la batalla de cuadonga el nuevu reinu dixébrase en territorios colos consiguientes condaos gobernadores xueces nomando los monarques a xente na que delegar los sos poderes nesos territorios lo qu'aida pa que surdan les clases nobles los cuales demientres los sieglos x xi y xii avarganen grandes dosis de poder y fortunes ye nesta dómina cuando aprucen les primeres ilesies y cenobios na zona santa marina de veiga san salvador de piñeira san martín de siloyu les cuales desempeñen una función alministrativa y relixosa ye nel sieglu xii cuando s'aglutinen les nomaes villae en pueblos criyándose los primeros cobres y apruciendo pela primer vegada a figurar los estremaos conceyos el de navia avarganaba los territorios de villayón la montaña y la propia navia allugamientu ésti que se caltuvo fasta'l sieglu xix la primer noticia documentada de navia data del sieglu x y refierse a una donación fecha a l'obispu d'uviéu d'unes tierres n'andés demientres los sieglos xi y xii tien llugar una meyora económica na zona por mor d'una gran acumulación de tierres ganaos y fortunes monetaries por parte los señoríos nel sieglu xiii navia nun ye ayena a la política d'espoxigue y repoblación que se da en tou'l territoriu concediéndoy el rei alfonsu x la carta puela en los sieglos xiv y xv son estaes de gran recesión en tolos sentíos por mor en gran midida poles llaceries climatolóxiques qu'afechen con colleches y ganaos y poles incesantes lluches dinástiques faciendo aducir la delincuencia y la medrana los sieglos advinientes xvi y xvii tuvieron marcaos entá pola gran penuria económica heriedada del sieglu anterior anque tamién aprucieron nuevos problemes pa la sociedá como foi la llucha escontra los pirates y corsarios ingleses y franceses sieglu xviii el sieglu xviii truxo con elli una meyora nel allugamientu económicu del conceyu por mor al enanchamientu de los cultivos y llantaciones l'aducimientu la producción de carne y la diversificación d'oficios y artesaníes la invasión francesa del sieglu xix altera la vida social en toda navia arimando la xente del conceyu a espulsar del territoriu a los pueblos invasores entramos nuna gran dómina de prosperidá económica gracies a los burgueses adineraos y a los emigrantes d'ultramar a ellos ye debío la meyora de les comunicaciones de les cadarmes y en xeneral del nivel de vida de les xentes del conceyu demientres caberos del xix y entamos del xx ye a caberos del sieglu xix cuando s'emancipen los territorios de villayón y la montaña dexando'l conceyu de navia como ye anguaño xeografía ocupa una superficie de km y la so población ye de concentrándose la mayor parte na capital en veiga y en viapedre del total la principal carretera que recuerre'l conceyu ye la n cuntando con bonos accesos rodaos a la mayoría los pueblos del conceyu tamién posee cadarma ferroviaria pasando per navia la llinia de feve xeoloxía dende'l puntu vista xeolóxicu el pisu de navia por mor a la estaya irrigada pel ríu correspuende a una estada d'evolución de la tierra nomáu silúricu el ríu llabróse'l so cálcer y encaxonándose n'elli a midida que se retiraben les agües oceániques por acumulación d'escomanaos glaciares polares entá nel sieglu pasáu la ría yera un gran estuariu que coronaba'l coteru de san esteban pel oeste y el tesu bonavista pel sureste la cayuela ye l'elementu xeolóxicu más destacable formando complexos rocosos d'estremaos colores xeneralmente buxu y azulencu y encadarma con una gran facilidá de francedura la cuarcita ye otru elementu que dase sobremanera na estaya oriental del conceyu la topografía llitoral ta bien encartichada con unos km d'anchu y un altor de media de metros too esto orixina una topografía modulada en tornu a tres xunidaes de relieve mui bien encartichaes la estaya costera los valles medios y la estaya montañosa del interior les elevaciones más pronunciaes afayámosles pel sur nes llendes con villayón con altores qu'enxamás aporten a los metros siendo 'l picu panondres con metros el so accidente más destacáu otros altores destacables colos del picu de la cueva y los costillones con cembos allugaos alrodiu los metros hidrografía dientro de la so rede hidrográfica l'accidente más destacáu represéntalu'l ríu navia que traviesa'l conceyu de sur a norte pel so llau occidental sirviendo de llende col conceyu de cuaña y que tórnase en ría yá na so estaya final siempres tevo una gran importancia nel conceyu pues gran parte de la economía llariega encadarmábase en torne a ella otru ríu mentable ye'l anlleo que ñaz nel cordal del mesmu nome y llarga sos agües al navia en la llocalidá de las aceñas los ríos viuril y del monte xúnense pa formar el frexulfe o piñeira desembocando nel mar cantábricu nel sableru del mesmu nome lo mesmo que'l barayu o ríu bidular ésti yá na llende con valdés climatoloxía el clima na zona coxítase como atemperiáu ensin grandes oscilaciones gracies en bona midida pola aición moderadora del mar qu'asela les temperatures n'iviernu faciéndoles más temperiaes y nel branu aselando les mesmes flora y fauna puen distinguise dellos ecosistemes pa la clasificación de la vexetación y fauna cantiles cotollales y argomales de xiniesta nes fasteres más pindies llantaines y llimonios estuarios nel conceyu esisten trés estuarios navia frexulfe y barayu toos con una variedá y conservación estraordinarios la marisma halófila sólo ta presente en veiga d'arenas ría de navia formada por salobreña y salicores la subhalófila formada por xunqueres na ría de navia cañaverales en frexulfe y carrizales en barayu cabe destacar qu'en frexulfe alita una especie xunquiellu saláu onde sólo la podemos ver equí en tol cantábricu desanicióse de la ría de san vicente de la barquera y unos más de la de villaviciosa y en pocos sitios nel mundiu tombos l'allugamientu de tombos coincide col d'estuarios la vexetación d'éstos correspuende a la d'asturies en xeneral viesques la metá del conceyu ye monte pero la mayoría alóctonu pinales y ocalitales la viesca autóctona ocupa'l valle del ríu barayu orielles del navia vallín de trabe y pequeñes mases na xerra busmargalín y na rasa desperdigaes frexulfe y cabrafigal gracies a les favoratibles condiciones tanto xeolóxiques como climátiques tien el conceyu una enanchada y variada doyura vexetal y animal asina cuasi la metá del tarrén de la superficie correspuende a montes de pinos ocalitos y carbayos y en menor midida castañales noceos bedulios y fayeos en cuantes la vida animal hai que destacar l'abondosidá de pesca tantu de ríu como de mar que siempres tevo'l territoriu y que güei desaniciárese adules diera llugar a planes de repoblamientu de dalgunes especies como'l salmón parroquies el conceyu de navia dixébrase en parroquies andés anlleo navia piñeira la polavieya veiga villanova viapedre evolución demográfica fasta'l sieglu xviii navia presentaba una llaceriosa demografía por mor d'una agricultura estensiva que desaniciaba les viesques y afechaba coles paciones lo que facía que n'estayes de recesión aprucieren zaperes y murries yeren tiempos d'alta mortandá infantil y poca esperanza de vida l'emplegu afayábase poco estremáu y el movimientu de persones dábase en contaes ocasiones como yeren les salíes a castiella o a ultramar nel sieglu xix baxa progresivamente la tasa de mortalidá y entámase a ver una modernización demográfica meyórase la dieta alimenticia costrúyense meyores viviendes meyórense les redes de saneamientu y les comunicaciones desapaecen les pestes manque aprucen nueves enfermedaes como'l cólera la belleya o'l gripe pero ye nel sieglu xx cuando aduce la población d'un xeitu más significativu gracies a l'articulación económica del conceyu cola rexonal acelerando'l desenrollu llariegu espáñase la enerxía hidroeléctrica del ríu gracies a los banzaos de doiras grandas y arbón y esta enerxía muncho más versátil y barata atrái muncha industria como la conservera los astilleros y la fábrica de farines caberamente empreses como la papelera la renypicot armon etc esplotien l'ésitu del conceyu a la hora d'españar les sos ventayes competitives economía güei la representación de los emplegos según estayes danos los siguientes datos la estaya primaria ocupa un de los emplegos nesta estaya tuvo gran incidencia la pesca fonte de vida demientres muncho tiempu en veiga la ganadería ye l'actividá que mayor númberu d'emplegos concentra amosándonos equí una gran especialización lláctea como encartíchanos el tantu por cientu de vaques de la raza frisona que contabilícense siendo ésti de cuasi el por cientu el secundariu y el de la construcción representa a un del total siendo la xamasca del papel la que mayor númberu d'emplegos produz gracies a la fábrica de ceasa de gran importancia dientro de tol conceyu de navia otres actividaes con bona presencia son les de l'alimentación y les tresformadores de metales la construcción ta nun espurrimientu de cutio por últimu la estaya terciaria ocupa'l de la población activa y vese como la estaya terciaria cada vegada más moderna y funcional va dir sorbiendo mano d'obra de la secundaria al demandar la industria munchos menos requerimientos llaborales destaquen dientro d'esta estaya'l comerciu y la hostelería espoxigándose mayormente na capital y en veiga anguaño navia tornóse nún de los noyos comerciales más importantes dientro del occidente asturianu en llucha cola so vecina uarca política nel conceyu de navia de magar el partíu que más tiempu gobernara foi'l pp végase llista d'alcaldes de navia sicasí l'alcalde d'anguaño ye'l socialista ignacio garcía palacios div arte destaca la ilesia de santa marina de veiga datada nel sieglu xviii y la cual acueye retablos del insigne josé bernardo de la meana ye d'estilu barrocu con planta en forma de cruz llatina con un pórticu llateral abiertu y otru pieslláu a los pies la fachada principal ye de calter monumental y allevántase per enrriba de la nave encadármase en tres cais la central abelluga la puerta d'acesu d'arcu escarzán sobre ella un balcón esnaláu con balaustrada de fierro y furacu decoráu con moldures barroquizantes les cais llaterales presenten fiestres a l'altor del balcón central y per enrriba tórnense en torres de seición cuadrada con un furacu rematáu n'arcu coronándose con cúpules d'escames y altos pináculos la ilesia parroquial de navia ye d'estilu neogóticu y data de caberos del sieglu xix encadármase en planta con forma de cruz llatina y cabecera con absidiales otros templos importantes son los de la ilesia parroquial d'anlleo del sieglu xvii y que contién nel so interior un calvariu góticu de gran valir con un cristu de marfil y n'andés alcontramos el templu de san miguel d'orixe románicu dientro de la so arquiteutura civil y popular el conceyu déxanos innumberables muestres d'esti xeitu sorrayaremos el palaciu de llienes n'armental parroquia de villanova y que data del sieglu xvi amuesa una torre cuadrangular de cuatro pisos a los que separta una franxa nun ornamentada y el cuerpu de la vivienda dempués reformáu tamién presenta dos escudos de gran fautura anguaño esmolez el so estáu de caltenimientu n'anlleo afayamos el palaciu d'anlleo güei n'estáu ruinosu ye una construcción encadarmada en forma de l con torres almenaes cuadraes nos tres vértices coméntase que nuna d'elles pasó la nueche san francisco d'asís nel so pelegrinar a santiago de compostela el so orixe parez ser del sieglu xiii manque lo qu'anguaño se caltién pertenez al sieglu xvii foi casa de la familia navia que llueu ostentaríen el marquesáu de santa cruz de marcenado otra edificación palaciega importante ye'l palaciu de camposoiro en piñeira y que data del sieglu xviii ye de calter popular y n'elli residió demientres la so enfancia'l poeta y políticu ramón de campoamor el cual tien un monumentu dedicáu na villa de navia del mesmu xeitu tamién merecen mención otres edificaciones como les casones de tox sante la venta y cuaña o una fortaleza medieval o delles construcciones indianes como la casa ochoa por últimu sorrayar qu'en veiga entá caltiénense la casa au finara l'illustre xovellanos políticu ya ilustráu asturianu de gran repercusión cultura fiestes les principales fiestes son en xunu son les fiestes de san pedru'l día n'andés en xunetu les fiestes de santiagu'l día en viapedre n' agostu la virxe de la barca el día na llocalidá de navia tamién nesti mes ta l'amiyu a nalu de la ría del navia en setiembre son les fiestes de l'atalaya los díes na llocalidá de veiga en setiembre les fiestes de san miguel el día n'anlleo tolos pueblos del conceyu celebren les sos fiestes patronales siendo les de la patrona de la capital la virxe de la barca les más baturicies y populares el so cultu remana yá dende entamos del sieglu xiii cuntando anguaño con una fermosa procesión hacia la mar la distribución de les fiestes relixoses nes dates de branu vien en consonancia cola finalización de les xeres de recueya de les colleches asociamientos culturales deporte clubes deportivos las principales asociaciones deportives del conceyu son sableres de navia navia el mouro frexulfe barayu ciudaes hermaniaes móstoles madrid ver tamién ríu navia descensu a nadu de la ría del navia llista d'alcaldes de navia palaciu de lienes referencies enllaces esternos navia wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
noreña ye un conceyu y una parroquia d'asturies trátase del conceyu más pequeñu de los que formen el principáu parroquies economía tien la renta per cápita más alta d'asturies la economía noreñense sofítase na importante industria chacinera y nel sector servicios noreña véndese como la capital gastronómica d'asturies xeografía ye un enclave nel conceyu de siero caúna de les parroquies de noreña ta separtada de les demás amás ye'l más pequeñu d'asturies llenda con parroquies sierenses al norte cola parroquia de samartindianes al sur cola d'hevia al este cola de la carrera y al oeste cola d'argüeyes historia ye causique imposible determinar l'orixe del conceyu nun hai constancia de documentu dengún que fale de noreña como tal hasta principios del sieglu xii pa desplicar esti fechu l'historiador juan uría ríu supunxo que d'esistir dalgún caseríu o población na zona el llugar llevase otru nome tamién almitió la posibilidá de que'l silenciu sea meramente fortuitu pero inclinóse espresamente pola hipótesis de que'l llugar tomó'l nome del ríu noreña qu'aparez citáu como tal en dalgunos documentos alta edá media en el año el conde de gundemaro piñoliz y su mujer mumadonna cedieron al obispu bermudo tierres y casas del llugar de anasa en las riberas de noreña a cambiu de la ilesia de santa maría de tol ente los ríos ove y porcía nun aparez nel documentu el nome de noreña referíu a llugar esiste un documentu de donación del añu nel monesteriu de san pelayo d'uviéu pol que maría enalso daba'l monesteriu de san vicente la villa de llames que diz asitiábase cerca de la ciudá nesti documentu desllíndense los términos qu'abarcaben y ente ellos méntase a noreña baxa edá media en gonzalo peláez y la so muyer elvira peláez ficieron donación a san vicente d'una heredá nomada noreña que vulgare vocatur naurenia y cinco años depués la mesma elvira pérez modificando les condiciones de l'anterior donación al mesmu monesteriu conseña n'otru diploma quey da la mitá de la villa llamada norela villa vocata norenia nesti documento cuando aparez por primer vez aplicáu inequívocamente'l nome de noreña a un llugar pobláu nesi mesmu documentu la donante afirma que la villa de noreña fore del so suegru pelayo rodríguez a partir del sieglu xii el nome del llugar de noreña aparez repetidamente conseñáu nos documentos de la época en dalgunos tamién s'indica que esti territoriu pertenecía a la xurisdicción de siero asina según un documentu citáu por uría riu en fernando menéndez dona al monesterio de san vicente una parte de los que tenía en noreña de siero a entamos del sieglu xiv aparez yá noreña como xurisdicción independiente perteneciente al señoríu de rodrigo álvarez de les asturies dalgunos xenealoxistes dende'l sieglu xvii suelen mentar como señor de noreña al padre de rodrigo álvarez pedro álvarez de les asturies mayordomu mayor del rei sanchu iv uría ríu basándose na inesistencia de testimonios acreditativos estimó pol contrario que'l primer señor de noreña foi'l so fíu rodrigo anque parece probao qu'antepasaos suyos poseyeron bienes na parte central d'asturies asina d'una donación fecha al monesteriu de san vicente en sábese qu'una tía suya llamada doña mayor álvarez poseía bienes na villa d'entrialgo y bimenes y n'otra escritura esistente nel monesteriu de santa maría de carrizo que'l p carballo examinó y que foi dada por una doña sancha álvarez nel añu lléese al final cierta memoria espresiva de las distintas heredaes o patrimonios que correspondieron a los fíos de rodrigo álvarez y la so muyer sancha d'estrada ellí consta que pedro álvarez de les asturies nació según somoza hacia l'añu era una persona bien apuesta y conformada de ancha y prominente frente cara prolongada ojos grandes y buena dentadura foi un personaxe importante nas cortes del rei alfonsu x de castiella sanchu iv de lleón y castiella fernandu iv de lleón y castiella y alfonsu xi de castiella foi asinamesmo árbitru nes disputes sosteníes por uviéu con avilés y salas sobre la llibre introducción de pan vinu trigo y otras viandes según documentos de y que copia vigil na so diplomática oventense morrió rodrigo en siendo enterráu por propia voluntá nel monesteriu de san vicente dexaba como herederu al fíu bastardu d'alfonsu xi de castiella y leonor de guzmán don enrique al que adoptó y qu'había de llegar a ser rei de castiella en l'entós conde don enrique arriendes del so matrimoniu con juana manuel de la cerda aporta a asturies fuxendo del so hermanu pedru i p'acoyese a los señoríos qu'heredare nestes tierras y anque nun ta probao que la fortaleza de noreña xugase papel dalgún na rebelión qu'enfrentó a ambos hermanos parez lóxico suponer que residiría dalgún tiempu nella durante los dos años que tuvo nel país el sieglu xix durante la denomada guerra de la independencia los franceses entraron por primer vez en noreña'l de mayu de na llucha de guerrilles algamó sonadía un tal fombella zapateru d'oficiu qu'al mandu d'una numberosa partía fostigaba a los convóis del exércitu francés en territoriu de siero por decretu d'avientu de esapaecieron los cotos xurisdiccionales de señoríu y noreña que lo yera del obispu d'uviéu pasó a formar parte del conceyu de siero dende'l de xineru de hasta finales de cuando s'independizó colos cotos quey pertenecíen toos separaos del nucleu de mayor población y dientro del territoriu de siero nel añu los obispos d'uviéu dexaron de desempeñar les funciones propies como condes de noreña nomando alcaldes alministrando xusticia anque siguieron ostentando'l títulu con calter honoríficu hasta que l'obispuconde monseñor francisco javier lazurica y torralba que tomara posesión en asumió'l decretu vaticanu v él y los arzobispos condes que lu sucedieron dexaron de facer ostentación del títulu nobiliariu de condes nun tomando posesión y prescinden de tal símbolu enos sos sellos insignies y armes anque'l condáu de noreña sigue perteneciendo a la sede episcopal güei arzobispal mientres el sieglu xix noreña destacó como un importante centru industrial nel centru d'asturies tanto dientru del tradicional sector de l'alimentación cárnicos como nes industries complementarias d'ésta el tratamientu del cueru y la fabricación de zapatos con delles fábriques modernes asentaes nel conceyu y una producción que s'esportaba fuera del principáu política cola muerte de franco y la fin del franquismu la unión de centro democrático ucd empicipió a gobernar en noreña na persona de rafael junquera garcía a partir de la política llocal centróse n' aurelio quirós argüelles que gobernó mientres años y con partíos políticos estremaos cds centristas asturianos cas uras y unión noreñense independiente uni saliera conceyal nes eleiciones de siendo'l terceru de la llista d'ucd y dende ye'l candidatu a l'alcaldía polos partíos enantes mentaos en en metá de llexislatura y cuando gobernaba uni col pp aurelio quirós dexa la política y l'alcaldía quedando d'alcalde miguel ángel fuente calleja pp anque per pocu tiempu césar movilla anta el nuevu cabezaleru d'uni pacta col psoe un nuevu gobiernu y conviértese n'alcalde en celébrense nueves eleiciones a les que cesar movilla ya se presenta como candidatu del psoe algamando l'alcaldía con un pactu de gobiernu con iu primero y más tarde tres la salida d'un de los dos conceyales d'iu del gobiernu tamién col conceyal d'uras nes eleiciones de el psoe vuelve a ganar con cesar movilla de candidatu algamando cuatro conceyales dende entós gobierna en minoría con ideas que tien una representante sumando ente dambos grupos cinco de los trece conceyales que componen el plenu municipal la oposición suma ocho independientes por noreña ipñ tien conceyales dos el pp y con unu tán representaos frente de la izquierda fdliforo asturias fac y conceyu abiertu por noreña ca noreña que sumen ocho conceyales asociaciones el conceyu cunta con delles asociaciones que desendolquen actividaes diferentes ente elles les siguientes academia y banda de música condado de noreña ampa asociación de madres y padres del colegio publico condado de noreña ampa asociación de madres y padresdel instituto de educación secundaria de noreña apa colegio nuestra señora de covadonga asociación amas de casa sta maría de covadonga asociación cultural contigo asociación cultural infonoreña asociación cultural ruiu nora asociación ex jugadores condal c f asociación juvenil naurenia asociación de investigación de industrias cárnicas del principado de asturias asociación prodeficientes psíquicos asturias adepas banda gaites a f m villa y condáu de noreña caballeros de la orden del sabadiego cla el corchu cabalgata de reyes cocar cofradía de jesús nazareno orfeón condal de noreña peña azul noreña peña el jarru peña sportinguista los peña sportinguista bar la iglesia fundación solidaridad con benín unión comerciantes de noreña deportes amás de les asoiciaciones yá comentaes no que se refier a clubes deportivos noreña cuenta con clubs como condal club club voleibol noreña club baloncesto noreña club btt noreña club judo noreña club de rítmica peña bolística villa de noreña torbolín deportes de aventura referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos infonoreñanet wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
onís ye un conceyu asturianu llenda al norte con llanes al sur con llión al este con cabrales y al oeste con cangues d'onís tien una población de el conceyu d'onís nun ha confundise col conceyu vecín de cangues d'onís de mayor superficie y de mayor númberu d'habitantes anque'l conceyu d'onís poseye muncha más historia que'l conceyu adegañu ya que como'l so mesmu nome indica ye cangues d'onís lo que se sobreentiende que lo que güei ye cangues d'onís na antigüedá onís ocupaba tola estensión de los dos conceyos onís amuésanos una superficie diferenciada de norte a sur siendo muncho más ancha la so parte nortiza estrémense claramente unes zones xeográfiques desorellaes pola depresión qu'ocupa el ríu güeña al norte les lladeres meridionales de les sierres prellitorales qu'anteceden al cuera cola cota de la peña ibéu metros al sur el macizu de cornión con cumes que sobrepasen los metros nel llímite de llión la verdilluenga algama los metros ye onís eminentemente un conceyu onde predomina l'altitú nes lladeres meridionales de la sierra prellitoral nel que'l terrén ta formáu por cuarcita y calices ye u naz el güeña y los sos afluentes de la derecha el ríu camina per una estrencha depresión ensin grandes desniveles en direición esteoeste ye nesta depresión onde se desenrolla cuasi por completu la vida más activa del conceyu son destacables tamién ríos como'l ríu la güesal el dubia o'l tabardín suma ésti de delles ñores y que desemboca nel güeña na cuenca alta d'esi ríu asítiense los pueblos altos del conceyu demués boviarriba boviabaxu y gamonéu pueblu conocíu polos sos quesos yá nel sur del territoriu nos alcontrámonos col cornión masa caliar que sufrió grandes erosiones nesta parte írguense les mayores altures del conceyu siendo tamién importante por tar enclavada nel parque nacional de los picos d'europa el clima ye templáu y húmedu presentando oscilaciones tocántenes a la llatitú y a la orientación siendo común les nevaes n'el cornión pela época ivernal asinamesmo ye de destacar l'apaición de borrines en tol conceyu y la escasez de díes soleyeros les temperatures oscilen entee los c de media máxima añal y los c de media mínima añal la vexetación ta representada por alceos fresnos texes fayeos bedulios bardiales pascones y vexetación de monte altu siendo'l de la superficie total terrén improductivu no que cinca a la fauna destaca la presencia importante en dellos casos de raposos xabalinos esguilos urogallos águiles o utres tamién hai cierta presencia del llobu mentes yá hai tiempu que desapaecieron l'osu y el mueyu xeografía capital la villa de benia ye la capital del conceyu asentada nel valle del ríu güeña zona na que s'asienta la mayor parte de la población del conceyu na que la zona sureña ye enforma accidentada ye'l noyu más pobláu de tol conceyu con más de habitantes siendo'l so principal centru alministrativo y de servicios anguaño benia ye la sede del consorciu pal desenrollu rural del oriente d'asturies del plan leader y amás ye sede de la denomación d'orixe protexida del quesu gamonéu parroquies orografía la cota mínima del conceyu ye de metros nel ríu gueña y l'altura máxima ye'l picu de verdilluenga asitiáu a msm benia la capital del coneyu d'onís allúgase a una altitú so'l nivel de la mar de metros siendo gamonéu'l pueblu más altu del conceyu a unos msm y el más baxu sirviella a una altitú de msm el ríu gueña percuerre una amplia zona del conceyu ye un afluente tributariu del ríu seya col que s'axunta na llocalidá de cangues na zona denomada la vega de contranquil esti ríu forma'l valle de güeña nel que s'asientrn los más de los habitantes del conceyu sobre too nel pueblu de benia que tamién ta asitiáu nel valle el picu verdilluenga asítiase nel macizu occidental de los picos d'europa tamién llamáu macizu del cornión vexetación la vexetación que conforma'l conceyu ta formada principalmente por alceos fresnos texes fayeos bedulios bardiales zones de pación y vexetación de monte altu fauna la so fauna que cabe destacar los raposos xabalinos esguilos urogallos águiles o utres tamién hai cierta presencia del llobu el parque nacional el conceyu allúgase metanes los picos d'europa nel macizu occidental conocíu como el cornión de tola superficie del conceyu ésti apuerta un terciu del so territoriu al parque nacional de los picos d'europa unes hectaries historia los primeros restos son del neolíticu diversos pueblos indoeuropeos mecerán coles tribus autóctones los primeros escritos tán dataos cola entrada de les llexones romanes siendo un enclave importante ente les guerres ente los roma y les tribus cántabres la primer vez qu'onís apaez como alcaldía ye en siendo representáu énte'l principáu en por juan gonzález de acebos el conceyu ye la sede de los pastores de los picos de europa esti coleutivu preservó la zona de los picos de manera especial con un respetu a la natura y con lleis seculares que tuvieron el so reconocimientu col premiu príncipe d'asturies nel añu esti gremiu celebra la so fiesta el de xunetu el territoriu d'onís yá tuvo habitáu na prehistoria como asina lo prueben los xacimientos alcontraos na mina milagru na que se descubrieron brueses de sílex picu d'asta de ciervu oxetos de bronce y cranios metalizaos tamién son de destacar les ayalgues de gamonéu y la bruesa de bronce de doblu aniellu procedente d'una de les mines d'onís y que s'alcuentra nel palaciu de tarancu en villar la estela afayada na arredolada de la capiella de santa marina de gamonéu adornada con un caballu y con la inscripción fla vin demuéstranos la romanización sofrida polos pueblos primitivos asinamesmo hai que destacar una zapica ritual qu'apaeció na mesma mina con una inscripción visigoda lo que demuestra que tamién estos pueblos tuvieron asentaos nel territoriu tamién pasó pel conceyul pueblu árabe que foi espulsáu y fuxó al aldu contra liébana esti fechou queda reflexáu nel escudu del conceyu que representa a la xente del pueblu lluchando nel sieglu xiv onís ye representada por pedro suárez na xunta d'uviéu p'apoyar al rei don pedro frente al so enemigu enrique de trastamara ye nesti sieglu cuando apaez documentada la única parroquia d'onís la de santolaya onís figura pela primer vegada como alcaldía en y pela primer vez representaáu na xunta xeneral d'asturies en teniendo como representante a juan gonzález de acebos en tien llugar un conceyu para remarcar y desorellar les llendes de los conceyos d'onís y cangues qu'afala l'alférez mayor de dambos conceyos apaecen yá documentaes en dos parroquies más adegañes a la de santolaya que son les de la robellada y la de demués na invasión francesa del sieglu xix fueron varies les veces na que l'exércitu napoleónicu s'adientró nel conceyu quedando habilitada la capiella de san roque y la so contorna como cementeriu y la casa de cebos como l'hospital hai que destacar nes sos lluches escontra la invasión francesa a los guerrilleros escandón y porlier onís sofriría los intentos anexonistes per parte de cangues ñegándose l'ayuntamientu y calteniendo la so independencia los caberos acontecimientos d'importancia nel conceyu son la quema del archivu conceyeru na tercer guerra carlista y los graves estrozos que sofre'l territoriu por mor de la guerra civil nos tiempos modernos el conceyu d'onís foi afitándose como ún de les zonas más tranquiles pal descansu aidao too ello polos guapos paisaces que mos ufre evolución demográfica onís ye claramente un conceyu de tendencia emigratoria ensin dir más allá nos caberos años se perdiéronse pel camín habitantes descendiendo la so densidá de población nún aproximao dende principios del sieglu xx hasta la década de los el conceyu presentaba una cifra estacionaria en tornu a los habitantes siendo a partir d'esta década cuando se rumpe la tendencia y se produx un descensu bruscu que güei mos dexa en habitantes les estructures demográfiques son desequilibraes con un avieyamientu cada vez mayor de la población y con una rellación de sexos bastante pareya anguaño ye significativo que la mayor presencia de muyeres se dea nes estayes más moces hasta los años y nes más altes de magar los años siendo la tendencia contraria na estaya ente los y los años esto demuestra que güei les muyeres xóvenes son les que más abandonen el conceyu güei namái se tienen censaos noyos poblacionales siendo benia con alredor de habitantes la robellada y avín los asentamientos más importantes axuntando a más del de la población total respeutu a la estructura económica del conceyu hai que solliñar que'l mayor porcentaxe del emplegu dase nel sector primariu y más esautamente nel sector agropecuariu con más de del emplegu total el conceyu ye xunto al de ribedeva el que presenta la meyor rellación ente esplotaciones y númberu de reses dada la configuración del terrén y l'aprovechamientu que la xente ganadero fai d'elli nun ye d'estrañar que la mayoría del ganáu vacuno que se trabajy tea dirixíu principalmente haza'l sector cárnicu el sector secundariu y la construcción tienen un porcentaxe del del emplegu llevándose la mayoría la edificación y les obres públiques la rama del mueble y la madera y la de l'agua y llétrica completen el reducíu abanicu de distribución d'esti sector no que cinca al sector terciariu hai que dicir qu'ocupa'l del total distribuyíu en comerciu sanidá educación y tresportes esti últimu sector prevése que vaya n'aumentu como de fechu ta asocediendo gracies a les perspectives económiques que se creye xenerará'l turismu rural y de natura economía arte el mayor atractivu turísticu de la zona ye ensin dubia la guapura natural que mos ufre'l conceyu y que mos permite contemplar la natura nel so estáu más puru por embargu son tamién de destacar dellos monumentos que se complementen mui bien colo anteriormente espuestu y qu'añade atractivu artísticu a la zona la torre de silviella datada nel sieglu xvi que sufrió una quema que la dexó mui deteriorada anque una reconstrucción recién sirvió p'afitar la estructura que tien forma cúbica y trés plantes destacando la variedá de soluciones aplicaes a los foyacos dintelaos bíforos y enmarcaos con alfiz tien emprimáu l'espediente pa la so declaración como bien d'interés cultural la ilesia de santolaya de benia llevántase nel marxe iesquierda del ríu güeña na amplia vega que forma ésti al trevesar la capital del conceyu d'onís benia alcuéntrase na arboleya del campu de la ilesia al que s'accede dende la carretera xeneral y de cais que la comuniquen col restu del pueblu la referencia documental más antigua d'esta ilesia alcuéntrase nel famosu testamentum regis ordoni del consideráu como falso pola xeneralidá crítica diplomática y na nómina de les ilesies del obispáu d'uviéu vuelve a citase la de santolaya d'onís trátase d'un templu de considerables dimensiones que pese a sofrir grandes reformes conserva interesantes elementos de la so fábrica medieval l'esterior amuesa una suma de volúmenes gradiaos que revelen la distribución en planta consta d'una nave atayada por un cruceru cubiertu a mayor altor al que s'abren dos capielles llaterales de les que la del norte desorella esteriormente por dos contrafuertes de sillar la capiella de l'asunción al llau del evanxeliu foi fundada por juan gonzález de cebos de dimensiones dalgo amenorgaes cobiertes con bóveda de crucería cuatripartita de la que los sos nervios arrinquen de mensulielles molduraes y remataes con una clave na que s'inscribe una flor de seyes pétalos comunícase col pórticu al traviés d'una puerta adintelada y allúmase gracies a un vanu modernu al so llau alcuéntrase l'escudu de la familia de cebos nesta capiella hai un retablu con fragmentos barrocos como'l relieve central que representa a la virxe del carmen socorriendo a les ánimes del purgatoriu la pailla de la epístola ye de fundación popular recibe l'advocación de nuesa siñora del rosariu allumada por un gran óculu cúbrese igualmente con bóveda de crucería de cuatro paños anque daqué más plana del que los sos nervios arrinquen de mensuliellas gallonaes y remataes con una clave na que s'inscribe una águila una llinia d'imposta de piedra percuerre les muries de la capiella per otra parte un gran arcu triunfal apuntáu que descansa sobre pilastres con impostes molduraes da accesu al santuariu daqué eleváu al respective de la nave flanquíenlu dos estancies cobiertes con dos bóvedes de llunetos una d'elles funciona anguaño como sacristía la cabecera del sieglu xvi allúmase con un vanu abiertu nel muriu sur y cúbrese con una bóveda de crucería octopartita de la que los sos nervios rematen con una clave na que s'inscribe una cruz griega la ilesia alcuéntrase en bon estáu gracies a les obres llevaes a cabu en xunu de sicasí pese a tratase ún de los templos medievales más importantes d'asturies nun foi declarada como monumentu históricoartísticu anque na actualidá ta trabayándose pa ello el templu ta catalogáu nel inventariu arquiteutónicu d'asturies la capiella de nuesa siñora de castru cercana a la cueva na que s'atopa un fósil de rinoceronte peludu únicu nel continente européu ampliada en por orde de baltasar del castiellu la ermita consta de cabecera abovedada y arcón trunfal apuntáu aportar al interior del templu dende'l cabildru meridional y presenta un campanariu dispuestu perpendicular a la exa del templu el cultu nesta capiella celébrase una vegada al añu cada d'agostu coincidiendo cola festividá de la virxe de castru en benia celébrase una misa solemne n'honor a la patrona la capiella de san roque d'estilu barrocu con campanariu y arcu apuntáu nel centru otros templos son la ermita de la nuesa señora de raspiada na llocalidá de silviella la capiella de santa marina en gamonéu la capiella de santuyano n'el pedrosu o la ilesia parroquial de san antonio de la robellada o la templu parroquial de la nuesa siñora del bon socesu en güensucesu hai que destacar delles casones asturianes n'avín la casa de la corrolada la casa del campu la casona de la cueva y l'antiguu cuartel toes de gran interés arquiteutónicu gracies a los sos corredores de madera y los sos grandes bistechos toes elles d'alredor del añu tamién n'avín alcuéntrase una vieya ponte con un güeyu namás cerca asítiase la cuevona una cuenya natural de grandes dimensiones que percuerre'l ríu gueña y que se aprvechará pal centru d'interpretación de la fauna glaciar mamuts un tigre de dientes de sable una pantera de les cabuernes un venáu xigante y un rinoceronte llanudu en benia destaca la casona de güertaniembru de finales del sieglu xvii con balcón central y murios cortafueos la casona asitiada nel barriu de beniancima data de principios del sieglu xix con gran corredor de madera y dos escudos a cada llau ún de labrar y otru de los pellico la casa rectoral del sieglu xviii de gran valumbu bonos sillares en vanos y una solana en planta alta en talaveru alcuéntrase la casona del colladín de principios del sieglu xix en silviella onís entá queden restos del palaciu de noriega del sieglu xviii en villar onís allúgase la casona de trespandu con corredor llateral sobre cinco pies derechos y un bistechu de grandes proporciones la casa de la cortina con piedra de bona cantería y sillería puerta de mediu puntu el palaciu de tarancu de gran corredror y vanos enmarcaos con grandes sillares y antepechos con moldures en boviabaxu caltiénse l'antiguu llavaderu amás de cases con corredor y horros gastronomía destaca onís pola carne de les vaques criaes nos sos puertos onde xuben col bon tiempu y baxen cola ivernada la cacia de temporada la calidá de los sos embutíos qu'adícasen nes bones fabaes que se preben na capital y en tolos pueblos del conceyu y la pesca nos sos ríos trucheros como'l güeña o l'ayones igual qu'antaño síguese ellaborando la torta un alimentu ellaboráu a base de fariña de maíz amasao con agua que según los vieyos del conceyu quitó la fame a muncha xente cuando la fame y la miseria cebóse nestes tierres a costafecha de la guerra civil española otra especialidá gastronómica d'onís ye'l quesu gamonéu quesu mui apreciao y d'alta cotización que dende cuenta cola denominación d'orixe protexida comunicaciones pese a atopase nel corazón de los picos d'europa por asitiase nel centru de los picos el conceyu d'onís nun poseye rede de ferrocarril nin de víes rápides pero gracies a la so situación estratéxica y la so bona comunicación al traviés de la carretera rexonal as pue accedese a la rede de ferrocarril o autovía en malapenes minutos bien per cangues d'onís a les arriondes o pela llamada y del oriente a posada la carretera de cangas de onís a panes atraviesa el valle del güeña y de ella parten distintas carreteres a los demás pueblos todos bien comunicados desde el alto de ortiguero al este del concejo desciende hacia la costa la carretera que va a posada de llanes y enlaza con la autovía del cantábrico hacia oviedo o santander desde onís centro de concejos se pasa en poco tiempo de las altas montañs a orillas del mar posee onís buenos alojamientos y restaurantes los itinerarios en la montaña son un recreo de constante belleza fiestes y feries escomiencen en marzu cola fiesta de san xosé en la llocalidá d'avín en mayu'l día ye la feria de san isidro en benia en xunetu el día gamonéu celebra la fiesta de santa marina n'agostu el calendariu festivu ye'l más completu el día bobia y demués celebren les fiestes de les ñeves el día benia fai lo propio cola fiesta de nuesa siñora de castru y a finales celébrense les fiestes del segador tamién conocíes como la rasa pero éstes al tratase d'unes fiestes relativamente modernes y profanes tienen muncha menos importancia pa los vecinos que les fiestes patronales y relixoses de los pueblos del conceyu el segundu miércoles d'agostu celébrase en benia el mercáu asturianu onís años una recreación del mercáu que se celebraba en benia tolos miércoles allá pelos años del sieglu pasáu la principal fiesta de benia celébrase cada d'agostu n'honor de nueva siñora de castru esta fiesta ye celebrada por tolos vecinos de benia ya que ye la única fiesta patronal de la llocalidá los actos más importantes pa venerar a la so patrona son pasacais pel pueblu de la banda de gaites ciudá d'uviéu dende primeres hores de la mañana finalizando ésti na ilesia parroquial onde permanez la imaxe de la virxe dende'l comienzu de la novena ellí produzse una misa solemne na ilesia parroquial de santolaya de benia n'honor de nuesa siñora de castru seguidamente parte la procesión dende la ilesia parroquial hasta'l barriu de villoria dientro de la llocalidá acompañada pola banda de gaites d'uviéu el ramu formáu por ramos de pan decenes d'aldeanes cantando a la virxe y aldeanos acompañando a la mesma al final de tol cortexu la virxe de castru venerada por tolos vecinos al llegar al barriu de villoria el cortexu parte per una canga en plena natura pa llegar a la capiella de nuesa siñora de castru asitiada a km de benia onde ellí quedara instalada la imaxe hasta l'añu viniente una vegada llegada la procesión a la capiella ofíciase una misa n'honor de la virxe al acabar la mesma produzse la ufrienda de los ramos onde les devotes vestíes col paxellu entonen cantares alusivos a so patrona una vuelta finalizao too la imaxe queda en dicha capiella y regrésase al barriu de villoria pa partir cola banda de gaites y el séquitu de moces y mozos del ramu a la plaza de benia onde se fadrá la puya'l pan ufrío a la virxe como en toles fiestes asturianes pela nueche celébrase una gran verbena y romería en setiembre el día son les fiestes de rozada en silviella y el tercer domingu les de la virxe de la esperanza en la robellada amás el día celébrase la feria de san mateo una de les mayores cites ganaderes de la zona oriental d'asturies yá n'ochobre demués celebra'l día a san francisco mentanto en benia celébrase la feria d'ochobre'l día del mesmu na capital del conceyu tamién se celebra l'últimu domingu d'ochobre'l certame del quesu gamonéu ellaborao nel pueblu más altu d'onís trátase d'un quesu que poseye la denomación d'orixe protexida pese a ellaborase tamién nel conceyu de cangues ye nel de benia onde más s'ellabora y onde más queseros esisten nel mes d'avientu celébrase tamién en benia la feria de nadal una feria que tuvo que ser suspendida dellos años debío a les nevaes ivernales les feries y fiestes del conceyu d'onís amuesen un ritual propiu del oriente asturianu d'una maraviyosa doyura folclórica con bailles cantos sones de gaites y deportes tradicionales y tamién de gran repercusión gastronómica daos los recursos del territoriu la carne les truches el lleche y los sos derivaos asina como los diferentes productos de la güerta configuren un atractivu platu que nun pue ser refugáu fiestes sacramentales feries de ganáu les feries de ganáu del conceyu son la feria más importante del conceyu ye la de san pedro d'alcántara personaxes illustres juan de cebos adineráu que financió grandes obres nel coneyu antonio manuel duque de estrada procurador xeneral d'asturies josé antonio ruenes fernández gran amigu de xovellanos ildefonso martínez prestixosu mélicu nacional servando carrillo pintor copista del muséu nacional del prado madrid josé tomás díazcaneja historiador francisco de la vega poeta ver tamién quesu gamonéu picos d'europa parque nacional de los picos d'europa llista d'alcaldes d'onís referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu federación asturiana de conceyos onís
parres ye un conceyu d'asturies llenda'l norte con caravia y ribeseya al este con cangues d'onís al oeste con piloña y colunga y pel sur con amieva y con ponga tien una superficie de km y una población de xeografía el tarrén de parres ye mui montañosu y abruptu con pequeños valles orientaos en toles direiciones dientro de la rede de montes del conceyu hai que comentar qu'ésta ye lo que se pue dicir mui complicada pola variedá de cordales y picos grandes y pequeños qu'ocupen el conceyu pel norte apaecen una serie de cumales y xerres que faen d'éstes una parte mui carauterística d'asturies como son la xerra del sueve col picu pienzu a la cabeza m la xerra de llavayos la de calabréz y el picu moru nel estremu noreste na parte central cabe destacar la suavidá de la zona ya qu'anque haiga una pequeña ondulación ye la parte menos abrupta del conceyu nel sur hai que destarcar la mota cea y cetín m parroquies hidrografía la rede hidrográfica tamién ye importante teniendo'l conceyu dos grandes ríos como son el de piloña separtáu casi pola metá del conceyu trescurriendo de oeste a este ya inclináu al este y el seya el ríu más causalosu de la zona que reparte les sos agües ente cangues d'onís y parres y que desemboca nel mar cantábricu na vecina ribeseya ye por otra parte elementu llimítrofe pel oriente del conceyu fauna y flora la vexetación del conceyu tamién ye variada destacando matos na alta montaña asina como pinos fayes ocalitos carbayos y ablanos fresnos la fauna principal ta representada sobre too na trucha el reu l'esguín y el salmón na so rede hidrográfica ente la fauna terrestre alcontramos raposos melandros fuines xabalinos corcios y venaos asina como asturcones caballu ésti autóctonu que ca vegada ta en mayor regresión les aves más vistes son les pegues miruelles cuervos y ferres águiles utres curuxos y una montonera de raitanes o papinos variu pintos economía ver tamién referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu de parres parres wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
el valle altu de peñamellera ye un conceyu d'asturies llenda'l norte con llanes al oeste con cabrales al este con el valle bau de peñamellera y al sur con cantabria alles ye la cabeza del conceyu dende añu nel que s'acordó la dixebra de les dos peñamelleres ye'l nucleu más pobláu y poseye un interesante patrimoniu monumental y artísticu como son la ilesia parroquial y delles casones indianes xeografía ye una contorna perbién definida polos accidentes xeográficos que sirven de llende con otres tierres asina parte con llanes al traviés de la sierra de cuera güei espaciu protexíu siendo'l so altor máximu de msnm nel picu turbina cola provincia cántabra actúa de llende los picos d'europa los más destacaos por fuercia falando siendo la tajadura la so altitú máxima con msnm pela so parte oriental ye'l míticu picu peñamellera msnm el qu'estrema a l'alta de la baxa d'últimes pel oeste les llendes formar el gargüelu del ríu cares y los valles de rozagas y arangas parte del el so territoriu ta integráu en distintes figures de proteición como por casu el paisaxe protexíu de la sierra del cuera de la so rede hidrográfica destaquen los ríos jana rubo el de los molinos el de besnes el candaliega la molinuca y sobremanera el cares que baña dambes peñamelleras y nel cual pueden esfrutase d'unes rutes estupendes pueden estremase trés zones dientro del conceyu bien clares una primer que sería l'asitiada nes estribaciones de la sierra de andara nos picos d'europa una segunda allegante a l'anterior qu'escurre pela zona central nel valle del cares y d'últimes tenemos la contorna nortiza que faldea la sierra del cuera y que va dende rozagás a llonín respectu al clima vamos dicir que ye distintu según la zona na qu'atopemos siendo muncho más nidia y benignu nel norte que nel sur teniendo iviernos fríos y duraderos y branos curtios y templaos en cuanto la so vexetación tamién hai una gran variedá pudiendo contemplar zones de monte zarráu pinos cipreses hayas abedurios nozales castañales perales pumares y cantidá de floritos como árnica salvia artemisa manzanilla o titímalo la so fauna yera de gran importancia con especies como l'osu el faisán o'l corzu que práuticamente s'escastaron quedando otres como corzos robecos xabalinos y llobos nel mesmu peligru lo que podemos dicir que se caltién son les estupendes truches que s'atopen nos sos ríos historia separada del so vecín bau en peñamellera alta compartió destín históricu con esta y col conceyu de ribedeva siendo dichos territorios estremaos del territoriu asturianu en para ser devueltos a la so xurisdicción en les primeres muestres humanes qu'apaecen en peñamellera pertenecen al arte parietal del paleolíticu cimeru siendo atopaes en diverses cueves como la cueva de coímbre traúno subores y sobremanera la de llonín na cual podemos almirar grabaos y figures de distintos animales como caballos venaos bisontes tamién hai signos y hasta una representación humana femenina de la dómina neolítica son los afayos atopaos na portiella cerca de turbina na que s'atoparon restos cerámicos y un túmulu de la edá del bronce ye una punta d'una llanza descubierta en trescares según distintos materiales atopaos en llonín y coímbre nun s'atopen descubrimientos que nos amuesen daqué de la dómina prerromana y romana les escavaciones nes cueves de coímbre y llonín apurrieron importante información sobro les ocupaciones humanes del paelolítico cimeru'l norte de la península ibérica del periodu de la monarquía asturiana créese que pertenecen los descubrimientos atopaos debaxo del templu de san pedro de plecín y que según paez correspondía a otra ilesia la primer prueba documental de peñamellera data de fecha na cual se permutaron los condes de piniolo y aldonza y el rei lleones bermudo iii territorios dexando los primeros la metá de peñamellera n'incorporando totalmente el territoriu al reinu el monarca fernandu ii quitó a asturies d'estes zones pa incluyiles nel reinu de lleón anque eclesiásticamente inda dependiera del obispáu d'uviéu en el rei alfonso xi da al pueblu de peñamellera'l fueru pol cual les xentes del conceyu podíen nomar a los sos representantes ensin tener qu'allegar a los allugamientos de santillana apaecen nesti momentu varios poderes señoriales como los d'aguilar qu'ostentaron el señoríu de peñamellera esta señorialización traxo consigo l'apaición de torres señoriales y la patrimonialización de los cargos públicos nesti periodu de tiempu falar por primer vegada de la intención d'estremar el valle en dos unidaes alministratives l'altu valle y el baxu na edá moderna'l valle de peñamellera formaba parte de la mancomunidá de los cinco valles de la contorna de burgos ente y formó parte xunta con san vicente de la barquera d'una xurisdicción independiente en foi amestáu a la intendencia de burgos y cayáu de laredo formó parte como el valle bau y rivadeva de la contorna histórica de les asturies de santillana o merindad hasta que s'integró la provincia de cantabria de les actividaes ganaderes y llabradores tuvieron presentes na vida del conceyu históricamente quedando eximidas les sos xentes de los impuestos derivaos de la venta del ganáu gracies a un privilexu queyos foi concedíu por carlos ii a partir del sieglu xviii celebrar en ruenes la feria ganadera de jana la capital del valle establecer nel so cueto baxu en abándames cada cueto l'altu y al baxu teníen un rexidor un xuez noble pa cada unu y otru pal valle polo xeneral nel valle altu el cargu de xuez noble yera ostentáu dende'l sieglu xiv polos miembros señoriales de escandon cossio mier y trespalacios siendo estos quitaos de tal privilexu en el valle sufrió tamién les consecuencies de la guerra de la independencia siendo ocupáu por tropes franceses en y l'acontecimientu históricu más relevante d'esi sieglu foi la vuelta a territoriu asturianu de los territorios de peñamellera en por cuenta de la nueva distribución territorial d'españa un añu más tarde'l valle de peñamellera solicita xunto con rivadeva'l reingreso na provincia de santander pidimientu que va ser refugada desligándose de cantabria y pasando a formar parte de la provincia d'uviéu denominación alministrativa que se caltién hasta en que se sustitúi pol nome más enraigonáu de provincia d'asturies nel escudu del conceyu apaez representáu l'escudu de santander en clara referencia a la so antigua pertenencia provincial desque s'integra na provincia d'uviéu empiecen a apaecer los discutinios pa la capitalidad del mesmu entre alles y abándames en estrémase'l valle en dos quedando alles como capital del valle altu esta etapa foi una dómina d'emigraciones de moces a ultramar lo que se tradució dempués n'inmenses riqueces traducíes n'enormes casones indianes carreteres caminos etc el sieglu xx tuvo marcáu pola guerra civil española siendo'l valle escenariu de cruentos y doliosos combates acabando equí los enfrentamientos el de setiembre de cola entrada na zona de les tropes navarres en collaboración de la lexón cóndor mientres la posguerra son vistos pol conceyu diversos guerrilleros abellugaos nos montes de los picos d'europa parroquies demografía a pesar de la emigración ultramarina d'empiezos del sieglu xx nun foi hasta la década de los y de dichu sieglu cuando apaecen los verdaderos problemes demográficos cola emigración de munches persones del conceyu al centru industrial de la rexón y a europa ye mientres dicha etapa cuando la población baxa de habitantes de a les persones contabilizaes nel últimu padrón anguaño son esporádiques les salíes que se faen siendo'l sitiu escoyíu la vecina contorna de llanes gracies a les oportunidaes qu'ellí ufierta'l sector hosteleru tou ello preséntanos unes estructures demográfiques onde se empezar a notar un avieyamientu de la población anque la rellación ente sexos atópase abondo bien partida toles parroquies amuesen perdes na población siendo les de oceño y caraves con más del les que más reculen y la de rozagás la que menos con un dexándonos anguaño una densidá de población d'en redol a habitanteskm economía en cuanto a la contribución de los distintos sectores nel emplegu local podemos afirmar que la ganadería sigue centrando l'actividá económica de la contorna apurriendo un del emplegu total en total esisten alredor de cabeces de ganáu de les que la mayoría correspuenden a la cabaña vacuna como actividá derivada de la producción láctea ye importante na zona la ellaboración artesanal de quesos el sector secundariu y el de la construcción anicien un total del siendo esta última actividá la que mayor númberu d'emplegos xenera a lo último hai que dicir que'l sector terciariu ocupa a un de la población siendo la caña del comerciu la qu'ufierta un mayor númberu de puestos de trabayu creyéndose qu'esti siga creciendo gracies a la implantación d'un turismu rural y activo que potencie la contorna arte el patrimoniu más destacáu son los sos paisaxes naturales de los que dispón en tola so xeografía dende'l norte cola sierra del cuera hasta los picos d'europa o los impresionantes escobios del ríu cares dientro de los monumentos non naturales de los que dispón la zona hai que destacar en primer llugar les cueves prehistóriques descubiertes y que fueron declaraes d'interés arqueolóxicu ente elles tenemos les de coimbre la de subores la de trescares la de paré y la más importante que ye la llonín afayada en y la qu'apaecieron numberosos grabaos y figures d'animales signos y representaciones femenines al respective de l'arquiteutura relixosa cabo mentar la ilesia de san pedro de plecín que tenía planta rectangular d'una sola nave cubierta de bóveda de cañón y cabecera semicircular y de la que güei namái queda reconocible la fachada sur en alles tenemos la ilesia parroquial de san pedro fundada en por juan de mier y villar natural del conceyu pero que pasó la so vida en méxicu tien una cúpula intradosada nel centru del cruceru y crucería nos nueve tramos y presbíteru rectu la fachada principal ta al sur y el hastial ta ocupáu por una enorme torre campanariu el retablu mayor foi rematáu a finales del sieglu xviii y ye una imitación del retablu de santu domingu d'uviéu otros templos d'interés constituyir les ilesies de cáraves ocevo mier y llonín que cunta con una portada del sieglu xv y otra barroca dientro de l'arquiteutura señorial tenemos que falar de diverses casones y palacios como la casa de la familia mier una de les más importantes de la zona tamién ye dignu de mención el palaciu de la lanjera realizáu nel sieglu xvi exenta de torres y fabricada en mampostería con usu de cantería en portaes ventanes y esquines na llocalidá de ruenes amás d'otra casa perteneciente a la familia mier tenemos la casa solariega de morán con capiya incluyida que caltién nel so interior un importante retablu del sieglu xviii amás de toes estes edificaciones señoriales tamién podemos contemplar en tol conceyu construcciones bien del estilu montañés con torre galeríes de madera y un ampliu voladizu fiestes ente les sos munches fiestes vamos destacar nel mes de xunu son les fiestes de san antonio que se celebren na llocalidá de alles y san juan en oceño nel mes d'agostu tán les fiestes de la sacramental na llocalidá de alles les fiestes de la nuesa señora del monte na llocalidá de ruenes y la fiesta del cabritu na llocalidá de oceño y de san xusto y pastor en mier nel mes d'ochobre son les fiestes de san fausto en trescares y san franciscu d'asís en rozagás nel mes de payares tán les fiestes de san millán que se celebren na llocalidá de besnes dende empiezos de branu hasta principios de seronda asoceder por tolos pueblos del valle les sos fiestes patronales coles sos tradicionales procesiones y puyes del ramu tamién s'esfruta de deportes autóctonos como'l bolupalma y tástiense los meyores manxares de la cocina tradicional de peñamellera alta referencies enllaces esternos el valle altu de peñamellera wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
el valle bau de peñamellera llamáu tamién peñamellera baxa ye un conceyu d'asturies llenda'l norte con llanes y ribadeva al oeste con el valle altu de peñamellera y al este y al sur con cantabria xeografía parroquies historia la historia de peñamellera baxa ye básicamente la mesma que la de la so vecina l'alta hasta que se realizó la so dixebra en sicasí hai que comentar delles coses referentes namái al denomináu enantes cueto baxu según mentar les que pasaron conxuntamente de la dómina prehistórica son de destacar los descubrimientos atopaos en panes y la so contorna la cueva de la loxa amuésanos diversos preseos líticos deparándonos un importante conxuntu d'arte parietal correspondientes a la edá magdaleniense y na que podemos esfrutar de grabaos d'animales como los caballos y bisontes la primer prueba documental de peñamellera data de fecha na cual intercambiáronse los condes de piniolo y aldonza y el rei lleonés bermudo iii territorios dexando los primeros la metá de peñamellera tres incorporación total al reinu del territoriu'l rei fernandu ii quitó a asturies d'estes zones pa incluyiles nel reinu de lleón anque eclesiásticamente inda dependiera del obispáu d'uviéu en el rei alfonso xi da al pueblu de peñamellera'l fueru por aciu el cual les xentes del conceyu podíen nomar a los sos representantes ensin tener qu'allegar a los allugamientos de la merindad d'asturies de santillana apaecen entós dellos poderes señoriales como los d'aguilar qu'ostentaron tamién el señoríu de peñamellera esta midida traxo consigo l'apaición de torres señoriales y la patrimonialización de los cargos públicos como exemplu tán les torres de colosia y de siejo ye mientres esta dómina del baxu medievu cuando apaez per primer vegada la intención d'estremar el valle en dos unidaes alministratives l'altu valle y el baxu na edá moderna'l valle de peñamellera formaba parte de la mancomunidá de los cinco valles de la contorna de burgos ente y formó parte xunto con san vicente de la barquera d'una xurisdicción independiente en foi amestáu a la intendencia de burgos y cayáu de laredo y tuvo presente na formación de la provincia de cantabria de siempres la ganadería y l'agricultura tuvieron presentes na vida del valle quedando eximidas les sos xentes de los impuestos derivaos de la venta del ganáu gracies a un privilexu queyos foi concedíu pol rei carlos ii la capital del valle establecer nel so cueto baxu en abándames cada cueto l'altu y al baxu teníen un rexidor un xuez noble pa cada unu y otru pal valle polo xeneral la población yera una amiestu de señores rurales y una mínima nobleza de pernomaes alcurnias el valle sufrió tamién les consecuencies de la guerra de la independencia siendo ocupáu poles tropes franceses en cuando'l coronel gauthier rompió la vixilancia del ríu deva ya invadió el conceyu tornando en l'acontecimientu históricu más relevante d'esti sieglu ye la vuelta a terrén ástur de los territorios de peñamellera baxa en por cuenta de la nueva distribución territorial d'españa un añu más tarde el valle de peñamellera solicita xuntu ribedeva'l reingreso na provincia de santanderpidimientu que va ser refugada desligándose de cantabria y pasando a formar parte de la provincia d'uviéu nel escudu del conceyu apaez representáu l'escudu de santander en clara referencia a la so antigua pertenencia provincial nesi momentu empiecen a apaecer los discutinios pa la capitalidad del mesmu entre alles y abándames en dixébrense alministrativamente los dos cuetos quedando abándames como capital del valle baxu esta situación perduró hasta momentu nel que ye treslladada la capitalidad a panes llocalidá qu'esperimento un aumentu progresivu na población tamién del valle baxu foi carauterística la emigración de moces a américa invirtiendo años más tarde les sos fortunes en forma de casones palacios escueles y diversos servicios que beneficien a tol pueblu como fueron les meyores en carreteres y la trayida de l'agua mientres la guerra civil española destacar que'l cueto baxu cuntó cola resistencia del exércitu republicanu so órdenes de manolín álvarez siendo conquistada la zona'l de setiembre de poles tropes navarres con ayuda de la lexón cóndor demografía al igual que la so vecina l'alta y la mayoría de los conceyos de la contorna peñamellera baxa caracterizóse por una perda progresiva de la población nesti últimu sieglu pasáu primero fueron les migraciones a ultramar para dempués dirixise la población a mediaos de la centuria a europa y los nucleos industriales de la rexón asina desque en algamárase la cota máxima de población con habitantes la situación que más se da dende entós ye'l descensu de la población dexando una cifra actual de habitantes toa esta situación fai que les estructures demográfiques de la zona atópense bastante desequilibraes en cuanto al avieyamientu presentando una de les tases más elevaes de tola rexón nun asocede lo mesmo cola rellación de sexos presentando'l conceyu una de les meyores rellaciones de tola contorna de los picos d'europa anguaño la mayoría de la población concéntrase pela redolada del ríu deva nel norte atopándose'l sur bastante despoblado sacante les parroquies de cuñaba y san esteban qu'entá con tou perdieron bastante población nestos últimos tiempos la población de fechu que según les tables que publica l'institutu nacional d'estadística de en años había'l de payares de xubía a habitantes varones y muyeres arte a les puertes de los picos d'europa peñamellera baxa ufierta espectaculares paraxes naturales que faen d'éstos el mayor patrimoniu del conceyu d'impresionantes pueden calificase los paisaxes que pueden contemplase en cuñaba y san esteban de los picos d'europa sobremanera al traviés del mirador de san esteban reconstruyíu pol pueblu esta población de san esteban foi declarada pueblu exemplar d'asturies en el conceyu tien una importante muestra de la dómina prehistórica na cueva de la loxa tien dicha cueva una llarga galería na que puede reparase un gran panel de grabaos y figures animales caballos y toros estes figures tán en parte superpuestes y empobinaes escontra'l fondu de la cueva la importancia de l'arquiteutura relixosa en rellación con otros conceyos vecinos ye bastante escasa consecuencia de les destrucciones y ruines nes que s'atopen munches d'estes obres tenemos la ilesia de san vicente en panes edificiu románicu que foi destruyíu en y que los sos restos poder reparar na actual ilesia parroquial camín de potes atopamos la ilesia de san juan de ciliergo anguaño en ruines y que data de finales del sieglu xiii d'estilu tardorrománica y que ta compuesta d'una nave solamente cabecera cuadrada cubierta per bóveda de cañón nel interior caltién un arcu de trunfu con capiteles de talla figurativa a la salida de panes tenemos la ilesia de san juan de alieva con restos románicos na cabecera y capiyes llaterales gótiques tamién caltienen elementos góticos los templos de abándemes merodio y tobes según la ermita de la nuesa señora de espioña dientro de les obres señoriales atopamos nel conceyu diversidá de palacios y casones el palaciu de la cajiga en abandames ye una edificación del sieglu xvii y perteneciente a la familia mier y nel que se ve un enfotu nel cuidu de les formes y proporciones tamién en abándames atopamos el palaciu del palenque y que tien una estructura similar al anterior en panes tenemos el palaciu de san román que data del sieglu xvii tamién de la familia mier y el cual taba formáu pola casona de planta rectangular de dos pisos y altillo y una capiya exenta de nave única amás d'estos trés que son los más importantes hai más casones partíes polos pueblos como'l palaciu de cerébanes la casona mier en siejo el palaciu de labariega de la familia noriega y escandon en cimiano y los palacios de la familia hoyos en bores y la serna más modernes son les cases indianes y la torre de la ermita de san antonio y dende la que s'acolumbra tol valle del deva amás de too esto tamién se tienen datos d'antigües torres bajomedievales una d'elles alcontrada en siejo y de la que namái se caltién un llenzu y la otra en colosía destruyida totalmente nel añu economía política referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu el valle bau de peñamellera
pezós ye un conceyu y una parroquia d'asturies llenda al norte con eilao al sur con grandas de salime al este con allande y al oeste con samartín d'ozcos tien una población de xeografía parroquies llocalidaes sitios as bodegas de cabanela el campón a castañeira el chao de liares el molín de pelorde el molín de sequeiros el segundo plano a ventela economía arte aparte de los castros esistentes nel conceyu tamién ye de destacar el palaciu de ron toma'l nome de la familia ron en torno al que s'articula'l cascu urbanu de la capital tien cuatro ales repartíes en torno a un patiu central que sirve de distribuidor espacial nel añu sufre una remodelación la fachada principal que consta d'una puerta que s'enmarca n'arcu escarzanu too ello coronao col escudu familiar dentro del mesmu podemos contemplar una torre dende la que se puede observar tol valle del agüeira el muru sur tien dos ménsules que se cree servíen pa sofitar una ponte llevadiza fíos nomaos del conceyu juan alonso de villabrille y ron domingo pérez de barcia álvaro díaz de ron juan bartolomé de ron y menéndez de luarca ver tamién referencies enllaces esternos parroquies de pezós
piloña ye un conceyu d'asturies llenda norte con villaviciosa y colunga al este con parres al oeste con nava y cabranes y al sur con ponga casu y sobrescobiu xeografía parroquies economía referencies enllaces esternos páxina web del conceyu federación asturiana de conceyos piloña web asociación de casas rurales del concejo de piloña piloña wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
ponga ye un conceyu d'asturies llenda al norte con piloña y parres al este con amieva y llión al oeste con casu y piloña y al sur otra vez con llión y tien una población de xeografía física el territoriu de ponga carauterizar por tener un relieve bien abrupto y complicáu nel que se combinen les medies y altos montes con grandes pindios y los valles fluviales el terrén pertenez casi na so totalidá al primariu predominando na parte suroriental la caliar carbonífera y nel restu del conceyu l'alternanza de pizarrilla con faxes de cuarcita dura y aspra amás de la caliar la gran variedá estratigráfica amuésanos una superficie primitiva que foi quebrada poles fuercies plutóniques aniciando altos montes y cordales mostrándo unos espectaculares paisaxes naturales para esaminar el relieve estrema'l terrén en trés unidaes la cordal cantábricu los cordales el de ponga y el del collau y les depresiones pizarroses tocantes a el cordal cantábricu hai que dicir que sirve de llende cola comunidá de castiella y llión y contién ente ella la máxima altitú que s'atopa ente los picos d'europa y el macizu de les ubiñas la peña ten con metros los cordales tán empobinaos en direición surnorte y marca la división de les agües de los ríos sella y ponga el cordal de ponga ye de naturaleza caliar y dixebra los territorios de casu y ponga al traviés de los picos l'abedurial maciéndome tiatordos el sobanciu pa los vecinos de beleñu la peña taranes y la llambría esti cordal puede acolumbrase dende'l valle de beleñu amosándonos unas vistas bien formoses el cordal del collau empieza na peña ten sigue colos picos pileñes colláu zorru lluengo bedules la collada llomena el picu pierzu y el carriá les depresiones pizarroses yá son unidaes orográfiques de relieves muncho más nidios cortaes pelos ríos y convirtiéndose nel nucleu principal de vida humana ye de destacar nestes depresiones los fuertes escobios formaos polos cortes verticales y estrechos de les roques ente estos escobios destacamos el de los beyos de más de km de llargu y altores d'hasta metros a les fasteres del escobiu formaron cantidá de pequeños pueblos colgaos a lo cimero nos que los sos habitantes vivieron en condiciones bien difíciles pa la sobrevivencia otros escobios importantes son los del ríu santagustia escontra viegu el del ríu ponga en sobrefoz los corredores en sellaño y l'esguilada en tarañes los ríos más importantes del conceyu son el sella que traviesa la zona oriental del territoriu pa siguir el so cursu por amieva y el ponga que percuerre'l conceyu de sur a norte y flúi nel sella n'amieva ente los afluentes locales del sella tenemos el ríu viego el viboli el roabín y la canaleta'l cual camina escontra'l sella metanes espectaculares gargüelos el ponga naz nel puertu de ventaniella y escurre por sobrefoz yano abriegos cadenaba y sellañu los sos afluentes más importantes son el regatu de tarañes el semeldón y el valle moru la vexetación ye tamién variada predominando los montes de fayes carbayos abedurios tilales xardones y espinos nes zones mediu y altu quedando les tierres de los valles pa cultivos y praos de siega la fauna sufrió l'acción devastadora de la especie humana sumiendo o amenorgándose munches de les vides animales qu'ellí habitaben como'l corzu venado xabalín robecu clima acordies cola clasificación climática de köppen el clima de la capital san juan de beleñu ye un clima oceánicu cfb magar nes estenses zones montascoses del conceyu danse diversos climes de monte la temperatura nel conceyu ye nidiu con una media de les máximes pel branu d'ente y c na capital y una media de les mínimes per debaxo de los c en xineru y febreru historia gracies a dellos restos arqueolóxicos sabemos que la zona taba habitada na edá del bronce amás fueron atopaes buelgues primitives nel castru d'el castiellu entre tarañes y abiegos fechos que lo demuestren son les llatinizaciones de términos baltes como belennus o'l sol en beleñu y tarannus o truenu en taranes mientres la colonización romana ponga pertenecía al territoriu de los cántabros tribu vadiniense atopándose útiles de trabayos pa mines en miesca interpretándose qu'hubo avanzadures militares pa protexer los pasos por ventaniella y arcenorio y esplotar eses riqueces naturales d'esta dómina son famoses dos llábanes funeraries atopaes en sellano y la ilesia primitiva de san juan de beleñu y les cualos conteníen tamién representaciones artístiques de caballos la primer referencia documental que se tien de ponga ye la donación efectuada por alfonso ix a pedro garcía de casu del cotu de cazo en los primeros datos que nos falen de la vida alministrativa de la zona daten del sieglu xiv nel qu'esistíen xueces nobles y plebeyos alcaldes d'hermandá y cinco rexidores perpetuos mientres les lluches ente pedro i y enrique de trastámara el conceyu siempres foi lleal a pedro enrique iii dio al conceyu dos favores reales la llibertá de camperes y tránsitu por tol reinu según la exención del pagu de portalgos polos sos ganaos y mercancíes mientres la edá moderna queda definida la integración relixoso y civil de ponga n'asturies perteneciendo al arcedianáu de villaviciosa ya integrándose nel partíu de llanes en rellación cola so vida política el primer diputáu rexistráu que representa a ponga data de y recái sobro juan alonso del ríu mientres el sieglu xix dos fueron les circunstancies que marcaron la vida de ponga y modificaron la so actividá paisana en primer llugar la emigración que se produció camín d'américa y que repercutió nel conceyu na torna y usu de capitales y de segundes la inauguración de nueves y meyores comunicaciones terrestres siendo de gran importancia dáu'l so difícil trayeutu la qu'escurría pol escobiu de beyos y qu'apurrió a los sos habitantes una salida pol sella escontra cangues d'onís demografía esti conceyu al tener una orografía y una situación complicada nun tuvo nunca una gran población tolo anterior produz que sía unu de los conceyos con menos densidá de población de tola rexón la emigración sicasí fizo que la tasa de población baxe primero col éxodu a europa a mediaos del sieglu xix y finalmente escontra les poblaciones industriales d'asturies avilés uviéu xixón y cuenques mineres la estructura económica del conceyu basar nel sector agropecuariu qu'arrexunta'l del emplegu total dientro d'esti sector quepe destacar la cabaña ganadera con una esplotación para carne importante el sector secundariu arrexunta'l del emplegu cola construcción como base d'esti tramu el sector serviciu ocupa al del emplegu total parroquies economía política nel conceyu de ponga dende el partíu que más vegaes consiguió l'alcaldía foi'l psoe que gobernó dende hasta nesi añu cándido vega fízose cola alcaldía con unión asturianista y de a con foro asturias tres la conderga recibida en como integrante del grupu mistu anguaño dicha condena ta suspendida a la espera de que'l conseyu de ministros resuelva'l pidimientu d'indultu fecha pol exalcalde en mercedes traviesa ye investida alcaldesa de ponga coles sigles foro asturies convirtiéndose na primer muyer que lleva les riendes del conceyu en foi sustituyida por otra muyer marta alonso guijarro del psoe fonte ministeriu del interior y federación asturiana de conceyos arte dientro del arte lo más destacable son les ilesies rurales asina podemos indicar ilesia de santa maría de taranes ilesia de santa maría de viego ilesia de san juan de beleñu sieglu xvii ermites de ventaniella y arcenorio torre de cazo el palaciu de sobrefoz balneariu de mestes la meyor espresión artística que nos ufierta'l conceyu nun son les sos obres arquiteutóniques sinón les sos manifestaciones naturales que nos ufierta paraxes y vistes ensin igual dende les más altos montes con intensu verdor nos sos montes y praderíes hasta'l relaxante correr de los sos ríos formando espectaculares gargüelos y escobios ensin escaecenos de los pueblos colgaos de los montes que configuren tollo un idílicu paraísu natural l'arquiteutura relixosa del conceyu referir a pequeñes ilesies rurales construyíes la mayoría a finales del xviii siendo acabaes nel xix y el xx dientro d'éstes atopen les ilesies de santa maría de viego con una bella puerta llateral adintelada de grandes sillares con moldures de orejetas tamién tenemos la ilesia de santa maría de taranes construyida en con planta en forma de cruz llatina con ampliu cruceru y bóveda de mediu cañón na que tán representaos frescos con imáxenes de los cuatro evanxelistes de la mesma son reseñables la ilesia de san juan de beleñu del sieglu xvii la de san llorienzo de abiegos y los dos pequeñes ermites de ventaniella y arcenorio dambes de la dómina medieval en cuanto al arte popular y civil tenemos la torre de cazo perteneciente a la familia casu gracies a una donación efectuada por alfonso ix la torre ye de planta cuadrada con amplios murios calteniendo una ventana nel segundu pisu constituyida namái al traviés de cuatro piedres en sobrefoz atopamos una gran casa conocida como el palaciu de planta cuadrada realizáu en mampostería y con bonos sillares tallaos nes esquines y formando los vanos tien tamién una capiya otres casones importantes son la suárezmonesteriu conocida como casa rubínrealizada en mampostería y arrodiáu de dependencies destinaes pal usu agrícola o la qu'atopamos en taranes la casa de la plazuela del sol con un bonitu corredor de madera nel so frente un edificiu tamién singular y d'usu popular ye l'antiguu balneariu de les mestes apocayá restauráu pa usu turísticu topándose nél un hotel y restorán mención especial merez a lo último la cantidá d'edificaciones agraries que se caltienen a lo llargo del conceyu como los horros paneres y tenadas que doten a los pueblos de gran singularidá referencies enllaces esternos páxina web del ayuntamientu ponga wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu
pravia ye un conceyu d'asturies llenda al norte con cuideiru y muros al este con candamu y sotu'l barcu al oeste con cuideiru y salas y al sur con candamu y salas etimoloxía esisten delles teoríes sobro l'orixe etimolóxicu del nome de pravia la más aceutada suel ser la d'antonio de juan banzes y valdés que sofita que'l nome'l conceyu vien del términu románicu flavia avia qu'atoparía'l so orixe nel nome del emperaor romanu flavio vespasiano del que tenemos noticies nel sieglu ii a partir de los escritos de ptolomeo la pallabra avia tien el so puntu de ñacencia nun vocablu indoeropéu que fai referencia a l'agua los ríos otra de les teoríes ye que l'orixe del nome'l conceyu vien de prahúa que querría dicir zona de vistes a veigues y praderes y qu'anguaño esiste una zona de la villa que se noma asina tamién surden teoríes como la sofitada por pascual madoz ente pela que mos remonta l'orixe etimolóxicu nel términu emplegau pelos xeógrafos romanos noega finalmente según historiadores locales como javier fernández conde caderalgu 'historia medieval y párrocu de quinzanas pravia pudo ser la capital de los passicin y los pravianos descendientes direutos de los pésicos preromanos parroquies economía personaxes destacaos y pernomaos rei silo ramón garcía del valle y salas antonio juan de banzes y valdés josé luis balbín periodista carlos martínez actor de mimo eliseo nicolás alonso maestru azabacheru tallista escultor natural d'agones ver tamién castro de doña palla ruta de l'agua pico mirabeche xiringüelu muséu del prerrománicu ilesia de santianes heno de pravia conxuntu históricu de la villa de pravia referencies enllaces esternos páxina del ayuntamientu wikipediapáxines qu'usen el parámetru xentiliciu